Ptaki Michal 3 korekta

Clangula hyemalis (Lodówka)
Clangula hyemalis
A064
(L., 1758)
Lodówka
Rzàd: blaszkodziobe, rodzina: kaczkowate, podrodzina:
kaczki
Status wyst´powania w Polsce
Gatunek przelotny i zimujàcy na Ba∏tyku. Wyst´puje bardzo
licznie, lokalnie masowo. Na wodach Êródlàdowych pojawia
si´ sporadycznie, szczególnie po silnych sztormach na morzu.
Opis gatunku
Mo˝liwoÊç pomy∏ki z innymi
gatunkami
Lodówk´ trudno pomyliç z innymi, pospolitymi w Polsce
gatunkami kaczek, choç jej ubarwienie jest bardzo zmienne w zale˝noÊci od wieku, p∏ci i pory roku.
Biologia
Tryb ˝ycia
Gatunek g∏ównie o aktywnoÊci dziennej i w mniejszym
stopniu nocnej. Mo˝e tworzyç bardzo du˝e stada liczàce
wiele tysi´cy osobników. W strefie przybrze˝nej morza najcz´Êciej przebywa w mniejszych grupach liczàcych kilkanaÊcie lub kilkadziesiàt ptaków.
L´gi
Lodówki ∏àczà si´ w pary na zimowiskach. Na tereny
gniazdowisk przylatujà od koƒca maja do po∏owy czerw-
lodówka
ca, a poczàtek l´gów zale˝y od terminu topnienia Êniegu
i ruszenia lodów na rzekach. Po sformowaniu si´ par samce na wybranych zbiornikach wodnych zajmujà terytoria,
nieraz bardzo ma∏e, których bronià, natomiast samice budujà gniazdo na brzegu zbiornika albo w pewnym oddaleniu od niego, jednak˝e bez zwiàzku z terytorium samca.
Je˝eli lodówki gnie˝d˝à si´ na ma∏ych wysepkach, mo˝e
tam dojÊç do wi´kszego zag´szczenia gniazd, cz´sto
w sàsiedztwie rybitwy popielatej. Gniazdo jest ukrywane
wÊród niewysokich krzaczków, w trawie, a czasem jest
nieukryte i znajduje si´ tylko w niewielkim zag∏´bieniu
w pod∏o˝u ze skàpà roÊlinnoÊcià tundrowà. Posiada niewielkà iloÊç wyÊció∏ki z resztek roÊlinnych lub jest ca∏kowicie jej pozbawione. Zniesienie sk∏ada si´ z 5–12 jaj. Cz´Êç
samców opuszcza swoje terytoria po z∏o˝eniu jaj przez samice, udajàc si´ do miejsc pierzenia. Samica wysiaduje
jaja przez oko∏o 24–29 dni, schodzàc z gniazda, przykrywa je ciemnobrunatnym puchem. Piskl´ta sà zagniazdownikami. Osiàgajà zdolnoÊç do lotu po 35–40 dniach,
a dojrza∏oÊç p∏ciowà po dwóch latach. Lodówka wyprowadza tylko jeden l´g w roku. Samice zaczynajà pierzyç
si´ w okresie wodzenia m∏odych. Odlot z l´gowisk przed∏u˝a si´ do poczàtków paêdziernika.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Lodówka jest nieco mniejsza od samicy krzy˝ówki. Wymiary:
d∏ugoÊç cia∏a samicy 37–41 cm, samca 58–60 cm, rozpi´toÊç skrzyde∏ 71–79 cm, masa cia∏a 0,5–1 kg. Wyglàd tej
kaczki jest bardzo zmienny ze wzgl´du na to, ˝e 4 razy w roku wymienia ona cz´Êç upierzenia. W Polsce spotyka si´
przede wszystkim ptaki w dwóch szatach – wiosennej i zimowej. Samiec w szacie wiosennej, noszonej od kwietnia do
odlotu na l´gowiska, ma bràzowoczarnà g∏ow´, szyj´, pierÊ
i wierzch cia∏a. Boki i spód cia∏a sà bia∏e. Wokó∏ oka widoczna bia∏a plama. Samica w tej szacie jest nieco jaÊniejsza od
samca. W szacie zimowej od jesieni do prze∏omu zimy i wiosny samce i samice majà wi´cej barwy bia∏ej na g∏owie
i szyi. Wierzch cia∏a samca jest bia∏awoszary, z czarnym pasem biegnàcym od karku do ogona. Doros∏y samiec w obu
szatach odró˝nia si´ od samicy bardzo d∏ugim ogonem
i czerwono-czarnym dziobem. M∏ode ptaki podobne sà do
samicy. Samce odzywajà si´ charakterystycznym g∏osem
brzmiàcym jak „au-au-lik, au-au-lik”, który w sprzyjajàcych
warunkach mo˝e byç s∏yszany z du˝ej odleg∏oÊci.
