docLasy wobec zmieniającej się presji człowieka
download 
Reklamacja Transkrypt
Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka
Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Konferencja naukowa Rogów, 8-9 września 2014 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka PROGRAM i STRESZCZENIA WYSTĄPIEŃ Rogów, 8-9 września 2014 r. Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Redakcja merytoryczna: Artur Obidziński, Katarzyna Marciszewska Redakcja techniczna: Kinga Borowska Projekt okładki: Artur Obidziński Zdjęcie na okładce: Jacek Adamczyk Logo konferencji: Jacek Adamczyk Patroni i Organizatorzy: Patronat medialny: Wszelkie prawa zastrzeżone Wydawca: Samodzielny Zakład Botaniki Leśnej SGGW w Warszawie Druk: Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej, Rogów Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. SPIS TREŚCI Patronat honorowy i medialny ........................................................................................ 4 Komitet naukowy ........................................................................................................... 4 Organizatorzy i Komitet Organizacyjny ........................................................................ 4 Darczyńcy ....................................................................................................................... 4 OD REDAKCJI .............................................................................................................. 5 RAMOWY PROGRAM KONFERENCJI ..................................................................... 7 PROGRAM SESJI PLAKATOWEJ .............................................................................. 8 PROGRAM SESJI TERENOWEJ ................................................................................ 10 STRESZCZENIA .......................................................................................................... 11 Referaty plenarne ................................................................................................... 12 Krótkie doniesienia badawcze ................................................................................ 18 Referaty terenowe ................................................................................................... 23 Plakaty .................................................................................................................... 27 LISTA UCZESTNIKÓW .............................................................................................. 55 3 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Patronat Honorowy • Piotr Otawski - Główny Konserwator Przyrody • Adam Wasiak - Dyrektor Generalny Lasów Państwowych • Adam Rostański - Prezes Polskiego Towarzystwa Botanicznego • Andrzej Grzywacz - Prezes Polskiego Towarzystwa Leśnego • Alojzy Szymański - JM Rektor SGGW w Warszawie • Henryk Żybura - Dziekan Wydziału Leśnego SGGW w Warszawie Patronat Medialny • Las Polski Komitet Naukowy • Bogdan Brzeziecki - przewodniczący (Wydział Leśny SGGW) • Jan Marek Matuszkiewicz (Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN) • Jan Holeksa (Polskie Towarzystwo Botaniczne i Wydział Biologii UAM) • Janusz Czerepko (Instytut Badawczy Leśnictwa) • Katarzyna Marciszewska (Wydział Leśny SGGW) • Artur Obidziński (Wydział Leśny SGGW) Komitet Organizacyjny • Katarzyna Marciszewska (Wydział Leśny SGGW) - przewodnicząca • Artur Obidziński (Wydział Leśny SGGW) - sekretarz • Dariusz Anderwald (CEPL w Rogowie) • Piotr Banaszczak (Arboretum w Rogowie) • Jolanta Błasiak (Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych) • Kinga Borowska (CEPL w Rogowie) • Wojciech Ciurzycki (Wydział Leśny SGGW) • Robert Tomusiak (Koło Naukowe Leśników i Wydział Leśny SGGW) • Beata Woziwoda (Wydział Biologii i Ochrony Środowiska UŁ) • Jacek Zakrzewski (Polskie Towarzystwo Botaniczne i Wydział Leśny SGGW) • Piotr Zaniewski (Wydział Leśny SGGW) Organizatorzy • Samodzielny Zakład Botaniki Leśnej SGGW w Warszawie • Oddział Warszawski Polskiego Towarzystwa Botanicznego • Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Warszawie • Nadleśnictwo Poddębice • Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej w Rogowie • Arboretum w Rogowie Darczyńcy Organizację konferencji wsparły finansowo Nadleśnictwa: Celestynów, Czarna Białostocka, Drewnica, Gościeradów, Grotniki, Chojnów, Józefów, Kobiór, Lubartów, Łochów, Myszyniec, Parciaki, Poddębice, Radom, Rudnik, Skierniewice, Sokołów, Starachowice, Torzym, Żednia oraz Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział w Warszawie. 4 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. OD REDAKCJI Celem konferencji „Las wobec zmieniajacej się presji człowieka“ jest prezentacja najnowszych wyników badań, dotyczących przemian roślinności leśnej pod wpływem oddziaływania lub zaniechania oddziaływania antropogenicznego. W naszej intencji konferencja stanowić ma forum wymiany wiedzy i poglądów między naukowcami, pracownikami Lasów Państwowych, parków narodowych i krajobrazowych, innych instytucji publicznych oraz organizacji pozarządowych związanych z ochroną przyrody w lasach. Zamysłem organizatorów konferencji jest także przyczynienie się do doskonalenia metod czynnej ochrony przyrody w zrównoważonym leśnictwie, w oparciu o wymianę doświadczeń naukowców i praktyków. Przedmiotem rozważań w czasie trwania konferencji będą następujące zagadnienia kluczowe: • Jak w ciągu ostatniego stulecia zmieniały się formy antropopresji i jaki był ich wpływ na leśną szatę roślinną? • Jakie procesy zachodzą aktualnie w fitocenozach leśnych pod wpływem użytkowania, a jakie pod wpływem zaniechania różnych form użytkowania przez człowieka? • W jakim stopniu zespoły leśne opisane w XX wieku można uznać za zbiorowiska naturalne? • Jakie cechy lub ich natężenie mogą pozwolić na odróżnianie leśnych zbiorowisk naturalnych od ich zbiorowisk zastępczych? • Jaki jest wpływ zmieniającej się antropopresji na synantropizację flory i zbiorowisk leśnych? • W jaki sposób zapewnić w lasach warunki dla gatunków światłożądnych, kserotermicznych, kontynentalnych i oligotroficznych, w tym chronionych, zagrożonych i rzadkich? • Czy ochrona czynna jest potrzebna tylko fitocenozom nieleśnym? • Jakie formy ochrony można stosować wobec fitocenoz leśnych ukształtowanych przez działania człowieka? Inspiracją do podjęcia tej tematyki był także przypadający w tym roku jubileusz 60-lecia pracy naukowej Pani dr hab. Leokadii Witkowskiej-Żuk, której dedykujemy niniejszą konferencję. 5 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Nieustająca fascynacja pięknem lasu Dr hab. Leokadia Witkowska-Żuk jest emerytowanym profesorem Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Z tą uczelnią związana była od studiów na Wydziale Leśnym, które odbyła w latach 1951-1956, a wybrała - jak mówi - „zafascynowana urodą lasów”. Pracę zawodową podjęła w 1956 r. w Katedrze Botaniki Leśnej SGGW, przechodząc kolejne etapy kariery naukowej od asystenta do profesora nadzwyczajnego SGGW. Stopień naukowy doktora uzyskała w 1965 roku, habilitowała się w roku 1980. W roku 2004 przeszła na emeryturę. Zainteresowania naukowe Pani Profesor obejmują trzy obszary w obrębie szeroko pojętej botaniki leśnej: funkcjonowanie merystemów wierzchołkowych drzew, związki roślinności ze środowiskiem oraz ochronę szaty roślinnej. W opublikowanym dorobku Pani Profesor znajduje się ponad sześćdziesiąt pozycji. Są to oryginalne prace recenzowane, publikacje w materiałach konferencyjnych, pozycje książkowe i wydawnictwa o charakterze dydaktycznym. Jako nauczyciel akademicki cieszy się nieustannym autorytetem wśród studentów i współpracowników. Prowadziła zajęcia z botaniki leśnej, szaty roślinnej Polski, ochrony przyrody oraz prace dyplomowe, na Wydziale Leśnym, Wydziale Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu oraz Międzywydziałowym Studium Ochrony Środowiska SGGW. W latach 1961-2002 była opiekunem Sekcji Botaniki Leśnej Koła Naukowego Leśników, skupiając wokół siebie i inspirując najzdolniejszą młodzież akademicką. Popularyzatorka wiedzy leśnej i ogólnoprzyrodniczej, prowadziła także szkolenia dla służby leśnej, organizacji turystycznych i młodzieży szkolnej z zakresu znajomości roślin leśnych, zwłaszcza zagrożonych i chronionych. Wieloletni członek redakcji Rocznika Dendrologicznego; współorganizatorka kilku Konferencji Morfogenezy Roślin; wiceprzewodnicząca Oddziału Warszawskiego Polskiego Towarzystwa Botanicznego, czynny członek Polskiego Towarzystwa Leśnego i Polskiego Towarzystwa Dendrologicznego. Za swoją pracę była wielokrotnie wyróżniana i nagradzana, m.in. Nagrodą JM Rektora SGGW, Srebrną Odznaką „Zasłużona dla SGGW”, Złotą Odznaką Honorową i Medalem 100-lecia Polskiego Towarzystwa Leśnego, a także Złotym Krzyżem Zasługi i Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Po przejściu na emeryturę nadal aktywnie pracuje naukowo, czego owocem są m.in. wydawnictwa: „Atlas roślinności lasów“ (2008), nagrodzony Medalem Władysława Szafera przez Polskie Towarzystwo Botaniczne i „Rośliny leśne“ (2013) odzwierciedlające jej patrzenie na przyrodę zarówno „szkiełkiem i okiem” dociekliwego badacza jak i sercem miłośnika. Aktualnie opracowuje zdjęcia fitosocjologiczne, które w roku bieżącym osobiście wykonała na stałych powierzchniach doświadczalnych w rezerwacie ścisłym Białowieskiego Parku Narodowego, aby porównać je z danymi zebranymi do swojej pracy magisterskiej przed niemal 60 laty. 6 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. RAMOWY PROGRAM KONFERENCJI Niedziela - 07 września 18:00-19:00 - rejestracja (DS Jodełka) 19:00-21:00 - kolacja (DS Jodełka) Poniedziałek - 08 września 8:00-9:00 - śniadanie (DS Jodełka) 08:30-09:30 - rejestracja uczestników (hol CEPL) 09:30-11:00 - sesja jubileuszowa związana z 60-leciem pracy naukowej Pani prof. dr hab. Leokadii Witkowskiej-Żuk (aula CEPL): prowadzenie Katarzyna Marciszewska • otwarcie konferencji • prezentacja drogi zawodowej jubilatki: Bogdan Brzeziecki • przemówienia okolicznościowe • głos jubilatki 11:00-11:20 - przerwa kawowa (hol CEPL) 11:20-13:00 - sesja referatowa (aula CEPL): prowadzenie Jan Marek Matuszkiewicz • Władysław Danielewicz: Różnorodność i przemiany dendroflory Polski • Tomasz Samojlik: Historia i znaczenie oddziaływań człowieka w kształtowaniu środowisk leśnych • Kazimierz Biały: Właściwości gleb wskaźnikiem procesów ekologicznych w ekosystemach leśnych 13:00-14:00 - obiad (DS Jodełka) 14:00-15:40 - sesja referatowa (aula CEPL): prowadzenie Bogdan Brzeziecki • Jan Marek Matuszkiewicz: Naturalna i antropogeniczna dynamika fitocenoz leśnych • Zbigniew Dzwonko: Rośliny runa wskaźnikami pochodzenia i przemian lasów • Janusz Czerepko: Współczesne kierunki ochrony fitocenoz leśnych 15:40-16:00 - przerwa kawowa (hol CEPL) 16:00-16:50 - sesja krótkich doniesień badawczych (aula CEPL): prowadzenie Władysław Danielewicz • Wiesław Cyzman: Dąbrowy - zespoły naturalne czy nasadzenia dębów na siedliskach lasu grądowego? • Andrzej Bobiec: Dąb: gatunek nie-leśny • Tomasz Załuski z zespołem: Problem zachowania gatunków światłolubnych w lasach Górznieńsko-Lidzbarskiego Parku Krajobrazowego • Paweł Pawlikowski, Magdalena Galus: Ochrona dąbrów świetlistych w Polsce - teoria i praktyka • Artur Obidziński: Czy możemy wiedzieć jak wyglądały naturalne lasy liściaste Europy Środkowej? Rola ssaków kopytnych i działań człowieka 7 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. 16:50-17:40 - sesja plakatowa (piętro CEPL): wprowadzenie Artur Obidziński 17:40-18:30 - dyskusja plenarna (aula CEPL): prowadzenie Jan Holeksa 18:30-19:00 - przerwa 19:00-19.30 koncert okolicznościowy (aula CEPL): Urszula Zajączkowska - flet, Andrzej Wojakowski - akompaniament. W programie utwory m. in. J.S. Bacha, A. Vivaldiego, F. Mendelssohna, S. Moniuszki. 19:30-22:00 - uroczysta kolacja (DS Jodełka) Wtorek - 09 września 07:00-09:00 - śniadanie (DS Jodełka) 08:00-15:30 – sesja terenowa „Dynamika zbiorowisk leśnych Polski Centralnej uwolnionych spod antropopresji“: prowadzenie Beata Woziwoda, Wojciech Ciurzycki lub alternatywnie 09:00-11:00 - zwiedzanie Arboretum: prowadzenie Piotr Banaszczak 15:30-16:30 - obiad (DS Jodełka) PROGRAM SESJI PLAKATOWEJ Poniedziałek - 09 września 16:50-17:40 - sesja plakatowa (piętro CEPL): wprowadzenie Artur Obidziński Antropogeniczne przekształcenia lasów 1. Jan Barabach, Krystyna Milecka, Grzegorz Kowalewski, Mariusz Lamentowicz, Mariusz Gałka - Rekonstrukcja ostatnich 200 lat historii Puszczy Noteckiej na podstawie badań paleoekologicznych i materiałów archiwalnych 2. Anna Trojecka-Brzezińska - Synantropizacja flory fitocenoz leśnych wschodniej części Wzgórz Opoczyńskich 3. Kateryna Fyałkowska, Maciej Wroniewski, Artur Obidziński - Naturalne i antropogeniczne uwarunkowania rozprzestrzeniania się obcych gatunków inwazyjnych w Puszczy Ladzkiej 4. Marcin K. Dyderski, Anna K. Gdula, Dorota Wrońska-Pilarek - Wpływ antropopresji na leśne zbiorowiska roślinne w warunkach aglomeracji miejskiej, na przykładzie doliny Bogdanki w Poznaniu 5. Robert Tomusiak, Jan Ostrowski - Efekt oddziaływania dróg o dużym natężeniu ruchu na przyrosty radialne drzew na przykładzie drzewostanu sosnowego przy drodze krajowej nr 78 6. Michał Orzechowski, Robert Tomusiak, Wojciech Kędziora - Wpływ zmian stosunków wodnych na przyrosty radialne drzew na siedliskach hydrogenicznych 7. Urszula Zajączkowska, Mateusz Piątkowski - Wpływ deszczu na poziom tlenu w wodzie na siedliskach boru bagiennego i olsu przekształconych antropogenicznie 8 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. 8. Elżbieta Grzelak-Kostulska, Rodrigo R. Ramos-Ribeiro, Julio Cesar Borges Belico, Adam Senetra, Jadwiga Biegańska, Stefania Środa-Murawska - Demograficzne uwarunkowania deforestacji ze szczególnym uwzględnieniem Brazylii 9. Rodrigo R. Ramos-Ribeiro, Adam Senetra, Jadwiga Biegańska, Stefania Środa-Murawska - Społeczna percepcja deforestacji - na przykładzie biomu Mata Atlantica w Brazylii 10. Andrzej Keczyński - Literackie bezdroża typologii leśnej Regeneracja lasów po ustąpieniu antropopresji 11. Katarzyna Wiczyńska, Paweł Horodecki, Andrzej M. Jagodziński - Odnowienie naturalne drzew i krzewów w dobrze zachowanym oraz spinetyzowanym grądzie Galio sylvatici-Carpinetum betuli 12. Wojciech Ciurzycki, Lech Stępniewski, Katarzyna Marciszewska - Recesja dąbrowy świetlistej Potentillo albae-Quercetum w rezerwacie im. Króla Jana Sobieskiego w Warszawie 13. Magdalena Frączek, Małgorzata Dziepak - Wtórna sukcesja lasu na polanach w Małych Pieninach 14. Piotr Zaniewski, Bartosz Potoczny, Łukasz Siedlecki, Róża Krasińska, Adam Bernatowicz – Zmiany bogactwa gatunkowego porostów w fitocenozach regenerujących na pożarzyskach obszarów wydmowych Basenu Dolnego doliny Biebrzy 15. Piotr Zaniewski, Bartosz Potoczny, Łukasz Siedlecki, Róża Krasińska, Zuzanna Pestka, Adam Bernatowicz - Zmiany bogactwa gatunkowego roślin naczyniowych w fitocenozach regenerujących na pożarzyskach obszarów wydmowych Basenu Dolnego doliny Biebrzy 16. Ewa Stefańska-Krzaczek, Monika Staniaszek-Kik, Wiesław Fałtynowicz - Udział mszaków w gradiencie wieku drzewostanu sosnowego na siedliskach boru świeżego Regeneracja lasów na terenach pogórniczych 17. Monika Podgórska - Zmiany w zbiorowiskach leśnych północnego przedpola Gór Świętokrzyskich wywołane dawnym górnictwem rud żelaza 18. Leszek Bednorz, Lech Kaczmarek - Jarząb brekinia Sobus torminalis na zrekultywowanych terenach pogórniczych Kopalni Wapienia Górażdże 19. Andrzej M. Jagodziński, Marcin K. Dyderski, Anna K. Gdula, Mateusz Rawlik, Marek Kasprowicz - Zróżnicowanie florystyczne runa pod drzewostanami powstałymi w wyniku rekultywacji zwałowiska pokopalnianego 20. Paweł Horodecki, Katarzyna Wiczyńska, Andrzej M. Jagodziński - Rozkład liści drzew w początkowych etapach dekompozycji w drzewostanach sosnowych i brzozowych rosnących na rekultywowanym zwałowisku pokopalnianym i terenach leśnych 21. Andrzej Piasta, Maciej Skorupski, Paweł Horodecki, Andrzej M. Jagodziński Zgrupowania roztoczy w drzewostanach sosnowych na terenach leśnych i rekultywowanym zwałowisku zewnętrznym w Nadleśnictwie Bełchatów 9 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Ocena i ochrona naturalności lasów 22. Ewa Malinowska, Tomasz Grabowski, Adam Snopek - Ocena przydatności wybranych metod bioindykacyjnych w badaniach skutków zmian antropopresji w lasach na przykładzie Lasu Kabackiego 23. Grzegorz Leśniański - Ocena przydatności porostów, jako wskaźników zachowania zbiorowisk leśnych, na podstawie wyników badań w borach sosnowych Polski 24. Anna Otręba, Marek Kondras - Czy masowe występowanie gatunku obcego można uznać za wskaźnik antropogenicznych odkształceń ekosystemów leśnych? 