Definiowanie pojęcia „państwo”.

Transkrypt

Państwo
Definiowanie pojęcia „państwo”.
termin „państwo” upowszechnił Niccolò Machiavelli1, autor „Księcia”, który używał słowa „państwo” (wł. stato) na określenie
różnych form organizacji politycznej
różne koncepcje pojęcia „państwo”:
Arystoteles2 (384–322 p.n.e.)
państwo (polis) jest wspólnotą różnych grup ludzi niezbędną dla ich istnienia, jest to wspólnota równych obywateli, którzy w sposób
najpełniejszy mogą się zrealizować tylko w państwie, w państwie istnieje podział na rządzących i rządzonych
Cyceron3 (106–43 p.n.e.)
państwo (res publica) jest rzeczą wspólną obywateli, o którą muszą się troszczyć, zgodnie z obowiązującymi w niej prawami
św. Augustyn4 (354–430) i św. Tomasz z Akwinu5 (1225–1274)
dzięki państwu możliwe jest zapewnienie porządku, pokoju i sprawiedliwości, a także możliwość wyznawania religii
Jean Bodin6 (1530–1596)
Machiavelli Niccolò, Makiawel – (1469–1527) florencki historyk, dyplomata i urzędnik, myśliciel polityczny; jeden
z najwybitniejszych przedstawiciel renerowej myśli politycznej; „Książę” – rozległe doświadczenie, jakie zdobył podczas kariery
urzędniczej i politycznej, przyczyniło się do powstania jednego z najbardziej kontrowersyjnych dzieł w historii myśli nowożytnej –
„Księcia” (1532); w rozprawie napisanej pod silnym wpływem ówczesnej sytuacji historyczno-politycznej na Półwyspie Apenińskim,
Machiavelli przedstawił swoją wizją władcy idealnego, miałby on stworzyć silne, scentralizowane państwo, a następnie sprawnie
nim zarządzać, Machiavelli próbował określić cechy niezbędne władcy do prowadzenia skutecznej działalności politycznej. Właśnie
owa „skuteczność” wyrażona formułą: cel uświęca środki, jest dla niego najważniejszą regułą, jaką należy stosować w polityce.
To twierdzenie, często interpretowane jako pochwała i usprawiedliwienie despotyzmu i tyranii książąt, opierało się na przekonaniu,
że ten, kto rządzi, nie musi się przejmować tradycyjnymi normami etycznymi, gdyż w rzeczywistości działania ludzkie wynikają
wyłącznie z materialnych pobudek i aby skutecznie nad nimi zapanować, należy przyjąć takie same metody postępowania.
2 Arystoteles – (384–322 p.n.e.) filozof grecki; najwszechstronniejszy myśliciel i uczony starożytności, którego działalność
filozoficzna i naukowa obejmowała niemal wszystkie dziedziny ówczesnej wiedzy. W 367–347 p.n.e. w Akademii Platońskiej;
335 p.n.e. założył własną szkołę filozoficzną w Atenach, tzw. Likejon, w której przez 12 lat nauczał i kierował pracami uczniów
(perypatetycy).
3 Cyceron, Marcus Tullius Cicero – (106–43 p.n.e.) rzymski mówca, mąż stanu, filozof; filozofię Cycerona cechuje eklektyzm;
uznawał istnienie jednego bóstwa przenikającego świat i z nim się utożsamiającego; religię uważał za odczytywanie z kosmosu
obowiązków wobec Boga; głosił nieśmiertelność duszy. W poglądach etycznych nawiązywał do stoików, podobnie w zakresie teorii
prawa i polityki, gdzie są widoczne także wpływy Akademii Platońskiej; twórca łacińskiej terminologii filozoficznej; eklektyzm –
(filoz.) łączenie w jedną, zwykle niespójną całość teorii, koncepcji, tez i pojęć z różnych systemów filozoficznych i ideologicznych.
4 Augustyn, Augustyn z Hippony, Augustyn Aureliusz, święty – (354–430) teolog i filozof okresu patrystyki, jeden z 4 wielkich
Doktorów Kościoła zachodniego, zw. doktorem łaski, gł. autorytet filozofii i teologii zachodniej do XIII w.; początkowo zwolennik
manicheizmu, potem sceptycyzmu, wreszcie neoplatonizmu; 387 w Mediolanie przyjął chrzest (wg tradycji z rąk św. Ambrożego).
Augustyn przedstawił pierwszą propozycję całościowego i konsekwentnego wykładu doktryny chrześcijańskiej; z tradycji platońskiej
przyjmował to, co dało się pogodzić z chrześcijaństwem; Boga uważał za byt wieczny i niezmienny, źródło światłości i szczęścia ludzi;
mówiąc o Trójcy Św. wskazywał na równość osób i jedność w bycie; twierdził, że świat został stworzony z niczego (kreacjonizm)
wg wiecznych idei boskich; w człowieku podkreślał wyższość duszy nad ciałem; uważał, że poznanie ludzkie odbywa się dzięki
boskiemu oświeceniu duszy (iluminacji), bez pośrednictwa ciała (iluminizm); akcentował wolność woli w człowieku, ale głosił jej
niewystarczalność dla życia moralnego oraz konieczność wpływu łaski Bożej; zło jest, wg Augustyna, brakiem dobra i polega
na odwróceniu się od Boga jako najwyższego dobra. Augustyn stworzył podstawy teologii historii, twierdząc, że sens dziejów polega
na stopniowym ujawnianiu się planu Bożego, dokonującym się przez walkę niebieskiego państwa Bożego z ziemskim państwem
szatana.
5 Tomasz z Akwinu, święty – (ok. 1225–1274) włoski filozof i teolog, dominikanin; Doktor Kościoła; 1323 kanonizowany; twórca
tomizmu; filozofię ujmował jako dyscyplinę zajmującą się poznawanymi w sposób naturalny przez ludzki intelekt zasadami bytów;
akcentował pierwszeństwo metafizyki wśród nauk teoretycznych; swoją oryginalną teorię bytu istniejącego sformułował w dyskusji
z myślą Arystotelesa i Awicenny głosząc, że byt jednostkowy jest zbudowany z istnienia jako aktu i istoty jako możności (potencja);
uważał, że istnienie Boga nie jest dla człowieka oczywiste i dochodzi się poznawczo do jego stwierdzenia przez wskazanie
na zewnętrzną przyczynę sprawczą aktów istnienia bytów (dowody na istnienie Boga); z perspektywy filozoficznej określał Boga
jako proste w swej strukturze Istnienie Samoistne, będące jedynym stwórcą istnienia wszystkich rzeczy (kreacjonizm); rozważał
także strukturę innych bytów istniejących, wśród których odróżniał ze względu na istotę: czysto niematerialne (anioł), wyłącznie
materialne (np. roślina, zwierzę) i duchowo-materialne (człowiek); w koncepcji człowieka przyjmował: urealnienie jego istoty
przez stworzony akt istnienia, jedność formy substancjalnej człowieka będącej duszą intelektualną, bezpośrednie zjednoczenie
duszy z materią jako podłożem ciała ludzkiego (hylemorfizm) oraz przynależność intelektów (możnościowego i czynnego)
do jednostkowej duszy jako jej władz. W związku z antropologią filozoficzną Tomasz szczegółowo oprac. teorię poznania
i postępowania oraz zagadnienia relacji osobowych, uczuć i sprawności ludzkich. W etyce głosił eudajmonizm powiązany
z eschatologią chrześcijańską, gdzie szczęście człowieka pojmowane było jako oglądanie Boga. Sformułował teorię prawa i odróżnił
jego gatunki (prawo wieczne, naturalne, stanowione i Boże).
6 Bodin [bodę] Jean – (1530–1596) francuski prawnik i twórca myśli politycznej doby odrodzenia, ideolog francuskiego
absolutyzmu; w swym gł. dziele „Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej” sprecyzował nowożytne pojęcie suwerenności jako absolutnej,
niepodzielnej i nieograniczonej władzy państwa, która wg Bodina najpełniej jest wyrażana przez monarchię absolutną; Bodin
odrzucił dotychczasowy schemat ustroju feudalnego o strukturze lennej i wysunął schemat monarchiczno-centralistyczny,
1
Strona 1 z 24
Państwo
w państwie istnieje suwerenna7 władza (monarchy), i tylko wtedy, gdy oparta jest ona na prawie naturalnym, jej działania są
prawomocne
Thomas Hobbes8 (1588–1679)
bez państwa ludzie w społeczeństwie żyliby w ciągłym strachu i zagrożeniu, państwo zapewnia przestrzeganie prawa, poczucie
bezpieczeństwa, ochronę przed innymi, ludzie w wyniku umowy społecznej powołują suwerena – władzę państwową, która stoi
na straży pokoju i sprawiedliwości
John Locke9 (1632–1704)
celem państwa jest ochrona praw jednostki ludzkiej, prawa do życia, wolności i własności, poprzez zapewnienie pokoju
i bezpieczeństwa, państwo powinno być tylko „stróżem nocnym” i nie ograniczać naturalnych praw i wolności człowieka, w tym celu
władza państwowa powinna być podzielona, a nie skupiona w jednym ciele czy w jednej instytucji
Charles de Montesquieu10 (Monteskiusz) (1689–1755)
w celu ochrony wolności obywateli konieczne jest funkcjonowanie państwa zgodnie z zasadą podziału władz na władzę
ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą
Georg Jellinek11 (1851–1911)
elementami składowymi państwa są: terytorium, żyjąca na mm społeczność, wyposażona we władzę zwierzchnią
Max Weber12 (1864–1920)
wg którego wszyscy są poddanymi władcy; władza suwerenna jest ograniczona tylko wymogiem zgodności z prawem boskim
i prawem natury, niezgodność jej jednak z tymi prawami nie upoważnia poddanych do oporu przeciw władcy.
7 suwerenny – niezależny od innego państwa, innej władzy, instytucji itp.; o opiniach lub decyzjach: nienarzucony przez nikogo;
mający władzę zwierzchnią.
8 Hobbes [hobz] Thomas – (1588–1679) angielski filozof i myśliciel polityczny; 1640–51 na emigracji w Paryżu ze względu
na rojalistyczne przekonania; Hobbes starał się zbudować racjonalny system filozoficzny za pomocą metod i rozumowań geometrii,
którą uważał za wzór wszelkich nauk; zwolennik nominalizmu i mechanistycznego materializmu; głosił koncepcję niezmienności
natury ludzkiej, którą cechuje egoizm i popęd samozachowawczy; rozwinął naukę o państwie jako organizmie społecznym, „z obawy
i rozsądku” opartym na zasadzie umowy społecznej, uważał jednak absolutną władzę suwerena za niezbędną dla zachowania pokoju
i dostatku społecznego.
9 Locke [lok] John – (1632–1704) filozof angielski; główny przedstawiciel nowożytnego empiryzmu genetycznego; zajmował się
głównie problemem pochodzenia wiedzy ludzkiej; uważał umysł ludzki za „czystą, nie zapisaną kartę” (łac. tabula rasa),
którą napełnia treścią jedynie doświadczenie: bądź rzeczy zewnętrzne przez postrzeganie, bądź samego siebie przez refleksję;
uważał, że umysłowi są dostępne jedynie idee, a nie rzeczy; wprowadził rozróżnienie między własnościami pierwotnymi rzeczy,
tj. takimi, których niepodobna usunąć z naszego wyobrażenia rzeczy i które są postrzegane wieloma zmysłami, oraz własnościami
wtórnymi, dostępnymi tylko jednemu ze zmysłów; rozróżniał idee proste (stanowiące podstawę wiedzy) i złożone; idee analizował
z nowego, nie metafizycznego, lecz epistemologicznego punktu widzenia; uważał, że tolerancja religijna wynika z nauk „Ewangelii”,
a wiara jest przedmiotem sumienia jednostki i nie może być narzucona przez władzę; w etyce był prekursorem utylitaryzmu; uważał,
że człowiek powinien zabiegać o realizację własnych interesów i kierować się rozumem, a nie autorytetem; teorię społecznopolityczną wywodził z pojęć stanu naturalnego i umowy społecznej, powołującej społeczeństwo polityczne; był zwolennikiem
podziału władzy oraz rządu działającego w granicach zakreślonych prawem; twierdził, że władza wykonawcza, która przekracza
swoje uprawnienia, uzasadnia opór obywateli i rewolucję.
10 Montesquieu [mąteskjö] Charles Louis de Secondat – (1689–1755) francuski prawnik, myśliciel i pisarz polityczny; jeden
z głównych przedstawicieli oświecenia; teoretyk wczesnego liberalizmu, podziału władz oraz monarchii konstytucyjnej, a zarazem
prekursor nowoczesnego konserwatyzmu; państwo powstało wg Montesquieu w wyniku umowy społecznej zawartej przez ludzi
w celu ochrony ich interesów, bezpieczeństwa i wolności. Zadania państwa pojmował Montesquieu w sposób liberalistyczny
i indywidualistyczny: powinno działać tylko wówczas, gdy jest to niezbędne. Istotą państwa powinna być polityczna wolność
obywateli, którą pojmował Montesquieu w sposób antyabsolutystyczny, a zarazem moralny; polega ona na tym, aby „móc czynić to,
czego się powinno chcieć”. Przejawy wolności wg Montesquieu to: wolność myśli, sumienia, słowa, druku. Wolność zapewnia
państwo praworządne, w którym prawa są dobre i przeniknięte „duchem umiarkowania”, oraz oddzielenie od siebie władz:
ustawodawczej, wykonawczej i sądowej, które winny równoważyć się wzajemnie. Koncepcja trójpodziału władz odegrała w historii
wielką rolę, stała się częścią składową XVIII-, XIX- i XX-wiecznego konstytucjonalizmu; przyjęta przez polską Konstytucję 3 maja,
legła u podstaw amerykańskiej i francuskiej konstytucji.
11 Jellinek Georg – (1851–1911) prawnik niemiecki, znawca prawa państwowego i teoretyk państwa i prawa; dzielił naukę
o państwie na 2 działy: społeczną naukę o państwie (rozpatrującą państwo jako zjawisko społeczne) oraz naukę o prawie
państwowym (rozpatrującą państwo jako instytucję prawną).
12 Weber Max – (1864–1920) niemiecki socjolog, historyk, religioznawca, ekonomista, prawnik, teoretyk polityki i metodolog
nauk społecznych; jeden z najbardziej wszechstronnych przedstawicieli nauk społecznych, twórca tzw. socjologii rozumiejącej;
odrzucając pozytywistyczną koncepcję nauk społecznych jako nauk przyrodniczych, Weber starał się im nadać ścisły i obiektywny
