Szczegółowy opis Programu Żubr ()

Program Żubr
Ochrona Przyrody-Edukacja-Rozwój Regionalny
Białowieża, 15 lipca 2004
Spis treści:
1. Wstęp
2. Ochrona przyrody
3. Turystyka
4. Edukacja
5. Infrastruktura
6. Strategie realizacji zadań i pozyskania funduszy
2
Strona
3
4
13
21
27
28
Wstęp
Województwo Podlaskie jest regionem o szczególnym charakterze. Z jednej strony
jest to jeden z najmniej doinwestowanych obszarów kraju o peryferyjnym położeniu. Z
drugiej strony Podlasie posiada walory, które czynią ten region miejscem wyjątkowym, nie
tylko w Polsce, ale i w skali europejskiej. Występuje tu niezwykłe bogactwo kultury
materialnej i narodowościowej, będącej przykładem wspólnego, harmonijnego współistnienia
ludzi o różnych religiach i kulturach. Wybitne walory przyrodniczo-krajobrazowe, na czele z
ostatnim pierwotnym lasem Europy i najstarszym rezerwatem przyrody Puszczą Białowieską,
pozwalają zakwalifikować Podlasie do najcenniejszych pod względem przyrodniczym
obszarów kontynentu. Znajdują się tu cztery parki narodowe, cztery parki krajobrazowe,
wiele rezerwatów i obszarów chronionego krajobrazu. Ponad jedna czwarta powierzchni
województwa uzyskała status obszaru o wyjątkowych cechach przyrodniczych i stanie się
częścią sieci Natura 2000.
Ważnym elementem będącym symbolem Podlasia i jego przyrody jest żubr. Gatunek
ten dotrwał do dzisiejszych czasów dzięki wielowiekowej ochronie, której podlegał w
Puszczy Białowieskiej oraz międzynarodowej współpracy zmierzającej do jego przywrócenia
przyrodzie, gdy zwierzę to stanęło na granicy wyginięcia. Żubr, jak żaden inny gatunek jest
związany z Polską i Podlasiem i stanowi ogromny, w niewielkim stopniu wykorzystany
potencjał promocyjno-turystyczny.
3
Jesteśmy przekonani, że skuteczna droga rozwoju Podlasia musi się opierać na tym, co
stanowi o wyjątkowości tego regionu na tle innych regionów Europy, czyli na bogactwie
przyrodniczym i kulturowym. Nie może być to jednak wizja zacofanego europejskiego
skansenu, ale obszaru, który zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju, bazując na swych
największych atutach i chroniąc je, rozwija nowe, atrakcyjne pola aktywności, które
pozwalają na ekonomiczną aktywizację jego mieszkańców i podniesienie standardu ich życia.
Żubr, największy ssak Europy, kojarzony powszechnie z siłą, żywotnością, a także ze
swojskością i naturą powinien stać się symbolem, znakiem rozpoznawczym oraz „siłą
napędową” programu rozwoju regionalnego, który te założenia zrealizuje.
Program Żubr ma charakter kompleksowy. U jego podstaw legło przekonanie, iż nie
jest możliwy efektywny rozwój gospodarczy Podlasia bez ochrony jego przyrody i
dziedzictwa kulturowego, oraz że skuteczna ochrona tych wartości nie jest możliwa bez
podniesienia poziomu życia mieszkańców regionu. Dlatego, program ten obejmuje zarówno
elementy inwestycyjno-rozwojowe, jak i działania ukierunkowane na zachowanie istniejących
„skarbów” Podlasia, w tym jego wizytówki – żubra.
Dla uporządkowania zadań i celów stojących przed Programem niniejszy dokument
został podzielony na cztery części: ochrona przyrody, turystyka, edukacja i infrastruktura.
Należy mieć na uwadze, że podział ten ma wyłącznie charakter organizacyjny i dla
efektywnej realizacji Programu konieczne jest równoległe wdrażanie wszystkich części.
Ochrona przyrody
Po 50. latach od wypuszczenia pierwszych uratowanych od wyginięcia żubrów na
wolność w Puszczy Białowieskiej rodzi się potrzeba podjęcia nowego programu działań
ochronnych i badań nad tym gatunkiem. Wynika to z obecnej sytuacji żubrów w Polsce.
Dotychczas stosowane metody ochrony i zarządzania zostały wypracowane na początku
programu restytucji i charakteryzują się dużym stopniem ingerencji człowieka w
funkcjonowanie populacji (dokarmianie, eliminowanie osobników chorych i okaleczonych,
skupianie żubrów na małym obszarze, itp.). Podejście takie miało uzasadnienie w warunkach
małej liczebności populacji i konieczności troski o każdego osobnika. Jest natomiast
nieadekwatne do obecnej sytuacji, kiedy liczebność żubrów jest znacznie większa i istnieje
kilka wolno-żyjących populacji. Dlatego istnieje potrzeba podjęcia kompleksowego programu
działań ochronnych na rzecz żubra oraz badań naukowych.
4
Żubr wyginął w wolnej przyrodzie w początkach XX wieku (w 1919 r. została
wytępiona ostatnia populacja podgatunku żubra nizinnego w Puszczy Białowieskiej). Gatunek
ten został odrodzony w oparciu o osobniki, które przetrwały w ogrodach zoologicznych. Cała
światowa populacja pochodzi od zaledwie 12 przodków, jest więc bardzo mocno
spokrewniona. Obecnie na świecie żyje 3079 żubrów, z tego 60% w stadach wolnych i
półwolnych. W Polsce żyje ponad ¼ światowego stada (804 osobniki), 80% z nich tworzy
wolne populacje (są to stada w Puszczy Białowieskiej, Knyszyńskiej, Boreckiej, Lasach
Pilskich i Bieszczadach).
Mimo znacznego powodzenia restytucji, żubr nadal należy do gatunków zagrożonych i
podlega Konwencji Berneńskiej. Z definicji gatunek zagrożony to taki, który stoi w obliczu
bardzo wysokiego ryzyka wyginięcia w dzikiej przyrodzie w niedalekiej przyszłości. Wg
klasyfikacji IUCN zagrożenie żubra spowodowane jest m.in. następującymi czynnikami:
1)
Mały zasięg występowania i pogarszanie się jakości środowiska, a także
zagrożenie patogenami, konkurencją innych gatunków, itd.
2)
Niewielka liczebność populacji (mniej niż 2500 dojrzałych osobników) i
dodatkowo jej rozproszenie w postaci małych, izolowanych od siebie stad.
Wymagania siedliskowe żubra (duże obszary bogatych lasów liściastych lub
mieszanych) są na etapie obecnego rozwoju cywilizacyjnego coraz trudniejsze do spełnienia.
Tylko pięć spośród istniejących na świecie wolnych stad liczy więcej niż 100 sztuk (wielkość
przyjęta za dolną granicę populacji demograficznie bezpiecznej), z tego dwa znajdują się na
terenie Polski (Puszcza Białowieska i Bieszczady). Obecny areał występowania żubra jest
więc silnie pofragmentowany, brak jest łączności pomiędzy poszczególnymi stadami, co w
połączeniu z ich niską liczebnością i wysokim spokrewnieniem żubrów grozi ich stopniowym
wymieraniem.
Opracowany przez międzynarodowe gremium na zlecenie IUCN „Plan działania na
rzecz ochrony żubra” wskazuje na konieczność rozszerzenia areału występowania tego
gatunku oraz tworzenia połączeń pomiędzy odosobnionymi stadami tak, aby powstała metapopulacja, w ramach której będzie zachodziła naturalna wymiana osobników. Wśród
rekomendowanych aktywności wymienia się też właściwe gospodarowanie terenami, na
których ten gatunek już występuje, zapobiegające ich degradacji bądź poprawiające warunki
bytowe, co obejmuje m.in. odtwarzanie naturalnego składu biocenoz leśnych, tworzenie
wodopojów, polan karmowych, poletek żerowych, nowych lokalizacji miejsc dokarmiania,
wykaszanie i inne zabiegi pielęgnacyjne na łąkach śródleśnych na potrzeby żubra i innych
kopytnych.
5
Żubr jest więc nadal gatunkiem zagrożonym, a jego liczebność w Polsce jest daleko
niewystarczająca do przetrwania tego gatunku w długiej skali czasu. Z drugiej jednak strony
wykazują symptomy przegęszczenia i ich liczebność jest regulowana przez człowieka.
