acta biologica nr 14 - Wydział Biologii | Uniwersytet Szczeciński

UNIWERSYTET SZCZECIŃSKI
ZESZYTY NAUKOWE NR 503
ACTA BIOLOGICA NR 14
SZCZECIN 2008
Rada Wydawnicza
Stanisław Czepita, Maria Czerepaniak-Walczak, Marek Dutkowski, Inga Iwasiów
Ewa Kępczyńska, Danuta Kopycińska, Piotr Krasoń
Andrzej Offmański, Aleksander Panasiuk
Andrzej Witkowski – przewodniczący
Edward Włodarczyk – przewodniczący Senackiej Komisji ds. Wydawnictw
Edyta Łongiewska-Wijas – redaktor naczelna Wydawnictwa Naukowego
Rada Redakcyjna
Marian Ciaciura, Józef Domagała, Jan Głogowski (Instytut Rozrodu Zwierząt i Badań
Żywności PAN w Olsztynie), Ewa Kępczyńska, Zbigniew Mirek (Instytut Botaniki
PAN w Krakowie), Stanisława Rogalska, Maciej Rogalski, Wojciech Święcicki (Instytut
Genetyki PAN w Poznaniu), Maria Zając (Instytu Botaniki UJ)
Recenzenci
prof. dr hab. Andrzej Kaźmierski
prof. dr. hab. Eugeniusz Kuźniewski
prof. dr. hab. Krzysztof Lewandowski
prof. dr. hab. Janusz Pempkowski
prof. dr. hab.Barbara Szlauer
prof. dr. hab. Wawrzyniec Wawrzyniak
Redaktor naukowy
Józef Domagała
Redaktor Wydawnictwa
Hanna Naparty
Korektor
Skład komputerowy
Maciej Umiastowski
© Copyright by Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2008
ISSN 1640-6818
ISSN 1230-3976
WYDAWNICTWO
NAUKOWE
UNIWERSYTETU
SZCZECIŃSKIEGO
Wydanie I. Ark. wyd. 9,5. Ark. druk. 12,4. Format B5.
USPol /2008
SPIS TREŚCI
Marian Ciaciura, Agnieszka Grinn-Gofroń, Monika Owczarek – Populacja Viscum album subsp. album na terenie miasta Police .....................
5
Marian Ciaciura, Izabela Kęcik, Beata Bosiacka – Drzewa o rozmiarach
pomnikowych na terenie powiatu strzelecko-drezdeneckiego ................
13
Marian Ciaciura, Anna Nowak, Aleksandra Kosek – Edukacja prozdrowotna na przykładzie ścieżki przyrodniczej w Arboretum Przelewickim .........................................................................................................
27
Marian Ciaciura, Izabela Pasicka, Helena Więcław – Zagrożone i rzadkie gatunki roślin naczyniowych w gminie Lubsko ................................
45
Marian Ciaciura, Edyta Stępień – Rozmieszczenie populacji woskownicy europejskiej – Myrica gale L. i jej stan na obszarze Pobrzeża Szczecińskiego ..................................................................................................
53
Marian Ciaciura, Helena Więcław, Edyta Stępień, Monika Myśliwy –
Główne kierunki antropogenicznych przemian flory roślin naczyniowych parków krajobrazowych Pomorza Zachodniego ............................
63
Marian Ciaciura, Marcin Wilhelm – Zakres i tereny badań florystycznych
prowadzonych przez Katedrę Taksonomii Roślin i Fitogeografii............
71
Robert Czerniawski – Zooplankton wynoszony ze stawów retencyjnych
oczyszczalni ścieków w Zakładach Chemicznych „Police” ....................