25. Adam Bernatowicz, Zuzanna Pestka, Piotr Zaniewski - Preferencje ekologiczne Cladonia stellaris - gatunku wskażnikowego Chladonio-Pinetum na obszarach wydmowych Basenu Dolnego doliny Biebrzy 26. Wojciech Doroszewicz - Ochrona lasów deszczowych strefy umiarkowanej w prywatnych obszarach chronionych w Chile 27. Elżbieta Pastwik, Maciej Skorupski - Rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia na terenie leśnictwa Zaleśniak PROGRAM SESJI TERENOWEJ Wtorek - 09 września 08:00-15:30 – sesja terenowa „Dynamika zbiorowisk leśnych Polski Centralnej uwolnionych spod antropopresji“: prowadzenie Beata Woziwoda, Wojciech Ciurzycki • Piotr Zaniewski, Wojciech Ciurzycki, Katarzyna Marciszewska: Dynamika borów chrobotkowych na terenie uroczyska Gutkowice Lasów Doświadczalnych SGGW w Rogowie • Beata Woziwoda: Problem utraty odrębności florystycznej i homogenizacji zbiorowisk leśnych zalesień porolnych w wyniku introdukcji obcych gatunków drzew • Beata Wozwoda: Dynamika zbiorowisk z jodłą w warunkach ograniczonej antropopresji • Hieronim Andrzejewski, Marcin Kiedrzyński, Janina Jakubowska-Gabara: Stan zachowania i wskazania czynnej ochrony dąbrowy świetlistej na przykładzie rezerwatu Napoleonów 10 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. STRESZCZENIA 11 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Referaty plenarne Różnorodność i przemiany dendroflory Polski Władysław Danielewicz Katedra Botaniki Leśnej, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu [email protected] W Polsce występuje około 260 rodzimych gatunków roślin drzewiastych, co stanowi nieco więcej niż 10% krajowej flory naczyniowej. Liczba ta może być powiększona o przynajmniej kilkanaście taksonów mieszańcowych opisanych w randze gatunku i umniejszona o kilka taksonów, których status w naszej florze budzi wątpliwości. Precyzyjne ustalenie bogactwa gatunkowego komplikują ponadto różne ujęcia taksonów z takich grup, jak: rodzaj Betula, kompleks Pinus mugo czy kompleks Sorbus aria. Niełatwo, nawet w przybliżeniu, ustalić bogactwo taksonomiczne w ramach zmienności wewnątrzgatunkowej. Głównym problemem taksonomii wewnątrzgatunkowej jest trudność podporządkowania rangom taksonów o układzie hierarchicznym naturalnej zmienności, która nie wykazuje charakteru hierarchicznego. Wśród naszych roślin drzewiastych główną frakcję z sześciu podstawowych grup form życiowych tworzą nanofanerofity. Do megafanerofitów (bez krzewów, które w szczególnie sprzyjających warunkach mogą przybierać formę drzewa) należy 40 gatunków. Najliczniejszym w polskiej dendroflorze rodzajem jest Rubus, do którego, według najnowszych informacji, należy 96 gatunków, rodzaj Salix liczący około 30 gatunków i Rosa – 14. Większość rodzimych drzew i krzewów reprezentuje środkowoeuropejski i eurosyberyjski element geograficzny. Przewagę stanowią gatunki nizinne oraz nizinno-górskie. Pod względem przynależności do grup ekologicznosocjologicznych dominują przedstawiciele żyznych lasów liściastych i zarośli mezofilnych. Do kategorii roślin pospolitych można zakwalifikować 40 gatunków, a koło 20% stanowią gatunki bardzo rzadkie. Do inwentarza polskiej flory należy dodać około 100 zadomowionych gatunków drzew i krzewów obcego pochodzenia. Nie więcej niż 20 z nich może być uznanych za rośliny inwazyjne, w skali krajowej, regionalnej lub lokalnej. Z uwagi na długie cykle rozwojowe roślin drzewiastych, a także ostatnio dość powszechne próby uprawy nowych gatunków ozdobnych, trzeba się liczyć z tym, że lista zadomowionych antropofitów z czasem będzie się wydłużać. Zagadnienie przemian dendroflory opracowano na między innymi podstawie charakterystyk opisujących jej obecny stan synantropodynamiczny. Poruszone zostaną wybrane aspekty problematyki zanikania populacji gatunków rodzimych oraz inwazji roślin obcych. 12 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Referaty plenarne Historia i znaczenie oddziaływań człowieka w kształtowaniu środowisk leśnych Tomasz Samojlik Instytut Biologii Ssaków, Polska Akademia Nauk, Białowieża [email protected] Odtworzenie historii środowisk leśnych ma kluczowe znaczenie przy próbie współczesnych ich badań i interpretacji ich przemian. Prowadzone przez Instytut Biologii Ssaków PAN interdyscyplinarne badania dotyczące historii przyrodniczej Puszczy Białowieskiej, rozumianej jako dzieje przemian środowiska przyrodniczego, ze szczególnym uwzględnieniem w nich roli człowieka, dają szansę na prześledzenie różnych form antropopresji i ich wpływu na Puszczę. W badaniach archeologicznych i historycznych stwierdzono, iż przed rokiem 1800 Puszcza była pod wpływem wielofunkcyjnej, tradycyjnej gospodarki leśnej o różnym natężeniu. Wachlarz tradycyjnych sposobów użytkowania obejmował zarówno królewskie łowy (od XIV wieku Puszcza znajdowała się pod prawną ochroną jako prywatna własność wielkich książąt litewskich i łowisko polskich królów), użytkowanie przez ludność lokalną na podstawie praw wchodowych (potwierdzone od XVI do końca XVIII wieku i obejmujących głównie koszenie łąk, bartnictwo i wypas bydła w lesie), jak i produkcję towarów leśnych takich jak smoła, potaż czy węgiel drzewny (XVII-XVIII wiek). Przestrzenna i czasowa kumulacja tych sposobów użytkowania doprowadziła do wykształcenia się w Puszczy specyficznych krajobrazów łączących elementy naturalne z antropogenicznymi. Królewskie łowy i sposób ich organizacji przyczyniły się do powstania krajobrazu „ogrodów do polowań”, ogrodzonych fragmentów Puszczy obejmujących cały szereg środowisk leśnych wraz z polaną, na której wzniesiona była królewska altana łowiecka. Innym przykładem był krajobraz powstały w wyniku różnorodnej działalności na wchodach, w przypadku którego antropopresja przejawiała się w postaci: (a) powiększonego obszaru regularnie koszonych łąk, (b) wykształcenia i utrzymywania przez koszenie i wypas bydła polan śródleśnych z pojedynczymi, nisko ugałęzionymi dębami i (c) powstania specyficznych „borów lado”, czysto sosnowych drzewostanów, z których częste, przygruntowe pożary eliminowały podrost. XVII i XVIII-wieczna produkcja leśna doprowadziła do powstania krajobrazu osady produkcyjnej, obejmującej poza zabudowaniami i terenami uprawnymi także smolarnie, potażarnie czy mielerze. Tradycyjna, wielofunkcyjna gospodarka leśna zaczęła zanikać po trzecim rozbiorze Rzeczypospolitej. Przejście Puszczy Białowieskiej pod władanie carskiej Rosji oznaczało przestawienie gospodarki puszczańskiej na inne tory, początkowo związane z planami komercyjnej eksploatacji drzewostanów, zaś w drugiej połowie XIX wieku - z przekształceniem Puszczy w carskie łowisko. Niektóre relikty tradycyjnego użytkowania przetrwały do końca XIX, a nawet do XX wieku (jak sianożęcia i wypas bydła w lasach). Jednak zmiana skali tych sposobów użytkowania i zaniechanie całego szeregu innych, doprowadziło do stopniowego zaniku krajobrazów leśnych związanych z działalnością człowieka. Usprawiedliwione wydaje się w związku z tym stwierdzenie, iż przynajmniej część procesów obserwowanych we współczesnych drzewostanach Puszczy Białowieskiej jest odległym echem sposobów zarządzania i użytkowania sprzed wieków. 13 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Referaty plenarne Właściwości gleb wskaźnikiem procesów ekologicznych zachodzących w ekosystemach leśnych Kazimierz Biały Zakład Gleboznawstwa, Instytut Geografii, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń [email protected] Współczesny stan lasów Polski jest w znacznym stopniu odzwierciedleniem dominujących w XIX i XX wieku trendów hodowlanych, traktujących monokultury iglaste jako fotocenozy o najwyższej rentowności. Tworzenie w przeszłości dużych obszarów leśnych z jednogatunkowymi drzewostanami sosnowymi lub świerkowymi doprowadziło do wielu niepożądanych zjawisk ekologicznych. Uwidoczniły się one głównie w postaci masowych gradacji owadów, w zmianie kompozycji gatunkowej fitocenoz i w niekorzystnych przekształceniach niektórych właściwości gleb. Stosowanie w pierwszych typologiach leśnych wyłącznie wskaźników roślinnych i na ich tylko podstawie diagnozowanie właściwości siedlisk (w tym poddanych długotrwałej pinetyzacji) dostarczyło błędnych informacji o stanie ekosystemów leśnych i do niesłusznego nadania wielu obszarom statusu siedliska borowego. Mimo wprowadzenia od lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku obowiązku rozpoznania także właściwości gleb, jakość diagnoz siedliskowych nie uległa znaczącej poprawie, bowiem nadal wiodącą rolę diagnostyczną mają wskaźniki roślinne. O tym, że bazowanie wyłącznie na wskaźnikach roślinnych, bez uwzględniania właściwości gleb może być niewystarczające a czasem błędne, świadczą skutki wyróżniania niektórych siedlisk naturowych na terenie Polski. Przykładem mogą być bory chrobotkowe wyróżniane na glebach rdzawych, lub kwaśne dąbrowy bądź kwaśne buczyny na glebach zasobnych w węglany. Nie uwzględnianie w pełni właściwości gleb we współczesnych diagnozach typologicznych prowadzi również do zaniżania potencjału troficznego siedlisk leśnych, które najczęściej skutkuje niewłaściwycm kształtowaniem kompozycji gatunkowych drzewostanów i pogłębiającą się degeneracją fitocenoz. Do właściwej identyfikacji procesów zachodzących w ekosystemach leśnych szczególnie ważne są informacje o poziomie organicznym gleb mineralnych, o rozmieszczeniu i tempie rozkładu materii organicznej w poziomach powierzchniowych oraz o występowaniu procesu bielicowania gleb rdzawych - dominujących w lasach niżowych. Od tych procesów w znacznej mierze zależą kompozycje gatunkowe roślin runa. Tylko po pełnym rozpoznaniu związków roślin runa z morfologią i właściwościami gleby będzie możliwe poprawne określanie procesów zachodzących w ekosystemach leśnych na podstawie wskaźników roślinnych. 14 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Referaty plenarne Naturalna i antropogeniczna dynamika fitocenoz leśnych Jan Marek Matuszkiewicz Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania, Polska Akademia Nauk, Warszawa [email protected] Przez dynamikę zbiorowisk leśnych rozumiemy procesy kierunkowych lub bezkierunkowych zmian w nich zachodzących o rozmaitej istocie, zakresie i perspektywie czasowej. Dynamika zbiorowisk leśnych rozpatrywana być może w bardzo różnym aspekcie: geobotanicznym, krajobrazowym, przyrodniczo-leśnym, praktycznym, potrzeb ochrony przyrody lub ekologii poszczególnych gatunków i wielu innych wymiarach. Można ją rozpatrywać zarówno w odniesieniu do konkretnych fitocenoz leśnych, do typów zbiorowisk jakimi są zespoły leśne lub typy siedliskowe lasu, do krajobrazów leśnych, jak i do leśnego składnika szaty roślinnej regionu lub kraju. Można ją analizować pod względem tempa, genezy, skutków praktycznych. Można także dokonywać rozróżnienia, które ze zmian mają przyczyny o charakterze naturalnym, a które są spowodowane działalnością człowieka, zarówno tą celową jak i przypadkową. W niniejszym referacie autor prezentuje wyniki badań własnych nad wybranymi trzema rodzajami dynamiki zbiorowisk leśnych, rozpatrywanymi z fitosocjologicznego punktu widzenia. Prezentowane są na początek stwierdzenia o charakterze naukowym (fakty), następnie ich interpretacja przyrodnicza, z próbami rozróżnienia przyczyn o charakterze naturalnym oraz antropogenicznym (hipotezy wyjaśniające), a w końcu wynikające z tego wnioski o szerszym charakterze (w tym postulaty praktyczne). Na konkretnych przykładach rozpatrzone są następujące trzy procesy dynamiczne stwierdzone w fitocenozach leśnych: a) mające perspektywę kilkudziesięcioletnią przemiany lokalne i generalne kilku typów zbiorowisk leśnych, polegające na ustępowaniu grup gatunków roślin właściwych dla łąk i muraw, w wyniku zasadniczych zmian w presji społeczności wiejskich na lasy Polski w XX wieku; b) mające perspektywę 200-300 letnią procesy regeneracji zbiorowisk leśnych na gruntach porolnych, c) mające perspektywę kilku tysiącletnią rozszerzanie się areału (dyspersja) ważnego typu zbiorowiska leśnego. Referat ma za zadanie wykazać związek podstawowych badań geobotanicznych z praktyką leśną, uwzględniającą potrzeby ochrony przyrody i racjonalnego wykorzystania zasobów leśnych. 15 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Referaty plenarne Rośliny runa wskaźnikami pochodzenia i przemian lasów Zbigniew Dzwonko Instytut Botaniki, Uniwersytet Jagielloński, Kraków [email protected] Skład gatunkowy współczesnych lasów liściastych zaczął kształtować się między 5000 a 3000 lat temu, po przybyciu na ziemie polskie ostatnich ich składników drzewiastych: grabu i buka. Lasy utworzone w wyniku jedynie naturalnych procesów i zależności przyrodniczych pokrywały znaczne obszary jeszcze w średniowieczu. Masowe wycinanie lasów w związku z potrzebami rolnictwa, ich fragmentacja i różnorodne formy użytkowania stanowiły jedne z najczęstszych zaburzeń w krajobrazie środkowej i zachodniej Europy w minionych stuleciach. Obecnie, nawet tam, gdzie pokrywa leśna jest spora, resztki starych lasów naturalnego pochodzenia rzadko tworzą większe kompleksy. Z reguły zajmują one niewielkie, izolowane powierzchnie i są często jedynymi lokalnymi ostojami dla wielu gatunków roślin i zwierząt. W lasach takich rośnie zazwyczaj więcej leśnych gatunków zielnych i krzewów niż w młodych lasach i plantacjach drzew powstałych na terenach wcześniej wykorzystywanych rolniczo. Gatunki leśne bardzo wolno kolonizujące izolowane nowe lasy lub do tego niezdolne mogą być uznane za wskaźnikowe dla starych lasów, ponieważ ich liczniejsza obecność świadczy o długim i nieprzerwanym istnieniu w danym miejscu leśnego siedliska oraz często wskazuje na pierwotne pochodzenie lasu. Można wymienić ponad 150 gatunków roślin naczyniowych, które w Polsce są przynajmniej regionalnymi wskaźnikami starych lasów liściastych. Zachowane lasy często pozostawały długo pod silnym wpływem tradycyjnej gospodarki człowieka. Jeszcze w pierwszej połowie XX wieku w wielu z nich wypasano hodowane zwierzęta i zbierano ściółkę, co w znacznym stopniu determinowało skład i bogactwo gatunkowe runa. W efekcie poznania wymienionych procesów i przemian oraz zrozumienia ich wagi w kształtowaniu różnorodności biotycznej współczesnych krajobrazów kulturowych, w Wielkiej Brytanii zinwentaryzowano już wszystkie stare lasy o powierzchni większej niż 2 ha, a dla niektórych krajów środkowej, zachodniej i północnej Europy opracowano wspólną listę gatunków leśnych. 