Zachodzi zatem potrzeba przechodzenia do takiego sposobu ochrony i gospodarowania
populacjami żubra, który pozwoliłby na bardziej naturalne (to jest z jak najmniejszą
ingerencją człowieka) funkcjonowanie wolno-żyjących populacji tego gatunku w przyrodzie.
W Polsce północno-wschodniej istnieją trzy wolne stada żubrów. Populacja w Puszczy
Białowieskiej (polska część) liczy ok. 350 osobników, zaś w sąsiadującej z nią od północy
Puszczy Knyszyńskiej żyje 30 żubrów. W Puszczy Boreckiej istnieje stado 70 żubrów.
Dotychczas stosowane metody ochrony i zarządzania wolnymi populacjami żubra zostały
wypracowane na początku programu restytucji i charakteryzują się dużym stopniem
ingerencji w funkcjonowanie populacji. Prowadzi to między innymi do silnego skupiania
żubrów wokół kilku paśników w okresie zimowego dokarmiania, co z kolei niekorzystnie
wpływa na zdrowotność populacji, ułatwiając przenoszenie patogenów. Tu warto dodać, że w
ciągu ostatnich lat żubry przejęły 11 pasożytów charakterystycznych dotąd dla jeleniowatych,
pojawiły się wśród nich pierwsze przypadki gruźlicy (stado w Bieszczadach) oraz nowe
schorzenia o nieustalonej dotąd etiologii (schorzenie układu moczowo-płciowego samców).
Kolejnym przejawem ingerencji człowieka jest ograniczanie tendencji migracyjnych żubrów;
osobniki wychodzące poza granicę lasu są eliminowane bądź odławiane i transportowane na
powrót do puszczy. Zootechniczno-weterynaryjne podejścia uwidacznia się też w
eliminowaniu osobników chorych, okaleczonych lub w złej kondycji (średnio 11%
białowieskiej populacji rocznie). Z jednej strony wszystkie te działania są usprawiedliwiane
potencjalnie konfliktogennym charakterem obecności żubrów w lasach gospodarczych i na
terenach rolnych. Z drugiej jednak strony takie podejście daje zbyt małe postępy
renaturalizacji populacji żubrów i nie tylko nie zmniejsza zagrożeń, ale wręcz powoduje
nowe, np. łatwiejszą transmisję chorób i pasożytów, eliminację rzadkich genotypów (alleli),
ograniczenie naturalnej selekcji. Szczególnie białowieska populacja żubrów znalazła się w
niekorzystnej sytuacji. Jej liczebność stale wzrasta, jednak terytorialnie sytuacja się nie
zmienia. Żubry są nadal „przypisane” do powierzchni trzech nadleśnictw i parku narodowego.
W takich warunkach bardzo prawdopodobna jest dalsza utrata zmienności genetycznej. Po
pierwsze - poprzez konieczną coroczną redukcję stada przez człowieka. Po drugie - ponieważ
u gatunku o poligamicznym systemie rozrodczym w przegęszczonej populacji znaczna część
osobników nie bierze udziału w reprodukcji, a więc nie zostawia po sobie potomstwa.
Zaistniała sytuacja może więc powodować zubożenie i tak już małej puli genowej gatunku.
6
Istniejące ograniczenia dotychczasowych metod zarządzania wolnymi stadami żubra
powodują konieczność przechodzenia do takiego sposobu ochrony i gospodarowania
populacjami, który pozwoliłby na bardziej naturalne (to jest z jak najmniejszą ingerencją
człowieka) funkcjonowanie wolnożyjących populacji tego gatunku w przyrodzie. Aby
wykorzystać potencjał reprodukcyjny gatunku niezbędne jest podwyższanie lub przynajmniej
zachowanie dotychczasowej jego liczebności, a co się z tym wiąże - podjęcie działań
zmierzających do zwiększenia areału jego występowania.
Program Żubr jest pomysłem na wdrożenie nowego podejścia do ochrony i
gospodarowania populacją żubrów w północno-wschodniej Polsce. Jego zasadniczym
punktem są działania na rzecz poprawy warunków bytowania żubra w dotychczasowych
miejscach występowania gatunku, wspomaganie naturalnego rozsiedlenia żubra w Polsce
północno-wschodniej (w pierwszym rzędzie w nadleśnictwach przylegających do Puszczy
Białowieskiej), tworzenie naturalnych połączeń między grupami żubrów bytującymi w
różnych kompleksach leśnych oraz stały monitoring liczebności i miejsc występowania tego
gatunku. W dalszym już etapie można by podjąć działania zmierzające do tworzenia
naturalnych połączeń między lasami Puszczy Białowieskiej, Knyszyńskiej, Augustowskiej,
Rominckiej i Boreckiej. Takie korytarze ekologiczne umożliwiłyby migrację stad żubrów w
obszarze ściany wschodniej. Populacje te kontaktowałyby się dalej na wschód z istniejącymi
niewielkimi stadami na Białorusi i Litwie. W ten sposób można by doprowadzić do
odtworzenia fragmentu dawnego areału żubrów. Powyższe założenia realizują postulaty
„Strategii ochrony żubrów w Polsce” Ministerstwa Środowiska i zostały uzgodnione z
Białowieskim Parkiem Narodowym, Regionalną Dyrekcją Lasów Państwowych w
Białymstoku oraz Wojewódzkim Konserwatorem Przyrody.
Rozsiedleniu żubrów do okolicznych nadleśnictw poza Puszczę Białowieską i
stworzeniu naturalnej łączności między subpopulacjami w tym regionie sprzyjają:
ekologizacja
gospodarki
leśnej,
odbudowa
różnorodności
biologicznej
w
lasach
gospodarczych, malejące znaczenie gospodarki surowcowej na rzecz wielofunkcyjności
lasów. Również zmiany zachodzące na terenach rolnych Polski wschodniej (wyłączenie
znacznych obszarów z gospodarki rolnej, spontaniczna sukcesja leśna na gruntach porolnych,
odtwarzanie się połączeń leśnych między puszczami) stwarzają nowe miejsca bytowania
zwierząt leśnych, w tym także żubra.
Dieta żubra składa się głównie z traw, turzyc i roślin zielnych (90%), uzupełnionych
pędami i korą drzew i krzewów, głównie gatunków liściastych (10%). Preferowane przez
niego siedliska to lasy liściaste (las mieszany, świeży i wilgotny) oraz bór mieszany świeży.
7
Chętnie żeruje na terenach otwartych np. śródleśne łąki. Działania będące przedmiotem części
przyrodniczej Programu Żubr mają na celu dostosowanie warunków na terenach objętych
Programem do wymogów tego gatunku. Poprawa warunków bytowych na terenach już
zajętych przez żubry (głównie Puszcza Białowieska) umożliwi bardziej równomierne ich
wykorzystanie; ich polepszenie na przyległych obszarach będzie pierwszym etapem
rozszerzania areału występowania gatunku.
Poprawa bazy żerowej jest konieczna zarówno na obszarach proponowanego, jak i
obecnego rozmieszczenia żubrów. Jedną z form takiego działania jest rekultywacja łąk
śródleśnych oraz zakładanie poletek żerowych. Na terenie Puszczy Knyszyńskiej oraz lasów
na południe i zachód od Puszczy Białowieskiej przeważają monokultury sosnowe. Zmiany
dotyczące poprawy warunków żerowych obejmować tam więc będą także wzbogacanie
składu gatunkowego drzewostanów o gatunki liściaste, wprowadzanie podszytu itd., aby
stopniowo przystosować je do wymagań żubra.
Dostęp do wody jest podstawowym warunkiem stałej obecności żubrów na danym
obszarze oraz ich przechodzenia na nowe tereny. Suche wiosny ostatnich kilku lat oraz
niedostatek wody pitnej w okresie wiosenno-letnim spowodowały zniknięcie żubrów z
rejonów w centrum Puszczy Białowieskiej, dawniej chętnie przez nie penetrowanych, i
skupianie się zwierząt w pobliżu większych rzek leśnych, które nie wysychają. Stworzenie
sieci wodopojów (oczek wodnych) będzie zatem kolejnym krokiem do rozszerzenia zasięgu
występowania żubra na planowanym terenie.