89
Robert Czerniawski, Józef Domagała – Porównanie zooplanktonu kanałów elektrowni „Dolna Odra” .................................................................. 101
Robert Czerniawski, Józef Domagała – Porównanie zooplanktonu kanału odprowadzającego wodę pochłodniczą z elektrowni „Dolna Odra” i
dwóch kanałów Międzyodrza .................................................................. 113
Dariusz Janicki – Mięczaki wodne rezerwatu przyrody Tchórzyno na Pojezierzu Myśliborskim ................................................................................ 123
Dariusz Janicki, Wioleta Kartowska, Karolina Konopska, Adrianna
Grudzień – Występowanie tygrzyka paskowanego Argiope bruennichi
(Scopoli, 1772 Aranei) w rezerwacie przyrody Świdwie. ....................... 129
Katarzyna Jesionowska – Chetotaksia genua, femora i trochanteris u przedstawicieli gatunku cocceupodes mollicellus koch, 1838 (acari, actinotrichida, actinedida, eupodidae) z pomorza zachodniego............................ 135
Wioleta Kartowska Dariusz Janicki – Rozmieszczenie i charakterystyka
przedstawicieli rodzaju Orchestia Leach (Amphipoda) na obszarze Zalewu Szczecińskiego ................................................................................ 145
Lucyna Kirczuk, Józef Domagała – Analiza ubarwienia i cech przeliczalnych 8 – miesięcznej troci wędrownej (salmo trutta m. Trutta l., 1758)
z rzeki Chojnówki .................................................................................... 155
Monika Myśliwy, Marian Ciaciura, Marta Umiastowska – Siedliska
marginalne źródliskowego odcinka doliny Płoni ostoją chronionych,
rzadkich i zagrożonych gatunków roślin naczyniowych ......................... 163
Gorzysław Poleszczuk – Procesy kształtujące jakość biotopu toni wodnej
w estuarium bez pływów na przykładzie Zalewu Szczecińskiego .......... 185
ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO
NR 503
ACTA BIOLOGICA NR 14
2007
MARIAN CIACIURA
AGNIESZKA GRINN-GOFROŃ
MONIKA OWCZAREK
POPULACJA VISCUM ALBUM SUBSP. ALBUM
NA TERENIE MIASTA POLICE
The population of Viscum album subsp. album in the Police city
Słowa kluczowe: Viscum album subsp. album, populacja, Police, Pomorze Zachodnie
Key words: Viscum album subsp. album, population, Police, Western Pomerania
1. Wstęp
Viscum album należy do rodziny Viscaceae. Jest zimozielonym, krzewiastym półpasożytem drzew i krzewów. Gatunek Viscum album dzieli się na trzy
podgatunki: (Viscum album subsp. album) jemioła pospolita typowa, (Viscum
album subsp. abietis) jemioła pospolita jodłowa, (Viscum album subsp. austriacum), jemioła pospolita rozpierzchła (Stypiński 1997).
Typowa jemioła pospolita (Viscum album subsp. album) jest najszerzej rozprzestrzeniona (stanowi 78,41% wszystkich podgatunków). Jej zasięg obejmuje
prawie całą Polskę, z wyjątkiem najbardziej na północ wysuniętych fragmentów
Pomorza (Stypiński 1997).
Swoim zasięgiem Viscum opanowała prawie całą kulę ziemską, gdyż w czasie rozwoju filogenetycznego adaptowała się do szerokiego zakresu temperatur
(Stypiński 1997).
W Polsce Viscum album subsp. album pasożytuje na drzewach rodzimych
i introdukowanych, m.in. z rodzaju: Acer, Betula, Cratageus, Populus, Robinia,
Salix, Sorbus, Tilia (Rudecki 1998).
6
MarXian Ciaciura, Agnieszka Grinn-Gofroń, Monika Owczarek
Chociaż należy ona do jednej z lepiej poznanych grup roślin, ciągle wzbudza wiele emocji w świecie nauki (Stypiński 1997).
Obecność jemioły pospolitej typowej Viscum album subsp. album w Polsce
stwierdzono dotychczas na 164 gatunkach i odmianach drzew oraz krzewów należących do 30 rodzajów z 14 rodzin (Bojarczuk 1971).
Natężenie występowania jemioły pospolitej typowej Viscum album subsp. album w określonym rejonie wiąże się z dominacją na danym terenie niektórych gatunków drzew będących potencjalnymi żywicielami Viscum, jak również z trasami przelotów ptaków, szczególnie z rodziny drozdowatych i jemiołuszek (Bojarczuk 1971).
Dość silna ekspansja w środowiskach zurbanizowanych i szeroka skala przystosowania ekologicznego świadczą o dużej żywotności i odporności tego gatunku
na szkodliwe czynniki atakujące współczesne biocenozy (Stypiński 1997).
Celem przeprowadzonych badań była inwentaryzacja lokalnej populacji jemioły na obszarze miasta Police. Kolejnym celem było sprawdzenie, na jakich
gatunkach drzew żywicielskich jemioła pospolita typowa występuje i w jakich
partiach korony jest najczęściej ulokowana.
2. Charakterystyka terenu badań
Gmina Police zajmuje obszar 25142 hektarów i liczy 41232 mieszkańców.