charakter, m.in. przez: opracowywanie ich podstaw metodologicznych (koncepcja typów idealnych), tworzenie ich możliwie
precyzyjnego języka (wiele wprowadzonych przez niego pojęć i kategorii jest szeroko stosowanych) oraz prowadzenie zakrojonych
na szeroką skalę badań historyczno-porównawczych. Doniosły był udział Webera w przezwyciężeniu organicyzmu i uczynieniu
socjologii nauką o działaniach społecznych. Najbardziej znane stały się studia Webera nad powstaniem kapitalizmu (polemiczne
w stosunku do marksizmu, gdyż uwydatniały wpływ czynników religijno-kulturowych, a nie ekonomicznych) i osobliwościami
cywilizacji europejskiej. Weber nie stworzył szkoły, ale wywarł wielki wpływ na nauki społeczne, zwł. na socjologię; zaznaczył się on
najmocniej w metodologii, socjologii polityki, socjologii struktur społecznych i gospodarczych oraz socjologii religii.
Strona 2 z 24
Państwo
państwo jest organizacją racjonalną, funkcjonującą dzięki istnieniu fachowego aparatu administracyjnego, który realizuje zadania
publiczne i posiada wyłączność stosowania środków przemocy wobec ludności zamieszkałej na jego terytorium
Karta Narodów Zjednoczonych13 definiuje państwa jako suwerenne jednostki geopolityczne
według ONZ14 państwo t0 organizacja społeczeństwa zamieszkującego określone terytorium,
posiadająca własną odrębność prawną bądź suwerenność,
chroniąca prawa i wolności obywateli,
funkcjonująca przede wszystkim na podstawie scentralizowanych struktur, ale uznająca też autonomię poszczególnych
terytoriów (narodów) grup społecznych,
dysponująca wyłączną możliwością legalnego stosowania przymusu,
integrująca społeczeństwo i zapewniająca mu przetrwanie
Wybrane koncepcje genezy państwa.
koncepcja klasyczna
Arystoteles uważał, że państwo powstaje dzięki politycznej naturze człowieka, gdyż już w ramach niewielkiego społeczeństwa polis,
z racji liczebności i zróżnicowanej organizacji, niemożliwe jest utrzymanie harmonii życia społecznego, konieczne jest stworzenie
praw wykraczających poza obyczaje i bezpośrednie relacje międzyludzkie, państwo i jego instytucje są gwarantem stworzenia
i egzekucji takich praw
koncepcje teistyczne
opierają się na założeniu, że państwo w sposób pośredni lub bezpośredni pochodzi od sił nadprzyrodzonych (Boga, bogów),
takie bezpośrednie pochodzenie państwa lub władzy państwowej sankcjonowało15 i uświęcało jego władzę, teorie uznające Boga
jako twórcę społecznej natury człowieka w sposób pośredni wskazują pochodzenie władzy państwowej od Boga (św. Paweł Apostoł,
św. Tomasz z Akwinu)
koncepcja umowy społecznej
w dzisiejszej formie powstała w XVII i XVIII w., według niej człowiek – wolny i równy innym ludziom – jest istotą polityczną, z jego
natury wynika dążenie do tworzenia i uczestniczenia w społeczności politycznej, dzieje się tak bez względu na to, czy człowiek
z natury jest zły (Thomas Hobbes, Baruch Spinoza16) czy dobry (John Locke, Jean Jacques Rousseau), tylko w takiej społeczności
politycznej jak państwo może bowiem zaspokoić on swoje potrzeby i zapewnić bezpieczeństwo
państwo według Thomasa Hobbesa czy Jeana Jacques’a Rousseau17 (1712–1778) powstało w wyniku umowy społecznej, ugody,
w której jednostki poddały się władzy suwerena, suwerenem tym dla Hobbesa mogła być jednostka (monarcha) lub władza
zbiorowa, dla Rousseau był nią naród, wszystkie jednostki powinny się jej podporządkować
Karta Narodów Zjednoczonych – umowa międzynarodowa (statut) podpisana 26 VI 1945 w San Francisco; weszła w życie
24 X 1945; stanowi podstawę prawną istnienia i działania Organizacji Narodów Zjednoczonych, została sporządzona w 5 językach:
angielskim, chińskim, francuskim, hiszpańskim i rosyjskim; składa się ze 111 artykułów oraz załącznika, którym jest statut
Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości.
14 ONZ – organizacja międzynarodowa, Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ), Narody Zjednoczone (NZ), organizacja
międzynarodowa o charakterze uniwersalnym (powszechnym) i szerokim zakresie działania (kompetencjach ogólnych), powołana
na podstawie Karty Narodów Zjednoczonych, podpisanej 26 VI 1945 w San Francisco, weszła w życie 24 X 1945. Utworzenie tego
typu organizacji zapowiadały w czasie II wojny światowej następujące akty prawne i polityczne: Karta Atlantycka (1941),
która określiła zasady, na jakich winna być oparta powojenna organizacja światowa; Deklaracja Narodów Zjednoczonych (1942),
w której państwa koalicji antyhitlerowskiej przybrały nazwę Narody Zjednoczone (NZ); deklaracja moskiewska z 1943 (moskiewskie
konferencje), w której Chiny, USA, W. Brytania i ZSRR uznały konieczność powołania organizacji opartej na zasadzie suwerennej
równości państw, dostępności dla wszystkich państw miłujących pokój oraz mającej na celu utrzymanie międzynarodowego pokoju
i bezpieczeństwa (potwierdzone na konferencji teherańskiej 1943).
15 sankcjonować – (praw.) nadawać moc prawną, udzielać sankcji; zatwierdzać.
16 Spinoza Baruch – (1632–1677) filozof holenderski, pochodzenia żydowskiego; 1656 wykluczony z gminy żydowskiej; jeden
z najbardziej wpływowych myślicieli czasów nowożytnych; nie związany z żadnym uniwersytetem, zarabiał na utrzymanie
szlifowaniem szkieł optycznych. Doktryna Spinozy bywała interpretowana na wiele odmiennych sposobów; najczęściej występuje
interpretacja panteistyczna (panteizm), oprócz niej istnieje także wersja radykalnie naturalistyczna (naturalizm), subiektywistyczna
(subiektywizm), platonizująca, mistyczna i inne. Doktrynę Spinozy można przedstawić jako próbę uzgodnienia racjonalistycznych
i indywidualistycznych tendencji, wywodzących się z kartezjanizmu, z całościowym obrazem świata inspirowanym przez tradycje
panteistyczne i mistyczne, m.in. judaizmu. Spinoza wykazywał, że jest możliwe istnienie tylko jednej, nie stworzonej substancji,
zw. Bogiem lub naturą; wszystkie poszczególne rzeczy są modyfikacjami tej substancji, uczestniczącymi w obu jej atrybutach:
rozciągłości i myśleniu; każda rzecz jest zarazem ciałem i ideą, bytowo identycznymi; świat bytów fizycznych, rządzonych prawami
mechaniki, jest tożsamy ze światem obiektywnej logiki; rzeczywistość ma sama w sobie właściwości intelligibilne, dzięki którym
nasz umysł, będący także rodzajem idei, może uzyskać z nią poznawczy kontakt; w obu porządkach świata działa rygorystyczny
determinizm, wykluczający zarówno przypadkowość, jak wolną wolę i celowość natury; Bóg-natura jest całkowicie konieczny
w swoich działaniach, nie ma samowiedzy ani osobowości. W etyce Spinozy wypracował racjonalistyczną doktrynę moralności,
sprowadzonej do konieczności płynącej z natury, w której najwyższym dobrem jest poznanie; świat sam w sobie nie ma wartości –
jest neutralny wobec dobra i zła, doktryna moralna opiera się na idei pożytku człowieka, tj. na wykryciu tego, co jest pożyteczne
uniwersalnie; człowiek może osiągnąć wolność pojętą jako zrozumienie nieuchronności świata; najwyższą wartością jest
zrozumienie własnej jedności z naturą, dające uczestnictwo w jej powszechnym, wiecznym istnieniu.
17 Rousseau [ruso] Jean-Jacques – (1712–1778) francuski pisarz, filozof i teoretyk edukacji; wybitny przedstawiciel oświecenia;
początkowo współpracownik „Wielkiej encyklopedii francuskiej”, następnie zerwał z encyklopedystami i postawił sobie zadanie
13
Strona 3 z 24
Państwo
według J. Locke’a suwerenem pozostają wolni ludzie, którzy tworzą prawa i spośród siebie wybierają poszczególne władze, poddając
je czasowej weryfikacji w wyborach, w przypadku gdy władza państwowa łamie prawa, szczególnie zaś prawa natury, wolni ludzie są
uprawnieni do wypowiedzenia jej posłuszeństwa i powołania nowej władzy państwowej
koncepcja podboju i przemocy
jej źródła można znaleźć w myśli tych starożytnych Greków, którzy uważali, że państwo jest tworem silnych jednostek (sofiści18),
w XIX w. teoria ta była dalej rozwijana, a zwolennicy jej głosili, że władza państwowa powstała w wyniku podboju silniejszych grup
(plemion), które narzuciły swoją władzę słabszym, władza znalazła się w rękach zwycięzców, a pokonani stali się poddanymi;
przedstawicielem tego nurtu był Ludwik Gumplowicz19 (1838–1909), w jego interpretacji plemiona walczące ze sobą reprezentowały
różne rasy
koncepcja klasowa
przedstawiona przede wszystkim przez Karola Marksa20 i Fryderyka Engelsa21, według niej państwo powstało w wyniku konfliktów
między klasami społecznymi, jako aparat przymusu klasy posiadającej wobec klasy nieposiadającej, w państwie kapitalistycznym22
walka klas miała ciągle narastać i z czasem doprowadzić do rewolucji, w wyniku rewolucji powstanie państwo socjalistyczne23,
obrony człowieka przed niszczącym wpływem cywilizacji; zakładał naturalną dobroć człowieka i przyjmował tezę o jego powolnej
degradacji moralnej w społeczeństwie wskutek powstania własności prywatnej, przemocy silniejszych, utraty autentyczności
i fałszywej kompensaty w postaci rozkwitu nauk i sztuk; postulował równość społeczną, podporządkowanie się woli zbiorowej
i szacunek dla wspólnego dobra.
18 sofiści – (gr. sophistaí, od sophós ‘biegły’, ‘doświadczony’, ‘mądry’) początkowo określenie tych, którzy wyróżniali się wiedzą
lub wybitnymi zdolnościami (np. siedmiu mędrców); od poł. V w. p.n.e. nazwa ta objęła wędrownych nauczycieli, którzy za wysoką
opłatą przygotowywali do życia publicznego i kariery politycznej przez nauczanie retoryki, polityki, filozofii, etyki; działali głównie
w Atenach V–IV w. p.n.e.; przedmiotem zainteresowania sofistów był człowiek, w związku z czym uważa się ich za pierwszych
humanistów w dziejach filozofii starożytnej; posługiwali się metodą empiryczno-indukcyjną; głosili relatywizm ludzkiego poznania,
swoim rozważaniom stawiali przede wszystkim cel praktyczne; mimo że przedmiot dociekań różnych sofistów był zasadniczo
podobny, jednak ich wyniki były zróżnicowane i nie dają się sprowadzić do jednego wspólnego poglądu; wśród sofistów odróżnia się
3 grupy: 1) mistrzowie pierwszego pokolenia sofistów, formułujący swoje poglądy bądź w ramach rozważań nad poznaniem
i moralnością, bądź w związku z badaniem natury – phýsis; 2) eryści (których przedstawia Platon m.in. w dialogu „Eutydem”),
sprowadzający sofistykę do sztuki wygrywania sporów; 3) politycy, dążący do osiągnięcia władzy i używający zasad sofistycznych
do zakwestionowania wszelkich norm moralnych w imię prawa silniejszego; do poglądów sofistów nawiązywali w okresie
późniejszym cynicy, cyrenaicy, sceptycy.
19 Gumplowicz Ludwik – (1838–1909) socjolog i prawnik; centralnymi kategoriami socjologii Gumplowicza są pojęcia walki
i rasy; rasę ujmował socjologicznie, a nie antropologicznie, jako historyczną zbiorowość etniczną (horda, gromada, stan, klasa
społeczna); wychodząc z teorii darwinizmu społecznego dostrzegał w walce i konflikcie zasadnicze procesy społeczne, a w walce ras
dopatrywał się podstawowego prawa rozwoju społecznego; w zakresie nauki o państwie rozwinął tzw. teorię podboju.
20 Marks Karol, właśc. Karl Heinrich Marx – (1818–1883) niemiecki filozof, twórca koncepcji ekonomicznej, działacz polityczny;
jeden z najważniejszych teoretyków i ideologów socjalizmu. Marks odrzucił heglowską filozofię absolutu, natomiast jego filozofię
dziejów przekształcił w koncepcję materializmu historycznego, wiążąc przy tym realizację idei wolności nie z politycznymi
instytucjami państwa, ale ze sferą ekonomiczno-produkcyjnej działalności ludzi (zniesieniem własności prywatnej środków
produkcji, podziałów klasowych, wyzysku ekonomicznego), uznaną za materialną podstawę życia społeczno-historycznego; wiąże się
z tym odmienny niż u Hegla podział dziejów na epoki (wspólnotę pierwotną, niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm, socjalizm
i komunizm) oraz zainteresowania ekonomią Marksa. Powiązanie przez Marksa heglowskiej dialektyki, zawierającej ideę
gwałtownych załamań jako czynnika historiotwórczego, z koncepcją skonfliktowanych klas społecznych jako podmiotów dziejów
(w miejsce państwa, narodu, wielkich jednostek) dało w rezultacie teorię rewolucji proletariackiej, stanowiącej wynik toczącej się
wówczas walki klas; miała ona rozstrzygnąć podstawowe problemy determinujące dotychczasowy proces historyczny: charakter
własności środków produkcji, układ klasowy, wyzysk, alienację pracy. Według Marksa warunkiem likwidacji zła historycznego
oraz realizacji wolności przez rewolucję było jej wystąpienie we wszystkich rozwiniętych (bogatych) krajach kapitalistycznych