Zimą populacja białowieska gromadzi się głównie wokół dwóch miejsc dokarmiania,
położonych na styku nadleśnictw Białowieża i Hajnówka w centrum Puszczy Białowieskiej.
Długotrwałe agregacje żubrów liczące po 70-100 osobników są bardzo niekorzystne z
weterynaryjnego punktu widzenia, gdyż sprzyjają rozprzestrzenianiu się chorób i transmisji
pasożytów. Budowa dodatkowych brogów i paśników na obrzeżach obecnego rejonu
występowania żubrów oraz w przyległych nadleśnictwach winno ułatwić zmniejszenie
zimowych stad i rozproszenie żubrów oraz zajmowanie przez nie nowych ostoi
Biorąc pod uwagę wymagania środowiskowe żubrów do części przyrodniczej
Programu Żubr należy włączyć następujące działania praktyczne (w nawiasach wymieniono
potencjalnych wykonawców oraz źródła finansowania):
8
Poprawa warunków bytowania na obszarach obecnie zajętych przez żubry (P.
Białowieska, P. Knyszyńska)
1.
Wzmocnienie bazy pokarmowej: (nadleśnictwa, Białowieski Park Narodowy (BPN))
•
wzbogacanie składu gatunkowego monokultur iglastych; (EkoFundusz (EF),
Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚ), Life
Nature, fundacje zagraniczne)
•
rekultywacja i zagospodarowanie łąk leśnych (EF, NFOŚ, Life Nature,
fundacje zagraniczne)
•
2.
budowa brogów i paśników (EF, NFOŚ, Life Nature, fundacje zagraniczne)
Budowa małych zbiorników retencyjnych i oczek wodnych (EF, NFOŚ, Life Nature,
fundacje zagraniczne) (nadleśnictwa, BPN)
Tworzenie warunków do rozszerzenia zasięgu występowania żubra
1.
Zmiana położenia (budowa nowych) paśników w Puszczy Białowieskiej (EF, NFOŚ,
Life Nature, fundacje zagraniczne) (nadleśnictwa, BPN)
2.
Wzmocnienie bazy pokarmowej i poprawa jakości środowisk w Krainie Żubra:
•
zagospodarowanie łąk prywatnych (dotacje dla rolników uprawiających łąki
dla żubrów) (Program Rolnośrodowiskowy, SPO Restrukturyzacja rolnictwa)
•
produkcja siana dla żubrów (EF, NFOŚ, Life Nature, fundacje zagraniczne)
•
wzbogacanie składu gatunkowego monokultur iglastych:
- w lasach państwowych (EF, NFOŚ, Life Nature, fundacje
zagraniczne)
- w lasach prywatnych
•
rekultywacja i zagospodarowanie łąk leśnych (EF, NFOŚ, Life Nature,
fundacje zagraniczne)
•
budowa brogów i paśników (EF, NFOŚ, Life Nature, fundacje zagraniczne)
•
budowa małych zbiorników retencyjnych i oczek wodnych:
- na gruntach państwowych (EF, NFOŚ, Life Nature, fundacje
zagraniczne)
- na gruntach prywatnych (programy ochrony wód)
3.
Odtwarzanie i ochrona korytarzy ekologicznych:
•
zalesienia:
- na gruntach z Agencji Nieruchomości Rolnych (przekazane
Lasom Państwowym) (EF, NFOŚ, Life Nature, fundacje
zagraniczne)
9
- na gruntach prywatnych (Program zalesiania gruntów rolnych)
•
wzbogacanie składu gatunkowego monokultur w obszarze korytarzy,
wprowadzanie podszytów (EF, NFOŚ, Life Nature, fundacje zagraniczne)
•
wykup gruntów pod zalesienia (Life Nature)
•
scalenia i wymiana gruntów
•
program ochrony korytarzy (włączenie do planów zagospodarowania
przestrzennego,
zapewnienie
ciągłości
i
przepustowości
korytarzy,
przeciwdziałanie konfliktom z drogami)
4.
Utworzenie terenowych służb ochrony przyrody (EF, NFOŚ, środki budżetu państwa),
5.
Utworzenie ośrodków rehabilitacji zwierząt
6.
Ochrona walorów przyrodniczych Krainy Żubra – różne projekty z zakresu ochrony
przyrody (EF, NFOŚ, fundacje zagraniczne)
7.
Monitoring postępów rozszerzania areału żubrów na większym obszarze z pomocą
radiotelemetrii satelitarnej i corocznych zintegrowanych liczeń na całym obszarze
objętym projektem (Zakład Badania Ssaków PAN);
8.
Działania promocyjne i edukacyjne na rzecz akceptacji zwiększenia areału
występowania żubra w regionie oraz jego „udostępnienia” turystycznego i
wykorzystania
dla
promocji
regionu (wydawanie
folderów,
budowa
tablic
edukacyjnych, przygotowanie wystaw informacyjno-dydaktycznych, itd.).
9.
Badania naukowe
Szczególnie istotne jest działanie zmierzające do zachowania korytarzy ekologicznych
zapewniających integralność przyrodniczą Podlasia i umożliwiających przemieszczanie się
osobników pomiędzy różnymi kompleksami leśnymi. W ciągu ostatnich lat obserwuje się
spontaniczne migracje pojedynczych żubrów lub ich grup z Puszczy Białowieskiej na
przyległe tereny, zarówno na północ (Siemianówka i okolice, nadleśnictwo Żednia w Puszczy
Knyszyńskiej), na południe (okolice miejscowości Wiluki, Długi Bród, Orzeszkowo,
Witowo), oraz zachód (aż pod Bielsk Podlaski) (dane BPN). Proponowane poniżej działania
mają służyć wzmocnieniu tych tendencji i wsparciu naturalnego, samorzutnego rozchodzenia
się żubrów w kompleksie lasów puszcz Białowieskiej, Knyszyńskiej i przyległych obszarów.
Konieczne są również działania zmierzające do tworzenia lub wzmocnienia naturalnych
połączeń między lasami Puszczy Białowieskiej, Knyszyńskiej, Augustowskiej, Rominckiej i
Boreckiej. Zwiększenie i stworzenie bardziej zwartego zasięgu występowania gatunku
wpłynie korzystnie na szanse jego przetrwania.
10
Planowane szeroko zakrojone inwestycje drogowe, choć niezbędne z punktu widzenia
prawidłowego rozwoju regionu, stanowią realne zagrożenie dla integralności istniejących i
planowanych korytarzy ekologicznych na obszarze objętym Programem Żubr. Podstawową
kwestią będzie w tym przypadku wspomaganie projektowania i budowania konstrukcji
drogowych, ułatwiających żubrom i innym zwierzętom pokonywanie barier związanych z
rozwojem sieci drogowej. Przykładowe tego typu inwestycje zastosowane w Kanadzie
przedstawiono na poniższych zdjęciach:
Obecny zasięg wolnych populacji żubra w północno-wschodniej Polsce ograniczony
jest, jak pokazuje poniższa mapka, do trzech puszcz: Białowieskiej, Knyszyńskiej i Boreckiej.
11
Efektem Programu Żubr będzie stworzenie jednolitego, ciągłego zasięgu gatunku, na obszarze
którego żubry będą się mogły swobodnie przemieszczać. Zarys tego zasięgu przedstawia
kolejna mapka:
Do rozwinięcia i wdrożenia takiego programu działań praktycznych dla ochrony
żubra, konieczne będzie podjęcie badań naukowych szczególnie w zakresie genetyki
populacji i ekologii żubra w naturalnym środowisku. Zbadanie zmienności genetycznej
gatunku jest wręcz konieczne dla podejmowania właściwych działań w ochronie żubrów.
Również wiele istotnych zagadnień ekologii żubra wymaga dogłębnej analizy. W
proponowanym programie badawczym szczególnie ważne jest:
•
Zbadanie zróżnicowania genetycznego żubrów na poziomie DNA
•
Poznanie systemu kojarzenia się żubrów i określenie udziału poszczególnych byków w
rozrodzie
•
Określenie naturalnych czynników sprzyjających wzrostowi populacji i hamujących ten
wzrost, a także pojemności ekologicznej współczesnych ekosystemów leśnych w stosunku
do żubrów oraz konkurencji z innymi gatunkami ssaków kopytnych
•
Poznanie naturalnej struktury przestrzenno-socjalnej i ekologii żerowania żubrów przy
ograniczonym zimowym dokarmianiu
•
Zbadanie wzajemnych odniesień żubr-las w aspekcie zarówno wpływu żubra na
odnowienia leśne, jak i roli żubrów w kształtowaniu bioróżnorodności ekosystemów
12
Powyższe badania podejmie utworzone przy Zakładzie Badania Ssaków PAN
międzynarodowe centrum badawczo-szkoleniowe we współpracy z innymi placówkami
naukowymi.