16 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Referaty plenarne Współczesne kierunki ochrony fitocenoz leśnych Janusz Czerepko Instytut Badawczy Leśnictwa, Sękocin Stary [email protected] Fitocenozy leśne od początku historii ochrony przyrody stanowiły kluczowy ekosystem w sieci obszarów chronionych. Fakt, że są one końcowym etapem sukcesji roślinności lądowej powoduje, że do niedawna jeszcze postrzegano zespoły leśne, jako zbiorowiska klimaksowe i tym jako odporne na zmiany ich składu gatunkowego. Badania nad dynamiką zbiorowisk leśnych wskazują jednak, że podlegają one spontanicznym zmianom w długiej perspektywie czasu. Zmiany te wiążą się z regeneracją lasów po ich dawnym użytkowaniu, jak i z globalnymi zmianami środowiska. Tym samym wzorce naturalnych typów lasu będące podstawą wielofunkcyjnej gospodarki leśnej i ochrony przyrody podlegają weryfikacji. W oparciu o najdłuższe cykle obserwacji zmian składu gatunkowego fitocenoz leśnych w lasach Europy Środkowej, do najbardziej trwałych typów lasu zalicza się buczyny i grądy, choć i w ich przypadku obserwuje się zanik wariantów i podzespołów z udziałem gatunków oligotroficznych i ciepłolubnych. Zapewne o wielu tego typu zmianach nie dowiedzielibyśmy się, gdyby nie obszary podlegające ochronie biernej. Z tego też m.in. powodu ochrona bierna lasów winna być podstawą ochrony w parkach narodowych i rezerwatach. W tego typu obiektach należy chronić naturalne procesy, na co wskazują liczne wyniki badań. Ochroną bierną jeszcze do lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku chętnie obejmowano, nawet ekosystemy półnaturalne, co szybko prowadziło do ich zaniku. Obecnie ochrona bierna wydaje się być w odwrocie. Powodem tego jest przede wszystkim wdrażanie Dyrektywy Siedliskowej zobowiązującej do tworzenia i zarządzania siecią obszarów Natura 2000. Wprowadzenie przy tym pojęcia właściwego stanu ochrony siedliska przyrodniczego lub gatunku wymienionego w załącznikach Dyrektywy oraz nałożenie obowiązku jego zachowania lub przywracania - jeśli jego struktura i funkcje odbiegają od przyjętego wzorca - zmieniło podejście do ochrony również w przypadku ekosystemów leśnych. Wiele siedlisk przyrodniczych i gatunków z Dyrektywy Siedliskowej jest związanych z utrzymaniem specyficznego użytkowania, stąd też dedykowane są projekty z funduszy m.in. LIFE+ na odtwarzanie siedlisk np. kwaśnych i świetlistych dąbrów, które są jednocześnie siedliskiem rzadkich ksylobiontów. Stąd jeden z aktualnie burzliwie rozwijających się trendów ochrony przyrody dotyczy odtwarzania zagrożonych siedlisk i gatunków. Ten kierunek będzie coraz ważniejszy, gdyż sieć Natura 2000 w Europie jest najpowszechniejszą formą ochrony przyrody i w 50% dotyczy lasów. Z drugiej strony w postulowanych wytycznych w dyrektywach i strategiach lub systemach certyfikacji lasów, dąży się do wzrostu udziału drzew starych i o ponad przeciętnych wymiarach, czy też do znaczących ilości martwego drewna. Wiąże się to głównie z ograniczeniem użytkowania lub ograniczeniem stosowania rębni zupełnych na korzyść odnowienia naturalnego i rębni złożonych. Lasy tym samym, zarówno z powodu ogólnie rozwijających się trendów w gospodarce leśnej, jak i spontanicznych zmian sukcesyjnych, będą coraz bardziej cieniste i tym samym nie stanowiące adekwatnych biotopów dla gatunków ciepłolubnych i światłożądnych. Stąd niezwykle istotne wydaje się strefowanie przyjętych sposobów i metod ochrony lasów, tak by nie generalizować przyjmowanych kierunków ochrony, a dostosowywać je indywidualnie do przyjętych celów dla kadego obiektu podlegającego ochronie. 17 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Krótkie doniesienia – Wokół dąbrów i dębów Dąbrowy – zespoły naturalne czy nasadzenia dębów na siedliskach lasu grądowego? Wiesław Cyzman Zakład Ekologii Roślin i Ochrony Przyrody, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń [email protected] Na ogół przyjmuje się, że dęby – szypułkowy Quercus robur i bezszypułkowy Quercus petraea dominują lub współtworzą drzewostany w borach mieszanych, lasach grądowych i w niektórych postaciach łęgu wiązowo-jesionowego. Wyróżnia się nawet zespoły, w których dominacja dębów w drzewostanie jest zjawiskiem naturalnym. Należą do nich przede wszystkim świetliste i kwaśne dąbrowy. W niniejszym opracowaniu przeanalizowano na tle uwarunkowań glebowych skład florystyczny około 800 zdjęć fitosocjologicznych wykonanych w lasach kujawsko-pomorskich i na obszarach przyległych, reprezentujących zbiorowiska leśne z dominacją lub przewagą dębów w drzewostanie. Zestawiono je z około 100 zdjęciami przedstawiającymi naturalne, wielogatunkowe lasy grądowe lub łęgowe. Analizowane fitocenozy pogrupowano kierując się zróżnicowaniem florystycznym i uwarunkowaniami glebowymi. Ostatecznie wydzielono pięć głównych grup zbiorowisk. Należą do nich: grupa kwaśnych dąbrów i borów mieszanych, grupa świetlistych dąbrów, grupa lasów grądowych, grupa płatów z kręgu podzespołu typowego łęgu wiązowo-jesionowego oraz grupa „połęgowych” dąbrów wilgotnych. Z przeprowadzonej analizy fitosocjologicznej wynika, że w lasach kujawskopomorskich i na obszarach do nich przylegających lite dąbrowy o charakterze kwaśnych dąbrów rozwijają się jedynie na glebach najsłabszych – rdzawych bielicowanych i rdzawych właściwych. W warunkach gleb żyźniejszych – brunatno-rdzawych, brunatnych i płowych występują wyłącznie potencjalne siedliska lasów grądowych lub żyznych buczyn. Natomiast żyzne gleby wilgotne stwarzają możliwość rozwoju fitocenoz podzespołu typowego łęgu wiązowo-jesionowego lub grądu niskiego. Ustalono ponadto, że analogicznie kształtują się dąbrowy świetliste. Można wśród nich wyróżnić trzy podgrupy zbiorowisk. Grupa „borowa” występuje przede wszystkim na glebach rdzawych, dominują w niej gatunki borowe, a niewielki udział mają gatunki z klasy Querco-Fagetea. Grupa „grądowa” rozwija się na żyznych glebach brunatnordzawych, brunatnych i płowych, dominują w niej gatunki grądowe i nitrofilne z klasy Artemisietea. Ponadto na zasobnych glebach wilgotnych występują niekiedy postacie świetliste gradów niskich (zwykle połęgowych). 18 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Krótkie doniesienia – Wokół dąbrów i dębów Dąb szypułkowy: gatunek nie-leśny Andrzej Bobiec Katedra Agroekologii, Uniwersytet Rzeszowski [email protected] Stare dęby w lasach Europy Środkowej nie musiały wykiełkować w lesie. Uwzględniając większą niż innych gatunków długowieczność, jak i proces „dziczenia” gajów dębowych, można sądzić, że dawne „parkowe” nieleśne drzewostany dębowe zostały wtórnie „wypełnione” roślinnością o charakterze leśnym. Tymczasem, całe środkowo-europejskie leśnictwo opiera się na założeniu, że las jest właściwym, naturalnym środowiskiem dębu. W konsekwencji oczekuje się i dąży do tego, by podobnie jak buk, licznie odnawiał się on i dojrzewał w lasach, a fiasko jego odnowienia mają tłumaczyć niezweryfikowane teorie zbyt dużej (lub małej!) presji zwierzyny, ocieplenia klimatu, czy nasilającej się ekspansji gatunków cienioznośnych. Analiza niszy regeneracyjnej dębu dostarcza bardziej przekonującego wyjaśnienia. Charakteryzują ją m.in.: a) wybitna światłożądność, b) powolne tempo wzrostu na wysokość, c) zoochoria, d) bogate w substancje zapasowe nasiona. Kombinacja dwóch pierwszych cech nie daje szans odnowieniu tak pod okapem drzewostanów liściastych jak i w lukach opanowywanych przez konkurencyjny podrost. Cecha trzecia uniezależnia miejsce regeneracji od położenia drzew macierzystych, a wraz z czwartą daje dębowej młodzieży niemal bezwzględną przewagę nad innymi gatunkami w miejscach zadarnionych. Jak widać, nie współczesne lasy, a likwidowane przez gospodarkę leśną halizny i płazowiny, a także porzucone sady, łąki i pastwiska stanowią optymalne środowisko naturalnego odnowienia i rozwoju drzewostanów dębowych. Drzewostany sosnowe z rozwijającym się drugim piętrem dębowym należy traktować jako środowisko zastępcze wobec typowego dla dębu środowiska porzuconych użytków zielonych. Odpowiednia ilość promieniowania słonecznego przedostająca się przez ażurowy okap sosnowy, brak konkurencji ze strony niedocierających tam barochorycznych gatunków cienioznośnych i kilkadziesiąt lat spokoju od zaburzeń (np. koszenia) stwarzają dobre warunki do pojawienia się naturalnego odnowienia dębu. Jest to jednak niezamierzony artefakt hodowli drzewostanów sosnowych. 19 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Krótkie doniesienia – Wokół dąbrów i dębów Problem zachowania gatunków światłolubnych w kompleksie leśnym Górznieńsko-Lidzbarskiego Parku Krajobrazowego Tomasz Załuski1, Iwona Paszek1, Dorota Gawenda-Kempczyńska1, Iwona Łazowy-Szczepanowska2 1 Katedra i Zakład Biologii i Botaniki Farmaceutycznej, 2 Katedra Geobotaniki i Planowania Krajobrazu, Uniwersytet Mikołaja Kopernika,Toruń, [email protected] Obszar objęty granicami Górznieńsko-Lidzbarskiego Parku Krajobrazowego (NE część Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego) już od II połowy XIX wieku był obiektem badań florystycznych. Na uwagę w tym terenie zasługuje dominacja (70% powierzchni) kompleksu leśnego (Nadleśnictwa Brodnica, Lidzbark i Skrwilno), z dużym udziałem lasów grądowych i borów oraz obecnością świetlistych dąbrów. W lasach tych rosną cenne gatunki światłolubne, m.in. Arnica montana, Cimicifuga europaea, Hierochloë australis, Pulsatilla patens i Thesium ebracteatum. Jednym z istotnych problemów ochrony przyrody jest ubożenie zasobów i zanikanie stanowisk gatunków światłolubnych. Na badanym terenie, w grupie 38 heliofilnych gatunków chronionych, notowanych w lasach lub na ich skrajach, 12 gatunków najprawdopodobniej zanikło, 6 – ostatnio nie odnaleziono i wymagają potwierdzenia, 13 – stopniowo zmniejsza swoje zasoby i traci stanowiska, 6 – nie wykazuje istotnych tendencji regresywnych, a 1 takson wykazuje wzrost zasobów. Obserwuje się ponadto zanikanie stanowisk innych rzadkich gatunków heliofilnych. Często obecność tych roślin ogranicza się tylko do brzegów lasu, w tym do poboczy dróg leśnych. Główną przyczyną zanikania flory heliofilnej w badanych lasach jest naturalny wraz z wiekiem lasu rozwój drzew i krzewów liściastych, a tym samym zacienianie runa. Do innych naturalnych czynników należą: zacienianie niskich roślin przez krzewinki Vaccinium myrtillus, zadarnianie poboczy dróg i brzegów lasów, nadmierne zaleganie ściółki, a także wzrost wilgotności i trofii gleby. Do czynników antropogenicznych należy zaliczyć m.in. mechaniczne niszczenie roślin podczas prac zrębowych i orki, zacienianie przez młode i zwarte uprawy, zacienianie przez introdukowane gatunki liściaste (np. buk), niszczenie roślin podczas modernizacji dróg leśnych oraz ich wydeptywanie, rozjeżdżanie, zrywanie i wykopywanie. Natomiast trwaniu i zwiększaniu się zasobów gatunków heliofilnych sprzyja okresowa obecność zrębów i upraw oraz utrzymywanie szerokich poboczy dróg leśnych. 20 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Krótkie doniesienia – Wokół dąbrów i dębów Ochrona dąbrów świetlistych w Polsce – teoria i praktyka Paweł Pawikowski1,2, Magdalena Galus2 1,2 Zakład Ekologii Roślin i Ochrony Środowiska, Uniwersytet Warszawski 2 Stowarzyszenie Centrum Ochrony Mokradeł, Warszawa [email protected] Do powstania świetlistych dąbrów Potentillo albae-Quercetum, stanowiących najbogatszy florystycznie i do niedawna rozpowszechniony zespół leśny Polski, przyczyniła się tradycyjna gospodarka człowieka w lasach, polegająca na m.in. wypasie zwierząt gospodarskich, grabieniu ściółki i usuwaniu gałęzi na opał. Zaprzestanie (i ustawowy zakaz) tej działalności uruchomiło procesy regeneracji w kierunku zespołów grądu, co w połączeniu z powszechną eutrofizacją siedlisk, wprowadzaniem i ekspansją gatunków obcych oraz nieadekwatną gospodarką leśna (np. wprowadzaniem podszytów), doprowadziło do ubożenia flory i zaniku większości świetlistych dąbrów w Polsce. Dąbrowy świetliste są w krajach UE objęte ochroną jako priorytetowe siedlisko przyrodnicze Natura 2000 "ciepłolubne dąbrowy" (kod 91I0*). Zgodnie z pierwotnymi standardowymi formularzami danych (SDF), siedlisko to jest przedmiotem ochrony w 69 polskich ostojach Natura 2000 i zajmuje tam 8583 ha. W planach zadań ochronnych siedlisko to jest bądź nagminnie usuwane z SDF (ze względu na złe rozpoznanie lub rzeczywisty zanik), bądź jego powierzchnia jest oceniana jako znacznie niższa, co często skutkuje wykreśleniem z listy przedmiotów ochrony w danej ostoi. Dąbrowy świetliste, jako zbiorowiska zoo-antropogeniczne wymagają aktywnej ochrony, ale doświadczenia w ich czynnej ochronie są jak dotąd znikome i brak jest mechanizmów finansowych służących ochronie długoterminowej. Jest zaledwie kilka przykładów działań podejmowanych przez administrację Lasów Państwowych, Regionalne Dyrekcje Ochrony Środowiska i organizacje pozarządowe. W ramach projektu "Czynna ochrona zagrożonych siedlisk przyrodniczych w rezerwatach przyrody na Mazowszu i Podlasiu", realizowanego przez Centrum Ochrony Mokradeł ze środków Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko i Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, prowadzone są zabiegi ochrony czynnej, obejmujące redukcję podszytu i podrostu drzew oraz usuwanie nadmiaru martwej biomasy, na powierzchni i 29,1 ha dąbrów w pięciu rezerwatach przyrody. Wstępne wyniki monitoringu wskazują korzystny wpływ usuwania podszytu i nadmiaru biomasy liści na gatunki światłożądne oraz ograniczający pozytywne efekty zabiegów wpływ niecierpka drobnokwiatowego. 21 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Krótkie doniesienia – Wokół dąbrów i dębów Czy możemy wiedzieć jak wyglądały naturalne lasy liściaste Europy Środkowej? Rola ssaków kopytnych i działalności człowieka Artur Obidziński Samodzielny Zakład Botaniki Leśnej, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie [email protected] Od blisko pół wieku toczy się żywa dyskusja nad definicją lasów naturalnych. Znaczny przyrost wiedzy w ostatnich latach skłania do coraz ostrożniejszego stosowania określenia “las naturalny“ odnośnie istniejących obiektów w Europie Środkowej, a odpowiedź na pytanie jak wyglądały lasy naturalne staje się coraz bardziej frapująca. Celem podjętej analizy było ustalenie w jakim stopniu jest możliwe określenie (aktualnych lub przeszłych) wzorców naturalności lasów niżowych. W powyższym celu zestawiono literaturowe dane: palinologiczne – przedstawiające powrót gatunków lasotwórczych po ostatnim zlodowaceniu, archeologiczne – o gospodarce człowieka i paleozoologiczne – o występowaniu ssaków kopytnych w Europie Środkowej. Zestawione dane wskazują, że powrót podstawowych liściastych gatunków lasotwórczych: buka i grabu (od ok. 3,5 tys. lat BP) nastąpił po zasiedleniu Europy Środkowej przez mezolityczne kultury łowieckie (od ok. 10 tys. lat BP) oraz przez neolityczne kultury rolnicze (od ok. 7,5 tys. lat BP). Oznacza to, że obydwa wymienione gatunki drzew wchodziły do lasów po mezolitycznej redukcji dzikich ssaków kopytnych i po 3 tys. lat użytkowania lasów przez społeczeństwa rolnicze, stosujące powszechnie wypalanie i wypas. Natomiast formowanie grądów i buczyn zachodziło pod dalszym, coraz intensywniejszym wpływem działalności człowieka epoki brązu (od 4 tys. lat BP), żelaza (od 2,7 tys lat BP) i czasów historycznych (od X do XX wieku n.e.). W związku z powyższym powstaje pytanie, czy można uznać że lasy ze związków Carpinion i Fagion w Europie Środkowej miały genezę naturalną. 