jednocześnie, a wynikiem rewolucji – powstanie bezklasowego i bezpaństwowego społeczeństwa komunistycznego.
21 Engels Fryderyk – (1820–1895) niemiecki myśliciel i działacz rewolucyjny; jeden ze współorganizatorów i przywódców I i II
Międzynarodówki, od 1844 przyjaciel i współpracownik K. Marksa, współtwórca marksizmu i tzw. socjalizmu naukowego. Pochodził
z rodziny przemysłowców i poza działalnością pisarską oraz polityczną prowadził interesy w firmie swego ojca. Wczesne poglądy
filoz. Engelsa kształtowały się w kręgu młodoheglistów (heglizm), następnie rozwijały się we współpracy z Marksem, by w ostatniej
fazie ulec wpływom pozytywistycznego scjentyzmu. Zainteresowania Engelsa koncentrowały się wokół problematyki ekonomii,
socjologii i nauk przyrodniczych; przyczynił się wydatnie do popularyzacji marksizmu, a zarazem do powstania licznych jego
uproszczeń i stereotypów. Późne poglądy Engelsa stały się podstawą do ukształtowania się scjentystycznej, naturalistycznej
interpretacji idei filozoficznych Marksa.
22 kapitalizm – ustrój społeczno-gospodarczy, w którym większość środków produkcji i dóbr jest własnością prywatną;
kapitalizm państwowy – według terminologii marksistowskiej: typ polityki gospodarczej państwa kapitalistycznego polegający
na interwencji państwa w podstawowych dziedzinach gospodarki; także okres w rozwoju kapitalizmu datowany od wielkiego
kryzysu ekonomicznego w latach 1929–1933.
23 socjalizm – (polit.) ideologia społeczna głosząca program zniesienia stosunków społecznych opartych na prywatnej własności
środków produkcji i postulująca zbudowanie ustroju społecznego, w którym społeczna własność środków produkcji stanie się
ekonomiczną podstawą równości i sprawiedliwości społecznej; socjalizm naukowy – teoria stworzona przez Marksa i Engelsa,
rozwinięta przez Lenina, oparta na światopoglądzie materialistycznym, głosząca, iż socjalizm stanowi konieczne stadium rozwoju
społecznego następujące historycznie po kapitalizmie oraz że obalenie kapitalizmu i urzeczywistnienie idei socjalistycznych jest
historyczną misją proletariatu; socjalizm utopijny – wczesne kierunki myśli socjalistycznej, występujące od w. XVI do XIX,
postulujące utworzenie idealnego społeczeństwa według zasad sprawiedliwości społecznej; (polit.) ustrój społeczny oparty na
realizacji postulatów ideologii socjalistycznej.
Strona 4 z 24
Państwo
w którym władzę przejmie proletariat24, najwyższą formą rozwoju państwa jest wedle tej teorii bezklasowe państwo
komunistyczne25
koncepcja organiczna
głoszona przez pozytywistów: Augusta Comte’a26 (1798–1857), Herberta Spencera27 (1820–1903), Ottona Gierke28 (1841–1921),
postrzegała państwo jako organizm, w którym każda grupa społeczna ma do odegrania swoją rolę, jak poszczególne części ciała
w organizmie ludzkim, w toku ewolucji społecznej, w sposób naturalny, wykształciły się instytucje, które są ze sobą połączone, są
one elementem przetargu i rywalizacji pomiędzy grupami społecznymi
koncepcja systemów społecznych
powstanie i rozwój państwa jest konsekwencją postępującej specjalizacji i autonomizacji poszczególnych systemów społecznych –
oddzielenie się systemu religijnego (Kościoła), systemu gospodarczego (rynku) od systemu politycznego; państwo funkcjonuje
jako zespół powiązanych ze sobą systemów funkcjonalnych (system polityki, gospodarki, kultury, edukacji), których specjalizacja
ciągle postępuje
Podstawowe funkcje państwa.
do podstawowych funkcji państwa należą:
•
ochrona wolności i praw człowieka,
•
ochrona bezpieczeństwa zewnętrznego,
•
zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego – przez stworzenie reguł prawnych i wymierzanie sprawiedliwości,
•
prowadzenie polityki ekonomicznej i społecznej
Systemy polityczne.
system polityczny – układ oparty na relacjach wzajemnych i działaniach instytucji państwowych, partii politycznych i grup
społecznych, funkcjonuje na podstawie obowiązujących reguł politycznych i norm prawnych, pełni rolę regulującą w życiu
politycznym państwa
pojęcie „system polityczny” upowszechniło się niedawno, w drugiej połowie XX w., wcześniej na określenie tego zjawiska używano
takich pojęć, jak: ustrój państwowy, reżim polityczny, państwo
pojawienie się nowego określenia jest rezultatem zmian zachodzących w życiu politycznym, które w coraz mniejszym stopniu
kształtowane jest przez państwo rozumiane jako instytucja, a coraz bardziej przez wzrastającą aktywność polityczną społeczeństwa
przyjmuje ona bardzo różnorodne formy działania, niezależne od władzy państwowej
proletariat – w terminologii marksistowskiej: jedna z dwóch podstawowych klas społeczeństwa kapitalistycznego obejmująca
robotników najemnych nie posiadających własnych środków produkcji; klasa robotnicza.
25 komunizm – doktryna głosząca program zniesienia prywatnej własności środków produkcji, postulująca zbudowanie
społeczeństwa bezklasowego, opartego na społecznej własności środków produkcji i równym podziale dóbr; komunizm utopijny
– w XVI–XIX w.: koncepcja idealnej organizacji społeczeństwa egalitarnego, mająca charakter utopii społecznej; wg marksizmuleninizmu: bezklasowy ustrój społeczny, charakteryzujący się osiągnięciem przez społeczeństwo socjalistyczne takiego stopnia
rozwoju, który umożliwi przejście od zasady podziału produktów według pracy do zasady podziału według potrzeb członków
społeczeństwa; totalitarny ustrój społeczno-polityczno-ekonomiczny oparty na monopolu władzy skupionej w rękach jednej partii,
centralnym planowaniu i państwowej własności środków produkcji.
26 Comte [ką:t] Auguste – (1798–1857) francuski filozof, socjolog i pisarz polityczny; główny przedstawiciel francuskiego
pozytywizmu; filozofię pojmował jako uogólnienie wyników nauk; poznanie uważał za względne, dotyczące jedynie empirycznych
faktów i ich wzajemnych związków (a nie ich przyczyn czy istoty); główny cel nauki upatrywał w formowaniu praw pozwalających
na przewidywanie zjawisk i zdarzeń; wprowadził termin „socjologia”, oznaczając nim ogólną naukę o strukturze społeczeństwa,
prawach jego rozwoju i metodach jego badania; socjologię uznawał za podstawę programu reorganizacji (reform) społecznych
i podporządkowywał jej politykę; stworzył utopijną wizję społeczeństwa przyszłości, w którym „filozofia pozytywna” miała się stać
dogmatem religijnym, uczeni zaś – „kapłanami” sprawującymi władzę zgodnie z zasadami altruizmu i humanizmu, w myśl idei
integracji społecznej; Comte stworzył system „religii ludzkości” (w którym ludzkość stanowiła przedmiot kultu) i założył 1848
Towarzystwo Pozytywistyczne, które stało się zaczątkiem pozytywistycznego Kościoła – z Comte’em jako najwyższym kapłanem.
Filozofia Comte’, zwłaszcza teoria nauki i socjologia, wywarły istotny wpływ na myśl XIX w., zwanej pozytywistyczną.
27 Spencer [spensr] Herbert – (1820–1903) angielski filozof i socjolog; jeden z twórców, oprócz A. Comte’a, socjologii,
przedstawiciel organicyzmu i ewolucjonizmu w naukach społecznych, rzecznik skrajnego liberalizmu. Prowadził wieloletnie prace
nad stworzeniem wielkiej syntezy wiedzy ludzkiej, których rezultat przedstawił w 10-tomowym dziele, obejmującym również zasady
biologii, psychologii i etyki. Był to najpełniejszy wykład ewolucjonizmu jako filozofii, w którym wszystkie zjawiska zachodzące
na świecie objaśniono działaniem prawa ewolucji; poszczególne fazy ewolucji (od nieorganicznej przez organicznej
do ponadorganicznej, czyli społecznej) Spencer uznawał za fragmenty jednego procesu, którym rządzą te same prawa przyrodnicze.
Poglądy Spencera wywarły wpływ na rozwój nauki (porównywano go nawet do Arystotelesa), był to jednak wpływ nietrwały,
wkrótce po śmierci Spencera ustał niemal całkowicie. Najcenniejszy okazał się dorobek Spencera jako socjologa – przyczynił się
do uznania socjologii za odrębną gałąź wiedzy i budowy jej podstaw. Wprawdzie socjologia Spencera jako całość została szybko
odrzucona, ale niektóre jej elementy (np. koncepcja instytucji społecznej, społeczeństwa przemysłowego) odegrały dużą rolę
w późniejszym rozwoju nauk społecznych, podobnie jak niektóre ze stworzonych przez niego pojęć (np. struktury i funkcji). Poglądy
Spencera stały się też trwałym układem odniesienia dla dyskusji na temat ewolucji społecznej.
28 Gierke [gi:rk] Otto von – (1841–1921) prawnik niemiecki, specjalista w dziedzinie prawa konstytucyjnego; jeden z twórców
niemieckiego prawa konstytucyjnego, wywarł wpływ na kodyfikację prawa cywilnego w Niemczech, przyczynił się do rozwoju badań
socjologicznych w naukach prawnych.
24
Strona 5 z 24
Państwo
klasyfikacja państw ze względu na systemy polityczne
Systemy polityczne państw ze względu na formy władzy politycznej.
państwa demokratyczne
za demokratyczne uznamy państwo, w którym są spełnione następujące warunki:
każdy obywatel ma możliwość uczestniczenia w życiu politycznym, posiada bierne i czynne prawo wyborcze, a także prawo
do pełnienia funkcji publicznych;
respektowana jest wolność przekonań politycznych, każdy obywatel może wyrażać swoje poglądy polityczne; jest to
możliwe tylko w systemie, w którym przestrzegana jest wolność słowa i środków masowego przekazu;
istnieje wolność zrzeszania się, każdy może należeć do wybranego przez siebie ugrupowania politycznego;
obowiązuje podział władzy na wykonawczą, ustawodawczą i sądowniczą;
zapewniona jest kontrola władzy wykonawczej przez inne organy władzy;
istnieją rządy państwa prawa, w którym wszystkie instytucje podporządkowane są prawu;
życie polityczne opiera się na rywalizacji politycznej różnych grup politycznych, z których żadne nie jest prawnie
uprzywilejowane;
wybory parlamentarne są przeprowadzane cyklicznie i pod kontrolą społeczną, uczestniczą w nich rywalizujące ze sobą
ugrupowania polityczne;
wybory służą wyłonieniu grup politycznych, którym zostanie powierzona czasowo władza
państwa niedemokratyczne
a. państwa autorytarne29
w systemie autorytarnym występują następujące elementy:
nie są przestrzegane podstawowe zasady państwa demokratycznego (wymienione wyżej);
istnieją uprzywilejowane grupy, które pełnią funkcje polityczne, dlatego władzę sprawuje wąska elita rządząca;
władza nie podlega ograniczeniom, kontroli społeczeństwa ani innych instytucji;
nie istnieje wolność słowa ani środków masowego przekazu, władza ogranicza wolność przekonań politycznych przez
stosowanie cenzury prewencyjnej;
działa rozbudowany aparat represji podporządkowany władzy, która dąży do zapewnienia sobie jak największej kontroli
nad społeczeństwem;
wybory, jeśli są przeprowadzane, są instytucją tylko fasadową 30, nie służą wyłonieniu rzeczywistej reprezentacji
społeczeństwa
współcześnie najbardziej typowymi przykładami systemów autorytarnych są:
 dyktatury wojskowe – władza zostaje przejęta w wyniku wojskowego zamachu stanu i sprawowana dalej przez armię
(dawniej system ten dominował w państwach Ameryki Łacińskiej 31, obecnie jest częsty w państwach postkolonialnych
Afryki i Azji, np. Libia32, Sudan33, Somalia34, Ruanda35, Jemen36, Pakistan37, Birma38);
 teokratyczne39 systemy polityczne – nie istnieje rozdział władzy duchownej i świeckiej, władza świecka jest
podporządkowana duchownej; mogą one przybierać różne formy:
 władzę sprawują bezpośrednio duchowni (Afganistan40 pod rządami talibów41),
autorytarny – oparty na bezwzględnym posłuszeństwie; autorytatywny.
fasada – (przen.) pozory.
31 Ameryka Łacińska – region świata obejmujący kraje Ameryki położone na południu od USA, tzn. południowa część Ameryki
Północnej (Amerykę Centralna z Meksykiem i Antylami) i Amerykę Południową.
32 Libia – państwo w północnej Afryce, nad Morzem Śródziemnym.
33 Sudan – państwo w północno-wschodniej Afryce, nad Morzem Czerwonym.
34 Somalia – państwo w północno-wschodniej Afryce, na Półwyspie Somalijskim, nad Zatoką Adeńską i Oceanem Indyjskim.
35 Ruanda – państwo w środkowowschodniej Afryce, bez dostępu do morza.
36 Jemen – państwo w Azji Południowo-Zachodniej, na Półwyspie Arabskim, nad Morzem Czerwonym, Zatoką Adeńską i Morzem
Arabskim.
37 Pakistan – państwo w Azji Południowej, u zachodniej nasady Półwyspu Indyjskiego, pomiędzy Karakorum a Himalajami
na północnym wschodzie i wybrzeżem Morza Arabskiego na południowym zachodzie.
38 Birma – państwo w Azji Południowo-Wschodniej, na Półwyspie Indochińskim i Półwyspie Malajskim, nad Zatoką Bengalską
i Morzem Andamańskim (Ocean Indyjski).
39 teokracja – forma rządów (np. w starożytnym Egipcie), w której najwyższą władzę państwową sprawują kapłani.
29
30
Strona 6 z 24
Państwo