Turystyka
Turystyka powinna w przyszłości stanowić jedną z głównych sił napędowych rozwoju
południowo-wschodniego Podlasia. Region ten, pomimo wyjątkowych na skalę europejską
walorów przyrodniczych oraz kulturowych tylko w niewielkim stopniu wykorzystywał
związany z tym potencjał. Niezbędne jest zatem opracowanie szczegółowej strategii
wspierania turystyki na obszarze od doliny Bugu po Puszczę Knyszyńską zmierzającej do
stworzenia atrakcyjnej oferty dla turysty krajowego i zagranicznego w oparciu o istniejące
walory uzupełnione o nowe inwestycje. Promocja tego obszaru powinna bazować na
najbardziej rozpoznawalnym i kojarzonym z tą częścią Polski symbolem, jakim jest żubr.
Stąd też proponowana nazwa tego obszaru brzmi „Kraina Żubra”.
Koncepcja Krainy Żubra będzie realizowana w ścisłej współpracy z
jednostkami samorządu terytorialnego, których obszary objęte zostaną programem rozwoju
regionalnego. Konieczne będzie uzgodnienie z przedstawicielami samorządów zakresu i
rodzajów podejmowanych działań. Samorządy, jako najlepiej znające możliwości i potrzeby
swoich gmin i powiatów powinny aktywnie uczestniczyć w kształtowaniu idei Krainy Żubra
poprzez zgłaszanie pomysłów i projektów, które można by było włączyć do programu i
zrealizować na ich terenie.
Samorządy różnego szczebla podejmowały do tej pory szereg udanych inicjatyw
wspierających i promujących turystykę w regionie. Ich skala była jednak niewystarczająca by
uzyskać większe środki na ich realizację i aby trafić do szerszego grona potencjalnych
odwiedzających. Kraina Żubra ma za zadanie wysiłki te połączyć, dlatego w poniższym
opisie najczęściej pojawiającymi się słowami są sieć, system, integracja, kompleksowość i
jednolitość.
W ramach planowanej „Krainy Żubra” można wyodrębnić trzy „podkrainy” (dolina
Bugu, Puszcza Białowieska, Puszcza Knyszyńska). W centrum każdej z nich koncentruje się
baza turystyczna (szlaki, atrakcje), gastronomiczna i noclegowa. Należałoby w toku realizacji
Programu Żubr dążyć do ściślejszego połączenia turystycznego tych obszarów (np. przez
dodatkowe szlaki turystyczne) przy jednoczesnym podkreślaniu wyróżniającej je specyfiki,
13
która stanowi dodatkowy atut Krainy. Istniejąca w regionie baza noclegowo-restauracyjna
charakteryzuje się (z wyjątkiem hoteli w Białowieży) stosunkowo niskim standardem.
Podstawowymi walorami obszaru „Krainy Żubra” są atrakcje przyrodnicze, zabytki sakralne,
bogaty folklor, tradycyjne zabudowania i rzemiosła oraz dobre warunki do aktywnego
wypoczynku.
Proponowane działania i inwestycje
Podstawowym
elementem
realizacji koncepcji Krainy Żubra jest
stworzenie
turystycznego
Szlaku
Żubrowego biegnącego od Siemiatycz,
aż po Supraśl i łączącego cenne
przyrodniczo
obszary
Podlasia,
na
których występuje, lub w przyszłości
może występować żubr. Szlak (ok. 250
km) będzie stanowił kręgosłup i oś
rozwoju Krainy Żubra, wokół której
skoncentrowane
zostaną
planowane
inwestycje. Przejrzysty przebieg szlaku
pozwala na przedstawienie obszarów
południowo-wschodniego Podlasia jako
jednego,
zwartego
obszaru
turystycznego. Obszar ten oferować
będzie
szereg
uzupełniających
się
atrakcji powiązanych symbolem żubra
oraz
odniesieniem
do
bogactwa
przyrodniczego i kulturowego regionu.
Powyższa koncepcja pozwala na
zintegrowanie
i
wzmocnienie
istniejącego potencjału turystycznego
terenów objętych Krainą Żubra. Przebieg Szlaku zachęca do zwiedzenia i poznania walorów
Krainy Żubra jako całości, a tym samym skłania ku dłuższemu przebywaniu turysty w
regionie. Obecnie przeważają krótkie, weekendowe wizyty z maksymalnie dwoma noclegami.
Docelowo, średni czas pobytu turysty w Krainie Żubra zostanie wydłużony do 10-14 dni.
14
Przebieg szlaku wynika z jednej strony z chęci zaprezentowania odwiedzającym w
spójny i logiczny sposób najciekawszych przyrodniczo i kulturowo obszarów Krainy, a z
drugiej strony ma na celu skierowanie ruchu turystycznego do rzadziej odwiedzanych, choć
ciekawych miejsc na Podlasiu, które przy odpowiednich nakładach inwestycyjnych mogą się
stać atrakcyjnymi miejscami wypoczynku. Kraina Żubra, jako propozycja skierowana do
turystów nastawionych na kontakt z przyrodą nie obejmuje swoim zasięgiem Białegostoku.
Można jednak przypuszczać, że to miasto także odczuje pozytywne skutki zwiększonego
ruchu turystycznym w regionie. Z myślą o tym oddziaływaniu umiejscowiono jeden z
krańców Szlaku Żubrowego w Supraślu. Wybór Supraśla oraz Siemiatycz jako miejscowości
zamykających szlak był również związany z dobrymi możliwościami dojazdu do obu miast.
Dużym atutem jest także stosunkowo niewielka odległość Siemiatycz od Warszawy (130 km)
i związana z tym możliwość zachęcenia do przyjazdu turystów ze stolicy.
Główny szlak Krainy Żubra zostanie uzupełniony systemem mniejszych szlaków
pieszych, rowerowych, kajakowych, do jazdy konnej oraz jazdy na nartach biegowych, które
podniosą atrakcyjność turystyczną Krainy, przyciągną turystów w różnych porach roku oraz
pozwolą na rozwijanie drobnych inicjatyw związanych z obsługą ruchu turystycznego
(wypożyczalnie rowerów, kajaków, nart biegowych, ośrodki jeździeckie itp.). Szlaki te
powinny być odpowiednio oznaczone, wyposażone w małą infrastrukturę turystyczną, tablice
informacyjne i punkty widokowe. Każdy ze szlaków powinien być opisany w oddzielnym
folderze, w którym wskazany byłby jego przebieg i atrakcje;
System atrakcji turystycznych z zapleczem edukacyjno-szkoleniowym
Pomimo
dużych
walorów
przyrodniczo-kulturowych
południowo-wschodniego
Podlasia, tej części regionu, za wyjątkiem Białowieży, nie odwiedzała do tej pory większa
liczba turystów. Powodem takiego stanu rzeczy jest brak infrastruktury turystycznej,
zachęcającej do przyjazdu i dłuższego pobytu, a także słaba promocja i niewystarczające
wyeksponowanie walorów, którymi może pochwalić się ten obszar. Sposobem na rozwiązanie
tych problemów jest stworzenie systemu nowoczesnych atrakcji turystycznych, które
podkreślałyby wyjątkowość Krainy Żubra i pozwalały na jej właściwe zaprezentowanie.
W skład takiego systemu będą wchodzić multimedialne centra prezentujące w
atrakcyjnej formie rzadkie gatunki zwierząt żyjące w Krainie Żubra. Każde z centrów
poświęcone będzie innemu zwierzęciu lub grupie zwierząt. Turysta podążający Szlakiem
Żubrowym w kolejno odwiedzanych miejscowościach będzie miał możliwość zdobycia
wiedzy o żubrze, wilku, rysiu, łosiu, ptakach i zwierzynie płowej, a następnie spotkania
15
żywych „okazów” w naturze lub poszukiwania w terenie śladów i tropów żyjących na
wolności zwierząt. Różnorodność fauny Krainy Żubra będzie można także podziwiać w
jednym z kilku niewielkich rezerwatów pokazowych. Ekspozycja centrów będzie oparta na
nowoczesnej technice pozwalającej m.in. na obejrzenie różnych etapów życia zwierząt,
sposobów zdobywania przez nie pokarmu, zachowań socjalnych itp. oraz na słuchanie
wydawanych przez zwierzęta odgłosów.