22 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Referaty terenowe – Dynamika lasów Polski centralnej uwolnionych spod antropopresji Dynamika borów chrobotkowych na terenie uroczyska Gutkowice Lasów Doświadczalnych SGGW w Rogowie Piotr Zaniewski, Wojciech Ciurzycki, Katarzyna Marciszewska Samodzielny Zakład Botaniki Leśnej, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie [email protected] Bór chrobotkowy Cladonio-Pinetum Juraszek 1927 to cenny i chroniony zespół leśny, obecnie zagrożony z powodu szybkiego zaniku w Polsce. Jest to zbiorowisko przynajmniej częściowo antropogeniczne, powstające w wyniku specyficznego użytkowania lasów. Może także ukształtować się w drodze sukcesji wtórnej na gruntach porolnych. Taki proces można zaobserwować na terenie uroczyska Gutkowice lasów doświadczalnych SGGW w Rogowie. Na terenie uroczyska Gutkowice wykonano 32 zdjęcia fitosocjologicznne o powierzchni 150 m2, z wykorzystaniem zmodyfikowanej skali Braun-Blanqueta. Badaniami objęto zbiorowiska porolne, murawowe, nasadzenia sosny we wszystkich dostępnych klasach wieku oraz zadrzewienia i lasy pochodzące z naturalnej sukcesji. Zanotowano występowanie 80 gatunków roślin naczyniowych, 15 mchów, 2 wątrobowców oraz 24 porostów. Uzyskane dane podzielono na 9 zbiorowisk roślinnych zmodyfikowaną metodą TWINSPAN. Następnie dane uporządkowano metodą DCA która pozwala na pokazanie powiązań florystycznych oraz interpretację zależności dynamicznych pomiędzy wyróżnionymi zbiorowiskami. Wyróżnione zbiorowiska można podzielić na kilka grup reprezentujących różne etapy procesu sukcesji: zbiorowiska porolne o słabo zaawansowanej sukcesji, zbiorowiska o średnio zaawansowanej sukcesji oraz zbiorowiska kształtujące się w drzewostanach dojrzałych. Na terenie uroczyska Gutkowice zaobserwowano zachodzenie równolegle procesów sukcesji wtórnej spontanicznej (samosiewy brzozowe i sosnowe) oraz sukcesji wtórnej wspomaganej (poprzez nasadzenia sosny i brzozy). Obserwowane tu bory chrobotkowe ukształtowały się głównie w wyniku procesu spontanicznego. 23 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Referaty terenowe – Dynamika lasów Polski centralnej uwolnionych spod antropopresji Problem utraty odrębności florystycznej i homogenizacji zbiorowisk leśnych zalesień porolnych w wyniku introdukcji obcych gatunków drzew Beata Woziwoda Katedra Geobotaniki i Ekologii Roślin, Uniwersytet Łódzki [email protected] Zalesianie gruntów jest świadomym działaniem człowieka, uzasadnionym względami ekonomicznymi, ekologicznymi lub społecznymi. Z założenia prowadzi do diametralnej zmiany formy użytkowania danego fragmentu ziemi. Według danych GUS w okresie powojennym (od 1945 do 2012) zalesiono w Polsce prawie półtora miliona hektarów gruntów rolnych i nieużytków. Struktura i skład gatunkowy tych antropogenicznych lasów wtórnych jest determinowana m.in. składem gatunkowym i wiekiem drzewostanu oraz potencjałem troficznym zajmowanego siedliska (typem siedliskowym lasu). Z czasem lasy wtórne upodabniają się do fitocenoz naturalnych. Ten długotrwały i złożony proces kształtowania zbiorowiska leśnego może zostać zmodyfikowany bądź zaburzony przez wprowadzenie do drzewostanu gatunków obcego pochodzenia, np. dębu czerwonego. Badania lasów wtórnych z udziałem Quercus rubra prowadzone w lasach Nadleśnictwa Poddębice na siedliskach boru świeżego, boru mieszanego świeżego i lasu świeżego wykazały jednoznacznie, że obecność dębu czerwonego wpływa redukująco na różnorodność gatunkową zbiorowisk. Efektem tych zmian jest utrata odrębności florystycznej analizowanych fitocenoz. 24 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Referaty terenowe – Dynamika lasów Polski centralnej uwolnionych spod antropopresji Dynamika zbiorowisk z jodłą w warunkach ograniczonej antropopresji Beata Woziwoda Katedra Geobotaniki i Ekologii Roślin, Uniwersytet Łódzki [email protected] W Polsce środkowej jodła pospolita Abies alba Mill. jest ważnym gatunkiem lasotwórczym w granicach swego naturalnego zasięgu. Współtworzy zbiorowiska grądu subkontyntalnego Tilio cordatae-Carpinetum betuli, kontynentalnego boru mieszanego sosnowo-dębowego Querco roboris-Pinetum, kwaśnej buczyny niżowej Luzulo pilosaeFagetum (w areale zasięgu buka), a w południowej części analizowanego obszaru także wyżynnego jodłowego boru mieszanego Abietetum polonicum. Najcenniejsze płaty fitocenoz, wyróżniające się wysokim udziałem jodły w drzewostanie oraz strukturą i składem gatunkowym określanym jako naturalny lub zbliżony do naturalnego, objęto ochroną prawną. W tym celu w latach (1930)1954-1998 utworzono 34 rezerwaty częściowe o powierzchni 1964 ha (z drzewostanów użytkowanych gospodarczo do momentu powołania rezerwatów). Ingerencję człowieka w rezerwatach ograniczono do działań hodowlano-pielęgnacyjnych ukierunkowanych głównie na zachowanie jodły. Badania florystyczne, fitosocjologiczne i dendrometryczne prowadzone w rezerwatach od początku ich powstania umożliwiają ocenę stanu zachowania przedmiotu ochrony oraz określenie kierunku i tempa zmian zachodzących w różnych typach fitocenoz z jodłą w warunkach ograniczonej antropopresji. Dynamikę przemian roślinności rezerwatów jodłowych przedstawiono na przykładzie rezerwatu „Jodły Oleśnickie” utworzonego w 1962 r. przy północnej granicy zasięgu jodły w Polsce środkowej. Przeanalizowano dane fitosocjologiczne zgromadzone w latach: 1964, 1982, 1995 i roku bieżącym, dane z historii użytkowania lasu oraz dane glebowo-siedliskowe. Uzyskane wyniki odniesiono do danych z innych rezerwatów jodłowych z Polski środkowej, w których stwierdzono przemiany borów mieszanych w kierunku grądów oraz przemiany jedlin świętokrzyskich w kierunku grądów jodłowych lub buczyn. 25 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Referaty terenowe – Dynamika lasów Polski centralnej uwolnionych spod antropopresji Stan zachowania i wskazania czynnej ochrony dąbrowy świetlistej na przykładzie rezerwatu Napoleonów Hieronim Andrzejewski1, Marcin Kiedrzyński2, Janina Jakubowska-Gabara2 1 Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Łódzkiego, Łódź 2 Katedra Geobotaniki i Ekologii Roślin, Uniwersytet Łódzki [email protected] Ciepłolubne lasy dębowe, które stanowią w Polsce kresowe postaci dąbrów subkontynentalnych i subśródziemnomorskich, reprezentowane są w regionie łódzkim przez zespół dąbrowy świetlistej Potentillo albae-Quercetum. Jest to las o luźnym drzewostanie, umiarkowanie rozwiniętej warstwie podszytu oraz bogatym runie, uważany za najbogatszy florystycznie ekosystem leśny w Polsce. Runo tworzą tu rośliny lasów liściastych, borów, łąk, muraw kserotermicznych i ziołorośli. Dąbrowy ciepłolubne są priorytetowym siedliskiem Natura 2000 o kodzie 91I0* z Załącznika I Dyrektywy Siedliskowej UE. W krajobrazie leśnym ich płaty są często ostatnimi ostojami wielu rzadkich i chronionych taksonów, mają duże znaczenie dla licznej grupy termofilnych owadów i puszczańskich chrząszczy, są również istotnym miejscem żerowania ssaków kopytnych. Zasięg dąbrowy świetlistej w Polsce obejmuje głównie środkową i wschodnią jej część. W województwie łódzkim, podobnie jak w całym kraju, dąbrowy ciepłolubne występują w postaci małych, rozproszonych płatów. W regionie zostały stwierdzone na ponad 50. stanowiskach. Jednym z obiektów, w których dąbrowa świetlista jest przedmiotem ochrony jest rezerwat przyrody Napoleonów położony w Nadleśnictwie Poddębice (RDLP Łódź). Obiekt zlokalizowany jest w północno-zachodniej części województwa łódzkiego i odgrywa istotną rolę biogeograficzną – jako jedno ze stanowisk łącznikowych między dąbrowami z Małopolski i Regionu Łódzkiego a dąbrowami z terenu Wielkopolski. Tendencje dynamiczne fitocenoz obserwowane w rezerwacie wskazują na pilną potrzebę kontynuowania ochrony czynnej w celu zatrzymania procesu zarastania i przekształcania się dąbrowy świetlistej w cienisty las grądowy. 26 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Plakaty – Antropogeniczne przekształcenia lasów Rekonstrukcja ostatnich 200 lat historii Puszczy Noteckiej na podstawie badań paleoekologicznych i materiałów archiwalnych Jan Barabach1, Krystyna Milecka1, Grzegorz Kowalewski1, Mariusz Lamentowicz1,2, Mariusz Gałka1 1 Zakład Biogeografii i Paleoekologii, 2 Pracownia Ekologii i Monitoringu Mokradeł, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu [email protected] Struktura lasów Międzyrzecza Warciańsko-Noteckiego w ostatnich 200 latach kształtowana była zarówno przez działalność ludzką jak i procesy naturalne. W tym czasie Puszcza Notecka wielokrotnie cierpiała wskutek pożarów oraz gradacji szkodników. Jako obiekt badań wybrano Torfowisko Rzecińskie znajdujące się w środkowej części kompleksu leśnego. Wykorzystując analizy paleoekologiczne, takie jak: analiza pyłkowa, analiza makroszczątków roślinnych oraz ameb skorupkowych prześledzono historię ostatnich dwóch stuleci - zarówno samego mokradła jak i terenów je otaczających. Uzyskane wyniki porównano z materiałami archiwalnymi, dzięki czemu uzyskano pełniejszy obraz zrekonstruowanych wydarzeń. W świetle wyników analizy palinologicznej struktura drzewostanu Puszczy Noteckiej uległa wyraźnym przekształceniom. Na początku XIX wieku charakteryzowała się stosunkowo dużym udziałem drzew liściastych, jednak wraz z rozwojem tzw. „pruskiej szkoły” gospodarowania lasami, siedliska te obsadzane były gatunkami iglastymi – głównie sosną zwyczajną. W latach 20. XX wieku, w wyniku gradacji strzygoni choinówki, ucierpiało ok. 70% drzewostanu Puszczy Noteckiej, z czego większość następnie została wycięta. Okres ten w zapisie palinologicznym zaznaczył m.in. poprzez wzrost wartości rarefakcji oraz udziału taksonów światłolubnych takich jak np. Calluna vulgaris. W wyniku wielkopowierzchniowych zrębów oraz gwałtownego zmniejszenia się transpiracji i intercepcji, w ciągu kilku lat po gradacji nastąpił wyraźny wzrost poziomu wód gruntowych oraz uruchomione zostały procesy eoliczne. Efekty tego zjawiska zapisały się w osadach torfowych poprzez wzrost udziału materii mineralnej oraz w kompozycji spektrów pyłkowych i ameb skorupkowych. Wysokorozdzielcza analiza pyłkowa umożliwia także prześledzenie zmian w strukturze drzewostanu Puszczy Noteckiej w XX wieku - odnotowano m.in. fakt zwiększenia udziału świerka oraz począwszy od około 1980 roku, rozpoczęcie wzbogacania drzewostanu gatunkami liściastymi. 27 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Plakaty – Antropogeniczne przekształcenia lasów Synantropizacja flory fitocenoz leśnych wschodniej części Wzgórz Opoczyńskich Anna Trojecka-Brzezińska Instytut Botaniki, Uniwersytet Jagielloński, Kraków aktualnie: “Celis”, Niekłań Wielki [email protected] Wzgórza Opoczyńskie są jednym z sześciu mezoregionów Wyżyny Przedborskiej, podprowincji Wyżyny Małopolskiej. Badaniami (w latach 2005-2010) objęto ich wschodnią część o powierzchni ok. 750 km2. Lesistość eksplorowanego obszaru wynosi ok. 35%. Dominującymi zbiorowiskami leśnymi tego terenu są są bory sosnowe i mieszane (klasa Vaccinio-Piceetea). Przeważają bory sosnowe (związek DicranoPinion) reprezentowane przez pięć zespołów: świeży bór o charakterze suboceanicznym (Leucobryo-Pinetum), subkontynentalny bór świeży (Peucedano-Pinetum), śródlądowy bór suchy (Cladonio-Pinetum), bór bagienny (Vaccinio uliginosi - Pinetum), śródlądowy bór wilgotny (Molinio caeruleae-Pinetum). Duży udział mają bory mieszane sosnowo-dębowe (Querco roboris-Pinetum). Mniejszy areał zajmują lasy liściaste (klasa: Querco-Fagetea i Alnetea glutinoseae). Są to przede wszystkim grądy: typowy (Tilio-Carpineum typicum) i niski (Tilio-Carpinetum stachyetosum) oraz łęgi (związek Alno-Ulmion). Pozostałe to kwaśne buczyny (związek Fagion sylvaticeae) i lasy olszowe (klasa Alnetea glutinoseae) oraz silnie zanikające (występujące punktowo) dąbrowy świetliste (Potentillo albae-Quercetum). Flora synantropijna badanych fitocenoz leśnych reprezentowana jest głównie przez kenofity. Obejmuje 42 gatunki, wśród których (na badanym terenie) 17 - zyskało status holoagriofita, 7 - hemiagriofita i 18 - epekofita. Stanowią one ok. 39% ogólnej liczby kenofitów tego obszaru. Najwyższą frekwencję i zdolność ekspansji wykazują gatunki: Quercus rubra (99 stanowisk), Padus serotina (98), Robinia pseudacaccia (95), Impatiens parviflora (84), Acer negundo (78). Najbardziej narażone na wnikanie antropofitów są lasy mieszane i liściaste. W borach sosnowych problem ten jest mniej widoczny. Na zrębach i w młodnikach pojawiają się m.in. Conyza canadensis, Epilobium ciliatum, Erechtites hieracifolia. Większość metafitów związana jest z leśnymi przydrożami, śmietniskami, wyrobiskami piaskowni i nie przyczynia się do zmiany struktury fitocenoz. Do najbardziej interesujących taksonów obcych geograficznie należy zaliczyć: Alchemilla mollis, Chaerophyllum aureum i Genistella sagittalis. 