władzę sprawują duchowni, ale istnieją instytucje świeckiego państwa – parlament, rząd (Iran42 po 1979),
władza należy do monarchy, ale życie polityczne i społeczne podporządkowane jest prawom religijnym (Arabia
Saudyjska43)
b. państwa totalitarne44
pod wieloma względami różnią się one od państw autorytarnych, aczkolwiek mają też wiele cech wspólnych
cechy, które przede wszystkim wyróżniają państwo totalitarne od autorytarnego, to:
istnienie jednej ideologii,
dążenie władzy do podporządkowania i sprawowania pełnej kontroli nad całokształtem życia społecznego
w państwach totalitarnych:
nie są przestrzegane podstawowe zasady państwa demokratycznego (wymienione wyżej);
istnieje jedna obowiązująca ideologia, która jest narzucana społeczeństwu, ideologia ta uzasadnia i legitymizuje władzę;
władza niepodzielna i nieograniczona jest zmonopolizowana przez jedną partię o charakterze wodzowskim i związaną z nią
oligarchię45 partyjno-państwową;
faktyczna monopartyjność, brak prawnych regulacji umożliwiających istnienie innych ugrupowań i partii politycznych
(istniejące ewentualnie patie tzw. satelickie podporządkowane są całkowicie partii rządzącej);
podporządkowanie sobie przez rządzącą partię wszystkich sfer życia społeczeństwa i jednostek;
obowiązuje zakaz działania wszelkiej opozycji wobec władzy;
organy i struktury państwa znajdują się w rękach i pod kontrolą jednej partii;
partia sama nadaje sobie uprawnienia i legitymizuje46 sprawowaną przez siebie władzę;
idea wodzostwa jest uzasadniona ideologicznie, przywódca znajduje się w centrum życia politycznego, społecznego,
kulturalnego itp.;
społeczeństwo jest podporządkowane władzy, która sięga po wszelkie środki, by osiągnąć swój cel, nie cofa się także przed
stosowaniem terroru i ludobójstwa;
swoista struktura organizacyjna partii: hierarchiczna, wymagająca bezwzględnego posłuszeństwa i podporządkowania
członków na niższych szczeblach, do partii jest się przyjmowanym, a nie wstępuje się
systemy totalitarne występujące w XX w. w Europie – faszyzm, nazizm, komunizm – dziś właściwie przestały istnieć, po II wojnie
światowej w Niemczech i Włoszech, a po 1989 r. w Europie Środkowej i Wschodniej, zagrożenie totalitaryzmem we współczesnym
świecie jest jednak obecne nadal, jest on nadal systemem władzy na Kubie i w Koreańskiej Republice Ludowo-Demokratycznej, czyli
w Korei Północnej
„Szara strefa” ustrojowa.
we współczesnym życiu politycznym istnieje wiele systemów politycznych, które nie mieszczą się w tak przedstawionym schemacie
niektórzy nazywają te systemy „szarą strefą” ustrojową (demokracje fasadowe i pozorowane, tworzone przez reżimy polityczne
ewoluujące w jedną lub drugą stronę, w których możemy znaleźć elementy antydemokratyczne obok demokratycznych)
zwykle są to systemy przejściowe
demokracje fasadowe i pozorowane
we współczesnym świecie w wielu państwach, które uważają się za demokratyczne i chcą być jako takie postrzegane, nie są
przestrzegane podstawowe zasady demokratycznego życia politycznego
za fasadą demokratycznych instytucji kryją się działania niemające wiele wspólnego z demokracją
w państwach tych reguły demokratyczne są stosowane w sposób ograniczony, zwykle są zastrzeżone dla wąskiej elity (m.in.
kastowej, plemiennej)
Afganistan – państwo w południowo-zachodniej Azji, bez dostępu do morza.
talibowie – afgańskie skrajnie fundamentalistyczne ugrupowanie muzułmańskie, powstałe po upadku rządów komunistycznych
(1992) w wyniku rozłamu w opozycji muzułmańskiej; ugrupowanie, opierając się początkowo na studentach szkół muzułmańskich
(arab. talib ‘student’, ‘uczeń’), ukształtowało się ostatecznie 1994 i wypowiedziało wojnę zwolennikom ówczesnego prezydenta
B. Rabbaniego; talibowie, wywodzący się z plemion pasztuńskich, powiązali elementy islamu z kodeksem honorowym
zw. pasztunwali; ich celem było wprowadzenie w Afganistanie prawa muzułmańskiego w jego skrajnej – niejednokrotnie sprzecznej
z islamem – interpretacji. W 1994–97 talibowie przejęli rządy na większości obszarów kraju; sprzeciwiali się m.in. nauczaniu i pracy
kobiet, zmuszali mężczyzn do noszenia bród, a dzieciom zakazywali bawienia się lalkami; powołując się na skrajnie pojmowany
muzułmański ikonoklazm, 2001 zniszczyli posągi Buddy w Bamjanie. W 1999–2002 na terenach kontrolowanych przez talibów
ukrywał się Usama Ibn Ladin, odpowiedzialny za atak terrorystyczny na Nowy Jork i Waszyngton 11 IX 2001, co stało się przyczyną
wojny rozpoczętej przez USA; w jej wyniku talibowie zostali pokonani i utracili władzę w Afganistanie, w rzeczywistości
jednak nadal kontrolują znaczne części kraju, prowadząc walkę partyzancką.
42 Iran – państwo w Azji Południowo-Zachodniej, nad Morzem Kaspijskim i zatokami Oceanu Indyjskiego: Perską i Omańską.
43 Arabia Saudyjska – państwo w południowo-zachodniej Azji, na Półwyspie Arabskim, nad Zatoką Perską i Morzem Czerwonym.
44 totalitaryzm – (polit.) system organizacji państwa polegający na ingerencji władz we wszystkie dziedziny życia politycznego,
społecznego i kulturalnego oraz na sprawowaniu nad nimi kontroli; totalizm.
45 oligarchia – forma rządów polegająca na sprawowaniu władzy przez niewielką grupę osób wyłonioną przeważnie spośród
arystokracji rodowej lub najbogatszych warstw społeczeństwa; państwo o takim ustroju; grupa rządząca.
46 legitymizować – nadawać mocy prawnej czemuś; legitymizm – doktryna polityczna z początku XIX w. głosząca
nienaruszalność praw historycznych dynastii.
40
41
Strona 7 z 24
Państwo
demokracje fasadowe występują często w państwach, gdzie nie ma tradycji demokratycznego życia politycznego, większa część
obywateli pozostaje nadal bierna lub poddaje się manipulacji, a społeczeństwo jest silnie zróżnicowane
przykłady demokracji fasadowej spotykamy zwłaszcza w Azji i Ameryce Południowej (Chile47 w czasach Augusta Pinocheta48)
demokracje pozorowane współcześnie często powstają w państwach, które długo były poddane dominacji innych państw
istnieją tam demokratyczne instytucje, ale demokratyczne procedury są łamane
władza spoczywa w ręku wąskiej grupy, która manipuluje społeczeństwem
przykładem pozorowanej demokracji jest Białoruś49 pod rządami Aleksandra Łukaszenki50, wzór ten przyjmuje także wiele
państw azjatyckich, które powstały po rozpadzie ZSRR: Uzbekistan51, Turkmenistan52, Kazachstan53
Monarchia czy republika.
w monarchii głową państwa jest monarcha, który sprawuje władzę dożywotnio i na ogół jest ona dziedziczna
uprawnienia monarchy mogą być różne: od monarchii absolutnej, gdzie władza ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza skupiona
jest w jednym ręku władcy, po monarchię parlamentarną (monarchię konstytucyjną), w której rola króla sprowadza się do funkcji
reprezentacyjnych, a właściwa władza pozostaje w rękach niezależnych parlamentu, rządu i sądów
w republice funkcję głowy państwa pełni prezydent lub zbiorowa głowa państwa (np. Rada Państwa)
jego kompetencje są odmienne w różnych państwach
nie każda formalna republika jest demokratycznym państwem prawa, a nawet nie każda jest państwem konstytucyjnym
od państwa-republiki, na którego czele stoi niedziedziczny władca nazywający się prezydentem, należy odróżnić republikę z
republikańskim systemem rządów
wspólną cechą systemów republikańskich jest wybieralność organów władzy państwowej, w tym prezydenta, i kadencyjny charakter
całej władzy
również z punktu widzenia przestrzegania wolności i praw obywatelskich republika taka może mieć więcej wspólnego z monarchią
parlamentarną (np. Szwecją) niż z formalną republiką rządzoną przez prezydenta-dyktatora
Struktura terytorialno-prawna państwa.
kolejnym elementem systemu politycznego państwa jest jego struktura terytorialno-prawna
ze względu na obowiązującą w państwach strukturę terytorialno-prawną możemy wyróżnić:
państwa o charakterze prostym – unitarne,
państwa złożone
 federacje,
 konfederacje
w państwach unitarnych podział terytorialny ma charakter porządkujący, a administracja jest jednolita
w praktyce jednak poszczególne terytoria (np. w Hiszpanii Baskonia 54, Katalonia55) mogą mieć autonomię bardzo zbliżoną do części
składowych państw federacyjnych
Chile – państwo w południowo-zachodniej części Ameryki Południowej, ciągnie się z północy na południe wąskim pasem
nad Oceanem Spokojnym.
48 Pinochet Ugarte [pinoczet u.] Augusto – (ur. 1915) chilijski generał i polityk; 1956–58 w misji wojskowej w USA; jako dowódca
sił lądowych 1973 stał na czele zamachu wojskowego, który obalił rząd Jedności Ludowej prezydenta S. Allende;
odtąd przewodniczący junty, od 1974 prezydent, a zgodnie z konstytucją 1981 także premier i głównodowodzący sił zbrojnych;
odpowiedzialny za masowe i brutalne naruszanie praw człowieka w Chile; łączył rządy autorytarne z liberalizmem gospodarczym,
który przyniósł Chile znaczny sukces gospodarczy; po niepowodzeniu w plebiscycie 1988, dotyczącym jego kolejnej kadencji
prezydenckiej, zmuszony do przeprowadzenia 1989 wyborów, które przegrał; 1990 przekazał władzę prezydentowi P. Aylwinowi,
zachowując funkcję głównodowodzącego sił zbrojnych. W 1998 ustąpił z funkcji dowódcy sił lądowych; od 1998 dożywotni senator
(2000 pozbawiony tego tytułu); 1998–2000 w areszcie domowym w W. Brytanii, gdzie przebywał na leczeniu, na podstawie nakazu
sędziego hiszpańskiego B. Garzóna, co wywołało gwałtowne spory, zwłaszcza w Chile, o historyczną rolę P.U.
49 Białoruś – państwo we wschodniej Europie, bez dostępu do morza.
50 Łukaszenka Alaksandr – (ur. 1954) polityk białoruski; członek KPZR; od 1989 dyrektor sowchozu; zdobył wielką popularność
jako szef parlamentarnej komisji do walki z korupcją i obrońca tzw. prostego człowieka; od VII 1994 prezydent Białorusi;
1996 zmienił konstytucję Białorusi i wprowadził rządy autorytarne; realizuje politykę integracji Białorusi i Rosji; 2001 wybrany
(wg OBWE liczne przypadki łamania ordynacji wyborczej) ponownie na prezydenta.
51 Uzbekistan – państwo w Azji Środkowej, bez dostępu do morza.
52 Turkmenistan – państwo w południowo-zachodniej części Azji Środkowej, nad Morzem Kaspijskim.
53 Kazachstan – państwo w Azji Środkowej, północno-zachodnie krańce w Europie, nad Morzem Kaspijskim.
54 Baskonia, Kraj Basków – region autonomiczny i kraina historyczna w północnej Hiszpanii, nad Zatoką Biskajską, graniczy
z Francją; od starożytności zamieszkana przez Basków; od I w. p.n.e. pod panowaniem Rzymu, nie uległa jednak romanizacji;
po upadku imperium obszar niezależny, w VIII–IX w. schrystianizowany; w XI w. wcielona do Nawarry, następnie do Kastylii;
zachowała tradycyjne prawa i przywileje oraz pewną autonomię polityczną; w XIV–XVI w. rozkwit gospodarczy; po poparciu
Basków dla karlistów w XIX w. likwidacja przywilejów, nasilenie emigracji do Ameryki; od 2. poł. XIX w. szybka industrializacja;
reakcją na represje rządu i napływ ludności hiszpańskiej stały się bliższe związki z Kościołem oraz organizacja ruchu narodowego.
dążącego do autonomii (Baskijska Partia Nacjonalistyczna, PNV) lub nawet niepodległości; w okresie hiszpańskiej wojny domowej
1936 przyznanie autonomii w ramach republiki, 1937 krwawa pacyfikacja kraju przez wojska frankistowskie; rządy F. Franco:
47
Strona 8 z 24
Państwo
w państwach federacyjnych organy terytorialne mają duży zakres władzy i nie są całkowicie podporządkowane władzom
centralnym, istnieją obszary działania, w których władze federalne są suwerenne, np. Stany Zjednoczone, RFN 56
państwa takie możemy nazwać państwami związkowymi, w których suwerenność skupiona jest jednak w jednym miejscu, w
centrum państwa
konfederacje są związkami państw, w przeszłości często przybierały one charakter unii personalnej, np. Brytyjska Wspólnota
Narodów tworzona przez byłe kolonie brytyjskie
w konfederacjach suwerenność należy do poszczególnych państw składających się na konfederację, np. Polska w unii z Litwą przed
1569 r., Stany Zjednoczone przed uchwaleniem konstytucji w 1787 r., formalnie ZSRR
Typy systemów rządów w demokratycznych systemach państwowych.
w państwach demokratycznych obowiązują generalne reguły demokratycznego państwa prawa, ale na poziomie szczegółowych
rozwiązań prawno-ustrojowych, takich jak: zakres uprawnień poszczególnych organów władzy, wzajemnych współzależności między
nimi, państwa te różnią się między sobą
odmienności te nie wpływają na zmianę demokratycznego charakteru tych państw, ale stanowią podstawę do wyróżnienia kilku
typów systemów politycznych w nich funkcjonujących
uwzględniając przede wszystkim istniejące różnice w relacjach wzajemnych władzy wykonawczej i ustawodawczej, wyróżniamy
następujące typy systemów politycznych:
system parlamentarny, w którym wyróżniamy
 system parlamentarno-gabinetowy,
 system parlamentarno-komitetowy,
 system kanclerski;
system prezydencki, którego odmianą jest
 system półprezydencki (zwany także systemem mieszanym)
System parlamentarny.
podstawowe cechy współczesnych systemów parlamentarno-gabinetowych
w systemie tym władza ustawodawcza ma większe uprawnienia niż władza wykonawcza
demokratycznie wybrany parlament w procesie rządzenia państwem odgrywa najważniejszą rolę
podstawowe zasady tego systemu:
parlament jest wyłaniany w powszechnych, rywalizacyjnych wyborach;
układ sił w parlamencie decyduje o powołaniu premiera i obsadzie rządu;
rząd ponosi odpowiedzialność polityczną przed parlamentem;
parlament ma prawo przegłosować wotum nieufności57 dla rządu, które pociąga za sobą odwołanie premiera lub odejście
ministra;
rząd ma wpływ na przedterminowe rozwiązanie parlamentu; parlament może się sam rozwiązać;
władza ustawodawcza i wykonawcza połączone są wzajemnymi powiązaniami, które pociągają za sobą konieczność ich
współdziałania (np. ministrowie mogą być równocześnie deputowanymi58);
głowa państwa pełni głównie funkcje reprezentacyjne i ceremonialne, a funkcje wykonawcze są realizacją woli większości
(np. mianuje premiera, który otrzymał wotum zaufania w parlamencie)
ten typ systemu politycznego ma długą tradycję, istniał juz w XVIII w. w Anglii
dziś funkcjonuje w większości państw Europy Zachodniej i Środkowej
likwidacja autonomii, dyskryminacja kulturalna, poparcie dla kolonizacji Baskonii przez Hiszpanów, eksploatacja gospodarcza;
1959 założono ETA, która podjęła walkę terrorystyczną przeciw władzom hiszpańskim; 1979 zatwierdzenie statusu wspólnoty
autonomicznej: parlament i rząd o kompetencjach w zakresie lokalnych spraw gospodarczych, kultury narodowej, pomocy