177
Ptaki (cz´Êç I)
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
A064
W´drówki
Wi´kszoÊç doros∏ych ptaków odbywa pierzenie w pobli˝u
terenów l´gowych, samce w czerwcu i lipcu, a samice
w sierpniu i wrzeÊniu. Po zakoƒczonym pierzeniu lodówki
tworzà du˝e stada i rozpoczynajà w´drówk´ w kierunku zimowisk. Pierwsze ptaki przylatujà do Polski pod koniec
wrzeÊnia lub na poczàtku paêdziernika. Du˝e koncentracje
lodówek wzd∏u˝ polskich wybrze˝y Ba∏tyku, zwiàzane
z wiosennà w´drówkà, obserwuje si´ pod koniec marca
lub w kwietniu, a pojedyncze osobniki mogà pozostawaç
u nas jeszcze w pierwszej po∏owie maja.
Zimowanie
Gatunek morski. Zimuje wzd∏u˝ ca∏ego polskiego wybrze˝a Ba∏tyku, jednak zdecydowanie najliczniej na Zatoce Pomorskiej. Na zimowiskach przebywa od listopada do poczàtku marca.
Pokarm
Od˝ywia si´ g∏ównie ma∏˝ami i drobnymi skorupiakami.
Potrafi tak˝e ∏apaç niewielkie ryby. W poszukiwaniu pokarmu nurkuje maksymalnie do 60 m, choç zazwyczaj tylko
do 20 m. W okresie l´gowym znaczàcy udzia∏ w diecie lodówek stanowià owady. M∏ode piskl´ta ˝ywià si´ drobnymi skorupiakami i larwami owadów.
Wyst´powanie
Siedlisko
W okresie l´gowym lodówka zwiàzana jest ze strefà tundry,
lasotundry, a tak˝e z pó∏nocnym skrajem tajgi. Preferuje
brzegi jezior i rzek poroÊni´te wierzbà i kar∏owatà brzozà
lub wybrze˝a morskie. Poza okresem l´gowym wyst´puje
g∏ównie na akwenach morskich. Na wodach Êródlàdowych
pojawia si´ bardzo rzadko. Najwi´ksze koncentracje lodówek obserwuje si´ z dala od brzegu. Oko∏o 90% ptaków
przebywa na Ba∏tyku na akwenach do g∏´bokoÊci 30 m.
Wyjàtkowo w wi´kszej liczbie pojawia si´ w ujÊciowym odcinku Wis∏y Przekopu. Podobnie jak inne kaczki morskie
unika jezior i zalewów przymorskich.
Siedliska z za∏àcznika I Dyrektywy
Siedliskowej, które mogà byç istotne
dla gatunku
1110 Piaszczyste ∏awice podmorskie
1130 UjÊcia rzek (estuaria)
1160 Du˝e p∏ytkie zatoki
1170 Skaliste i kamieniste dno morskie (rafy)
Rozmieszczenie geograficzne
Gniazduje w pasie tundry Holarktyki (nie wyró˝nia si´ podgatunków). Jej g∏ówne europejskie l´gowiska ciàgnà si´ na
zachodzie od Grenlandii, Islandii, przez Skandynawi´
wzd∏u˝ pó∏nocnej Rosji. Nad Ba∏tykiem gnieêdzi si´ nielicznie na wybrze˝u Finlandii. W Europie zimuje na Ba∏tyku,
178
Morzu Pó∏nocnym i Morzu Norweskim oraz wokó∏ Islandii
i Wysp Brytyjskich. Zimowiska ptaków nearktycznych obejmujà pó∏nocy Pacyfik, pó∏nocno-zachodni Atlantyk oraz
kompleks wielkich jezior pó∏nocnoamerykaƒskich.