28 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Plakaty – Antropogeniczne przekształcenia lasów Naturalne i antropogeniczne uwarunkowania rozprzestrzeniania się obcych gatunków inwazyjnych roślin w Puszczy Ladzkiej Kateryna Fyałkowska1, Maciej Wroniewski1, Artur Obidziński2 1 Koło Naukowe Leśników, 2 Samodzialny Zakład Botaniki Leśnej, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie [email protected] Jedną z form przekształcenia zbiorowisk leśnych jest obecność obcych gatunków roślin. Podatność fitocenoz na wnikanie obcych gatunków zależy zarówno od naturalnych właściwości siedlisk jak i od stopnia przekształcenia antropogenicznego. Celem pracy było określenie, czy większy wpływ na wnikanie obcych gatunków roślin do lasów mają naturalne właściwości siedlisk czy przekształcenia antropogeniczne fitocenoz. Badania wykonano w Puszczy Ladzkiej, przylegającej od północnego-zachodu do Puszczy Białowieskiej. Określono rozmieszczenie 20 gatunków obcych roślin, w tym 12 drzewiastych i 8 zielnych. Lustrację terenową przeprowadzono wzdłuż linii oddziałowych, głównych szlaków komunikacyjnych oraz granicy kompleksu leśnego. Materiał zebrano w lipcu i sierpniu 2013 roku. Do analizy czynników sprzyjających wnikaniu gatunków obcych przyjęto: właściwości żyznościowe i wilgotnościowe siedliska, gatunek panujący w drzewostanie i jego wiek, stopień zgodności drzewostanu z siedliskiem, zagęszczenie dróg, oraz odległość od zabudowy i od granicy lasu. Preferencje względem czynników środowiskowych ustalono za pomocą wskaźnika wybiórczości Ivleva i testu chi2. Hierarchię czynników określono za pomocą analizy RDA. Przeprowadzona inwentaryzacja wykazała występowanie wszytkich przyjętych 20 obcych gatunków roślin, o łącznej liczbie ponad 200 tys. osobników, na 294 stanowiskach, w 217 z 1934 wydzieleń drzewostanowych. Najliczniej wystąpił niecierpek drobnokwiatowy, następnie dziki bez koralowy, czeremcha amerykańska i śliwa ałycza. Pozostałe gatunki były notowane sporadycznie. Wszystkie gatunki rozpatrywane łącznie wykazały preferencje względem siedlisk słabo świeżych i średnio żyznych oraz drzewostanów sosnowych w wieku od 20 do 60 lat. Pod względem czynników antropogenicznych notowane gatunki wykazały preferencje względem terenów o dużym zagęszczeniu dróg (>50 m/ha), obszarów położonych poniżej 0,5 km od zabudowy i od granicy lasu. 29 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Plakaty – Antropogeniczne przekształcenia lasów Wpływ antropopresji na fitocenozy leśne w warunkach aglomeracji miejskiej, na przykładzie doliny rzeki Bogdanki w Poznaniu Marcin K. Dyderski1, Anna K. Gdula1, Dorota Wrońska-Pilarek2 1 Koło Naukowe Leśników, 2 Katedra Botaniki Leśnej, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu [email protected] W pracy porównano stan zbiorowisk leśnych, występujących wokół jeziora Rusałka i na terenie użytków ekologicznych Bogdanka I i II, położonych w dolinie rzeki Bogdanka w północno-zachodniej części Poznania. Analizowano naturalne zbiorowiska leśne (olsy Carici elongatae-Alnetum, łęgi Fraxino-Alnetum, grądy Galio-Carpinetum) oraz zbiorowiska antropogeniczne (laski robiniowe Chelidonio-Robinietum oraz leśne zbiorowiska zastępcze typu Pinus-Padus). Do analiz wybrano płaty reprezentatywne dla badanych obszarów, cechujące się różnym stopniem degeneracji. Do porównań wskaźników ekologicznych zastosowano test Kruskala-Wallisa, a do analizy zróżnicowania florystycznego badanych zbiorowisk – nietendencyjną analizę zgodności (DCA). Badane zbiorowiska różnią się zarówno między sobą, jak i w ramach obu badanych lokalizacji. Na terenie użytków ekologicznych w dolinie Bogdanki stwierdzono większy udział gatunków łąkowych (Molinio-Arrhenatheretea) oraz borowych (Vaccinio-Piceetea), zaś w płatach z okolic jeziora Rusałka było więcej gatunków żyznych lasów liściastych (Querco-Fagetea) oraz roślin zbiorowisk okrajkowych i ruderalnych (Artemisietea). Zakres zmienności wszystkich płatów, wyrażony przez obszar zajmowany w układzie współrzędnych DCA, był o wiele większy w płatach z użytków ekologicznych w dolinie Bogdanki, niż w płatach z okolic Rusałki. Uzyskane wyniki wskazują na duże zróżnicowanie florystyczne fitocenoz leśnych porównywanych obiektów. Płaty z badanych użytków w dolinie Bogdanki charakteryzowały się statystycznie istotnie (p<0,001) większą różnorodnością, wyrażoną wskaźnikiem Shannona, przy większym udziale spontaneofitów półsynantropijnych (p<0,05), niż płaty znad jeziora Rusałka. Badane fitocenozy leśne z okolic jeziora Rusałka cechuje statystycznie istotnie większe bogactwo gatunkowe (p<0,05), przy mniejszej różnorodności płatów. Prawdopodobnie jest to związane z innym rozkładem stosunków ilościowych poszczególnych gatunków, zwłaszcza dominantów z klasy Artemisietea, a także większą liczbą gatunków drzewiastych w runie płatów występujących wokół jeziora. 30 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Plakaty – Antropogeniczne przekształcenia lasów Efekt oddziaływania dróg o dużym natężeniu ruchu na przyrosty radialne drzew na przykładzie drzewostanu sosnowego przy drodze krajowej nr 78 Robert Tomusiak, Jan Ostrowski Samodzielna Pracownia Dendrometrii i Nauki o Produkcyjności Lasu, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie [email protected] Zarówno realizacja jak i eksploatacja dróg wiąże się ze znaczącym, wieloaspektowym oddziaływaniem na środowisko. Wiele uwagi poświęca się ocenie wpływu inwestycji drogowych na powietrze, klimat, glebę, wody powierzchniowe i podziemne, krajobraz a także świat zwierzęcy i roślinny, gdzie przedmiotem zainteresowania są najczęściej zmiany przestrzeni życiowej organizmów, zagrożenie bytowania niektórych gatunków czy zmniejszenie bioróżnorodności. W niniejszej pracy podjęto próbę zbadania presji człowieka na lasy w postaci oddziaływania szlaków komunikacyjnych na przyrosty radialne drzew. Zweryfikowano hipotezę roboczą o negatywnym wpływie drogi na szerokość słojów rocznych sosny zwyczajnej. Materiał badawczy w postaci wywiertów dordzeniowych pobrano w drzewostanie sosnowym w wieku 105 lat, zlokalizowanym na siedlisku boru świeżego przy charakteryzującej się dużym natężeniem ruchu drodze krajowej nr 78 na terenie Nadleśnictwa Koniecpol (powiat częstochowski). Analiza szeregów czasowych słojów rocznych została przeprowadzono dla dwóch grup drzew: a) rosnących w bezpośrednim sąsiedztwie drogi oraz b) w głębi drzewostanu. Porównano przebieg chronologii rzeczywistych słojów rocznych jak również pozbawionych trendu wiekowego chronologii standardowych. Przeprowadzono analizę lat wskaźnikowych. W badanym obiekcie nie odnotowano istotnego, negatywnego wpływu oddziaływania drogi na wielkość przyrostów radialnych sosny. Stwierdzony natomiast pozytywny wpływ (wyższe przyrosty radialne u drzew rosnących bliżej drogi) można tłumaczyć zmianami w środowisku wynikającymi z budowy i modernizacji drogi, wiążącymi się z większym dostępem światła i większą wilgotnością gleby, powodowaną przez wodę odprowadzoną z nawierzchni drogi. Praca wskazuje przydatność metod dendrochronologicznych w badaniach wpływu szlaków komunikacyjnych na wzrost drzew. 31 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Plakaty – Antropogeniczne przekształcenia lasów Wpływ zmian stosunków wodnych na przyrosty radialne drzew na siedliskach hydrogenicznych Michał Orzechowski1, Robert Tomusiak2, Wojciech Kędziora1 1 Zakład Urządzania Lasu, Katedra Urządzania Lasu, Geomatyki i Ekonomiki Leśnictwa, 2 Samodzielna Pracownia Dendrometrii i Nauki o Produkcyjności Lasu, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie [email protected] Wpływ człowieka na las przejawia się między innymi w zmianach stosunków wodnych. Najbardziej wrażliwe na takie zmiany są siedliska hydrogeniczne, których geneza wiąże się z dominującym wpływem wody. Długotrwałe zmiany w stosunkach wodnych mogą prowadzić do degradacji siedlisk hydrogenicznych. Celem niniejszej pracy jest próba odpowiedzi na pytanie jaki wpływ na przyrost radialny drzew mają prowadzone z różną intensywnością w ekosystemach leśnych odwodnienia. Badania przeprowadzono na sośnie zwyczajnej i świerku pospolitym z Puszczy Augustowskiej w układzie porównawczym obejmującym drzewostan na siedlisku hydrogenicznym – boru wilgotnego oraz drzewostan referencyjny na siedlisku boru świeżego. Na każdym stanowisku pobrano z dwudziestu drzew o wysokiej pozycji biosocjalnej w drzewostanie po dwa wywierty dordzeniowe. Na podstawie szeregów czasowych słojów rocznych utworzono dla każdej powierzchni chronologie rzeczywiste oraz pozbawione trendu wiekowego i autokorelacji chronologie rezydualne. Posłużyły one do prześledzenia zmian szerokości słojów rocznych w czasie, na tle zabiegów odwodnieniowych. Przeprowadzono również analizę lat wskaźnikowych celem wykazania, które z nich związane są z klimatem i innymi czynnikami środowiska, a które wynikają ze zmian w stosunkach wodnych. 32 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Plakaty – Antropogeniczne przekształcenia lasów Wpływ deszczu na poziom tlenu w wodzie na siedliskach boru bagiennego i olsu po eksploatacji torfu Urszula Zajączkowska, Mateusz Piątkowski Samodzielny Zakład Botaniki Leśnej, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie [email protected] Woda olsów i borów bagiennych jest słabo natleniona. Stwarza to warunki silnego stresu oksydacyjnego dla drzew których korzenie są w niej zanurzone. Wyraża się to słabym ich wzrostem i częstym zamieraniem. Eksploatacja torfu pozostawia wypełnione wodą torfianki, całkowicie niedostępne do zasiedlenia przez drzewa i cofające sukcesję o wiele stadiów. Krople deszczu napędzane grawitacją i hamowane oporem powietrza uderzają w taflę wody z maksymalną prędkością Vmax=9 m/s. W zależności od kształtu kropli i jej masy, siła uderzenia kropli może przekroczyć napięcie powierzchniowe tafli, przez co kropla, wraz z otaczającą ją membraną gazów, wnika do wody indukując dyfuzję gazów zarówno tych, jakie sama wprowadza jak i tych, które dostały się w trakcie zamknięcia miejsca przebicia wody przez kroplę. Powstaje zatem pytanie, czy deszcz można traktować jako czynnik renaturalizujący badane siedliska wodne przez zwiększanie w wodzie tlenu i tym samym akcelerację procesów anabolicznych? Badania przeprowadzono w Nadleśnictwie Skrwilno (powiat rypiński) w antropogenicznych formach boru bagiennego i olsu, odkształconych przez pozyskiwanie z nich torfu w latach 70. Wykonano pomiary przyrostów sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris L.) oraz analizę pH, zawartości tlenu rozpuszczonego w wodach powierzchniowych przed, w trakcie i po deszczu. Zanalizowano kinetykę i zmiany kształtu kropel pod wodą na podstawie filmu bazując na aplikacjach Tracker i Fiji. Zawartość tlenu w wodzie w trakcie deszczu zwiększa się średnio o 33% i ten stan utrzymuje się do tygodnia. Niektóre krople pod wodą zachowują swój kształt, inne rozpraszają się na mniejsze. W przypadku drugim zwiększa się istotnie powierzchnia kropel i tym samym wydajność dyfuzji gazów np. kropla o promieniu R=2,5 mm, i powierzchni P=78 mm2, może podzielić się pod wodą na 8 kropel o promieniu R=1,25 mm i powierzchni około P=1570 mm2. Analizy zmian kształtów kropel pod wodą pokazały także, że tworzą one zmienne formy geometryczne o zwiększonym stosunku powierzchni do objętości. Wnioskujemy, że deszcz jest naturalnym czynnikiem zwiększającym natlenienie wody, a tym samym przyspieszającym procesy regeneracyjne siedlisk zalanych wodą. 33 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Plakaty – Antropogeniczne przekształcenia lasów Demograficzne uwarunkowania deforestacji, ze szczególnym uwzględnieniem Brazylii Elżbieta Grzelak-Kostulska1, Rodrigo R. Ramos-Ribeiro1, Julio Cesar Borges Belico2, Adam Senetra3, Jadwiga Biegańska1, Stefania Środa-Murawska1 1 Katedra Studiów Miejskich i Rozwoju Regionalnego, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu 2 3 Federal University of Viçosa, Minas Gerais, Brazil Katedra Planowania i Inżynierii Przestrzennej Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Olsztyn [email protected] Presja człowieka wywierana na ekosystemy leśne jest problemem wymagającym ciągłego monitorowania. Aby podnieść skuteczność monitoringu warto skupiać szczególną uwagę na obszarach, gdzie aktualnie zachodzą istotne zmiany lub na terenach potencjalnych przeobrażeń. W przeprowadzonym badaniu przyjęto tezę, że dynamika procesu deforestacji jest skorelowana z tempem zmian demograficznych. Analizie statystycznej poddano zmienne opisujące rozwój w czasie ogólnej liczby ludności, ludności zamieszkującej obszary zurbanizowane oraz średnioroczne zmiany powierzchni leśnych. Skalę przestrzenną wyznaczyły w tym przypadku granice poszczególnych państw. Dodatkowo wykonano studium przypadku dla Brazylii, gdzie prześledzono założone relacje w mniejszej skali terytorialnej. 34 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Plakaty – Antropogeniczne przekształcenia lasów Społeczna percepcja deforestacji – na przykładzie biomu Mata Atlântica w Brazylii Rodrigo R. Ramos-Ribeiro1, Adam Senetra2, Jadwiga Biegańska1, Stefania Środa-Murawska1 1 2 Katedra Studiów Miejskich i Rozwoju Regionalnego, Uniwersytet Mikołaja Kopernika Katedra Planowania i Inżynierii Przestrzennej, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie [email protected] Biom Brazylijskiego Lasu Atlantyckiego (Mata Atlântica) pierwotnie ciągnący się w nieprzerwanej linii z Rio Grande do Norte (na północnym-wschodzie) do Rio Grande do Sul (na południu) był jednym z najbogatszych i najbardziej zróżnicowanych makroekosystemów na świecie. Historia europejskiej kolonizacji w Brazylii, której początki sięgają roku 1500 zdominowana była przez drapieżną eksploatację zasobów naturalnych. W związku z tym większość pierwotnego lasu uległa fragmentacji, a zachowane pozostałości można znaleźć przede wszystkim na szczytach gór oraz w nadmorskich pasmach górskich zorientowanych w kierunku południowego Atlantyku. Celem niniejszego opracowania jest analiza społecznej percepcji procesu deforestacji biomu obejmującego Las Atlantycki na terenie Brazylii. Biom ten obejmuje obszar 1.086.289 km² i stanowi 13,04% terytorium całego kraju. Brazylia w ostatnich dziesięcioleciach aktywnie przyczynia się do zmniejszania stopnia wylesiania swoich obszarów. Jest to niezwykle istotne, ze względu na fakt, że lasy obejmują w tym kraju ponad 4,7 mln km2, a więc ponad połowę terytorium Brazylii. Analizę, poprzedzoną przeglądem literatury, oparto na danych jakościowych uzyskanych w trakcie kwerendy terenowej w Lesie Atlantyckim w regionie São Paulo oraz na podstawie raportu dotyczącego społecznego procesu percepcji deforestacji przeprowadzonego na próbie 2,200 respondentów i publikowanego w ramach projektu Mata Atlantica Biosphere 2012. Stwierdzo, że Brazylijczycy mają świadomość znaczenia środowiska naturalnego oraz bioróżnorodności i chcą współuczestniczyć w pracach na rzecz przeciwdziałania niekorzystnym zjawiskom obserwowanym w przyrodzie, w tym procesowi deforestacji. Takie pozytywne postawy wynikają w dużej mierze z sukcesu implementacji programów zmieniających świadomość społeczeństwa i promujących ochronę środowiska naturalnego, w tym reforestację. Jest to szczególnie ważne, zważywszy na fakt, że większa część ludności Brazylii zamieszkuje na terenie Lasu Atlantyckiego. 35 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Plakaty – Antropogeniczne przekształcenia lasów Literackie bezdroża typologii leśnej Andrzej Keczyński Białowieski Park Narodowy, Białowieża [email protected] Wielokroć źródłem natchnienia pisarzy była przyroda. Inspirowała do opisu przeżyć, przyczyniała się do przybliżania wiedzy o niej osobom z nią nie związanym. Nazwy zbiorowisk roślinnych czy typów drzewostanów oraz nazwy uroczysk, obiektów, dróg i temu podobnych obiektów topograficznych, składają się na dziedzictwo kulturowe regionu. W obecnej chwili jesteśmy świadkami konsekwentnego utrwalania nazw obcych historycznie i kulturowo, które mają pełnić rolę nazw tradycyjnych. Na przykładzie pojęć boru – lado i jegiel, wywodzących się w pierwszym przypadku z Polesia, w drugim – z Kurpiowszczyzny, przedstawiono drogę wnikania tych pojęć do literatury naukowej i popularnonaukowej opisującej Puszczę Białowieską. 