społecznej i zdrowia; najsilniejszymi ugrupowaniami w parlamencie są: rządząca PNV oraz Hiszpańska Socjalistyczna Partia
Robotnicza, znaczące poparcie mają też Jedność Ludowa i Lewica Baskijska (powiązane z ETA).
55 Katalonia – region autonomiczny i kraina historyczna w północno-wschodniej Hiszpanii, nad Morzem Śródziemnym; obejmuje
4 prowincje: Barcelona, Gerona, Lérida i Tarragona.
56 RFN, Republika Federalna Niemiec – powstała za zgodą mocarstw zachodnich 7 IX 1949 na terenie stref okupacyjnych
w Niemczech: amerykańskiej, brytyjskiej i francuskiej; wcześniej (1947) połączyły się strefa amerykańska i brytyjska (Bizonia),
do których dołączyła (1949) strefa francuska (Trizonia); do 1949–50 przeprowadzono denazyfikację; denazyfikacja, denacyfikacja
– środki i działania podjęte w celu oczyszczenia życia społecznego i politycznego powojennych Niemiec z wpływów ideologii
nazistowskiej; NRD, Niemiecka Republika Demokratyczna – powstała 7 X 1949 na terenie sowieckiej strefy okupacyjnej ze stolicą
w Berlinie, z inicjatywy komunistycznej partii SED (Niemiecka Socjalistyczna Partia Jedności) i pod auspicjami ZSRR;
pod czyimiś auspicjami – pod czyjąś opieką, kierownictwem, zwierzchnictwem, wpływem.
57 wotum nieufności – uchwała parlamentu wyrażająca negatywną ocenę działalności rządu lub poszczególnych ministrów;
uchwalenie wotum nieufności zobowiązuje premiera lub ministra do podania się do dymisji.
58 deputowany – (łac. deputatus ‘wyznaczony’) osoba wyłoniona w wyborach jako przedstawiciel ludności w organie
przedstawicielskim o charakterze ogólnopaństwowym (parlament); najczęściej członek niższej izby parlamentu (np. Izby
Deputowanych we Włoszech); korzysta na ogół z wielu uprawnień związanych z wykonywaniem mandatu poselskiego,
np. nietykalności poselskiej (immunitet).
Strona 9 z 24
Państwo
system parlamentarno-komitetowy jest szczególną odmianą systemu parlamentarnego, w którym parlament dysponuje
pełnym zakresem władzy
w systemie tym:
parlament (połączone w jedno zgromadzenie dwie równorzędne izby) jest organem nadrzędnym, wszystkie inne organy są
wyłaniane przez parlament, sprawuje on władzę nie tylko ustawodawczą, ale pełni też funkcje rządzenia państwem,
posiada bardzo duże uprawnienia kontrolne;
rząd (komitet) pełni równocześnie funkcję kolegialnej59 głowy państwa, obradom jego przewodniczy, wybierany z jego
składu na rok, niemający żadnej odrębnej władzy, prezydent;
rząd jest powoływany bezpośrednio przez parlament; członkowie rządu wybierani są spoza członków parlamentu;
głowa państwa nie może rozwiązać parlamentu przed upływem kadencji, skrócenie kadencji parlamentu może nastąpić
tylko na drodze własnej uchwały;
rząd jest komitetem wykonawczym parlamentu, parlament może zlecać i nadzorować prace rządu, podlega
odpowiedzialności politycznej przed parlamentem
system parlamentarno-komitetowy występuje obecnie w Szwajcarii, gdzie ukształtował się w XIX w.
jest systemem stabilnym, co wynika bardziej ze specyfiki szwajcarskiej sceny politycznej (partie po zakończeniu rywalizacji w czasie
wyborów zgodnie współdziałają na forum parlamentu) niż z obowiązujących tam rozstrzygnięć prawno-politycznych
system kanclerski – w systemie tym, w porównaniu z systemem parlamentarno-gabinetowym, władza wykonawcza zostaje
wzmocniona poprzez zwiększenie uprawnień szefa rządu – kanclerza
w systemie kanclerskim istotne są następujące zasady:
kanclerz ma prawo do samodzielnego odwołania i powołania członków gabinetu;
kanclerz wyznacza kierunki polityki rządu;
kanclerz może być odwołany przez parlament (Bundestag) ale tylko w drodze konstruktywnego wotum nieufności;
parlament jest pozbawiony prawa bezpośredniej ingerencji w prace rządu
system kanclerski ukształtował się po II wojnie światowej w Niemczech i w Austrii
system ten jest postrzegany jako forma pośrednia między modelem parlamentarno-gabinetowym a prezydenckim
wzajemne relacje władzy ustawodawczej i wykonawczej w Niemczech pokazuje tabela poniżej
Rola kanclerza na przykładzie systemu politycznego w Niemczech
sposób powołania
sposób odwołania
kompetencje
tworzenie ustaw
parlament związkowy
w wyborach powszechnych
───
– Bundestag
zatwierdzanie
i odwoływanie kanclerza
udział w procesie
składa się z reprezentantów
legislacyjnym (prawo weta
Bundesrat
rządów poszczególnych
───
wobec inicjatyw
krajów (landów)
ustawodawczych
Bundestagu)
symbol jedności państwa
prezydent
rola arbitra
przez Zgromadzenie
Związkowe (Zgromadzenie
Federalne): członkowie
Bundestagu
i przedstawiciele
parlamentów krajowych
(landów)
───
w działaniach zależny
od inicjatywy rządu
jego akty wymagają
kontrasygnaty60
wskazuje kandydata
na kanclerza
kanclerz
ministrowie
kandydat wskazany
przez prezydenta lub co
najmniej 1/4 członków
Bundestagu
na wniosek kanclerza /
bez udziału parlamentu
przez Bundestag
bezwzględną większością
głosów
na wniosek kanclerza /
bez udziału parlamentu
samodzielnie tworzy rząd
kieruje pracą ministrów
pod kierunkiem kanclerza
prowadzą politykę
kolegialny – oparty na współpracy grupy osób, zespołu; zbiorowy, zespołowy.
kontrasygnata – współpodpisanie dokumentu; w prawie konstytucyjnym uzależnienie ważności urzędowego aktu głowy
państwa (monarchy lub prezydenta) od jego podpisania przez premiera lub właściwego, ze względu na treść aktu, ministra,
co oznacza przejęcie politycznej odpowiedzialności za ten akt; kontrasygnata jest związana z przyjęciem zasady, że głowa państwa
nie jest politycznie odpowiedzialna przed parlamentem; akty urzędowe głowy państwa nie wymagające kontrasygnaty należą
do zakresu jej prerogatyw, czyli decyzji osobistej; współpodpisanie aktu prawnego (ustawy, rozporządzenia) przez osobę drugą;
głównie: podpisanie aktu urzędowego głowy państwa przez premiera lub ministra, oznaczające, że podpisujący bierze na siebie
za ten akt pełną odpowiedzialność prawną i polityczną.
59
60
Strona 10 z 24
Państwo
przez Bundestag
przez Bundestag
System prezydencki.
największy zakres uprawnień w systemie tym ma prezydent, jest on głową państwa, w jego ku spoczywa także ster rządów
w systemie prezydenckim:
prezydent sprawuje bezpośrednio funkcje wykonawcze;
prezydent nie ponosi odpowiedzialności politycznej przed parlamentem;
prezydent powoływany jest w drodze powszechnych wyborów;
parlament może skrócić kadencję prezydenta tylko przez procedurę impeachmentu 61 (tzn. oskarżając go o naruszenie
istniejącego porządku prawnego);
prezydent ma istotny wpływ na proces ustawodawczy;
prezydent skupia w jednym ręku wiele funkcji, które w systemie parlamentarno-gabinetowym pełni wielu urzędników
(np. szefa rządu, naczelnego wodza sił zbrojnych);
istnieje wyraźna separacja władzy wykonawczej od parlamentu, prezydent nie może skrócić kadencji parlamentu;
prezydent pełni funkcje zarówno głowy państwa, jak i szefa władzy wykonawczej
system prezydencki jako porządek polityczny wykształcił się w Stanach Zjednoczonych pod koniec XVIII w.
obecny ustrój Rosji oparty jest również na tym systemie, podobnie jak ustroje niektórych państw powstałych po rozpadzie ZSRR,
np. Ukrainy
System półprezydencki.
system półprezydencki jest odmianą systemu prezydenckiego
nazywany jest także systemem mieszanym
w systemie tym współwystępują obok siebie elementy systemu parlamentarnego i prezydenckiego
wspólnymi cechami systemów półprezydenckich są:
dwuczłonowa władza wykonawcza widoczna np. w tym, że prezydent nie ponosi odpowiedzialności politycznej
przed parlamentem, pewną część władzy sprawuje samodzielnie, bez konieczności uzyskania kontrasygnaty ministrów;
prezydent wybierany w wyborach bezpośrednich;
odpowiedzialność polityczna ministrów zarówno przed prezydentem, jak i przed parlamentem;
prezydent ma prawo rozwiązać parlament
za najbardziej reprezentatywny przykład systemu półprezydenckiego uchodzi Francja w okresie V Republiki, tj. od 1958 r.
zestawienie modelowe różnic między systemami politycznymi przedstawia poniższa tabela
cechy
władza wykonawcza
sposób powołania
prezydenta
sposób powołania
rządu
trwałość rządu zależna
od
odpowiedzialność
polityczna prezydenta
odpowiedzialność
polityczna premiera
Cechy systemów rządów państw demokratycznych
system parlamentarny
system prezydencki
system półprezydencki
formalnie rozdzielona,
faktycznie w ręku
prezydenta
rozdzielona (dualistyczna)
w ręku prezydenta
przez parlament
wybory powszechne /
kolegium elektorów
wybory powszechne
przez parlament
przez prezydenta
przez prezydenta
zaufania większości
parlamentarnej
woli prezydenta
zaufania większości
parlamentarnej i woli
prezydenta
przed wyborcami
przed wyborcami
przed wyborcami
przed parlamentem
przed prezydentem
przed parlamentem
i prezydentem
Typy systemów politycznych w wybranych krajach
typ systemów rządów
państwa
większość państw Europy Zachodniej i Środkowej,
m.in. Wielka Brytania, Włochy, Hiszpania, Polska,
parlamentarno-gabinetowy
Czechy, Estonia, Węgry;
poza Europą np. Kanada, Izrael, Japonia, Australia, Nowa
systemy parlamentarne
Zelandia
parlamentarnoSzwajcaria
komitetowy
impeachment [ımpi:czmnt; ang.] – w prawie anglosaskim oskarżenie wysokiego dostojnika państwowego, najczęściej ministra,
o popełnienie czynu sprzecznego z prawem; w krajach o ustroju parlamentarno-gabinetowym instytucja impeachmentu dała
początek zasadzie odpowiedzialności politycznej (parlamentarnej) rządu i jego członków; wywodzi się z niej także zasada
odpowiedzialności konstytucyjnej, która w Polsce może być realizowana dzięki istnieniu Trybunału Stanu.
61
Strona 11 z 24
Państwo
kanclerski
system prezydencki
Niemcy, Austria
Stany Zjednoczone oraz wiele państw Ameryki Łacińskiej,
Rosja, Ukraina i część państw powstałych po rozpadzie
ZSRR
system półprezydencki /
mieszany
państwo
Austria
Belgia
Dania
Finlandia
Francja
Grecja
Hiszpania
Holandia
Irlandia
Islandia
Luksemburg
Malta
Niemcy
Norwegia
Portugalia
Szwajcaria
Szwecja
Wielka
Brytania
Francja, Rumunia
Porównanie systemów politycznych wybranych krajów
zasada
struktura
forma rządów głowa państwa
wyłaniania
terytorialnogłowy państwa
prawna
wybory
republika
prezydent
federacja
bezpośrednie
unitarne
monarchia
król
dziedziczność
z gwarancjami
parlamentarna
dla regionów
monarchia
król
dziedziczność
unitarne
parlamentarna
wybory
republika
prezydent
unitarne
bezpośrednie
wybory
republika
prezydent
unitarne
bezpośrednie
wybory
republika
prezydent
unitarne
bezpośrednie
unitarne
monarchia
król
dziedziczność
z gwarancjami
parlamentarna
dla regionów
monarchia
król
dziedziczność
unitarne
parlamentarna
wybory
republika
prezydent
unitarne
bezpośrednie
wybory
republika
prezydent
unitarne
bezpośrednie
monarchia
wielki książę
dziedziczność
unitarne
konstytucyjna
wybory
republika
prezydent
unitarne
pośrednie
wybory
republika
prezydent
federacja
pośrednie
monarchia
król
dziedziczność
unitarne
konstytucyjna
wybory
republika
prezydent
unitarne
bezpośrednie
wybory
republika
prezydent
federacja
pośrednie
monarchia
król
dziedziczność
unitarne
parlamentarna
unitarne,
monarchia
z niewielką
król
dziedziczność
parlamentarna
autonomią
regionów
system rządów
kanclerski
parlamentarnogabinetowy
półprezydencki /
mieszany
parlamentarny /
kanclerski
parlamentarnokomitetowy
Systemy wyborcze.
wybory parlamentarne mają podstawowe znaczenie dla życia politycznego w państwie demokratycznym, dzięki nim obywatele mogą
realizować swoje cele polityczne
od ich wyniku zależy układ sił w tym organie przedstawicielskim, a w konsekwencji to, jakie ugrupowanie polityczne stanie się partią
rządzącą przez najbliższą kadencję
przeprowadzanie cyklicznie wyborów nie przesądza jednak jeszcze o demokratycznym charakterze systemu politycznego
aby wybory rzeczywiście służyły w sposób demokratyczny wyłonieniu reprezentantów ugrupowań politycznych, muszą być
spełnione następujące warunki:
wybory mają charakter rywalizacyjny, tzn. muszą istnieć co najmniej dwie oferty programowe i personalne, pomiędzy
którymi mogą wybierać wyborcy,
wybory są wolne i uczciwe (free and fair), czyli zapewniona jest możliwość przeprowadzenia kontroli ich przebiegu,
a każda ze stron podlega jednakowym prawom i procedurom,
wybory są przeprowadzane zgodnie z istniejącymi zasadami prawa wyborczego i procedurami wyborczymi, tzn. istnieje
zespół norm określających zasady: przyznawania czynnego i biernego prawa wyborczego, wyłaniania kandydatów,
Strona 12 z 24
Państwo
prowadzenia kampanii wyborczej, organizacji głosowania, sposobu przeliczania głosów na mandaty, oraz przewidziane
procedury kontroli głosowania; całość tych norm tworzy system wyborczy,
zagwarantowane jest przestrzeganie zasad demokratycznego państwa prawa: wolności słowa, zgromadzeń, stowarzyszeń
i swobody tworzenia partii politycznych
wybory parlamentarne są przeprowadzane w większości państw świata, ale nie we wszystkich
w części krajów wybory się nie odbywają, w niektórych z nich nie istnieje instytucja parlamentu (Watykan, Brunei) lub instytucja ta
jest powoływana na drodze mianowania przez głowę państwa (np. Arabia Saudyjska, Libia)
w innych państwach wybory zostały zawieszone (np. Angola, Birma)
w państwach totalitarnych wybory są organizowane, ale pełnią one funkcję przede wszystkim propagandową i nie służą wyłonieniu
autentycznej reprezentacji (Kuba, Białoruś, Libia, Chiny), mają przekonać świat i własne społeczeństwo, że procedery
demokratyczne są przestrzegane
Zasady prawa wyborczego.
w systemie wyborczym obowiązujące zasady prawa wyborczego dzielimy na:
zasady ogólne – uniwersalne,
szczegółowe zasady proceduralne tworzące system wyborczy
uniwersalne zasady prawa wyborczego
do uniwersalnych norm regulujących proces powołania organów przedstawicielskich należy zaliczyć następujące zasady:
powszechność,
równość,
bezpośredniość,
tajność
wszystkie wymienione wyżej zasady muszą obowiązywać w prawie wyborczym, by wybory mogły być przeprowadzone według
standardów demokratycznych
zasada powszechności – prawo uczestniczenia w wyborach przysługuje każdemu obywatelowi, który ma zdolność
do wykonywania czynności prawnych, a pozbawienie prawa do udziału w wyborach oparte może być jedynie na prawomocnym
wyroku sądu
współcześnie zostały zniesione ograniczenia prawa wyborczego, które obowiązywały dawniej, jak cenzus 62 urodzenia, majątkowy
czy płci
po II wojnie światowej prawa wyborcze dla kobiet uznano za standard proceduralnego minimum wyborczego
niektóre państwa wprowadziły je późno – Grecja 1952, Szwajcaria 1971, Portugalia 1974
oczywiście, nadal obowiązuje cenzus wieku, tzn. aby uzyskać prawo wyborcze, należy osiągnąć pewien określony w zasadach prawa