Centra będą również nastawione na edukację przyrodniczą dzieci i młodzieży oferując
szereg zabaw i konkursów przybliżających zwierzęta z Krainy Żubra. Podstawowym
zadaniem centrów, obok edukacji, jest ukazanie odwiedzającym wyjątkowości przyrodniczej
regionu, w którym przebywają i na terenie którego wszystkie prezentowane zwierzęta można
spotkać na wolności. Rozmieszczenie centrów będzie także skłaniać turystów do
przemieszczania się od jednego centrum do następnego, zapewniając tym samym ich dłuższy
pobyt w Krainie. Wszystkie centra będą wyposażone w zaplecze konferencyjne pozwalające
na organizacje szkoleń, pokazów filmów etc. Będą one w skali lokalnej spełniać rolę
ośrodków konferencyjno-edukacyjnych służących spotkaniom, edukacji i rozrywce
miejscowej ludności oraz umożliwiających właścicielom lokalnej bazy turystycznej
przygotowanie ofert dla firm organizujących szkolenia dla przedsiębiorstw, wyjazdy
integracyjne, zielone szkoły itp. Centra powstaną w nowo-wybudowanych obiektach
przystosowanych do specyficznych wielofunkcyjnych wymagań. Możliwe też będzie
wykorzystanie do tego celu istniejących już budynków, jeżeli są one lub mogą być atrakcyjne
turystycznie i dadzą się przystosować do założonych celów.
Obok centrów ukazujących bogactwo świata zwierzęcego Krainy Zubra powstaną
także arboreta i ogrody botaniczne prezentujące różnorodność flory regionu.
System atrakcji opartych o walory przyrodnicze Krainy Żubra uzupełnią muzea
prezentujące kulturę lokalną i regionalną (np. Muzeum Kultury Białoruskiej) oraz skanseny, a
także inne atrakcje prezentujące różnorodność kulturową Podlasia. Istniejące placówki
zostaną zmodernizowane i wyposażone w sprzęt umożliwiający wzbogacenie ekspozycji o
elementy multimedialne oraz ułatwiający zwiedzanie turystom z zagranicy. Także w tym
przypadku część z nich zostanie rozbudowana o zaplecze konferencyjne.
Dodatkowymi atrakcjami staną się zrekonstruowane w ramach Programu Żubr
budowle i budynki historyczne. Na obszarze planowanej Krainy Żubra znajduje się wiele
ciekawych obiektów, szczególnie o charakterze regionalnym, które ze względu na brak
środków na ich renowację pozostają bezużyteczne. Mogłyby one przy odpowiednich
16
nakładach przyciągać turystów, jako obiekt do zwiedzania lub jako atrakcyjne miejsce
lokalizacji hotelu, restauracji, galerii itp.
Kompleksowe rozwiązania architektoniczne oparte na regionalnych wzorcach
Istotnym
elementem
przyciągającym
turystów
i
podnoszącym
atrakcyjność
miejscowości są „przyjazne” dla pieszych ulice lub place, które stanowią wizytówkę danego
miasta czy wsi. W ramach Krainy Żubra zostanie opracowana architektoniczna koncepcja
stworzenia tego typu „magnesów turystycznych” dla większych miejscowości objętych
programem oraz dofinansowana zostanie realizacja tych planów. Rezultatem będzie
stworzenie na obszarze całej Krainy sieci atrakcyjnych miejsc, w których zgrupowane zostaną
np. restauracje, bary, hotele, sklepy z pamiątkami itp., w których turysta będzie miał
możliwość posilenia się, odpoczynku, a także otrzyma informacje o lokalnych atrakcjach
turystycznych. Ośrodki turystyczne tego typu będą także odgrywały rolę czynnika
aktywizującego miejscową ludność, stwarzały nowe pola działalności gospodarczej i
zapewniały nowe miejsca pracy.
W obliczu postępującego w skali całej Polski zaniku tradycyjnych regionalnych różnic
w budownictwie, niezbędne jest podjęcie kroków zmierzających do promowania wzorów
architektonicznych odróżniających Podlasie od pozostałych części kraju i Europy. W
głównych miejscowościach Krainy Żubra wdrożona zostanie koncepcja jednolitej, nie
pozbawionej jednak lokalnego kolorytu, małej architektury opartej na tradycyjnym
wzornictwie. Nowe, oryginalne ławki, latarnie, przystanki autobusowe, kosze, stojaki na
rowery, tablice informacyjne itp. zwiększą istotnie wizualną atrakcyjność Krainy i pomogą w
nadaniu jej charakterystycznego, nawiązującego do tradycji wizerunku.
W celu promowania na terenie Krainy regionalnych wzorców przeprowadzona
zostanie na jej terenie inwentaryzacja obiektów kultury materialnej. Po odpowiednim
zabezpieczeniu i wyeksponowaniu stare cerkwie, kościoły, domy, stajnie, czy spichlerze
wzbogacą atrakcyjność turystyczną regionu.
Ważnym rezultatem inwentaryzacji będzie stworzenie katalogu tradycyjnego
regionalnego
zdobnictwa
architektonicznego.
Opracowany
zostanie
system
dofinansowywania prac remontowo-budowlanych na obszarze Krainy Żubra zachęcający do
wykorzystywania wzorów zdobniczych z katalogu przy remontach starych lub budowie
nowych obiektów. Dofinansowanie może w szczególności polegać na zwracaniu wydatków
na takie elementy zdobnicze jak: węgły, nadokienniki, podokienniki i wiatrownice.
17
Oprócz promocji i zachęt do stosowania tradycyjnych wzorców oraz pielęgnowania
regionalnej architektury niezbędne jest również wprowadzenie do planów zagospodarowania
przestrzennego zapisów chroniących tradycyjne budownictwo i zapobiegające wprowadzaniu
na obszarze Krainy Żubra nowych, obcych form.
Inwestycje w bazę rekreacyjno-sportową
Obok wyeksponowania walorów przyrodniczo-kulturowych Podlasia ważnym
elementem podnoszącym jego atrakcyjność będzie rozbudowa i modernizacja infrastruktury
sportowo-rekreacyjnej, pozwalającej na zaoferowanie turystom możliwości aktywnego
spędzenia czasu w różnych porach roku. Obecna dostępność obiektów sportowych i ich stan
odbiega znacząco nie tylko od wymagań związanych z obsługą ruchu turystycznego, ale i od
oczekiwań lokalnych społeczności. W zależności od potrzeb poszczególnych samorządów w
ramach Krainy Żubra będą mogły zostać wybudowane lub zmodernizowane m.in. baseny,
hale sportowe, boiska itp. Podjęcie tego typu inwestycji spowoduje utworzenie nowych,
stałych miejsc pracy przy obsłudze obiektów.
Wsparcie dla inwestycji w bazę turystyczną
Jedną z największych przeszkód w rozwoju turystyki na obszarach planowanej Krainy
Żubra jest uboga oferta i niski standard miejsc noclegowych oraz lokalów gastronomicznych.
Szczególnie dostrzegalna jest mała liczba hoteli, pensjonatów i restauracji o podwyższonym
standardzie, które odpowiadałyby wymaganiom gości z Europy Zachodniej. Ważnym
aspektem funkcjonowania tego typu obiektów, oprócz oczywistej korzyści z poszerzonej
oferty noclegowo-żywieniowej, jest ich pozytywny wpływ na lokalny rynek pracy oraz zakres
oferowanych atrakcji. Generują one nowe usługi i stanowią czynnik innowacyjny, jeśli chodzi
o sposoby wykorzystania lokalnych walorów rekreacyjnych.
Aby doprowadzić do wzrostu inwestycji o charakterze hotelowym należy opracować
system wspierania tego typu działań. System ten może być rozwijany w dwóch kierunkach.