36 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Plakaty – Regeneracja lasów po ustąpieniu antropopresji Odnowienie naturalne drzew i krzewów w dobrze zachowanym i spinetyzowanym grądzie Galio sylvatici-Carpinetum betuli Katarzyna Wiczyńska1, Paweł Horodecki1, Andrzej M. Jagodziński1,2 1 2 Instytut Dendrologii, Polska Akademia Nauk, Kórnik Katedra Łowiectwa i Ochrony Lasu, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu [email protected] Pinetyzacja, będąca skutkiem wprowadzania na siedliskach lasowych, w tym grądów, gatunków iglastych, najczęściej sosny zwyczajnej, jest jedną z powszechniej obserwowanych form degeneracji fitocenoz leśnych. Wpływ sosny na fitocenozy i siedliska grądowe jest wciąż dyskutowany, szczególnie w kontekście regeneracji grądów w kierunku roślinności potencjalnej. Celem pracy jest porównanie składu i struktury odnowienia naturalnego w spinetyzowanym oraz dobrze zachowanym grądzie. Badania przeprowadzono w rezerwacie przyrody „Czmoń” w środkowej Wielkopolsce, w dobrze zachowanym i spinetyzowanym grądzie. Zbiorowiska te powstały na glebach szarobrunatnych i siedlisku lasu silnie świeżego. W sierpniu i wrześniu 2012 roku w obu fitocenozach założono 40 powierzchni badawczych (18 w grądzie spinetyzowanym i 22 w grądzie naturalnym), na których opisano skład gatunkowy oraz strukturę wiekowo-wysokościową odnowienia naturalnego drzew i krzewów. W spinetyzowanym grądzie odnowienie naturalne tworzy 14 gatunków drzew i krzewów. Najliczniej występuje tu jesion (średnie zagęszczenie: 18 000 szt. ha-1), jawor (15 333 szt. ha-1), dereń świdwa (8 267 szt. ha-1) i grab (8 044 szt. ha-1). Ponadto odnotowano młode osobniki wiązu szypułkowego, trzmieliny zwyczajnej, czeremchy zwyczajnej, sosny, czeremchy amerykańskiej, kaliny koralowej, dębu szypułkowego, kruszyny i klonu zwyczajnego. Poza nielicznymi wyjątkami (wiąz szypułkowy, sosna zwyczajna, czeremcha amerykańska, kalina koralowa) gatunki te odnawiają się także w obrębie grądu naturalnego, w którym występują ponadto: lipa drobnolistna, brzoza brodawkowata i dziki bez czarny. Średnie zagęszczenie odnowienia naturalnego w grądzie spinetyzowanym wynosi 60 311 szt. ha-1, podczas gdy w grądzie dobrze zachowanym – 118 273 szt. ha-1. Odnowienie naturalne w spinetyzowanym grądzie świadczy o dużym potencjale regeneracyjnym siedliska i pozwala wnioskować o regeneracji zbiorowiska w kierunku roślinności potencjalnej. 37 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Plakaty – Regeneracja lasów po ustąpieniu antropopresji Recesja dąbrowy świetlistej Potentillo albae-Quercetum w rezerwacie im. Króla Jana Sobieskiego w Warszawie Wojciech Ciurzycki1, Lech Stępniewski2, Katarzyna Marciszewska1 1 Samodzielny Zakład Botaniki Leśnej, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie 2 Nadleśnictwo Drewnica w Ząbkach [email protected] Od pewnego czasu w Polsce recesji ulegają płaty zbiorowiska świetlistej dąbrowy Potentillo albae-Quercetum. Jest to jedno z najbogatszych florystycznie zbiorowisk, które przynajmniej częściowo powstaje pod wpływem działalności człowieka. Celem pracy było zbadanie, jaki jest stan dynamiczny świetlistej dąbrowy w rezerwacie im. Króla Jana Sobieskiego w Warszawie. W tym celu przeprowadzono analizę właściwości flory na podstawie 30 list florystycznych sporządzonych na obszarze chronionym. W rezerwacie powierzchnia płatów dąbrowy świetlistej jest aktualnie nieduża i liczba gatunków właściwych dla tej fitocenozy jest niska. Dominującym zbiorowiskiem na tym terenie jest grąd Tilio-Carpinetum. Do dąbrowy świetlistej przenikają gatunki grądowe. Upraszcza się struktura gatunkowa runa, rozbudowuje się natomiast warstwa krzewów. Czynnikiem warunkującym obecny stan dąbrowy świetlistej jest zaniechanie dawnych form użytkowania tej części lasu. Po objęciu terenu ochroną zaprzestano wypasu bydła w lesie, oraz niekontrolowanego wyrębu. Dla ochrony zbiorowiska należałoby przywrócić czynniki je kształtujące. Z przyczyn ekonomicznych i organizacyjnych nie jest to w obecnych warunkach możliwe, dlatego stosownym byłoby podjęcie działań zastępczych o podobnych charakterze, spełniających te same funkcje, co zaprzestane czynności. Działania zastępcze powinny polegać na okresowym czyszczeniu lasu z podszytu w płatach Potentillo albaeQuercetum w celu zwiększenia dostępu światła do dna lasu oraz powstrzymania ekspansji lipy drobnolistnej i grabu pospolitego. Stosowanie tych zabiegów pozwoliłoby na zachowanie charakterystycznych elementów i składu gatunkowego tej unikalnej fitocenozy. 38 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Plakaty – Regeneracja lasów po ustąpieniu antropopresji Wtórna sukcesja lasu na polanach w Małych Pieninach Magdalena Frączek, Małgorzata Dziepak Zakład Botaniki i Ochrony Przyrody, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie [email protected] W wyniku przemian ekonomicznych, kulturowych i społecznych zachodzących w XX wieku na terenie Małych Pienin obserwuje się proces zaniku działalności rolnej na użytkach zielonych, zwłaszcza należących do drobnych właścicieli. Na niekoszonych i niewypasanych polanach zachodzi proces sukcesji wtórnej w kierunku zbiorowisk leśnych. Przyrost powierzchni leśnej odbywający się między innymi w drodze sukcesji, o ile jest zjawiskiem niewątpliwie korzystnym w skali globalnej czy ponadregionalnej, to może przyczyniać się do zmniejszenia różnorodności biologicznej czy trwałego zaniku krajobrazów kulturowych w skali lokalnej. W badaniach podjęto próbę określenia historycznych uwarunkowań sukcesji i jej wpływu na zmiany użytkowania ziemi oraz przeprowadzono rozpoznanie składu gatunkowego nowej generacji gatunków drzewiastych biorących udział w sukcesji lasu. Wykorzystano metodę transektów i stałych powierzchni kołowych. W sumie założono 100 powierzchni kołowych o promieniu 5 m, na których zinwentaryzowano wszystkie gatunki drzewiaste powyżej 0,5 m wysokości. Na wybranej do badań polanie Kogutowej w procesie zarastania bierze udział kilkanaście gatunków drzewiastych. Dominuje olsza szara, świerk i klon jawor, duży udział mają również krzewy: leszczyna i tarnina. Skład gatunkowy roślinności drzewiastej zarastającej polanę ma ścisły związek ze sposobami rozprzestrzeniania diaspor i źródłami diaspor – drzewostanami otaczającymi polany i zadrzewieniami śródpolnymi. Duże znaczenie mają gatunki anemochoryczne o lekkich nasionach jak olsza szara czy świerk oraz gatunki zoochoryczne o mięsistych owocach np. róża i tarnina. Dla ochrony bioróżnorodności nieleśnych biocenoz łąkowych wymagane jest ich użytkowanie w postaci regularnego koszenia lub wypasu. 39 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Plakaty – Regeneracja lasów po ustąpieniu antropopresji Zmiany bogactwa gatunkowego porostów w fitocenozach regenerujących na pożarzyskach obszarów wydmowych Basenu Dolnego doliny Biebrzy Piotr Zaniewski1, Bartosz Potoczny2, Łukasz Siedlecki2, Róża Krasińska2, Adam Bernatowicz3 1 Samodzielny Zakład Botaniki Leśnej, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie 2 Koło Naukowe Leśników, Wydział Leśny, SGGW w Warszawie 3 Biebrzański Park Narodowy, Osowiec-Twierdza [email protected] Pożary są jednym z zaburzeń o największym wpływie w ekosystemy leśne. Wiele gatunków porostów to organizmy pionierskie, związane z zaburzeniami. Celem podjętych badań było rozpoznanie składu gatunkowego porostów na trzech pożarzyskach znajdujących się w obrębie obszarów wydmowych Basenu Dolnego doliny Biebrzy oraz porównanie ich bogactwa gatunkowego. Na terenie trzech obiektów dotkniętych pożarem oraz w obiektach kontrolnych wykonano po 14 spisów florystycznych o powierzchni 150 m2. Uzupełniono je o spisy składu gatunkowego porostów naziemnych, rosnących na martwym drewnie, na brzozie (Betula pendula) oraz na sośnie (Pinus sylvestris). Bogactwo gatunkowe porostów naziemnych dla poszczególnych obiektów obliczono i porównano metodą krzywych rozrzedzenia. Najwyższym bogactwem gatunkowym porostów naziemnych charakteryzują się pożarzyska sprzed 15 i 31 lat. Wyróżniają się one najwyższą liczbą gatunków humusolubnych, związanych z dojrzałymi murawami oraz wrzosowiskami. Najwięcej gatunków związanych z martwym drewnem odnotowano na pożarzysku 31 letnim. Najwyższą liczbą gatunków występujących na sośnie charakteryzowało się pożarzysko 59 letnie (20), oraz 31 letnie (16). Najwyższą liczbą gatunków występujących na brzozie charakteryzowały się obiekty 31 letnie (27) oraz 59 letnie (26). Na szczególną uwagę zasługuje odnalezienie stanowisk Cladonia botrytes, Cl. stellaris oraz Cl. turgida na terenie pożarzyska 31 letniego. Wysokie bogactwo gatunkowe porostów naziemnych jest cechą pożarzysk młodych, będących na wczesnych etapach sukcesji wtórnej spontanicznej. Wyższą liczbą gatunków nadrzewnych charakteryzują się pożarzyska starsze, co związane jest z rosnącą dostępnością mikrosiedlisk nadrzewnych, skutkiem odtwarzania się drzewostanu. 40 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Plakaty – Regeneracja lasów po ustąpieniu antropopresji Zmiany bogactwa gatunkowego roślin naczyniowych w fitocenozach regenerujących na pożarzyskach obszarów wydmowych Basenu Dolnego doliny Biebrzy Piotr Zaniewski1, Bartosz Potoczny2, Łukasz Siedlecki2, Róża Krasińska2, Zuzanna Pestka3, Adam Bernatowicz4 1 Samodzielny Zakład Botaniki Leśnej, 2 Koło Naukowe Leśników, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie 3 Katedra Ekologii i Zoologii Kręgowców, Uniwersytet Gdański 4 Biebrzański Park Narodowy, Osowiec-Twierdza [email protected] Pożary należą do najpoważniejszych zaburzeń w zbiorowiskach leśnych, prowadzących często do całkowitego przebudowania ekosystemów. Podczas sukcesji wtórnej, która zachodzi na pożarzyskach, na spalone obiekty wkracza wiele gatunków roślin naczyniowych. Celem przeprowadzonych badań było rozpoznanie składu gatunkowego roślin naczyniowych trzech dotkniętych pożarem obiektów znajdujących się w obrębie obszarów wydmowych Basenu Dolnego Biebrzańskiego Parku Narodowego oraz porównanie ich bogactwa gatunkowego. Na terenie trzech dotkniętych pożarem obiektów oraz obiektów kontrolnych wykonano po 14 spisów florystycznych na powierzchni 150 m2. Bogactwo gatunkowe roślin naczyniowych dla poszczególnych obiektów obliczono i porównano metodą krzywych rozrzedzenia. Porównano również średnie liczby gatunków z poszczególnych grup ekologicznych, dla każdego z obiektów. Najwyższym bogactwem gatunkowym charakteryzowało się pożarzysko sprzed 59 lat, istotnie wyższym niż obiekt 31 letni oraz kontrola. Na wysokie bogactwo gatunkowe najstarszego pożarzyska składają się duże liczby gatunków wrzosowiskowookrajkowych oraz leśnych. Oznacza to, że obiekt najstarszy, będący obecnie zbiorowiskiem leśnym, ukształtowanym wskutek sukcesji wtórnej spontanicznej po pożarze, oprócz wysokiego udziału gatunków leśnych, charakteryzuje się również wysokim udziałem gatunków utrzymujących się jeszcze z poprzedniej fazy sukcesyjnej. Specyficzna dla najstarszego obiektu jest również najniższa średnia liczba gatunków z grupy roślin jednorocznych, dwuletnich i chwastów. Na dodatkową uwagę zasługuje odnalezienie stanowiska tajęży jednostronnej (Goodyera repens) na terenie pożarzyska 59 letniego oraz goździka piaskowego (Dianthus arenarius) na pożarzyskach 31 oraz 59 letnim. Proces sukcesji wtórnej spontanicznej na dawnym pożarzysku prowadzi po 59 latach do ukształtowania się bogatego gatunkowo zbiorowiska subkontynentalnego boru świeżego Peucedano-Pinetum, z drzewostanem sosnowobrzozowym. Ten etap sukcesji n a pożarzyskach charakteryzuje się szczególnie wysokim bogactwem gatunkowym, wyższym nawet niż w przypadku pobliskich lasów gospodarczych w podobnym wieku (kontrola). 41 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Plakaty – Regeneracja lasów po ustąpieniu antropopresji Udział mszaków w gradiencie wieku drzewostanów sosnowych na siedlisku boru świeżego Ewa Stefańska-Krzaczek1, Monika Staniaszek-Kik2, Wiesław Fałtynowicz1 1 Zakład Botaniki, Instytut Biologii Środowiskowej, Uniwersytet Wrocławski 2 Katedra Geobotaniki i Ekologii Roślin, Uniwersytet Łódzki [email protected] Gospodarcze bory sosnowe to przeważnie zbiorowiska o drzewostanach równowiekowych, użytkowane rębnią zupełną i odnawiane sadzeniem. Generuje to gwałtowną wymianę pokoleń drzew, której towarzyszy całkowita zmiana warunków siedliskowych i znaczne zniszczenie runa leśnego. Dodatkowo, w kolejnych klasach wieku drzewostanu prowadzone są regularne zabiegi pielęgnacyjne, które w młodych drzewostanach mają charakter intensywny. Ingerencja w cykl życia drzewostanu ma istotne znaczenie dla stanu całej fitocenozy leśnej. Ważnym elementem decydującym o różnorodności gatunkowej borów sosnowych są mszaki, warunkujące specyficzną fizjonomię tych zbiorowisk. Po zrębie i odnowieniu mikroklimat leśny powraca stopniowo, a skład gatunkowy warstwy mszystej zmienia się w kolejnych fazach rozwojowych drzewostanu. Pełne zróżnicowanie gatunkowe mszaków uwidacznia się więc w całym spektrum wiekowym drzewostanów sosnowych. W Borach Tucholskich na powierzchniach założonych w drzewostanach w kolejnych klasach wieku drzewostanu zbadano występowanie gatunków mszaków i ich pokrycie. Stwierdzono, że płaty borów sosnowych różnią się udziałem mszaków, a wraz ze wzrostem wieku drzewostanu sosnowego warstwa mszysta zmienia się zarówno pod względem jakościowym, jak i ilościowym. Gatunki pojawiające się lub zwiększające swoje pokrycie w kolejnych fazach wieku drzewostanu różnią się ponadto preferencjami siedliskowymi. Odnowienie drzewostanu na drodze rębni zupełnej w przypadku siedlisk oligotroficznych prowadzi do zwiększenia różnorodności gatunkowej w całym kompleksie siedlisk borowych. Umożliwia pojawianie się i trwanie w określonych fazach rozwojowych drzewostanu gatunków powiązanych z siedliskami oligotroficznymi, które ustępują w konkurencji z roślinami runa borów najstarszych faz wiekowych drzewostanu. 42 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Plakaty – Regeneracja lasów na terenach pogórniczych Zmiany w zbiorowiskach leśnych północnego przedpola Gór Świętokrzyskich wywołane dawnym górnictwem rud żelaza Monika Podgórska Katedra Ochrony i Kształtowania Środowiska, Uniwersytet Jana Kochanowskiego, Kielce [email protected], Północne przedpole Gór Świętokrzyskich leży w granicach dawnego Staropolskiego Okręgu Przemysłowego (SOP). Na badanym terenie eksploatowano przede wszystkim rudę żelaza. Pola górnicze zakładane były w zwartych kompleksach leśnych, ze względu na potrzebę pozyskiwania ogromnych ilości drewna do wytopu żelaza. Ruda była wydobywana ręcznie – górnicy kopali wąskie i głębokie szyby, którymi wyciągano urobek. Pozostałości po dawnym górnictwie rud żelaza, tzw. zroby pokopalniane, są obecnie porozrzucane w zbiorowiskach leśnych południowej Polski. W terenie mają wygląd niewielkich hałd usypanych z wydobytej i pozostawionej przez górników ziemi. W wyniku przeprowadzonych, w latach 2008-2014, badań fitosocjologicznych i florystycznych stwierdzono, iż wtórne siedliska, jakie stanowią hałdy zrobów, wpłynęły zasadniczo na zbiorowiska leśne tego obszaru. Dawna działalność górnicza zmienia obecnie przebieg sukcesji wtórnej w badanych zbiorowiskach leśnych południowej Polski (w granicach SOP) i doprowadza do wytworzenia rzadkich w tym regionie mezofilnych lasów liściastych. W obrębie zrobów pokopalnianych ubogie, mało zróżnicowane, acidofilne fitocenozy zostały zastąpione bogatszymi zespołami roślinnymi zbudowanymi z gatunków charakterystycznych dla syntaksonów z klasy Querco-Fagetea. Ich występowanie kończy się wraz z pierścieniem hałd. Zbiorowiska leśne wykształcone spontanicznie na hałdach zrobów stanowią obecnie centra różnorodności florystycznej. Aby utrzymać bioróżnorodność tych specyficznych „wysp leśnych” i zachować wtórne, wielogatunkowe, żyzne lasy liściaste, które odpowiadają siedliskowo typom nowych gleb powstałych w wyniku górnictwa, należy dokonać właściwego doboru odpowiednich gatunków drzew do nasadzeń lub – co będzie miało bardziej korzystne skutki – pozostawić je naturalnej sukcesji wtórnej. 