Oprócz miasta Police, które zajmuje teren 38,84 km2, funkcjonuje w niej także 12 sołectw. Od północy Police graniczą z gminą Nowe Warpno, od południa ze Szczecinem i Dobrą Szczecińską, od wschodu z gminą Goleniów, a od zachodu z niemieckim powiatem Uecker-Randow położonym w Meklemburgi (Gaweł 1993).
Po II wojnie światowej teren miasta Police został powiększony o miejscowości Mścięcino i Jasienia, które stały się jego osiedlami (Gaweł 1993).
Police dzielą się na tzw. ”stare” i „nowe” miasto. W starym mieście ogromną większość stanowią kamienice i domostwa, które przetrwały wojnę, a wzdłuż
ulic rosną potężne, sędziwe drzewa. W tej części miasta znajdują się również
liczne parki. Nowe miasto tworzą przede wszystkim blokowiska, wybudowane
stosunkowo niedawno i nie niemające tak bogatej historii, jak przedwojenne kamienice ze starej części miasta (Gaweł 1993).
Oprócz obszarów leśnych otaczających Police również w samym mieście
rośnie wiele drzew zainfekowanych przez Viscum album, a w licznych ogródkach
działkowych jemioła pasożytuje na różnych gatunkach drzew owocowych.
Na terenie graniczącym częściowo z powiatem polickim, częściowo ze
Szczecinem znajduje się Puszcza Wkrzańska.
Populacja Viscum album subsp. album...
7
3. Metody badań
Badania nad strukturą przestrzenną populacji jemioły pospolitej typowej
(Viscum album subsp. album) objęły teren miasta Police i jego najbliższych okolic.
Badania terenowe przeprowadzone zostały zimą na przełomie 2005/2006
roku. W sumie dokonano obserwacji 829 drzew różnych gatunków. W trakcie badań określono liczebność populacji Viscum album subsp. album i stopień zainfekowania poszczególnych żywicieli. W przypadku trudno dostępnych stanowisk
żywicieli jemioły pospolitej typowej do obserwacji użyto lornetki. Nazewnictwo
drzew przyjęto według Senety i Dolatowskiego (1997).
Wszystkie materiały (szczegółowe mapy, tabele z dokładną inwentaryzacją
i zdjęcia) zostały zdeponowane w Katedrze Taksonomii Roślin i Fitogeografii
Uniwersytetu Szczecińskiego.
4. Wyniki badań i dyskusja
Na terenie objętym inwentaryzacją zlokalizowano 829 stanowisk Viscum
album subsp. album, które występowały na 15 gatunkach drzew liściastych:
Acer platanoides (72 zainfekowane drzewa), Alnus glutinosa (9 zainfekowanych
drzew), Betula pendula (234), Cratageus monogyna (4), Maulus domestica (21),
Populus alba (205), Populus canadensis (27), Populus nigra (73), Populus tremula (39), Prunus domestica (8), Robinia pseudoaccacia (39), Salix alba (29),
Sorbus aucuparia (34), Tilia cordata (26), Tilia platyphyllos (9).
Do najczęściej spotykanych żywicieli należą Betula pendula (28,2% wszystkich porażonych drzew) i Populus alba (24,7%). Gatunki te rosną przeważnie przy
drogach wyjazdowych z miasta, drogach polnych i masowo na obrzeżach Polic.
Do rzadko spotykanych żywicieli należą Cratageus monogyna (0,5%
wszystkich zarażonych drzew), Prunus domestica (0,96%), Tilia platyphyllos
(1,08%) i Alnus glutinosa (1,08%).
Procentowy skład wszystkich gatunków żywicieli Viscum album subsp. album zaobserwowanych na badanym terenie przedstawia rysunek 1.
Rozmieszczenie Viscum album subsp. album na badanym terenie jest nierównomierne. Największe skupiska jemioły znajdują się przede wszystkim wzdłuż
dróg oraz na terenie ogródków przydomowych i działkowych. Duże zagęszczenie jemioły pospolitej typowej występuje również przy torach kolejowych, na
łąkach, na obrzeżach pastwisk i lasów – w szczególności liściastych, wzdłuż nabrzeża Odry i brzegów małych cieków wodnych, takich jak np. rzeczka Łarpia.