wyborczego wiek
w XIX w. był on znacznie wyższy, w drugiej połowie XX w. utrwaliła się zasada, że osiągnięcie zdolności do czynności prawnych jest
równoznaczne z osiągnięciem czynnego prawa wyborczego (tj. 18 lat)
bierne prawo wyborcze przyznano, stosując znacznie wyższy cenzus i jest on bardziej zróżnicowany w poszczególnych krajach
w niektórych krajach obowiązuje do dziś cenzus wykształcenia, np. w części państw afrykańskich bierne prawo wyborcze
nie przysługuje osobom nieczytającym i niepiszącym lub wymagany jest określony poziom wykształcenia (np. w Nigerii 1999
co najmniej podstawowe), czasami wymaga się znajomości określonych języków (np. w Kenii 1992 – język angielski i suahili63)
wyjątkiem jest do dziś obowiązujący cenzus majątkowy w Argentynie, gdzie kandydat na senatora musi osiągnąć określony roczny
dochód)
zasada równości – oznacza, że każdy głos jest równy głosowi każdego innego wyborcy, a liczba głosów przysługujących
obywatelom w głosowaniu jest równa (nie tylko formalnie, ale także pod względem siły głosu)
jednakowa siła głosu wyborców jest zapewniona, gdy każdy kandydat ma szansę być wybierany przez taką samą liczbę wyborców
zasada ta jest przestrzegana przede wszystkim przy wyborach do niższej izby i ma zapobiegać manipulacjom przy tworzeniu
okręgów wyborczych, tak aby siła głosu w okręgach była zbliżona (tzw. geografia wyborcza)
nie obowiązuje przy wyborze izb wyższych w państwach federalnych, gdzie obowiązuje zasada parytetu 64 (wszystkie części federacji
mają równą reprezentację, bez względu na ich wielkość)
cenzus – (łac., ‘oszacowanie majątku’) zespół warunków uprawniających do korzystania z określonych praw lub przywilejów;
dawniej w niektórych państwach cenzusy wyborcze ograniczały powszechność wyborów, np. cenzus: majątkowy, wykształcenia,
zamieszkania, płci, wyznaniowy, rasowy; współcześnie ograniczenia powszechności prawa wyborczego nie wykraczają
poza takie wymagania, jak pełnoletniość i obywatelstwo; cenzus – kwalifikacje obywatela ze względu na wykształcenie, majątek,
wiek i in., stanowiące warunek korzystania z określonych uprawnień lub przywilejów (np. w zakresie prawa wyborczego, służby
wojskowej, administracji publicznej itp.); cenzus wyborczy – kwalifikacja obywatela do udziału w wyborach w zależności
od posiadanego majątku, od wykształcenia lub okresu zamieszkiwania na danym terenie.
63 suahili język – język z grupy bantu; narodowy w Tanzanii (również urzędowy), Kenii i w Demokratycznej Republice Konga
(jeden z 4 gł. języków narodowych); wehikularny w całej Afryce Wschodniej; wehikularne języki – języki używane w kontaktach
handlowych, dyplomatycznych, naukowych; w starożytności np. greka, łacina, sanskryt; współcześnie np. angielski, niemiecki,
francuski, rosyjski, arabski hausa, suahili, esperanto.
64 parytet – (łac. paritas ‘równość’) zasada równości proporcji dwóch lub więcej wielkości określana prawnie a priori; a priori –
bez zapoznania się z faktami, uprzedzając fakty; z góry.
62
Strona 13 z 24
Państwo
różna siła głosu istniała w systemie kurialnym65 stosowanym w XIX i na początku XX w., w którym różna liczba deputowanych była
wybierana przez poszczególne grupy obywateli
zachowanie zasady formalnej równości głosu nie musi oznaczać, że wszyscy obywatele dysponują taką samą liczbą głosów,
w okręgach wielomandatowych głosujący mają czasem kilka głosów (np. w Niemczech wyborcy oddają jeden głos na kandydata
i jeden na listę partyjną, w Turcji liczba głosów zależy od liczby mandatów w okręgu)
pewnym naruszeniem równości głosów jest wprowadzenie zasady obligatoryjnej 66 obecności reprezentacji mniejszości (politycznej,
narodowej czy religijnej) w niektórych państwach, bez jej stosowania mniejszości te byłyby jednak pozbawione swojej reprezentacji
(np. w Libanie połowa miejsc w parlamencie jest zapewniona dla chrześcijan, a połowa dla muzułmanów, w Nowej Zelandii
kandydatom Maorysów zarezerwowano kilka okręgów, progi wyborcze nie obowiązują mniejszości narodowych w Polsce)
zasada bezpośredniości – oznacza, że wyborca oddaje głos na kandydata lub na określoną listę kandydatów i nie istnieje ogniwo
pośrednie, np. kolegium elektorów (pojawia się ono czasami przy wyborach izb wyższych czy w wyborach prezydenckich)
zasada tajności – wymaga stworzenia przez organizatorów wyborów odpowiednich warunków, które umożliwiają wyborcom
zachowanie anonimowości oddanego głosu
system wyborczy
system wyborczy to szczegółowe zasady proceduralne określające sposób przeprowadzenia wyborów i obliczenia wyników
ogół kwestii związanych z przeprowadzeniem wyborów regulowany jest przez ordynacje wyborcze (w formie ustawy)
systemy wyborcze wpływają bezpośrednio na skład ciał przedstawicielskich i kształtują systemy partyjne
istotnymi elementami systemu wyborczego są:
kształt i wielkość okręgów wyborczych oraz związany z tym „koszt” uzyskania jednego miejsca w parlamencie,
uprawnienia wyborcy w trakcie głosowania zależne od struktury głosowania,
progi wyborcze (klauzula zaporowa),
sposób przydzielania / obliczania mandatów,
formuła wyborcza
wielkość okręgów wyborczych jest określona przez liczbę mandatów możliwych do uzyskania z danego okręgu
okręgi mogą być jednomandatowe, kilkumandatowe i wielomandatowe, w niektórych państwach cały kraj tworzy jeden okręg
wyborczy (np. Holandia, Izrael)
im więcej jest mandatów do obsadzenia z danego obszaru, tym większe szansę na ich uzyskanie będą miały partie małe (zwłaszcza
w systemie proporcjonalnym)
kształt okręgu wyborczego wyznaczony jest przez jego granice, często pokrywają się one z podziałem na jednostki
administracyjne kraju
na kształt okręgów ma wpływ liczba mieszkańców i wielkość obszaru
zmiany w obszarze okręgów wyborczych mogą wpływać na wyniki wyborcze, kształt okręgu ma istotne znaczenie, zwłaszcza
gdy na jakimś obszarze występuje koncentracja elektoratu jednego ugrupowania politycznego
dlatego przebieg granic okręgów może stać się przedmiotem politycznej dyskusji i manipulacji
„koszt” uzyskania mandatu jest to liczba głosów potrzebnych do zdobycia mandatu, oblicza się ją, biorąc pod uwagę liczbę
oddanych głosów ważnych, liczbę mandatów przypadających na dany okręg i liczbę partii (kandydatów) biorących udział
w wyborach
przeciętny „koszt” uzyskania mandatu obniża się, gdy zwiększa się wielkość okręgu (zwiększa się wówczas liczba mandatów)
lub gdy zwiększa się liczba kandydatów
rośnie natomiast, jeśli wzrośnie liczba oddanych głosów
uprawnienia wyborcy w trakcie głosowania zależą od przyjętej struktury głosowania
można wyróżnić następujące sposoby głosowania:
głosowanie kategoryczne – wyborca sam wskazuje kandydata lub kandydatów jednej partii, na którą oddaje głos;
głosowanie zwykłe (porządkujące) – wyborca ma możliwość oznaczenia kolejności kandydatów na liście według
swoich preferencji politycznych
przyznane wyborcom uprawnienia wpływają na kształt relacji między wyborcami a kandydatami czy partiami
tam, gdzie obowiązuje zasada głosowania kategorycznego, istnieje większa zależność polityki i programu działania partii od jej
elektoratu
wyborcy w większym stopniu modyfikują działania polityków i ich ugrupowań
rodzaj przyznanych wyborcom uprawnień ma większy wpływ na strategię działania partii niż na kształt sytemu partyjnego
progi wyborcze (klauzule zaporowe) są stosowane w systemach wyborczych proporcjonalnych i mieszanych
wprowadzają ograniczenia w przydziale mandatów
partia musi osiągnąć określonej wysokości poparcie w czasie wyborów, by uczestniczyć w podziale mandatów
w niektórych państwach oddzielne progi wyborcze obowiązują także koalicje wyborcze, muszą one uzyskać określone, wyższe
niż pojedyncze partie poparcie, aby ich przedstawiciele zasiedli w parlamencie
system kurialny – sposób wyboru przedstawicieli do zgromadzenia, charakteryzujący się podziałem wyborców na tzw. kurie;
liczba deputowanych pochodzących z wyboru danej kurii zależeć może od cenzusu majątkowego, wykształcenia, bądź też statusu
społecznego.
66 obligatoryjny – obowiązujący, powinny, należny, konieczny.
65
Strona 14 z 24
Państwo
próg wyborczy zwykle kształtuje się na poziomie 3–5%, choć są kraje, gdzie wynosi on 10% (Liechtenstein, Turcja)
sposób przydziału (obliczenia) mandatów określa arytmetyczny wzór, który służy do przeliczenia głosów uzyskanych
przez poszczególne ugrupowania na liczbę otrzymanych mandatów
stosuje się kilka sposobów przeliczania i każdy z nich ma inne konsekwencje dla poszczególnych partii
można wyróżnić dwie podstawowe metody:
metody najwyższych średnich, oparte na dzieleniach naturalnych, np. d’Hondta67 (dzielenie przez kolejne liczny całkowite,
stosowana w Polsce w wyborach 1993, 1997), Sainte-Lague’a68 (dzielenie przez kolejne liczby nieparzyste, stosowana
w Polsce w wyborach 2001),
metody oparte na ilorazach wyborczych, np. Hare’a-Niemeyera69
metoda d’Hondta uprzywilejowuje partie większe, metoda Hare’a-Niemeyera odzwierciedla faktycznie poparcie uzyskane
przez partie w wyborach
formuła wyborcza – jest podstawowym kryterium przy klasyfikowaniu systemów wyborczych
określa metodę przeliczenia siły poparcia uzyskanego w wyborach przez komitety wyborcze na uzyskane mandaty
istnieje wiele wariantów systemów wyborczych
zastosowanie określonego typu systemu wyborczego ma bezpośredni wpływ na podział mandatów między partie
dlatego polityka wyborcza prowadzona przez partie zależna jest od obowiązującego systemu wyborczego
także zachowania wyborców kształtowane są przez określone systemy wyborcze
na podstawie stosowanej formuły wyborczej wyróżniamy następujące typy systemów wyborczych:
systemy większościowe
system większości względnej z okręgami jednomandatowymi lub z okręgami wielomandatowymi,
system większości bezwzględnej (absolutnej) z okręgami jednomandatowymi lub z okręgami wielomandatowymi
systemy proporcjonalne
pełna reprezentacja proporcjonalna,
ograniczona reprezentacja proporcjonalna,
pojedynczego głosu przechodniego
systemy mieszane (semiproporcjonalne)
dwa głosy dla każdego wyborcy
systemy większościowe
system większości względnej – zazwyczaj głosowanie jest przeprowadzane w okręgach jedno-mandatowych, do uzyskania
mandatu wystarczy względna większość głosów zdobyta w okręgu
rzadszą odmianą tego systemu jest głosowanie w okręgach wielomandatowych
w tej sytuacji wyborca posiada tyle głosów, ile miejsc w parlamencie można uzyskać z tego okręgu wyborczego
wprowadzenie okręgów wielomandatowych osłabia negatywne skutki działania tego systemu, ponieważ zwiększają się wówczas
szansę ugrupowań słabszych na uzyskanie reprezentacji w parlamencie
w Polsce system ten jest stosowany przy wyborze członków senatu
przykład: Wielka Brytania
kraj jest podzielony na tyle okręgów wyborczych, ile jest mandatów do zdobycia w Izbie Gmin (okręgi jednomandatowe)
w każdym okręgu kandydat, na którego oddano największą liczbę głosów (wystarczy zwykła większość), uzyskuje miejsce
w parlamencie
dlatego system ten bywa określany jako „pierwszy na mecie”
system większości bezwzględnej (absolutnej) – wybory przeprowadzane według podobnej zasady jak omówione wyżej
wybory większościowe, z tą różnicą, że kandydat musi otrzymać ponad 50-procentowe poparcie wyborców głosujących w danym
okręgu, wybory są przeprowadzane w okręgach jednomandatowych
system ten wiąże się najczęściej z koniecznością przeprowadzenia drugiej tury wyborów, ponieważ rzadko się zdarza, by kandydaci
uzyskiwali tak duże poparcie już w pierwszej turze
zwykle w wyniku pierwszej tury wyborów tylko część okręgów zostaje obsadzona
przykład: Francja
w systemie tym wybory są przeprowadzane w dwóch turach
d’Hondta system – (prawo) w proporcjonalnym systemie wyborczym jedna z kilku matematycznych metod ustalania podziału
mandatów między konkurujące listy wyborcze; liczba głosów uzyskanych przez poszczególne listy jest dzielona przez kolejne liczby
całkowite (1,2,3 itd.), co prowadzi do powstania tabeli ilorazów; mandaty przydziela się poszczególnym listom stosownie
do kolejnych największych ilorazów przez nie uzyskanych.
68 Sainte-Laguë metoda – metoda stosowana do podziału mandatów w systemach wyborczych opartych na proporcjonalnej
reprezentacji z listami partyjnymi, jej nazwa pochodzi od nazwiska francuskiego matematyka André Sainte-Laguë; metoda polega
na znalezieniu największych, kolejno po sobie następujących ilorazów z liczby uzyskanych głosów, podziału dokonuje się, dzieląc
liczbę głosów przypadających każdemu komitetowi wyborczemu przez kolejne liczby nieparzyste: 1, 3, 5, 7, itd., a następnie z tak
obliczonych ilorazów dla wszystkich komitetów wybieranych jest tyle największych, ile jest mandatów do obsadzenia.
69 Hare’a-Niemeyera metoda – metoda stosowana do podziału mandatów w systemach wyborczych opartych
na proporcjonalnej reprezentacji z listami partyjnymi, powstała na skutek modyfikacji metody Hare’a przez niemieckiego
matematyka Horsta Niemeyera. Nazywana jest także metodą matematycznej proporcji lub największej reszty.
67
Strona 15 z 24
Państwo
upraszczając zasadę przyznawania mandatów do Zgromadzenia Narodowego, można ją przedstawić następująco: aby zostać
wybranym w pierwszej turze wyborów, należy uzyskać ponad 50% poparcia, w drugiej turze wystarczy uzyskać większość względną
pomiędzy pierwszą a drugą turą partie zawierają ze sobą porozumienia i koalicje; partie, które się wycofują z drugiej tury,
przekazują poparcie swojego elektoratu bliskiej programowo partii, a w zamian uzyskują obietnice realizacji części swoich
postulatów
aby wejść do drugiej tury, partie muszą w pierwszej turze przekroczyć próg wyborczy 12,5%
system większościowy zarówno większości względniej, jak i bezwzględnej:
działa na korzyść dużych partii,
sprzyja wytworzeniu się systemu politycznego opartego na funkcjonowaniu dwóch silnych partii, systemu dwupartyjnego
lub dwublokowego,
partie lokalne mają szansę na zdobycie miejsca w parlamencie, jeśli na obszarze, na którym działają, mają poparcie
większości wyborców,
zwolennicy tego systemu przekonują, że parlament nie ma być wiernym odzwierciedleniem nastrojów politycznych wśród
społeczeństwa, lecz sprawnym narzędziem władzy, które jest w stanie wyłonić stabilny rząd; w takiej sytuacji wyborcy
nie są zaskakiwani powstawaniem koalicji rządowych, na których skład nie mają bezpośredniego wpływu
zalety systemu większościowego
zapobiega on rozbiciu politycznemu parlamentu
na wiele małych partii, z których żadna nie będzie
mogła samodzielnie utworzyć rządu,