Rozmieszczenie w Polsce
Lodówk´ mo˝na spotkaç w okresie zimowym wzd∏u˝ ca∏ego polskiego wybrze˝a Ba∏tyku. Najwi´ksze koncentracje
tego gatunku notuje si´ na Zat. Pomorskiej, jednak wi´kszoÊç ptaków przebywa tu poza dwunastomilowym pasem
polskich wód terytorialnych. Okresowo w strefie przybrze˝nej pojawiajà si´ wielotysi´czne stada tego gatunku, jednak wi´kszoÊç ptaków przebywa z dala od brzegu. Wyjàtkowo du˝e stada, liczàce kilka lub nawet kilkanaÊcie tysi´cy osobników, mo˝na zaobserwowaç w ujÊciowym odcinku
Wis∏y Przekopu. Regularnie, choç bardzo nielicznie widywana te˝ w okresie w´drówek i zimà w g∏´bi kraju, g∏ównie na zbiornikach zaporowych i du˝ych rzekach.
Status ochronny
Ochrona gatunkowa w Polsce: gatunek obj´ty ochronà Êcis∏à (Dz U z 2004 r. Nr 220, poz. 2237)
Status zagro˝enia w Europie: S gatunek niezagro˝ony, którego status ochronny jest prawdopodobnie odpowiedni
BirdLife International: SPEC Dyrektywa Ptasia: Art. 4.2, za∏àcznik II
Konwencja Berneƒska: za∏àcznik III
Konwencja Boƒska: za∏àcznik II
Porozumienie AEWA
Wyst´powanie gatunku
na obszarach chronionych
Miejsca najwi´kszych koncentracji lodówek nie sà obj´te
ochronà prawnà.
Rozwój i stan populacji
Lodówka jest najliczniejszym gatunkiem kaczki morskiej, zimujàcym na Ba∏tyku. LiczebnoÊç populacji z zachodniej Syberii i pó∏nocnej Europy ocenia si´ na oko∏o 4 600 000
ptaków. Szacuje si´, ˝e na Ba∏tyku zimuje ok. 4 000 000
ptaków, z czego ok. 3 000 000 gromadzi si´ na trzech
akwenach: Zat. Pomorskiej, Zat. Ryskiej i na ¸awicy Hoburg (na po∏udnie od Gotlandii). Wyniki badaƒ z poczàtku
lat 90. wskazywa∏y, ˝e w polskiej strefie ekonomicznej zimuje co najmniej 100 000–150 000 lodówek. Liczba ta mo˝e byç jednak powa˝nie zani˝ona ze wzgl´du na wykonywanie wi´kszej cz´Êci liczeƒ z samolotów. Na Zat. Pomorskiej zimuje ponad 800 000 lodówek, jednak du˝a cz´Êç
tego akwenu le˝y poza polskimi wodami terytorialnymi. Poza tym obszarem du˝e iloÊci ptaków gromadzà si´ zimà na
wodach trzech innych ostoi ptaków: Przybrze˝ne Wody Ba∏tyku (217 000 os. w 1993), ¸awica S∏upska (48 000 os.
Clangula hyemalis (Lodówka)
w latach 1992–1993) i UjÊcie Wis∏y (do 30 000 ptaków
w latach 1985–1995). Brak jest wystarczajàcych danych na
temat wieloletnich zmian liczebnoÊci tego gatunku.
mu, ska˝enia Êrodkami chemicznymi, molekularne, wiadomoÊci powrotne o ptakach obràczkowanych).
A064
Monitoring
Zagro˝enia
Propozycje odnoÊnie do zarzàdzania
Nale˝y:
• uregulowaç zasady gospodarki rybackiej na obszarach
koncentracji ptaków wodnych (opracowaç i wprowadziç
przepisy precyzujàce czas i miejsce stosowania poszczególnych typów sieci rybackich);
• chroniç obszary morskie przed zanieczyszczeniami ropopochodnymi;
• odstàpiç od planów budowy elektrowni wiatrowych posadowionych na p∏ytkich akwenach morza (co najmniej
do izobaty 20 m);
• w ocenie oddzia∏ywania na Êrodowisko pozosta∏ych inwestycji na morzu szczególny nacisk powinien byç stosowany w odniesieniu do przedsi´wzi´ç ingerujàcych w dno
morskie na akwenach o du˝ym znaczeniu dla gatunków,
które podobnie jak lodówka od˝ywiajà si´ faunà dennà.
Propozycje badaƒ
Nale˝y:
• zagospodarowaç przy∏ów ptaków w sieci rybackie na
polskich obszarach morskich (badanie: sk∏adu pokar-
• coroczny monitoring ptaków zimujàcych na polskich obszarach morskich. Metodyka do ustalenia;
• coroczny monitoring stopnia zanieczyszczenia ptaków
produktami ropopochodnymi na polskich obszarach
morskich. Metodyka do ustalenia.