Pierwszy pozwalałby inwestorom rozbudowującym na obszarze Krainy Żubra bazę
noclegową o określonym standardzie, ubiegać się o preferencyjnie oprocentowane kredyty.
Drugi kierunek polegałby na wyposażeniu samorządów w środki na odpowiednie uzbrojenie
wskazanych przez inwestorów terenów pod zabudowę hotelową.
Niezbędnym elementem atrakcyjnej bazy turystycznej Krainy Żubra będzie sieć
kwater agroturystycznych (oraz gospodarstw ekologicznych), które obecnie stanowią
większość miejsc noclegowych na obszarze Krainy. W oparciu o istniejące koncepcje
18
certyfikacji i promocji tego typu gospodarstw zostanie stworzona jednolity system oceny,
kontroli, oznaczania i promocji usług agroturystycznych w regionie. Celem systemu będzie
zapewnienie odpowiedniego poziomu agroturystycznej oferty noclegowo-rekreacyjnej oraz
jej promocja m.in. poprzez włączenie kwater do systemu wizualnej informacji turystycznej.
Dla rolników chcących udostępnić w swoich gospodarstwach pokoje gościnne lub podnieść
ich standard zostanie stworzona możliwość uzyskania dotacji remontowo-budowlanych.
System informacji turystycznej i kulturalnej
Dla jasnego i czytelnego oznakowania położenia Krainy Żubra, przebiegu szlaków
turystycznych, umiejscowienia atrakcji turystycznych, miejsc noclegowych itp. zostanie
stworzony profesjonalny jednolity system wizualnej informacji turystycznej. Będą się na
niego składały mapy Krainy, tablice wskazujące trasy szlaków, tablice informacyjne
opisujące ciekawe obiekty przyrodnicze, lokalne zabytki, kierunkowskazy do obiektów
rekreacyjnych, hoteli i kwater agroturystycznych. Pomogą one nie tylko zorientować się
odwiedzającym w miejscu aktualnego pobytu oraz sposobach dotarcia do kolejnych atrakcji,
ale także umożliwią, bez konieczności sięgania do przewodnika, zapoznanie się z
podstawowymi informacjami o najbliższej okolicy, jej historii, kulturze i specyfice. Wszelkie
znaki składające się na system zostaną zaprojektowane tak, aby odwoływały się do
tradycyjnego wzornictwa i stanowiły „znak firmowy” Krainy.
Informacja wizualna będzie uzupełniona o zintegrowaną sieć jednolicie oznaczonych
punktów informacji turystycznej, w których odwiedzający dowiedzą się wszystkiego o
Krainie Żubra i jej atrakcjach, odbywających się w okolicy imprezach kulturalnych i
sportowych, połączeniach komunikacyjnych itp. Każdy punkt będzie wyposażony w sprzęt
komputerowy pozwalający na przekazywanie bieżącej informacji o wolnych miejscach
noclegowych. Stałe punkty powstaną w większych miastach Krainy, natomiast w mniejszych
miejscowościach utworzone zostaną sezonowe punkty informacyjne.
Jedną z form zapewnienia efektywnej informacji turystycznej może być wyposażenie
większych placówek handlowo-usługowych w głównych miejscowościach Krainy Żubra w
oznaczone logo krainy żubra stojaki z folderami, mapami i innymi materiałami informacyjnopromocyjnymi, sprzedawanymi po preferencyjnych cenach przez obsługę sklepu. Placówki
takie zostałyby w widoczny sposób oznaczone logo krainy żubra oraz znakiem „IT”, co
przyciągałoby poszukujących informacji turystów, a przez to zachęcało właścicieli sklepów
do współpracy. Takie rozwiązanie pozwoliłoby niewielkim kosztem stworzyć gęstą sieć łatwo
dostępnych punktów oferujących podstawową informację turystyczną.
19
Nieodzownym elementem efektywnego systemu informacji turystycznej jest
stworzenie portalu internetowego oferującego wyczerpujące wiadomości na temat wszelkich
atrakcji Krainy Żubra, miejsc noclegowych, sposobów dojazdu i poruszania się po Krainie itp.
Promocja
Podstawowym warunkiem powodzenia koncepcji produktu turystycznego Kraina
Żubra i zapewnienia jego długotrwałych efektów jest przeprowadzenie odpowiednio
ukierunkowanych działań promocyjnych w kraju i zagranicą. Dotychczas podejmowane w
tym kierunku wysiłki okazywały się niewystarczające. Podstawowym problemem była
niewystarczająca skala zarówno promowanych obszarów, jak i działań promocyjnych. Kraina
Żubra ma szansę osiągnąć „masę krytyczną”, która pozwoli na dotarcie do świadomości
przeciętnego turysty i przekonanie go o tym, że warto jest poświęcić kilkanaście dni na jej
zwiedzenie.
Promocja koncepcji Krainy Żubra będzie skierowana nie tylko do potencjalnych
turystów, ale także do mieszkańców południowo-wschodniego Podlasia w celu uzyskania ich
akceptacji dla proponowanych kierunków rozwoju regionu oraz identyfikacji z jego
wizerunkiem.
Regionalny program promocji turystycznej i kulturalnej Krainy Żubra, zarówno w
mediach krajowych i zagranicznych będzie eksponowała jej wyjątkowe walory przyrodnicze i
przedstawiała ją jako zamieszkałe przez przyjaznych ludzi miejsce, w którym udało się
zachować niespotykane już w Europie bogactwo roślin i zwierząt symbolizowane przez
największego europejskiego ssaka – Żubra. Będzie to wizja regionu wyjątkowego w skali
europejskiej, rozwijającego się w zrównoważony sposób i chroniącego troskliwie to, co
stanowi o jego wyjątkowości. Podkreślana będzie wielonarodowa i wielokulturowa przeszłość
tych obszarów oraz ich kresowe położenie w wymiarze zarówno krajowym, jak i
europejskim.
Kraina Żubra będzie promowana poprzez różnego rodzaju media. Działania
reklamowe obejmą reklamę zewnętrzna, prasę, radio, telewizję oraz internet. Oferta
turystyczna Krainy będzie także prezentowana na targach turystycznych w Polsce i w Europie
Zachodniej. Ciekawym elementem promocyjnym może stać się cykl imprez o charakterze
folklorystycznym odbywających się w różnych miejscowościach Krainy, stworzony w
oparciu o obecnie organizowane koncerty, wystawy, pikniki itp., które zostałyby połączone
hasłem Krainy Żubra i wspólnie wypromowane na szerszą niż lokalna skalę.
20
Edukacja
Zagadnienia związane ze wspieraniem i rozwojem edukacji muszą stanowić istotną
część Programu Żubr. Program ten, będący wizją zrównoważonego rozwoju południowowschodniego Podlasia w oparciu o jego walory przyrodniczo-kulturowe nie może zostać w
pełni zrealizowany bez aktywnego wsparcia ze strony lokalnych społeczności. Aby jednak
takie wsparcie otrzymać, konieczne jest wdrożenie działań, które pozwolą na przedstawienie
mieszkańcom założeń i celów Programu Żubr oraz umożliwią zainteresowanym osobom
skorzystanie z pojawiających się w związku z jego rozwojem możliwości. Działania te
powinny również wspomagać podnoszenie świadomości społecznej, co do wartości i
unikalności walorów przyrodniczych i kulturowych Krainy Żubra oraz promować te walory
poza regionem.
W pierwszym etapie działań w ramach Programu Żubr z zakresu edukacji należałoby
się skoncentrować na trzech zagadnieniach: zapewnieniu odpowiedniego poziomu kształcenia
w zakresie wiedzy o środowisku i kulturze regionalnej na różnych szczeblach edukacji,
zaspokojeniu potrzeb edukacyjnych lokalnych społeczności oraz pomocy w organizacji
międzynarodowych wymian młodzieży pomiędzy szkołami znajdującymi się na obszarze
planowanej Krainy Żubra, a szkołami z zagranicy.
Edukacja przyrodniczo-kulturowa
Edukacja przyrodniczo-kulturowa dzieci i młodzieży spełnia ogromną rolę w
kształtowaniu ich pozytywnego stosunku do swojego miejsca zamieszkania, lokalnych
tradycji i obyczajów, dodatnio wpływa na kształtowanie się lokalnego patriotyzmu i poczucia
dumy ze swoich korzeni. Świadomość unikalnej wartości występującej na danym obszarze
przyrody i kultury pozwala na ich efektywniejszą ochronę oraz pełniejsze wykorzystanie ich
potencjału dla dobra lokalnych społeczności (turystyka).