tworzy stabilny układ sił parlamencie, zapewniając
jednej z partii (lub koalicji zawartej przed wyborami)
większość, na podstawie której zostanie powołany
rząd
wady systemu większościowego
układ sił w parlamencie nie odbija rzeczywistego
poziomu poparcia dla poszczególnych partii,
promuje partie duże, tworząc ich nadreprezentację,
może zdarzyć się, że partia, która uzyskała
największe poparcie wyborców w skali kraju, przegra
wybory, ponieważ w większości okręgów nie zdobyła
pierwszego miejsca,
partie małe mają małe szansę na uzyskanie
mandatów,
chyba
że
ich
elektorat
jest
skoncentrowany na jakimś obszarze
systemy proporcjonalne
w systemie reprezentacji proporcjonalnej partia uzyskuje taką reprezentację w parlamencie, która odpowiada uzyskanemu przez nią
poparciu w wyborach
znaczenie ma tu jednak również osiągnięcie progu wyborczego i sposób przydziału mandatów
system pełnej reprezentacji proporcjonalnej – według listy partyjnej
przykład: Holandia
w Holandii posłowie wybierani są w okręgach jednomandatowych
podział mandatów odbywa się po obliczeniu liczby głosów oddanych na daną partię i ustaleniu, jaki procent wyborców poparł daną
partię
liczba uzyskanych przez daną partię miejsc zależy bezpośrednio od siły jej elektoratu
siła elektoratu jest przekładana na reprezentację partii w parlamencie (wyrażoną w %)
przy systemie wyborczym holenderskim wystarcza uzyskanie 0,25% głosów wyborców, by zdobyć jedno z miejsce w Izbie
Reprezentantów
klasycznym przykładem państwa o wysokiej niestabilności rządów są Włochy, które posługiwały się proporcjonalnym systemem
wyborczym
od czasów II wojny światowej Włochy miały ponad 50 gabinetów
system ograniczonej reprezentacji proporcjonalnej
przykład: Polska
w celu przeciwdziałania negatywnym skutkom oddziaływania systemu reprezentacji proporcjonalnej, przede wszystkim rozbiciu sił
politycznych w parlamencie, wprowadzono progi wyborcze
postawiono wymóg uzyskania określonej wysokości poparcia wyborców, by partia mogła wziąć udział w podziale mandatów
w Polsce obowiązują progi wyborcze: dla partii politycznych 5% i dla koalicji wyborczych 8% (art. 133. ordynacji)
z konieczności uzyskania poparcia w wyborach na pewnym poziomie zwolnione są partie mniejszości narodowych (art. 134.
ordynacji)
Ordynacja wyborcza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej
Art. 130.
Wybory do Sejmu są powszechne, równe, bezpośrednie i proporcjonalne oraz odbywają się w głosowaniu tajnym.
Art. 132.
Do Sejmu wybiera się 460 postów z okręgowych list kandydatów na postów w wielomandatowych okręgach
wyborczych.
Art. 133.
1. W podziale mandatów w okręgach wyborczych uwzględnia się wyłącznie okręgowe listy kandydatów na posłów
tych komitetów wyborczych, których listy otrzymały co najmniej 5% ważnie oddanych głosów w skali kraju.
2. Okręgowe listy kandydatów na posłów koalicyjnych komitetów wyborczych uwzględnia się w podziale mandatów
w okręgach wyborczych, jeżeli ich listy otrzymały co najmniej 8% ważnie oddanych głosów w skali kraju.
Strona 16 z 24
Państwo
1.
Art. 134.
Komitety wyborcze utworzone przez wyborców zrzeszonych w zarejestrowanych organizacjach mniejszości
narodowych mogą korzystać ze zwolnienia list tych komitetów z warunku, o którym mowa w art. 133 ust. 1, jeżeli
złożą Państwowej Komisji Wyborczej oświadczenie w tej sprawie najpóźniej w 5 dniu przed dniem wyborów. Wraz
z oświadczeniem, o którym mowa w zdaniu pierwszym, komitet jest obowiązany przedłożyć dokument właściwego
organu statutowego organizacji mniejszości narodowej potwierdzający utworzenie komitetu przez wyborców
będących członkami tej organizacji.
system proporcjonalny:
sprzyja powstawaniu systemu wielopartyjnego,
pozwala także małym partiom na uzyskanie reprezentacji w parlamencie,
parlament utworzony na podstawie takiej ordynacji składa się z wielu partii i zwykle żadna z nich nie osiąga bezwzględnej
większości
zalety systemu proporcjonalnego
układ sił politycznych w parlamencie jest odbiciem
wpływów poszczególnych partii w społeczeństwie,
daje szansę małym partiom na uzyskanie
reprezentacji
wady systemu proporcjonalnego
parlament wyłoniony według tego systemu jest
politycznie zróżnicowany, żadna z partii nie uzyskuje
większości absolutnej,
tworzy układ sił, w którym partie muszą zawierać
koalicje, by powołać rząd,
rozdrobnienie sił w parlamencie sprzyja kryzysom
rządowym
system pojedynczego głosu przechodniego
w systemie tym wyborcy oddają głos na konkretnych kandydatów
na karcie do głosowania wyborca zaznacza według własnej preferencji kandydatów, może wskazać tylu kandydatów, ile mandatów
jest do zdobycia w okręgu (przykłady: izba niższa w Irlandii, na Malcie)
systemy mieszane
istnieje wiele systemów mieszanych, które łączą elementy ordynacji większościowej i ordynacji proporcjonalnej
systemy te w swoim zamyśle miały zapobiegać negatywnym skutkom stosowania ordynacji jednego typu, część z nich preferuje
system większościowy, inne proporcjonalny, a jeszcze inne starają się zachowywać równowagę między nimi
system dwóch głosów dla każdego wyborcy
występuje w RFN w wyborach do Bundestagu
charakteryzuje się przewagą elementów proporcjonalnych (dlatego bywa nazywany systemem proporcjonalno-większościowym)
w systemie tym połowa deputowanych wybierana jest w jednomandatowych okręgach wyborczych na zasadzie większości względnej
druga połowa deputowanych wybierana jest zgodnie z zasadą proporcjonalności liczonej na szczeblu krajów związkowych (landów)
wyborca ma do dyspozycji dwa głosy – pierwszy głos oddaje na kandydatów umieszczonych na imiennej liście danego okręgu, drugi
głos na listę partii w danym kraju związkowym
innymi przykładami systemów mieszanych są system pojedynczego głosu nieprzechodniego (półproporcjonalny, np. w Japonii)
oraz system list blokowych (we Włoszech, wyborach do senatu)
wymienione wyżej elementy systemu wyborczego: formuła wyborcza, kształt, wielkość okręgów wyborczych, „koszt” miejsca
w parlamencie, uprawnienia wyborcy, ważne są w każdym systemie wyborczym – większościowym i proporcjonalnym
natomiast progi wyborcze i specjalny sposób obliczenia mandatów występują tyko w systemach wyborczych proporcjonalnych
istotne konsekwencje stosowania określonych systemów wyborczych można wskazać przez:
rozmiar dysproporcji pomiędzy wielkością uzyskanego poparcia wyborców a otrzymanymi mandatami,
liczbę partii zasiadających w ciałach przedstawicielskich
konsekwencje te są następstwem przede wszystkim przyjętej formuły wyborczej
Zestawienie systemów wyborczych w wybranych demokracjach liberalnych
system wyborczy
państwo
większość względna
Wielka Brytania, Stany Zjednoczone, Kanada, Indie
większość bezwzględna
Austria, Francja
Austria, Belgia, Dania, Francja, Hiszpania, Holandia,
proporcjonalny – system list partyjnych
Norwegia, Polska, Portugalia, Szwecja, Szwajcaria,
Bułgaria, Czechy, Estonia, Łotwa, Chile, Włochy do 1993
proporcjonalny –
Irlandia, Malta
pojedynczego głosu przechodniego
system mieszany
Niemcy, Włochy po 1993, Litwa, Węgry, Japonia po 1995
Wpływ systemu wyborczego na system partyjny.
wśród wielu czynników wpływających na funkcjonowanie systemu partyjnego w państwie wymienia się przede wszystkim system
wyborczy
Strona 17 z 24
Państwo
systemy wyborcze (formuła wyborcza) mogą powodować powstawanie nadreprezentacji, tzn. partie uzyskują większy procent
mandatów niż oddanych zostało na nich głosów, lub podreprezentacji – uzyskują znacznie mniejszą reprezentację
niż by to wynikało z uzyskanego poparcia
oprócz formuły wyborczej podkreśla się znaczenie także innych czynników, przede wszystkim rozmiar okręgu wyborczego
państwo
Australia
Austria
Belgia
Dania
Finlandia
Francja
Holandia
Izrael
Japonia
Luksemburg
Meksyk
RFN
Norwegia
Szwajcaria
Szwecja
Polska
USA
W. Brytania
Włochy
Systemy wyborcze a systemy partyjne w wybranych krajach
system wyborczy
system partyjny
system głosowania
większościowy
dwupartyjny
alternatywnego
proporcjonalny
system list partyjnych
wielopartyjny
proporcjonalny
wielopartyjny
proporcjonalny
wielopartyjny
proporcjonalny
wielopartyjny
większościowy
głosowanie w dwóch turach
wielopartyjny
proporcjonalny
wielopartyjny
proporcjonalny
wielopartyjny
system ograniczonego
proporcjonalny
partii dominującej
głosowania
proporcjonalny
wielopartyjny
proporcjonalny
formuła mieszana
partii dominującej
proporcjonalny
formuła mieszana
wielopartyjny
proporcjonalny
wielopartyjny
proporcjonalny
wielopartyjny
proporcjonalny
wielopartyjny
proporcjonalny
wielopartyjny
system większości
większościowy
dwupartyjny
względnej
system większości
większościowy
dwupartyjny
względnej
system większości
większościowy
wielopartyjny
względnej
System wyborczy w Polsce.
spośród krajów Europy Środkowej i Wschodniej w Polsce system wyborczy ulegał najczęstszym zmianom
w wyborach do sejmu w 1989 r. zaledwie 35% miejsc (161 mandatów) zostało obsadzonych w wolnych wyborach, reszta miejsc była
zagwarantowana dla PZPR i jej sojuszników
jedynie przeprowadzone wówczas wybory do senatu były w pełni wolnymi wyborami
zamieszczona poniżej tabela ukazuje szczegółowe zmiany systemu wyborczego w Polsce na przestrzeni lat 1991–2005
wybory
sejm
formuła
wyborcza
proporcjonalna
Systemy wyborcze w Polsce w latach 1991–2005
liczba
metoda
średnia
liczba
mandatów
podziału
klauzula
wielkość
okręgów
w
mandatów i
wyborcza
okręgu
okręgach
ich liczba
1991
Hare’a37
10,7
7–17
Niemeyera
brak
(391)
listy
krajowe
senat
70
większościowa
Sainte-Laguë’a
(69)
5% dla listy
krajowej
49
2
2–3
większość
zwykła (100)
brak
52
7,5
3–17
d’Hondta (460)
5% partie
8% koalicje
sejm
proporcjonalna
senat
większościowa
49
2
2–3
sejm
proporcjonalna
41
11,2
2001
7–13
listy
krajowe
7% dla listy
ogólnokrajowej
większość
zwykła (100)
brak
zmodyfikowana
5% partie
fakultatywny – pozostawiony do wyboru, nie obowiązujący; możliwy, dowolny.
Strona 18 z 24
formuła
kandydowania
system
uporządkowanej
listy z
pojedynczy
fakultatywnym70
głosem
indywidualni
kandydaci
system
uporządkowanej
listy z
pojedynczy
fakultatywnym
głosem
indywidualni
kandydaci
system
Państwo
Sainte-Laguë’a
(460)
senat
większościowa
40
2,5
2–4
większość
zwykła (100)
8% koalicje
brak
uporządkowanej
listy z
pojedynczy
fakultatywnym
głosem
indywidualni
kandydaci
2005
sejm
proporcjonalna
41
7–19
zmodyfikowana
Sainte-Laguë’a
(460)
5% partie
8% koalicje
senat
większościowa
40
3–13
większość
zwykła (100)
brak
system
uporządkowanej
listy z
pojedynczy
fakultatywnym
głosem
indywidualni
kandydaci
Formy demokracji bezpośredniej.
demokracja bezpośrednia oznacza, że władza sprawowana jest nie przez wybranych reprezentantów lub powołane do tego organy,
lecz przez uprawnionych do tego wszystkich dorosłych obywateli lub mieszkańców danego terenu
do form demokracji bezpośredniej zaliczamy obecnie:
ludową (obywatelską) inicjatywę, która może mieć charakter jedynie postulatywny71 lub konkretnej inicjatywy
ustawodawczej, czyli wszczęcia postępowania ustawodawczego przez odpowiednią liczbę mieszkańców, np. w Austrii,
Polsce, Szwajcarii, Włoszech, w niektórych stanach USA;
weto72 ludowe (obywatelskie), kiedy to odpowiednia liczba osób sprzeciwiających się jakiejś ustawie jest władna
doprowadzić do uruchomienia referendum w danej sprawie, jak to jest we Włoszech czy w Szwajcarii;
ludową (obywatelską) skargę konstytucyjną, kiedy to każdy, którego wolności lub prawa mogły być naruszone, ma
prawo złożyć wniosek do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności z konstytucją prawa, które mogło / może
ograniczać jego wolność lub prawa;
recall, czyli odwołanie wybieranego przez społeczeństwo urzędnika lub sędziego przed upływem kadencji w wyniku
przeprowadzonego referendum;
zwołanie powszechnego zgromadzenia ludowego (obywatelskiego), o charakterze władczym, możliwe
w niektórych kantonach szwajcarskich, a także gminach dwóch stanów USA i w niektórych parafiach Anglii i Walii, w celu
podjęcia decyzji najważniejszych dla tej społeczności;
konsultacje społeczne pozwalające mieszkańcom na zgłaszanie uwag, postulatów, propozycji rozwiązań. Nie są wiążące
prawnie, nie mają wymogu quorum73 (określonej liczby uczestników gwarantującej skuteczność prawną podjętej decyzji);
referendum, które daje możliwość wyboru pomiędzy przedstawionymi wariantami odpowiedzi, znamy dwa typy takiego
referendum: ogólnokrajowe i lokalne (najczęściej referendum samorządowe)
Referendum.
referendum może mieć charakter:
władczy (rozstrzygający) – przesądza o wejściu w życie projektu danego zapisu prawnego bądź danej decyzji
politycznej;
konsultatywny, po którym ostateczną decyzję podejmują właściwe organy państwa; referendum ogólnokrajowe
o charakterze konsultatywnym możliwe jest m.in. w Hiszpanii, Szwecji i RFN
referendum ogólnokrajowe o charakterze władczym (rozstrzygającym) może być przeprowadzane:
w czasie prac parlamentarnych nad ustawą
 może poprzedzać uchwalenie przez parlament ustawy i zazwyczaj dotyczy jej wstępnego projektu, założeń do niej
lub części proponowanych rozwiązań prawnych (dlatego nazywane jest referendum wstępnym lub cząstkowym);
 na skutek weta prezydenta wobec ustawy, jak to dzieje się w Islandii,
 jako referendum zatwierdzające, przed wejściem ustawy w życie w Szwajcarii (na żądanie odpowiedniej liczby
wyborców lub kantonów) i we Francji – ma ono charakter referendum ratyfikującego (post legem), obywatele mogą
przyjąć lub odrzucić dany akt prawny;
 jako referendum odrzucające, gdy wyborcy chcą, by ustawa przestała obowiązywać, jest to możliwe we Włoszech
(na żądanie odpowiedniej liczby wyborców lub władz regionalnych);
 jako referendum konstytucyjne – obligatoryjne, gdy niemożliwa jest zmiana konstytucji lub jej części
bez przeprowadzenia referendum, jak np. w Danii, Irlandii, Szwajcarii, a w tym ostatnim przypadku w Hiszpanii,
postulatywny – zawierający, stawiający postulaty; postulujący; postulat – żądanie, domaganie się; życzenie, dezyderat;
postulaty wyborcze – wnioski zgłaszane przez obywateli w toku kampanii wyborczej, dotyczące wybieranych organów
przedstawicielskich.
72 weto – sprzeciw, protest; niedopuszczenie do przyjęcia uchwały, nieudzielenie zgody; (polit.) prawo głowy państwa do zgłoszenia
sprzeciwu wobec uchwalonej przez parlament uchwały; obowiązujące w niektórych państwach o ustroju parlamentarnym.
73 quorum, kworum – (łac.) minimalna liczba obecnych członków organu kolegialnego konieczna do prowadzenia obrad
i do uznania, że dany organ może podejmować ważne prawnie decyzje.
71
Strona 19 z 24
Państwo