8
MarXian Ciaciura, Agnieszka Grinn-Gofroń, Monika Owczarek
Pojedyncze osobniki notowano w centrum miasta, wzdłuż głównych ulic
i na terenie osiedli mieszkaniowych. Mały stopień porażenia drzew w centrum
miasta spowodowany jest coroczną przycinką koron drzew, która ma na celu poprawę wyglądu zieleni w mieście.
W licznych skupieniach Viscum album subsp. album występowała wszędzie
tam, gdzie pozwalały na to warunki odpowiadające jej biologii. Były to miejsca
dobrze nasłonecznione, na wilgotnych glebach brunatnych.
Stopień porażenia żywicieli wynosi od 1 do 68 krzaczków jemioły na osobnika. Na 829 przebadanych żywicielach zaobserwowano średnio 5 krzaczków
Viscum album subsp. album.
Liczbowy i procentowy udział żywicieli z daną liczbą krzaczków jemioły pospolitej typowej wynosi: osobniki z liczbą krzaczków jemioły od 1 do 10: 83%, 11–20:
10%, 21–30: 3%, 31–40: 1,6%, 41–50: 0,5%, 51–60: 0,6%, powyżej 60: 0,3%.
Najwięcej osobników zaobserwowano w części brzeżnej korony – 34%
i w części środkowej korony – 32,5%. W następnej kolejności Viscum album
subsp. album zajmowała część górną korony – 17,6% i dolną 15,9%. (rys. 3).
Obecność półpasożyta na pniu żywiciela stwierdzono u 38 osobników, co
stanowi 4,6%, natomiast wszystkie osobniki jemioły pospolitej typowej w koronie stanowią 95,4%.
Średnia liczba krzaczków jemioły pospolitej typowej na poszczególnych
gatunkach żywicieli wynosi: Acer platanoides 12,5%, Alnus glutinosa 0,3%, Betula pendula 32,8%, Cratageus monogyna 0,1%, Malus domestica 0,8%, Populus alba 34%, Populus canadensis 1,4%, Populus nigra 9,7%, Populus tremula
2,8%, Prunus domestica 0,3%, Robinia pseudoaccacia 1,4%, Salix alba 1%, Sorbus aucuparia 1,5%, Tilia cordata 1,1%, Tilia platyphyllos 0,3%.
5. Podsumowanie
Rozmieszczenie jemioły w Policach jest nierównomierne. Wpływa na to
przestrzenne zróżnicowanie zadrzewień i zależne od nich rozmieszczenie drzew
żywicielskich.
Na obszarze objętym inwentaryzacją znaczną część żywicieli stanowi rodzaj Populus z gatunkami: Populus alba, Populus canadensis, Populus nigra
i Populus tremula. Drzewa te nie wymagają gleb wysokiej jakości, są odporne
na suszę i zanieczyszczenia powietrza i dlatego sadzi się je masowo na nieużytkach i obszarach poprzemysłowych. Obsadza się nimi także pobocza dróg, aleje
parkowe i okolice zabudowań wiejskich.
9
Populacja Viscum album subsp. album...
Nie zaobserwowano drzew porażonych jemiołą na terenie nowych osiedli
mieszkaniowych, w strefie zabudowy blokowej (np. Osiedle Anny Jagiellonki),
gdyż rosną tu zwykle zbyt młode drzewa. Natomiast wysokość i kształt koron
starszych drzew regulowane są przez przycinanie, co przyczynia się do zwalczania półpasożyta.
Większość zinwentaryzowanych stanowisk Viscum album subsp. album
zlokalizowana jest w miejscach dobrze nasłonecznionych, w pobliżu zbiorników
wodnych, na żyznych glebach o znacznej warstwie próchniczej. Jest to spowodowane tym, że jemioła zarówno w fazie kiełkowania jak i wzrostu potrzebuje dużej
ilości światła, a wysoki potencjał osmotyczny komórek, przewyższający potencjał
osmotyczny komórek żywiciela, wymaga pobierania dużych ilości wody. Żywiciel
jest przez to zmuszony do ograniczenia własnej transpiracji przy jednoczesnym
zwiększonym pobieraniu wody, którą i tak w większości wykorzystuje jemioła.
W konsekwencji może to prowadzić do zamierania tkanek i śmierci drzewa.
Populacja Viscum album subsp. album na terenie miasta Police jest w pełni
żywotna i nie wykazuje uszkodzeń ani zahamowania wzrostu, o czym świadczą
dość duże wymiary wielu okazów. Potwierdza to także szerokie spektrum gatunkowe drzew żywicielskich i pełny cykl wegetacyjny.