Stosowane obecnie metody nauczania w zakresie wiedzy przyrodniczej i kulturalnej
nie przyczyniają się w skuteczny sposób do poznawania występujących w najbliższej okolicy
walorów przyrodniczych oraz pielęgnowania miejscowych tradycji, zwyczajów i szeroko
pojętej specyfiki kulturowej. Jako źródła tego stanu rzeczy można wskazać niedostateczne
wyszkolenie w tym zakresie kadry pedagogicznej, brak dostępu do odpowiednich materiałów
21
edukacyjnych, niedoinwestowanie placówek edukacyjnych oraz brak środków na zajęcia
ponadprogramowe. Podejmowane dotychczas inicjatywy mające na celu zwrócenie uwagi na
istotność problematyki przyrodniczo-kulturowej spotykały się często z żywym odzewem ze
strony szkół i samych uczniów, jednak ze względu na jednorazowy najczęściej charakter
(różnego rodzaju konkursy) efekty tych działań nie były trwałe.
Mając na uwadze powyższe uwarunkowania Program Żubr musi uwzględniać
następujące zadania w zakresie programów nauczania:
1. Opracowanie i wdrożenie systemu kształcenia i dokształcania nauczycieli w zakresie
znajomości przyrody obszaru objętego Programem Żubr, w tym:
a) organizowanie i przeprowadzanie kursów podyplomowych dla nauczycieli z zakresu
ekologii/nauki o środowisku obszaru objętego Programem, ze szczególnym
uwzględnieniem jego walorów przyrodniczych i kulturowych. W zamyśle powinno to
przygotować nauczycieli do prowadzenia zajęć zarówno w szkołach, jak i na potrzeby
kształcenia mieszkańców (np. właścicieli gospodarstw agroturystycznych). Kursy
mogłyby być przygotowane i przeprowadzone np. przez pracowników Instytutu
Biologii UwB, ZBS PAN i Ośrodka Edukacyjnego BPN;
b) znaczące rozszerzenie oferty programowej zajęć terenowych dla studentów biologii
Uniwersytetu w Białymstoku. Dotychczasowa oferta, z uwagi na brak odpowiednich
funduszy, jest bardzo ograniczona i nie przygotowuje studentów do prowadzenia
zajęć, które zaspokoiłyby potrzeby Programu. Większość absolwentów podejmuje
pracę w szkolnictwie na obszarze objętym Programem;
c) sfinansowanie ponadprogramowych zajęć dla młodzieży szkolnej z zakresu
znajomości walorów przyrodniczych i kulturowych obszaru objętego Programem.
2. Opracowanie materiałów edukacyjnych dla wszystkich szczebli nauczania szkolnego i
akademickiego, kompleksowo informujących o walorach przyrodniczych obszaru objętego
Programem, w tym materiałów wspomagających programy nauczania:
a) proste atlasy/klucze do oznaczania roślin i zwierząt oraz ekosystemów występujących
na obszarze objętym Programem;
b) materiały edukacyjne skierowane do turystów (mapy, przewodniki);
22
c) opracowanie projektów ścieżek i szlaków edukacyjnych. Inicjowanie tworzenia sieci
„mini” ścieżek, prezentujących walory najbliższej okolicy szkół (na przykład pomniki
przyrody i ciekawe budowle). Będzie to służyło pogłębieniu poczucia więzi
emocjonalnej z miejscem zamieszkania. Inicjatywy takie powinny mieć charakter
długofalowy i angażować kolejne roczniki uczniów;
d) inicjowanie tworzenia witryn internetowych prezentujących zasoby przyrodnicze i
kulturowe najbliższych okolic szkół (na przykład gminy, szkoły);
e) tworzenie mini-ośrodków informacji turystycznej w oparciu o szkoły, biblioteki, bądź
prężenie działające organizacje lokalne (na przykład OSP, Koła Gospodyń Wiejskich).
Ośrodki takie powinny służyć informacją o walorach przyrodniczo-kulturowych
najbliższych okolic i bazie noclegowej. Mogą one również pełnić funkcję lokalnych
mini-muzeów. Ich utworzenie pozwoli na pogłębienie wiedzy o regionie, wzmocni
poczucie tożsamości regionalnej i uzmysłowi mieszkańcom obszaru objętego
Programem Żubr jego walory przyrodniczo-kulturowe. Dostrzeżenie tych walorów
dostarczy motywacji do zmiany postawy na przyjazną środowisku i pomoże w
tworzeniu przychylnego klimatu do realizacji Programu.
Realizacja w/w zamierzeń powinna odbywać się w ścisłym współdziałaniu z Regionalną
Dyrekcją Lasów Państwowych.
3. Poprawa warunków lokalowych szkół w zakresie niezbędnym do prowadzenia zajęć
edukacyjnych związanych z Programem:
a) rozwój pracowni komputerowych;
b) zakup pomocy audiowizualnych;
c) wyposażenie klaso-pracowni biologicznych w pomoce naukowe (np. lornetki)
umożliwiające prowadzenie zajęć terenowych.
4. Stworzenie „Certyfikatu Krainy Żubra”, który otrzymywałyby szkoły biorące udział w
Programie oraz uwzględnienie przy kuratoryjnej ocenie szkół i nauczycieli ich zaangażowania
w Program.
Edukacja lokalnych społeczności
Podstawowym celem Programu Żubr w sferze rozwoju regionalnego jest poprawa
atrakcyjności turystycznej południowo-wschodniego Podlasia, wsparcie dla inicjatyw z
23
zakresu turystyki i rekreacji oraz promocja produktu turystycznego Kraina Żubra. Dla
efektywnej realizacji tych zamierzeń konieczne jest, obok opracowania samego produktu
turystycznego, stworzenie mieszkańcom obszarów objętych Programem możliwości zdobycia
wiedzy pozwalającej na efektywne wykorzystanie nowych możliwości. Istotne będzie
również dotarcie do zainteresowanych i promocja koncepcji Krainy Żubra na obszarze, który
ma ona obejmować. W ramach Programu Żubr proponuje się w powyższym zakresie
następujące działania:
1. Organizacja systemu szkoleń skierowanych do różnych grup ludności na obszarze Krainy
Żubra (rolników, przedsiębiorców, bezrobotnych itp.). Do szczególnie istotnych szkoleń
należałoby zaliczyć:
a) kursy dla osób zainteresowanych prowadzeniem kwater agroturystycznych;
b) krótkie kursy językowe, obejmujące podstawową tematykę związaną z obsługą
ruchu turystycznego;
c) mini-kursy
przewodnickie
(poznawanie
lokalnych
zabytków,
ciekawych
kulturowo i przyrodniczo miejsc itp.);
d) kursy wykonywania tradycyjnych, ginących zawodów (np. garncarstwo,
kołodziejstwo, kowalstwo, hafciarstwo);
e) kursy przedsiębiorczości nakierowane na turystykę;
f) kursy komputerowe ze szczególnym naciskiem na naukę korzystania z sieci
internetowej;
g) rozwijanie systemu szkoleń na odległość, także z uwzględnieniem możliwości
podjęcia nauki na szczeblu średnim i wyższym (szkolenia za pośrednictwem sieci
internetowej).
W przygotowanie i realizację ww. szkoleń powinny zostać zaangażowane instytucje,
które obecnie podejmują już pewne działania w tym zakresie i dysponują odpowiednim
doświadczeniem oraz wyszkoloną kadrą. Szczególnie należałoby tu wymienić Ośrodki
Doradztwa Rolniczego (ODR), szkoły oraz jednostki organizacyjne Lasów Państwowych.
Instytucje te przy odpowiednim ukierunkowaniu tematycznym oraz stworzeniu możliwości
finansowych mogłyby skutecznie realizować proponowane zadania edukacyjne. W działania
te należałoby również włączać organizacje pozarządowe, których zadania i działalność są
zgodne z celami Programu.