Bibliografia
BAZA DANYCH OSO – NATURA 2000. Zak∏ad Ornitologii PAN.
CAMPHUYSEN C. J., VAN FRANEKER J. A. 1992. The value of
beached bird surveys in monitoring marine pollution. Techn.
Rapp. Vogelbescherming 10. Zeist, 195 s.
CRAMP S., SIMMONS K. E. L. (red.) 1983. Handbook of the Birds
of Europe, the Middle East and North Africa.The Birds of the
Western Palearctic. Vol. 1. Ostrich to Ducks. Oxford, 722 s.
DURINCK J., SKOV H., JENSEN F. P., PIHL S. 1994. Important Marine Areas for Wintering Birds in the Baltic Sea. Ornis Consult report. Copenhagen, 110 s.
KOMDEUR J., BERTELSEN J., CRACNELL G. 1992. Manual for
Aeroplane and Ship Surveys of waterfowl and Seabirds. IWRB
Special Publication No. 19. Slimbridge, 37 s.
MADGE S., BURN H. 1988. Wildfowl: an identification guide to
the ducks, geese and swans of the world. London, 298 s.
MEISSNER W. 1996. Mortality of Aquatic Birds in the Gulf of Gdaƒsk
as a result of oil pollution. Oceanological Studies, 1–2: 151–157.
MEISSNER W. 1994. Midwinter Counts along the Polish Coast
of the Baltic, 1992 and 1993. IWRB Seaduck Research Group Bulletin, 4: 26–30.
MEISSNER W., COFTA T. 1998. Ptaki Ba∏tyku, cz. I gatunki nurkujàce. Gdaƒsk, 41s.
MEISSNER W., KOZAKIEWICZ M., SKAKUJ M. 1993. The number
and distribution of wintering waterfowl along the Polish Baltic coast in 1993. The Ring, 15: 375–377.
NIEDèWIECKI S., KALICIUK J., KALISI¡SKI M., KOZ¸OWSKA D.,
STASZEWSKI A., WYSOCKI D. 2000. ÂmiertelnoÊç ptaków
wodnych na szczeciƒskim wybrze˝u Ba∏tyku w sezonach
1991/1992 i 1992/1993. Not. Orn., 41: 250–254.
RYABITSEV V. K. 2001. Ptitsy Urala i zapadnoy Sibiri: spravochnik-opredelitel’. Ekaterinburg, 608 s.
SCOTT D. A., ROSE P. M. 1996. Atlas of Anatidae populations in Africa
and Western Eurasia. Wetland International. Wageningen, 257 s.
STEMPNIEWICZ L. 1994. Marine birds drowning in fishing nets in
the Gulf of Gdaƒsk (southern Baltic): numbers, species composition, age and sex structure. Ornis Svecica, 4: 123–132.
WETLANDS INTERNATIONAL. 2002. Waterbird Population Estimates – Third Edition. Wageningen, The Netherlands, 226 s.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Gatunkowi zagra˝a w Polsce:
• stosowanie stawnych sieci rybackich. Topienie si´ lodówek w stawnych sieciach rybackich jest obecnie najwa˝niejszà przyczynà ÊmiertelnoÊci tych kaczek w polskiej
strefie Ba∏tyku – wzd∏u˝ polskiego wybrze˝a szacunkowo ginie w ten sposób co najmniej kilkanaÊcie tysi´cy
osobników rocznie;
• zanieczyszczenie wody substancjami ropopochodnymi.
Pobrudzenie piór tymi substancjami stanowi dla ptaków
Êmiertelne zagro˝enie. Do koƒca lat 70. lodówka by∏a
najliczniejszà ofiarà zarazy oliwnej. Obecnie, z racji
znacznej poprawy stanu czystoÊci przybrze˝nych wód
Ba∏tyku, ÊmiertelnoÊç ptaków z powodu zaoliwienia
stwierdza si´ rzadko;
• nadmierny ruch statków na akwenach, gdzie lodówka
wyst´puje w najwi´kszych zag´szczeniach, mo˝e prowadziç do wyp∏oszenia ptaków z tych miejsc;
• ograniczanie bazy pokarmowej poprzez wydobywanie
piasku i ˝wiru z dna morskiego na obszarach obfitego
wyst´powania ma∏˝y; lodówka od˝ywia si´ przede wszystkim organizmami bentosowymi (g∏ównie ma∏˝ami);
• plany budowy du˝ych farm wiatrowych na p∏ytkich obszarach morskich.
W∏odzimierz Meissner
179