4,1 (12)
3,5 (11)
0,96 (10)
4,7 (9)
8,8 (8)
1,8 (15)
3,1 (14)
8,7 (1) 1,08 (2)
28,2 (3)
3,2 (7)
0,5 (4)
24,7 (6)
2,5 (5)
Rys.1. Procentowy udział gatunków żywicielskich jemioły pospolitej typowej na obszarze miasta Police. Numery odpowiadają następującym gatunkom:
1. Acer platanoides
9. Populus tremula
2. Alnus glutinosa
10. Prunus domestica
3. Betula pendula
11. Robinia pseudoaccacia
4. Cratageus monogyna
12. Salix alba
5. Maulus domestica
13. Sorbus aucuparia
6. Populus alba
14. Tilia cordata
7. Populus canadensis
15. Tilia platyphyllos
8. Populus nigra
Fig. 1. Relative frequency of Viscum Album subsp. album hosts trees in Police city
10
MarXian Ciaciura, Agnieszka Grinn-Gofroń, Monika Owczarek
40%
34%
35%
32,80%
30%
25%
20%
15%
12,50%
9,70%
10%
2,80%
5%
0%
1
2
3
4
5
6
1,40% 1% 1,50%
1,10% 0,30%
0,30%
1,40%
0,10% 0,80%
0,30%
7
8
9
numer gatunku
10 11 12 13 14 15
żywiciela
Rys. 2. Porównanie średniej liczby krzaków Viscum album subsp. album na poszczególnych gatunkach drzew-żywicieli rosnących na badanym terenie. Numery odpowiadają następującym gatunkom:
1. Acer platanoides
9. Populus tremula
2. Alnus glutinosa
10. Prunus domestica
3. Betula pendula
11. Robinia pseudoaccacia
4. Cratageus monogyna
12. Salix alba
5. Maulus domestica
13. Sorbus aucuparia
6. Populus alba
14. Tilia cordata
7. Populus canadensis
15. Tilia platyphyllos
8. Populus nigra
Fig. 2. Comparison of average number of Viscum Album subsp. album on the species of
trees in the research area.
15,90%
34%
część brzeżna korony
część górna korony
17,60%
część środkowa korony
część dolna korony
32,50%
Rys. 3. Lokalizacja Viscum album subsp. album w koronie żywiciela
Fig. 3. Location of Viscum Album subsp. album on the tree’s crown
Populacja Viscum album subsp. album...
11
BIBLIOGRAFIA
Bojarczuk T., 1971: Żywiciele jemioły pospolitej (Viscum album L.) w Polsce. Rocznik
Sekcji Dendrologicznej Polskiego Towarzystwa Botanicznego XXV. Warszawa, s.
188–203.
Gaweł W., 1993: Rys historyczny Polic. Tomikon- Police. s. 30–42.
Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M., 2002: Flowering plants and
pteridiophytes of Poland. A checklist. Biodiversity of Poland. Inst. of Botany PAS,
Kraków.
Rudecki A., 1998: Epipasożytnictwo jemioły pospolitej Viscum album L. rosnącej na
terenie Wrocławia. Prace Botaniczne LXXVII. Wrocław.
Seneta W., Dolatowski J., 1997: Dendrologia. Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa.
Stypiński P., 1997: Biologia i ekologia jemioły pospolitej (Viscum album, Viscaceae) w
Polsce. PAN, Kraków.
THE POPULATION OF VISCUM ALBUM SUBSP. ALBUM IN THE POLICE CITY
Summary
The locality of local population of mistletoe (Viscum album subsp. album) is situated in the Police city in the southern part of the Western Pomerania Region.
Viscum album subsp. album was found growing on the 829 different species of
trees: Acer platanoides, Alnus glutinosa, Betula pendula, Cratageus monogyna, Malus
domestica, Populus alba, Populus canadensis, Populus nigra, Populus tremula, Prunus
domestica, Robinia pseudoaccacia, Salix alba, Sorbus aucuparia, Tilia cordata, Tilia
platyphyllos.
The largest number of mistletoe shrubs was found on the Populus alba species and
the smallest on the Cratageus monogyna. The most local population of the Viscum album
subsp. album grows on the top a tree crown.
Distribution of that population is irregular and depends on environment’s factors
like: soil, water and insolation.
It would be good to investigate more local populations of Viscum album subsp. album
on the other localities on Western Pomerania region and to compare them in the future.
Translated by Agnieszka Grinn-Gofroń