43 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Plakaty – Regeneracja lasów na terenach pogórniczych Jarząb brekinia (Sorbus torminalis) na zrekultywowanych terenach pogórniczych Kopalni Wapienia Górażdże Leszek Bednorz1, Lech Kaczmarek2 1 2 Katedra Botaniki, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Stacja Ekologiczna Uniwersytetu Adama Mickiewicza, Jeziory [email protected] Kopalnia Wapienia Górażdże położona jest na terenie województwa opolskiego w pobliżu miejscowości Gogolin. Bezpośrednie otoczenie kopalni stanowią tereny miejscowości Górażdże oraz lasy Nadleśnictwa Strzelce Opolskie, z rezerwatem przyrody „Kamień Śląski” – chroniącym naturalne stanowisko jarzębu brekinii. Właścicielem kopalni od 1993 roku jest firma Heidelberg Cement, prowadząca intensywną eksploatację wapieni systemem odkrywkowym. Kopalnia Górażdże wraz z wydobywaniem surowca prowadzi równoczesną rekultywację terenów pogórniczych w dwóch kierunkach zagospodarowania - leśnego i wodnego. Rekultywację na terenie kopalni prowadzi się od 1984 roku i do tej pory objęto nią około 400 ha, z czego ponad 300 ha zalesiono. W latach 2005, 2008 i 2009 na terenach zrekultywowanych oraz na dwóch powierzchniach leśnych, w ramach kompensacji przyrodniczej, posadzono 257 sadzonek jarzębu brekinii wyhodowanych z nasion pochodzących z lokalnej populacji tego gatunku. Akcja ta była konsewkencją koniecznego usunięcia trzech pomnikowych brekinii rosnących w otulinie rezerwatu „Kamień Śląski”, w związku z powiększaniem wyrobiska. Wszelkie działania były uzgodnione z RDOŚ w Opolu i odbywały się za jej zgodą. Brekinie posadzono na kilkunastu niewielkich powierzchniach różniących się warunkami siedliskowymi i stopniem rekultywacji. Jest to jedyny jak dotąd przypadek wprowadzenia jarzębu brekinii na zrekultywowane tereny pogórnicze w Polsce. W czerwcu 2014 roku przeprowadzono ocenę udatności nasadzeń brekinii na wszystkich powierzchniach, biorąc pod uwagę przede wszystkim stan zdrowotny, tempo wzrostu i ogólną kondycję drzew. Ogółem odnaleziono i oceniono 216 drzew, z czego około 70% stanowiły drzewa, których stan zdrowotny określono jako dobry lub bardzo dobry. Wyniki obserwacji pokazały ogromne różnice ogólnego stanu posadzonych drzew, wynikające przede wszystkim z bardzo zróżnicowanych warunków siedliskowych. Wskazano powierzchnie, niewłaściwie wybrane, nieodpowiadające wymaganiom brekinii, oraz te na których gatunek ten znalazł idealne warunki wzrostu. Największy osobnik brekinii rosnący na terenie kopalni ma wysokość 3,5 m i został posadzony w 2008 roku. 44 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Plakaty – Regeneracja lasów na terenach pogórniczych Zróżnicowanie florystyczne runa pod drzewostanami powstałymi w wyniku rekultywacji zwałowiska pokopalnianego Andrzej M. Jagodziński1,2, Marcin K. Dyderski2, Anna K. Gdula2, Mateusz Rawlik3, Marek Kasprowicz3 1 2 3 Instytut Dendrologii, Polska Akademia Nauk, Kórnik Katedra Łowiectwa i Ochrony Lasu, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Zakład Ekologii Roślin i Ochrony Środowiska, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu [email protected] Jednym z wyzwań ekologii stosowanej jest rekultywacja terenów poprzemysłowych. W przypadku rekultywacji w kierunku leśnym podstawowe znaczenie w kształtowaniu fitocenoz ma dobór składu gatunkowego drzewostanów. Celem pracy było porównanie kompozycji florystycznej roślin naczyniowych runa pod drzewostanami pięciu głównych gatunków użytych w rekultywacji. Badaniami objęto teren zwałowiska zewnętrznego Kopalni Węgla Brunatnego w Bełchatowie („Góra Kamieńsk”). Prace prowadzono w litych drzewostanach sosny zwyczajnej, brzozy brodawkowatej, olszy czarnej, robinii akacjowej oraz dębu czerwonego. Zdjęcia fitosocjologiczne (408) wykonano w lipcu 2013 roku. Najwięcej taksonów stwierdzono pod drzewostanami sosnowymi oraz robiniowymi a najmniej pod dębem czerwonym. Pomiędzy badanymi powierzchniami stwierdzono statystycznie istotne różnice średniego wskaźnika różnorodności Shannona dla zdjęcia fitosocjologicznego (najwyższe wartości osiągnęły fitocenozy pod robinią oraz olszą czarną, a najniższe – pod sosną zwyczajną), a także średniej liczby gatunków w zdjęciu (największe wartości w płatach pod robinią akacjową i olszą czarną, a najmniejsze pod sosną zwyczajną i dębem czerwonym). Drzewostany gatunków wiążących azot sprzyjają wkraczaniu większej liczby gatunków runa, a także ich koegzystencji, co przekłada się na wysoką wartość wskaźnika Shannona. Pomimo tego, siedliska pod drzewostanami sosnowymi, na których liczba gatunków i wskaźnik różnorodności były najmniejsze, z uwagi na szeroki zakres zmienności, w skali całego zwałowiska okazały się najbogatsze florystycznie. Uzyskane wyniki wskazują, że różne gatunki drzew wprowadzone na tereny rekultywowane kształtują odmienne nowe nisze ekologiczne i zwiększają różnorodność florystyczną oraz mozaikowość runa zielnego. Praca powstała w ramach projektu pt. „Środowiskowo-genetyczne uwarunkowania produktywności ekosystemów leśnych na gruntach leśnych i poprzemysłowych” finansowanego przez Dyrekcję Generalną Lasów Państwowych w Warszawie (2011-2015). 45 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Plakaty – Regeneracja lasów na terenach pogórniczych Rozkład liści drzew w początkowych etapach dekompozycji w drzewostanach sosnowych i brzozowych rosnących na rekultywowanym zwałowisku pokopalnianym i terenach leśnych Paweł Horodecki1, Katarzyna Wiczyńska1, Andrzej M. Jagodziński1,2 1 2 Instytut Dendrologii, Polska Akademia Nauk, Kórnik Katedra Łowiectwa i Ochrony Lasu, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu [email protected] Rozkład materii organicznej jest jednym z głównych procesów warunkujących obieg pierwiastków w przyrodzie. Mimo to jego przebieg i czynniki go warunkujące zostały dotychczas słabo rozpoznane. Poznanie tempa dekompozycji jest szczególnie ważne w lasach porastających zdegradowane siedliska antropogeniczne, w inicjalnych stadiach rozwoju. Celem pracy było porównanie tempa dekompozycji liści czterech gatunków drzew (Alnus glutinosa, Betula pendula, Pinus sylvestris, Quercus robur) w drzewostanach sosnowych i brzozowych rosnących na zwałowisku zewnętrznym Kopalni Węgla Brunatnego w Bełchatowie i na terenach leśnych (Nadleśnictwo Bełchatów). Jesienią 2013 roku zebrano opadające liście czterech gatunków drzew występujących licznie na zwałowisku, wysuszono w 65°C, a następnie próbki o znanej masie umieszczono oddzielnie w woreczkach z włókna szklanego (15 × 15 cm) o średnicy oczek 1 mm. Woreczki ściółkowe wyłożono w drzewostanach brzozowych oraz sosnowych rosnących na terenach leśnych oraz zwałowisku. Wyłożony materiał zebrano po trzech i sześciu miesiącach, wysuszono i określono ubytki masy. Stwierdzono statystycznie istotny wpływ terminu zbioru, rodzaju liści, warunków siedliskowych oraz gatunku głównego budującego drzewostany na tempo dekompozycji. Tempo rozkładu liści w drzewostanach brzozowych jest wyższe na terenach leśnych niż pokopalnianych w każdym z terminów. W drzewostanach sosnowych stwierdzono relacje odwrotne – po trzech miesiącach tempo rozkładu liści wszystkich gatunków było wyższe na zwałowisku w porównaniu do terenów leśnych, natomiast po sześciu miesiącach liście brzozy i olszy rozkładały się szybciej na zwałowisku, a liście dębu i igły sosny – na terenach leśnych. Praca powstała w ramach projektu pt. „Środowiskowo-genetyczne uwarunkowania produktywności ekosystemów leśnych na gruntach leśnych i poprzemysłowych” finansowanego przez Dyrekcję Generalną Lasów Państwowych w Warszawie (2011-2015). 46 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Plakaty – Regeneracja lasów na terenach pogórniczych Zgrupowania roztoczy w drzewostanach sosnowych na terenach leśnych i rekultywowanym zwałowisku zewnętrznym w Nadleśnictwie Bełchatów Andrzej Piasta1, Maciej Skorupski1, Paweł Horodecki2, Andrzej M. Jagodziński1,2 1 Katedra Łowiectwa i Ochrony Lasu, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu 2 Instytut Dendrologii, Polska Akademii Nauk, Kórnik [email protected] Celem badań było rozpoznanie i porównanie składu jakościowego i ilościowego zgrupowań roztoczy z rzędu Mesostigmata (Acari, Mesostigmata) występujących w porównywalnych drzewostanach na terenach objętych gospodarką leśną i na terenie zrekultywowanej hałdy pokopalnianej. W ramach niniejszych badań rozpoznano skład gatunkowy roztoczy z rzędu Mesostigmata występujących na zalesionych gruntach poprzemysłowych Kopalni Węgla Brunatnego w Bełchatowie (zwałowisko zewnętrzne „Góra Kamieńsk”) i w drzewostanach sosnowych na terenie Nadleśnictwa Bełchatów. Uzyskane wyniki pomogą w porównaniu elementów składowych zgrupowań roztoczy na tych powierzchniach oraz pozwolą poznać zasady funkcjonowania, jakimi rządzą się zoocenozy mezofauny glebowej na tym terenie. Niezależnie od rozpatrywania terenów leśnych, czy poddanych rekultywacji obszarach silnie zniekształconych przez działalność człowieka (w skutek prowadzenia przemysłu wydobywczego), wiedza ta może rzucić nowe światło na przebieg i funkcjonowanie procesów wtórnej sukcesji w tym rejonie. Materiał badawczy zebrano z poletek doświadczalnych Instytutu Dendrologii Polskiej Akademii Nauk w Kórniku w latach 2012-2013. Praca powstała w ramach projektu pt. „Środowiskowo-genetyczne uwarunkowania produktywności ekosystemów leśnych na gruntach leśnych i poprzemysłowych” finansowanego przez Dyrekcję Generalną Lasów Państwowych w Warszawie (2011-2015). 47 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Plakaty – Ocena i ochrona naturalności lasów Ocena przydatności wybranych metod bioindykacyjnych w badaniach skutków zmian antropopresji w lasach na przykładzie Lasu Kabackiego Ewa Malinowska, Tomasz Grabowski, Adam Snopek Zakład Geoekologii, Uniwersytet Warszawski [email protected] Przedmiotem opracowania jest użyteczność wybranych indykatorów w obserwacji przekształceń ekosystemów leśnych w warunkach zmiennego charakteru i natężenia antropopresji. Dane geobotaniczne z lat 1997-2013 zgromadzone w ramach zajęć dydaktycznych prowadzonych przez Zakład Geoekologii Uniwersytetu Warszawskiego na terenie rezerwatu przyrody Las Kabacki im. Stefana Starzyńskiego i w jego najbliższym otoczeniu w Warszawie przeanalizowano za pomocą ekologicznych liczb wskaźnikowych Ellenberga i Zarzyckiego. Wyniki analiz zestawiono z wynikami badań właściwości fizykochemicznych gleb z zastosowaniem wybranych wskaźników glebowych oraz z danymi literaturowymi dotyczącymi zarówno stanu środowiska, jak też zmieniających się czynników antropopresji. Najnowsze dane zestawiono również z wynikami obserwacji porostów (odniesionymi do skali porostowej), oceną stanu zdrowotnego sosny na podstawie cech morfologicznych oraz z pomiarem odczynu i zawartości siarki i metali ciężkich w korze drzew i w transplantantach mchu. Wskazano ograniczenia użyteczności zastosowanych metod i znaczenie konkretnych gatunków dla przeprowadzonych analiz. 48 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Plakaty – Ocena i ochrona naturalności lasów Ocena przydatności porostów, jako wskaźników zachowania zbiorowisk leśnych, na podstawie wyników badań w borach sosnowych Polski Grzegorz Leśniański Pracownia Lichenologiczna E3LichLab, Kraków [email protected] Grupy gatunków porostów (grzybów zlichenizowanych) wykorzystywane są jako wskaźniki waloryzujące środowisko przyrodnicze, w tym również przy ocenie stanu zachowania zbiorowisk leśnych. W latach 2012-2014 przeprowadzono badania mające na celu określenie relacji między składem i obfitością bioty porostów a właściwościami zbiorowisk borowych, o różnym stopniu przekształcenia. Obserwacje przeprowadzono w sieci powierzchni próbnych rozmieszczonych w różnych regionach Polski. W każdym z regionów wylosowano serię powierzchni, które z kolei obejmowały trzy podserie: a) regenerujących się lasów gospodarczych, b) lasów gospodarczych, c) lasów zdegenerowanych; zgodnie z pięciostopniową typologią lasów różniących się zakresem zniekształceń antropogenicznych (za Cieślińskim 2003). Poza ustaleniem typu siedliskowego powierzchni próbnych, starano się ustalić przynależność badanych fitocenoz leśnych do określonego zespołu roślinnego. Dla powierzchni próbnych, oprócz bioróżnorodności gatunkowej i obfitości zasiedlających je biot porostów, wyrażonej różnymi wskaźnikami fitomasy, określono ich bioróżnorodność strukturalną. Wykazano, że w każdej serii powierzchni próbnych, niezależnie od regionu, największą różnorodność gatunkową i obfitość notuje się w podserii obejmującej powierzchnie regenerujących się lasów gospodarczych, które zarazem charakteryzowały się największą bioróżnorodnością strukturalną. Porównując charakterystyki biot porostów grup powierzchni próbnych, których fitocenozy zaliczono do określonego zespołu roślinnego, nie znaleziono takich prawidłowości. 49 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Plakaty – Ocena i ochrona naturalności lasów Czy masowe występowanie gatunku obcego można uznać za wskaźnik antropogenicznych odkształceń ekosystemów leśnych? Anna Otręba1, Marek Kondras2 1 2 Kampinoski Park Narodowy, Izabelin Katedra Nauk o Środowisku Glebowym, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie [email protected] Neofityzm chociaż jest jednym z czynników degeneracji fitocenozy, to jest też skutkiem wcześniejszych przekształceń zbiorowiska (Faliński 1969). W środowiskach zaburzonych wzrasta ilość niewykorzystywanych zasobów takich jak woda, światło i substancje odżywcze. Z zasobów tych, przy osłabionej przez zaburzenie konkurencji rodzimej roślinności, korzysta gatunek obcy. Zatem zaburzenia, wywoływane przez zjawiska naturalne bądź działalność człowieka są czynnikiem decydującym o podatności ekosystemów na inwazje. Na postawione w tytule pytanie próbujmy odpowiedzieć na podstawie badań nad inwazją czeremchy amerykańskiej w Kampinoskim Parku Narodowym. Zarówno prace obejmujące cały teren Parku (385 km2) jak i szczegółowe badania lokalne wykazały, że do masowego występowania czeremchy amerykańskiej doszło w ekosystemach, które cechują się antropogenicznymi przekształceniami środowiska glebowego i szaty roślinnej. W dwóch obszarach o nasilonej inwazji tego gatunku dominowały gleby rdzawe, które w wielu przypadkach były w przeszłości użytkowane rolniczo i arenosole z poziomem kopalnym położonym w zasięgu systemu korzeniowego oraz z gleb semi- i hydrogeniczych - gleby glejobielicowe i murszowate, wykazujące oznaki przesuszenia. Największą obfitość czeremchy amerykańskiej zarejestrowano w średniowiekowych drzewostanach sosnowych bądź olszowych, które określono jako zbiorowiska kadłubowe ze związku Dicrano-Pinion bądź klasy Querco-Fagetea z udziałem gatunków charakterystycznych dla podklasy Galio-Urticenea. By uznać obecność czeremchy amerykańskiej za wskaźnik wcześniejszych przekształceń ekosystemów musielibyśmy mieć pewność, że zbiorowiska zbliżone do naturalnych są odporne na jej wkraczanie. Przeprowadzone w KPN badania nie dały jednak jednoznacznej odpowiedzi, ponieważ rozprzestrzenianie się czeremchy amerykańskiej trwa tu stosunkowo krótko (około 60 lat) i jej dyspersja jest silnie związana z miejscami wcześniejszego wprowadzania. 