lub fakultatywne – na żądanie odpowiedniej liczby wyborców, członków parlamentu albo poszczególnych regionów
jak np. w Austrii, Hiszpanii, Włoszech;
jako pozaparlamentarne – kiedy rozstrzyga się pewne kwestie, w których parlament nie zabiera formalnie głosu,
np. we Francji; taką formułę może mieć też referendum w Polsce
Plebiscyt.
innym typem referendum jest plebiscyt
terminem tym określamy niekiedy samo referendum, ale ma on też osobne znaczenia
o plebiscycie mówimy zazwyczaj, gdy:
powszechne głosowanie obywateli nad jakimś aktem prawnym ma przede wszystkim znaczenie polityczne i służy
sprawdzeniu zaufania obywateli dla sprawujących władzę;
zgodnie z międzynarodowym prawem publicznym przeprowadzane jest głosowanie wśród ludności danego terenu na temat
ewentualnej zmiany państwowego statusu prawnego tego terenu (np. plebiscyty w 1920 r. na Warmii i Mazurach i w 1921 r.
na Górnym Śląsku)
Formy demokracji bezpośredniej w Polsce.
zasada suwerenności narodu może być w Polsce realizowana na mocy Konstytucji RP z 1997 r. przez dwa równorzędne mechanizmy:
demokracji przedstawicielskiej i demokracji bezpośredniej
znamy obecnie trzy formy demokracji bezpośredniej w Polsce:
referendum,
ludowa (obywatelska) inicjatywa ustawodawcza,
obywatelska skarga konstytucyjna
Referendum.
referendum może mieć charakter lokalny lub ogólnokrajowy
referendum ogólnokrajowe może być przeprowadzone (jest więc fakultatywne) w sprawach o szczególnym znaczeniu
dla państwa na wniosek:
sejmu, podjęty bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów; wniosek taki
mogą przedłożyć sami posłowie (co najmniej 15, prezydium sejmu, komisje sejmowe, senat, Rada Ministrów lub 500 tys.
obywateli – ci ostatni są wyłączeni z możliwości składania wniosku w sprawach wydatków i dochodów, obronności
państwa i amnestii);
prezydenta Rzeczypospolitej za zgodą senatu wyrażoną bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej
połowy ustawowej liczby senatorów
referendum ogólnokrajowe jest wiążące, jeśli wzięło w nim udział więcej niż połowa uprawnionych do głosowania i jeśli za jednym
z dwóch przedstawionych rozwiązań opowiedziała się większość biorących udział w głosowaniu, jeśli zaś poddanych pod głosowanie
w referendum było więcej niż dwa rozwiązania, to wiążące jest to, za którym opowiedziała się największa liczba osób spośród
biorących udział w głosowaniu
przeprowadzenie referendum w polskim systemie prawnym nie powoduje skutków prawnych, konieczne jest do tego wydanie
odpowiednich aktów prawnych lub podjęcie odpowiednich decyzji
osobne zagadnienie w polskim systemie konstytucyjnym związane jest z referendum wyrażającym zgodę na ratyfikację
przez prezydenta umowy międzynarodowej
dotyczy ono sytuacji, gdy taka umowa przekazywałaby organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje
organów władzy państwowej w niektórych sprawach; referendum takie nie jest jednak obligatoryjne
sejm bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów ma prawo zadecydować, czy w tej
sprawie będzie podejmował decyzję:
sejm wraz z senatem (wymagana byłaby wówczas większość 2/3 głosów w każdej z tych izb przy obecności co najmniej
połowy ustawowej liczby, odpowiednio, posłów i senatorów);
bądź przekaże decyzję społeczeństwu, które zadecyduje w drodze referendum (zgodnie z warunkami opisanymi powyżej
dla referendum ogólnokrajowego)
Referendum konstytucyjne.
przedmiotem referendum konstytucyjnego może być propozycja zawarta w ustawie o zmianie przepisów rozdziału I
(pt. „Rzeczpospolita”), II (pt. „Wolności i prawa człowieka”) lub XII (pt. „Zmiana Konstytucji”) Konstytucji
przeprowadzenie takiego referendum jest możliwe dopiero po uchwaleniu proponowanych zmian (tak jak jakichkolwiek zmian
konstytucji) w takim samym brzmieniu przez sejm większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów
i przez senat bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów
inicjatywę, o charakterze fakultatywnym, w sprawie tego typu referendum mają te podmioty, które mogą przedłożyć projekt ustawy
o zmianie przepisu jakiegokolwiek rozdziału konstytucji, czyli:
co najmniej 1/5 ustawowej liczby posłów,
senat,
prezydent Rzeczypospolitej
inicjatywy tej nie posiadają więc np. obywatele ani rzecznik praw obywatelskich itd.
procedura:
Strona 20 z 24
Państwo
wniosek w sprawie referendum trafia do marszałka sejmu, który ma wówczas obowiązek niezwłocznego przeprowadzenia
referendum,
zmiana przepisów I, II czy XII rozdziału Konstytucji RP zostanie przyjęta, jeżeli za zmianą opowiedziała się większość
głosujących, bez względu na frekwencję w głosowaniu
dopiero wówczas prezydent podpisuje ustawę zmieniającą w tym zakresie konstytucję
Ludowa (obywatelska) inicjatywa ustawodawcza.
na mocy Konstytucji RP ludowa (obywatelska) inicjatywa ustawodawcza przysługuje 100 tys. obywateli mających czynne prawo
wyborcze do sejmu
należy ją odróżnić od inicjatywy społecznej w sprawie przeprowadzenia referendum ogólnokrajowego, możliwej do zrealizowania
na mocy ustawy
prawo ludowej (obywatelskiej) inicjatywy ustawodawczej nie obejmuje możliwości przedstawienia inicjatywy dotyczącej zmiany
konstytucji, a także projektów ustaw: budżetowej, o prowizorium budżetowym 74, o zaciąganiu długu publicznego, o udzielaniu
gwarancji finansowych
projekt ustawy mającej być przedmiotem inicjatywy ludowej powinien przygotować, zgodnie z ustawą, co najmniej 15-osobowy
komitet inicjatywy ustawodawczej
komitet ten, po zgłoszeniu swojego powstania i projektu ustawy do marszałka sejmu ma prawo propagować projekt i zbierać
pod nim podpisy
każdy własnoręczny podpis musi być uwiarygodniony adresem i numerem PESEL
komitet ma 3 miesiące na zebranie 100 tys. podpisów, które składa następnie u marszałka sejmu
marszałek w ciągu kolejnych 3 miesięcy musi poddać projekt pierwszemu czytaniu w sejmie
wtedy trafia on na normalną drogę ustawodawczą i o jego przyjęciu bądź odrzuceniu decydują te same okoliczności, co o projektach
składanych w sejmie przez inne uprawnione do tego podmioty: Radę Ministrów, senat, prezydenta RP
Skarga konstytucyjna.
konstytucja mówi, że każdy (więc nie tylko obywatel Polski), kogo konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo
wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego 75,
na którego podstawie sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego
obowiązkach określonych w konstytucji
z tego zapisu wyłączeni są cudzoziemcy mający prawo azylu76 lub status uchodźcy
Trybunał ma prawo orzec o niezgodności danej ustawy lub danego aktu normatywnego z konstytucją
Formy władzy ustawodawczej.
(jedna czy dwie izby parlamentu)
klasyczna idea podziału władzy zakładała konieczność dodatkowego, wewnętrznego rozdzielenia uprawnień w ramach
poszczególnych gałęzi władzy, w tym wypadku władzy ustawodawczej
istnieją różne typy dwuizbowości (bikameralizm77), które można wytłumaczyć różnymi przyczynami politycznymi, prawnymi
i historycznymi, jak również:
federalną strukturą państwa (np. Niemcy, Rosja, Stany Zjednoczone, Austria, Szwajcaria, Kanada, Brazylia, Meksyk);
jedna izba stanowi reprezentację całego narodu, druga izba to przedstawiciele podmiotów wchodzących w skład federacji
(stanów, landów, kantonów), którzy zapewniają respektowanie ich praw (Senat USA ma 100 członków – po dwóch
przedstawicieli ze stanu, bez względu na jego wielkość, Bundesrat niemiecki jest przedstawicielstwem rządów krajowych,
Rada Kantonów w Szwajcarii składa się z przedstawicieli poszczególnych kantonów);
podkreśleniem w unitarnej strukturze państwa silnego autonomicznego charakteru poszczególnych
terytoriów, które uzyskują reprezentację polityczną (np. w Hiszpanii i w Belgii);
dążeniem do stworzenia reprezentacji o charakterze niepolitycznym (idea izby samorządowej), np. druga izba jest
przedstawicielem wspólnot terytorialnych (gminnych, departamentalnych78 i regionalnych), jak np. senat V Republiki
we Francji;
prowizorium – stan tymczasowy, przejściowy; prowizorium budżetowe – (ekon.) budżet uchwalony tymczasowo,
na pewien czas przed budżetem rocznym, a także budżet roczny w formie ogólnych jego założeń.
75 normatywny – ustalający, stosujący normy, reguły, przepisy; akt normatywny – (inaczej akt prawodawczy, akt prawotwórczy,
źródło prawa) władcze wyrażenie woli organu stanowiącego prawo.
76 azyl – schronienie, miejsce bezpiecznego pobytu; obecnie państwa udzielają azylu, zwłaszcza terytorialnego, cudzoziemcom
ściganym lub prześladowanym na tle politycznym, rasowym itp.; udzielanie azylu oznacza wyłączenie w stosunku
do zainteresowanej osoby możliwości ekstradycji; zgodnie z Deklaracją Praw Człowieka, przyjętą 1948 przez Zgromadzenie Ogólne
ONZ, każdy ma prawo ubiegania się w innych krajach o azyl i korzystania z niego, jeśli jest prześladowany; na prawo to nie można
się powoływać w przypadku ścigania za zbrodnie pospolite; zostało to potwierdzone w przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ
1967 deklaracji w sprawie azylu terytorialnego; tzw. dyplomatyczny azyl (schronienie udzielone w pomieszczeniach misji
dyplomatycznej) nie jest uznawany przez współczesne powszechne prawo międzynarodowe: stosują go we wzajemnych stosunkach
kraje Ameryki Łacińskiej.
77 bikameralizm – element ustroju politycznego, polegający na istnieniu w parlamencie danego państwa dwóch izb: niższej
i wyższej, które zazwyczaj różnią się między sobą sposobem wyboru członków, ich liczbą i kompetencjami.
74
Strona 21 z 24
Państwo
stworzeniem forum, gdzie różne grupy społeczne, organizacje zawodowe, akademickie, religijne i inne wyrażają
swoje interesy (reprezentacja funkcjonalna), np. w Irlandii i Słowenii;
dążeniem do polepszenia jakości ustawodawstwa, gdy druga izba odgrywa rolę kontrolną (izba refleksji i rozwagi),
przeciwdziała pośpiechowi i przypadkowości w ustawodawstwie (Polska, Czechy, Rumunia, Chorwacja, Włochy)
senat w Polsce może być uznany za izbę refleksji; jest izbą o zbliżonym do sejmu składzie i funkcji
zajmuje się kontrolowaniem decyzji podejmowanych przez pierwszą izbę
wskazuje na to też podwyższenie biernego prawa wyborczego dla kandydatów na senatorów (30 lat w porównaniu z 21 dla posłów)
relacje między dwiema izbami wyznaczone są też przez istnienie albo brak hierarchii w ich uszeregowaniu
istnieje więc dwuizbowość symetryczna (równoważna) i niesymetryczna (nierównoważna), określona przez wzajemne
relacje między izbami, gdy jedna z nich przeważa ze względu na przyznane kompetencje ustawodawcze
symetryczne
Stany Zjednoczone – Izba Reprezentantów i Senat,
Włochy – Izba Deputowanych i Senat,
Polska – Sejm i Senat,
Hiszpania – Kortezy i Senat,
Szwajcaria – Rada Narodowa i Rada Kantonów;
niesymetryczne
Wielka Brytania – Izba Gmin i Izba Lordów
specyficzna jest sytuacja w Norwegii, gdzie parlament po wyborach dzieli się na dwie równorzędne części – izby, oraz w Bułgarii,
gdzie w przypadku uchwalania konstytucji jednoizbowy parlament zmienia nazwę i ulega powiększeniu
z punktu widzenia roli obu izb w procedurze powoływania rządów w demokracjach parlamentarnych przeważa model, w którym
zarówno samo powołanie, jak i odpowiedzialność polityczna rządu (gabinetu) związana jest tylko z izbą niższą
wyjątkiem jest Szwajcaria, gdzie obie izby wspólnie wyłaniają rząd – Radę Federacji (będącą też głową państwa) – a równocześnie
żadna z nich nie ma możliwości odwołania rządu
Spory wokół dwuizbowości
argumenty zwolenników
argumenty przeciwników
stworzenie możliwości korekty ustaw,
wydłużenie procesu legislacyjnego,
podział władzy ustawodawczej, podobnie jak
dublowanie się władzy ustawodawczej
w obrębie innych władz
w pozostałych (niewymienionych) krajach europejskich funkcjonuje model jednoizbowego parlamentu
cechy strukturalne wybranych parlamentów (stan po 1993 r.)
nazwa izby niższej
państwo
liczba izb
lub parlamentu w systemie
jednoizbowym
Australia
2
Izba Deputowanych
Austria
2
Rada Narodowa
Belgia
2
Izba Reprezentantów
Czechy
2
Izba Poselska
Dania
1
Folketing
Estonia
1
Zgromadzenie Państwowe
Finlandia
1
Eduskunta
Francja
2
Zgromadzenie Narodowe
Grecja
1
Izba Deputowanych
Hiszpania
2
Kongres Deputowanych
Holandia
2
Izba Druga
Indie
2
Izba Ludowa
Islandia
1
Althing
Izrael
1
Kneset
Japonia
2
Kanada
2
Izba Gmin
Litwa
1
Sejm
Łotwa
1
Sejm
Meksyk
2
Izba Deputowanych
Norwegia
1
Slorting
Polska
2
Sejm
Portugalia
1
Zgromadzenie Republiki
departamentalny system – model władzy wykonawczej, w którym każdy departament ma określony ustawowo zakres spraw
dotyczący pewnej dziedziny administracji państwowej.
78
Strona 22 z 24
Państwo
RFN
Rosja
Rumunia
Szwajcaria
Szwecja
Turcja
Ukraina
USA
W. Brytania
Węgry
Włochy
2
2
2
2
1
1
1
2
2
1
2
Buntestag
Duma Państwowa
Izba Deputowanych
Rada Narodowa
Rikstag
Wielkie Zgromadzenie Narodowe
Rada Najwyższa
Izba Gmin
Zgromadzenie Krajowe
Izba Deputowanych
Formy władzy wykonawczej w krajach demokratycznych.
władzę wykonawczą (zwaną też egzekutywą) w państwach demokratycznych sprawować może: prezydent, kanclerz, rząd / gabinet
(Rada Ministrów)
Rząd.
dla jasności i w związku z przyjętą w Polsce ostatnio tradycją polityczną i prawną, będziemy używali zamiennie na określenie rządu
czy Rady Ministrów terminu „gabinet”, a system ustroju państwa będziemy nazywali parlamentarno-gabinetowym
albo gabinetowo-parlamentarnym
w takim systemie władzy wykonawczej:
kompetencje głowy państwa (monarchy, Rady Państwa, prezydenta) i rządu są konstytucyjnie rozdzielone;
rząd posiada inicjatywę ustawodawczą i uczestniczy w procesie legislacyjnym;
rząd jest politycznie odpowiedzialny przed parlamentem (jego izbą niższą); może też być odwołany w drodze
zwykłego lub konstruktywnego (gdy wskazuje się kolejnego szefa rządu) wotum nieufności, możliwe jest też odwołanie
każdego z ministrów, jest to wzór parlamentaryzmu monistycznego, stworzonego w Wielkiej Brytanii w XVIII-XIX w.
(model wiktoriański) i kultywowanego tam do dzisiaj
oprócz Wielkiej Brytanii podobną formę rządu mają m.in. Australia, Belgia, Dania, Holandia, Kanada, Norwegia, Nowa Zelandia,
Szwecja, Włochy
wyjątkiem od tej zasady jest pozycja rządu w systemie półprezydenckim, np. we Francji V Republiki, gdzie zgodnie z XIX-wiecznym
wzorem parlamentaryzmu dualistycznego (model orleański od konstytucji z 1830 r.) rząd jest odpowiedzialny politycznie zarówno
przed parlamentem, jak i przed głową państwa, a inicjatywę ustawodawczą mają też premier i prezydent (poprzez możliwość
wydawania rozporządzeń)
w systemie gabinetowo-parlamentarnym podział władz, tak silnie zaznaczony w prezydenckiej czy kanclerskiej formie władzy
wykonawczej, ulega pewnemu przesunięciu w porównaniu z monteskiuszowską zasadą podziału władz, gdyż podstawą
funkcjonowania rządu i parlamentu jest ich współdziałanie
zarówno to, jak też polityczna zależność rządu i gabinetu doprowadzają często do dominacji rządu nad parlamentem
typy struktury rządów:
kontynentalny (zgodny z francuską tradycją ustrojową) – w skład kolegialnego rządu wchodzą: premier, ministrowie,
kierownicy centralnych urzędów; w rządzie takim nie wyodrębnia się prezydium;
szwedzko-fiński – podobnie jak typ kontynentalny jest to rząd kolegialny79, w podobnym składzie, minister nie jest
jednak kierownikiem resortu, poniżej ministerstw działają bowiem centralne urzędy administracyjne, kierowane
przez swoich dyrektorów, do których należy wykonywanie ustaw i aktów prawnych przygotowanych przez parlament
i ministrów; minister nie uczestniczy w decyzjach administracyjnych, uzyskuje się w ten sposób wyraźne rozdzielenie
pionu politycznego i administracyjnego władzy wykonawczej; w Szwecji rządu wyjątkowo nie powołuje głowa państwa
(król), ale marszałek parlamentu;
anglosaski – w tym typie pojęcia „gabinet” i „rząd” nie są tożsame; gabinet jest niewielki – kilku- lub kilkunastoosobowy,
kreowany przez premiera, rząd zaś jest pojęciem szerszym i zawiera nawet ponad stu wysokich urzędników administracji
państwowej; przed parlamentem politycznie odpowiada gabinet
Państwo prawa.
państwo prawa to takie państwo, w którym wszystkie działania władz państwa są zgodne z prawem
jest to zatem państwo, w którym największą władzą jest prawo, a władza nominalna jest podzielona na trzy niezawisłe władze:
władzę wykonawczą (egzekutywę), władzę ustawodawczą (legislatywę) i władzę sądowniczą
w państwo tym zagwarantowana jest możliwość działania opozycji politycznej
państwo prawa gwarantuje:
niezbywalne wolności i prawa obywatelskie,
równość wobec prawa,
ochronę przed samowolnym uwięzieniem (neminem captivabimus, habeas corpus),
przestrzeganie zasad: odpowiedzialności indywidualnej, domniemania niewinności oskarżonego i jego prawa do obrony,
79
kolegialny – oparty na współpracy grupy osób, zespołu; zbiorowy, zespołowy.
Strona 23 z 24
Państwo
wieloinstancyjne postępowanie sądowe,
sądowe badanie zgodności decyzji administracyjnych z prawem,
wolność wyrażania publicznie opinii za pośrednictwem środków masowego przekazu
w państwie prawa wszystkie prawa są sądownie chronione i istnieje zakaz stanowienia ustaw działających wstecz
w państwie takim gwarantowana jest pewność prawna i przestrzeganie praw (praworządność), wynikająca z nadrzędności kolejno:
konstytucji, ratyfikowanych umów międzynarodowych i ustaw nad pozostałymi aktami prawnymi
w państwie prawa obywatelowi wolno robić to wszystko, czego prawo mu nie zakazuje, a władze nie powinny robić tego, czego im
prawo nie nakazuje
Strona 24 z 24

Definiowanie pojęcia „państwo”.

Transkrypt

Podobne dokumenty

Organ, do którego kierowane jest zgłoszenie Burmistrz Miasta Nowy

List poparcia dla wniosku o ref. emerytalne Solidarnosci _1_

Jednomandatowe okręgi wyborcze

Zarzadzenie Nr 13/2016 z dnia 10 lutego 2016 r. - BIP

WYKAZ AKCJONARIUSZY posiadających co najmniej 5

Kapitał zakładowy Spółki wynosi 27 750 213 złotych i dzieli się na 9

Artykuł pochodzi ze strony: Miastecki Portal Internetowy

komentarz rynkowy 137_2016_07_01

WYBORY PARLAMENTARNE 2015 WNIOSEK O PRZYDZIAŁ