50 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Plakaty – Ocena i ochrona naturalności lasów Preferencje ekologiczne Cladonia stellaris - gatunku wskaźnikowego Cladonio-Pinetum na obszarach wydmowych Basenu Dolnego doliny Biebrzy - wyniki wstępne Adam Bernatowicz1, Zuzanna Pestka2, Piotr Zaniewski3 1 2 3 Biebrzański Park Narodowy, Osowiec-Twierdza Katedra Ekologii i Zoologii Kręgowców, Uniwersytet Gdański Samodzielny Zakład Botaniki Leśnej, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie [email protected] Cladonia stellaris jest gatunkiem wskaźnikowym optymalnej postaci boru chrobotkowego Cladonio-Pinetum Juraszek 1927. Gatunek ten obecnie zanika niemal w całej Polsce i w wielu regionach jest zagrożony wyginięciem. Obszary wydmowe Basenu Dolnego doliny Biebrzy są jednym z miejsc najliczniejszego występowania tego gatunku na Niżu Polskim. W celu określenia warunków występowania Cladonia stellaris na terenie Basenu Dolnego Biebrzy wykonano 29 zdjęć fitosocjologicznych, o powierzchni 150 m2, z wykorzystaniem zmodyfikowanej metody Braun-Blanquet’a. Dodatkowo w miejscach wykonywania zdjęć dokonano spisu obserwowanych form gospodarowania oraz zaburzeń naturalnych i antropogenicznych. Większość stanowisk Cladonia stellaris zinwentaryzowanych na terenie Basenu Dolnego doliny Biebrzy znajduje się w miejscach dotkniętych zaburzeniami. Najczęściej i najobficiej gatunek ten występuje w luźnych, przerębowych drzewostanach sosnowych (13 stanowisk). Nieco mniej stanowisk odnotowano na wrzosowiskach, powstałych w wyniku pożarów lub intensywnej gospodarki przerębowej (6 stanowisk) oraz w lukach w drzewostanie (2 stanowiska). Młode plechy najczęściej obserwowano w bardzo luźnych drzewostanach oraz w warunkach ekstensywnego zgryzania i deptania plech przez jeleniowate, co jednocześnie świadczy o możliwości odradzania się populacji. Najbogatsze stanowiska Cladonia stellaris występują w płatach zdominowanych przez synuzja porostowe, zbudowane przez gatunki charakterystyczne dla Cladonio-Pinetum – Cladonia rangiferina i Cladonia gracilis oraz przez typowy gatunek muraw Cladonia mitis i ubikwistyczny Cladonia furcata, a także przez mchy typowe dla runa borów świeżych ze związku Dicrano-Pinion - Dicranum polysetum i Pleurozium schreberi oraz krzewinki – Calluna vulgaris i Vaccinium vitis-idaea. Gatunki te współwystępują z Cladonia stellaris w zróżnicowanych proporcjach, tworząc fitocenozy właściwe dla subkontynentalnych wrzosowisk mącznicowych, poprzez ciąg sukcesyjny do zbiorowisk odpowiadających zespołowi Cladonio-Pinetum. Zarówno naturalne, jak i antropogeniczne zaburzenia sprzyjają utrzymywaniu się silnej populacji Cladonia stellaris na obszarach wydmowych Basenu Dolnego doliny Biebrzy. 51 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Plakaty – Ocena i ochrona naturalności lasów Ochrona lasów deszczowych strefy umiarkowanej w prywatnych obszarach chronionych w Chile Wojciech Doroszewicz Instytut Studiów Regionalnych i Globalnych, Uniwersytet Warszawski [email protected] W ostatnich latach coraz większą rolę w zachowaniu środowiska naturalnego zaczynają odgrywać społeczne inicjatywy i powstające prywatne obszary chronione. Jest to jeden z najciekawszych i szybko rozwijających się trendów w ochronie przyrody na świecie przełomu XX i XXI wieku. Zachodzi to zwłaszcza w krajach rozwijających się, o dużym odsetku ziemi leżącej w rękach prywatnych lub lokalnych społeczności bądź rdzennych mieszkańców. Równocześnie jest to stosunkowo nowy i słabo badany aspekt ochrony przyrody. Podobnie w Chile, stosunkowo nowym i dynamicznie rozwijającym zjawiskiem jest prywatna ochrona przyrody, która ma kluczowe znaczenie dla ochrony deszczowych lasów strefy umiarkowanej. Wynika to z faktu, że większość terenów zajmowanych przez te lasy leży w rękach prywatnych, zwłaszcza fragmenty najcenniejsze przyrodniczo i uznawane za priorytetowe dla ochrony tego biomu. Od lat 90. XX wieku powstało wiele rezerwatów, wielkoobszarowych wykupionych przez międzynarodowe organizacje pozarządowe np. Reserva Costera Valdiviana, przez koncerny drzewne – Parque Oncol, Reserva Biológica Huilo-Huilo lub przez zagranicznych i chilijskich filantropów – Parque Pumalín, Parque Tantauco. Duże znaczenie zaczynają również mieć też drobni prywatni właściciele ziemscy, którzy tworzą niewielkie enklawy chroniące pierwotne lasy. Pojawiają się również inicjatywy ze strony ludności rdzennej np. sieć parków Mapu Lahual utworzona przez społeczność Williche na wybrzeżu w prowincji Osorno. Poszczególne grupy różnie motywują swoją chęć ochrony przyrody: od inwestycji w ziemię, przez rozwój lokalny i promocję różnych form turystyki, po ochronę dziedzictwa i środowiska. Niejednokrotnie łączą też swoje siły zrzeszając się na szczeblu lokalnym (Áreas Protegidas Privadas de la Región de los Ríos – APP Valdivia) i krajowym (Asociación de Iniciativas de Conservación en Áreas Privadas y de Pueblos Originarios de Chile – ASI Conserva Chile). Wydaje się, że nowo powstające prywatne rezerwaty w Chile uzupełniają sieć państwowych obszarów chronionych. Badania pokazują również, że ich działania i funkcje w znacznej części odpowiadają działaniom parków narodowych. Niniejsza praca przedstawia przykłady prowadzonych programów zachowania pierwotnych siedlisk oraz ochrony czynnej lasów w wybranych prywatnych obszarach chronionych w Chile. 52 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Plakaty – Ocena i ochrona naturalności lasów Rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia na terenie Leśnictwa Zaleśniak Elżbieta Pastwik, Maciej Skorupski Katedra Łowiectwa i Ochrony Lasu, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu [email protected] Na terenie Leśnictwa Zaleśniak (Nadleśnictwo Lutówko, RDLP w Toruniu) znajduje się sześć obiektów, które na mapach Wojskowego Instytutu Geograficznego z 1935 roku oznaczone są jako łąki. W wyniku zaprzestania użytkowania uległy one przekształceniu i obecnie zostały zaliczone jako siedliska Natura 2000: 7140 - torfowiska przejściowe. W 2010 roku na terenie Leśnictwa dokonano powierzchniowej inwentaryzacji rosiczki okrągłolistnej Drosera rotundifolia. Odnaleziono i naniesiono na mapę pięć torfowisk, na których rosiczka występuje oraz jedno, na którym została uprzednio zaobserwowana przez pracowników PGL LP, ale podczas poszukiwań nie udało się jej odnaleźć. Rosiczka okrągłolistna jest jedną z 11 roślin owadożernych spotykanych w naszym kraju. Należy do grupy gatunków o zasięgu cyrkumborealnym. W Polsce występuje na terenie prawie całego kraju, zarówno na niżu jak i w górach. Mimo teoretycznie dużej liczby stanowisk znajduje się na „Liście roślin zagrożonych w Polsce” i zaliczana jest do gatunków narażonych na wyginięcie (kategoria V). Powodem takiej sytuacji jest systematyczny zanik jej siedlisk. Duże torfowiska są niszczone głównie przez osuszanie i eksploatację torfu. Największym zagrożeniem dla małych obiektów jest eutrofizacja i ekspansja gatunków mezo- i eutroficznych. Głównym celem badań było zinwentaryzowane stanowisk rosiczki okrągłolistnej, poznanie wielkości populacji oraz określenie grupy gatunków charakterystycznych, które współwystępowały na wszystkich stanowiskach Drosera rotundifolia . 53 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. LISTA UCZESTNIKÓW (zgłoszonych do 31.08.2014 r.) Przy nazwiskach autorów wystąpień podano numer strony streszczenia A Jacek Adamczyk (Uniwersytet Łódzki) Adam Albrychiewicz (Nadleśnictwo Skierniewice) Dariusz Anderwald (CEPL w Rogowie) Hieronim Andrzejewski (Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Łódzkiego) - 25 B Edyta Balcerzak (Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Warszawie) Jan Banacki (Nadleśnictwo Starogard) Piotr Banaszczak (Arboretum w Rogowie) Jan Barabach (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu) - 27 Leszek Bednorz (Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu) - 44 Adam Bernatowicz (Biebrzański Park Narodowy) - 40, 41, 51 Michał Białaś (Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddz. w Olsztynie) Kazimierz Biały (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu) - 14 Jolanta Błasiak (Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych) Andrzej Bobiec (Uniwersytet Rzeszowski) - 19 Kinga Borowska (CEPL w Rogowie) Bogdan Brzeziecki (Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie) C Maria Caban (Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Łodzi) Wojciech Ciurzycki (Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie) - 23, 38 Wiesław Cyzman (Uniwersytet Mikołaja Kopernika) - 18 Janusz Czerepko (Instytut Badawczy Leśnictwa) - 17 D Władysław Danielewicz (Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu) - 12 Wojciech Doroszewicz (Uniwersytet Warszawski) - 52 Marcin K. Dyderski (Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu) – 30, 45 Tomasz Dziemidek (Biuro Nasiennictwa Leśnego) Zbigniew Dzwonko (Uniwersytet Jagielloński) - 16 F Marzena Fedorowicz (Gimnazjum im. Przyrodników Polskich w Budzisławiu Kościelnym) Marek Ferchmin (Kampinowski Park Narodowy) Magdalena Fiłoc (Uniwersytet w Białymstoku) Marcin Fortuński (Instytut Badawczy Leśnictwa) Magdalena Frączek (Uniwersytet Przyrodniczy w Krakowie) - 39 Kateryna Fyałkowska (Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie) - 29 54 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. G Magdalena Galus (Centrum Ochrony Mokradeł Warszawa) - 21 Henryka Gapińska (Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Łodzi) Sylwia Gessel (Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie) Mariusz Górski-Kłodziński (Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Olsztynie) Elżbieta Grzelak-Kostulska (Uniwersytet Mikołaja Kopernika) - 34 Konrad Grzybowski (Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Warszawie) Andrzej Grzywacz (Polskie Towarzystwo Leśne i Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie) Mirosław Gwiazdowicz (Kancelaria Sejmu RP) H Jan Holeksa (Polskie Towarzystwo Botaniczne i Uniwersytet Adama Mickiewicza) Paweł Horodecki (Instytut Dendrologii Polskiej Akademii Nauk) – 37, 46, 47 J Andrzej Jagodziński (Instytut Dendrologii Polskiej Akademii Nauk) - 37, 45, 46, 47 Emil Janicki (Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Łodzi) K Marcin Kalbarczyk (Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Warszawie) Krzysztof Kamiński (Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Łodzi) Piotr Karbownik (Nadleśnictwo Wejcherowo) Grzegorz Karwat (Nadleśnictwo Skierniewice) Andrzej Keczyński (Białowieski Park Narodowy) - 36 Wojciech Kędziora (Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie) - 32 Marcin Kiedrzyński (Uniwersytet Łódzki) - 26 Jacek Klusek (Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział w Warszawie) Dariusz Kociubiński (Nadleśnictwo Włoszakowice) Krystyna Konecka-Betley (Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie) Ewa Kosel (Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie) Katarzyna Krakowska (Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Łódzkiego) Mirosława Kupryjanowicz (Uniwersytet w Białymstoku) L Grzegorz Leśniański (Pracownia Lichenologiczna E3LichLab) - 49 Sylwester Lisek (Nadleśnictwo Poddębice) Jacek Liziniewicz (Nadleśnictwo Gostynin) M Marek Maciantowicz (Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Zielonej Górze) Sławomir Majewski (Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Pile) Katarzyna Marciszewska (Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie) – 22, 37 Jan Marek Matuszkiewicz (Instytut Geografii i Zagospodarowania Przestrzennego Polskiej Akademii Nauk) - 14 Mariusz Miotke (Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Gdańsku) 55 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. N Barbara Nowakowska (Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie) O Artur Obidziński (Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie) - 22, 29 Jerzy Osiak (Nadleśnictwo Siedlce) Anna Otręba (Kampinowski Park Narodowy) - 50 P Elżbieta Pastwik (Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu) - 53 Paweł Pawlikowski (Uniwersytet Warszawski) - 21 Zuzanna Pestka (Uniwersytet Gdański) - 41, 51 Andrzej Piasta (Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu) - 47 Mateusz Piątkowski (Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie) - 33 Jan Piotrowski (Nadleśnictwo Elbląg) Ewa Pirożnikow (Uniwersytet w Białymstoku) Monika Podgórska (Uniwersytet Jana Kochanowskiego Kielce) - 43 Krzysztof Posudziejewski (osoba prywatna) Bartosz Potoczny (Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie) - 40, 41 Kazimierz Pychyński (Nadleśnictwo Poddębice) R Adam Rapa (osoba prywatna) Dariusz Rosiński (Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział w Brzegu) Adam Rostański (Polskie Towarzystwo Botaniczne i Uniwersytet Śląski) S Tomasz Samojlik (Instytut Biologii Ssaków Polskiej Akademii Nauk) - 13 Adam Senetra (Uniwersytet Warmińsko-Mazurski) – 34, 35 Łukasz Siedlecki (Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie) - 40, 41 Waldemar P. Sieradzki (Nadleśnictwo Krynki) Adam Snopek (Uniwersytet Warszawski) - 48 Hubert Sobiczewski (Nadleśnictwo Mielec) Monika Staniaszek-Kik (Uniwersytet Łódzki) - 42 Andrzej Stobiński (Nadleśnictwo Czarna Białostocka) Marta Szal (Uniwersytet w Białymstoku) Halina Szpetmańska (Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Łodzi) Jerzy Średnicki (Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddz. w Olsztynie) Barbara Świder (Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Zielonej Górze) T Jan Tabor (Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych) Robert Tomusiak (Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie) - 31, 32 Anna Trojecka-Brzezińska (osoba prywatna) - 28 Ewa Truszkowska (Regionalne Centrum Ekologiczne - Biuro Polskie) Jerzy Tumiłowicz (Arboretum w Rogowie) 56 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. W Katarzyna Wiczyńska (Instytut Dendrologii Polskiej Akademii Nauk) - 37, 46 Marta Wiler (Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Zielonej Górze) Leokadia Witkowska-Żuk (Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie) Andrzej Wojakowski (Filharmonia Narodowa w Warszawie) Beata Woziwoda (Uniwersytet Łódzki) - 24, 25 Anna Wójcicka-Rosińska (Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddz. w Brzegu) Maciej R. Wroniewski (Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie) - 29 Z Maria Zacharczuk (Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Gdańsku) Urszula Zajączkowska (Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie) - 33 Stefan Zajączkowski (Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie) Jacek Zakrzewski (Polskie Towarzystwo Botaniczne i Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie) Tomasz Załuski (Uniwersytet Mikołaja Kopernika) - 20 Piotr Zaniewski (Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie) - 23, 40, 41, 50 Roman Zielony (Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie) Jacek Zientarski (Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu) Urszula Zubert (Las Polski) Ż Stefan Żuk (osoba prywatna) Henryk Żybura (Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie) 57 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r. Notatki 58 Konferencja naukowa Lasy wobec zmieniającej się presji człowieka Rogów, 8-9 września 2014 r.