24
2. Promocja koncepcji Krainy Żubra na obszarze objętym Programem Żubr i wspomaganie
jego realizacji powinno być realizowane poprzez:
a) edukację przez media - systematyczne promowanie poprzez telewizję, radio, prasę
i Internet założeń i celów programu oraz relacjonowanie jego postępów;
b) szkolenia dla sołtysów w zakresie celów, założeń oraz możliwości oferowanych
przez Program Żubr;
c) szkolenia
w
zakresie
poszukiwania
źródeł
finansowania
projektów,
przygotowywania wniosków i realizacji projektów;
d) powstanie centralnej informacji o grantach możliwych do uzyskania w ramach
udziału w Programie Żubr;
e) wizualne odróżnienie Krainy Żubra od innych obszarów (tablice informacyjne,
nawiązujące do wzorców regionalnych tablice reklamowe, znaki na przystankach,
oznaczenie budek telefonicznych itp.);
f) promocja
regionalnych
wzorców
architektonicznych
poprzez
konkursy
nagradzające wykorzystywanie w projektowaniu nowych obiektów elementów
charakterystycznych dla regionu oraz stworzenie nieodpłatnego katalogu
regionalnego zdobnictwa architektonicznego.
W ramach promocji koncepcji Krainy Żubra proponuje się powołać do życia Kapitułę
Krainy Żubra, która co roku przyznawałaby regionalny znak promocyjny wyróżniającym się
produktom regionalnym oraz firmom i instytucjom upowszechniającym w swej działalności
regionalną specyfikę i tradycję.
Międzynarodowa wymiana młodzieży
Międzynarodowe wymiany młodzieży odgrywają bardzo istotną rolę w procesie
kształcenia. Pozwalają one przede wszystkim na skuteczniejszą naukę języków obcych,
ograniczają bariery w komunikacji z młodzieżą zagraniczną, ułatwiają podpatrywanie
rozwiązań i przedsięwzięć podejmowanych w innych krajach europejskich oraz umożliwiają
inne, nowe spojrzenie na swoją okolicę i jej walory. Wymiany są także promocją terenów
odwiedzanych przez gości z zagranicy, którzy mogą w przyszłości odwiedzać te miejsca już
w celach czysto turystycznych. Wszystkie te cechy odpowiadają w pełni celom, jakie stawia
25
przed sobą Program Żubr i w związku z tym nie powinno w nim zabraknąć instrumentów
wspierających tego typu przedsięwzięcia.
Międzynarodowe wymiany młodzieży były już i są nadal z dobrymi rezultatami
organizowane przez szereg szkół z obszaru południowo-wschodniego Podlasia. Ze względu
na unikalne w skali europejskiej walory środowiskowe mogą one zaproponować zagranicznej
młodzieży ciekawą ofertę z zakresu edukacji przyrodniczej. Jest to bardzo duży, ale nie w
pełni wykorzystany potencjał. Problemy, jakie są przez szkoły napotykane w tym zakresie
wiążą się przede wszystkim z brakiem odpowiedniej bazy noclegowej dla zagranicznych
uczniów i nauczycieli. Dzieci nocują najczęściej w domach swoich polskich kolegów, z
których nie wszyscy są w stanie zapewnić odpowiedniego standardu noclegu. Innym
problemem jest brak odpowiedniego wyposażenia, które pozwalałoby na przygotowanie
gościom ciekawego planu zajęć (rowery, lornetki do obserwacji przyrody itp.). Również
miejscowa kadra nauczycielska nie zawsze jest odpowiednio przygotowana do prowadzenia
wymian.
Potencjał przyrodniczy Krainy Żubra sprawia, że może się ona stać atrakcyjnym
celem, jeśli chodzi o edukację przyrodniczą nie tylko dla uczniów na poziomie gimnazjalnym
i średnim, ale także dla studentów i doktorantów. Należałoby wykorzystać tą szansę i
stworzyć możliwości przyjazdu, nauki i prowadzenia badań szerszemu gronu chętnych, niż
jest to możliwe obecnie.
W związku z powyższym Program Żubr przewiduje:
1. Utworzenie sieci schronisk całorocznych i sezonowych młodzieżowych o standardzie
pozwalającym na organizowanie wymiany międzynarodowej. Powinno to uwzględniać
poprawę bazy lokalowej i wyposażenia szkół podejmujących wymianę młodzieży, w tym:
a) poprawa bazy hotelowej (adaptacje pomieszczeń w działających szkołach, bądź
adaptacje budynków szkół zamkniętych po wprowadzeniu reformy),
b) poprawa wyposażenia (np. zakup rowerów).
Przy projektowaniu sieci schronisk powinny zostać wzięte pod uwagę także możliwość
organizacji tego typu noclegów przez jednostki organizacyjne Lasów Państwowych, a także
istniejące już na terenie Krainy Żubra wolne miejsca noclegowe w internatach i bursach.
26
Lokalizacja schroniska powinna być dokonywana z uwzględnieniem konieczności
zapewnienia nocującym uczniom szybkiego transportu do miejsc edukacji (szkół, ośrodków
edukacyjnych itp.).
2. Organizację międzynarodowego centrum kształcenia studentów. Centrum powinno stać się
ośrodkiem wymiany grup studentów z państw UE, które przyjeżdżałyby do niego na szeroko
pojęte zajęcia terenowe. Centrum musi być również otwarte dla młodzieży z obszaru objętego
Programem i stanowić miejsce jej integracji z młodzieżą z pozostałych krajów UE. Miejscem
przyszłej lokalizacji centrum mógłby być Zakład Badania Ssaków PAN w Białowieży, który
posiada duże doświadczenie w zakresie międzynarodowego kształcenia studentów.
3. Organizacja kształcenia nauczycieli w zakresie niezbędnym do organizacji i prowadzenia
wymiany (np. kursy językowe).
Infrastruktura
Podobnie jak całe województwo podlaskie, tereny objęte planowaną Krainą Żubra
borykają się z problemem niedostatecznie rozwiniętej infrastruktury technicznej. Szczególnie
należy zwrócić tu uwagę na infrastrukturę drogową. Pomimo, że sieć drogowa pomiędzy
poszczególnymi jednostkami osadniczymi uznawana jest za wystarczającą nie najlepszy jest
jednak jej stan techniczny. Sieć drogowa modernizowana była w latach 70-tych i 80-tych, a
wiele odcinków pochodzi jeszcze z lat 60-tych. Zły stan dróg, szczególnie w okresie
zimowym, negatywnie wpływa na bezpieczeństwo jazdy i stanowi bardzo istotną przeszkodę
w rozwoju ruchu turystycznego na obszarze Krainy Żubra. Wśród innych pilnych inwestycji
infrastrukturalnych wskazać należy kwestię zagospodarowania odpadów w sposób zgodny z
normami ochrony środowiska (m.in. budowa zakładów utylizacji odpadów), rozbudowa sieci
kanalizacyjnej w celu zebrania ścieków ze wszystkich jednostek osadniczych i ich
oczyszczenie, a także przeprowadzenie gazyfikacji. Ze względu na planowane w ramach
Programu Żubr szeroko zakrojone działania edukacyjne z wykorzystaniem technologii
multimedialnej (np. nauczanie na odległość) niezbędne jest podczas prac związanych z
inwestycjami
liniowymi
uwzględnić
możliwość
położenia
nowoczesnych
łącz
teleinformatycznych, które stanowiłyby ogromny atut w generowaniu w przyszłości usług
opartych na informacji i nowoczesnych technologiach. Realizacja wszystkich tych
27
przedsięwzięć przyczyni się do zwiększenia atrakcyjności Krainy Żubra dla potencjalnych
turystów oraz podniesie poziom życia lokalnych społeczności.
Program Żubr może wspomóc realizacji inwestycji infrastrukturalnych poprzez
wskazanie ich użyteczności w szerszym niż lokalny zakresie oraz powiązanie ich z kwestiami
ochrony środowiska (oraz przyrody), edukacji i turystyki. Może on być również efektywną
platformą
współpracy
szeregu
partnerów:
samorządów
lokalnych
i
regionalnych,
przedsiębiorstw, organizacji pozarządowych i instytucji naukowo-badawczych.
Przy kwalifikowaniu przedsięwzięć inwestycyjnych do wsparcia w ramach Programu
Żubr należałoby w pierwszej kolejności wziąć pod uwagę inwestycje koncentrujące się wokół
osi Krainy Żubra – Szlaku Żubrowego, a także projekty poprawiające stan dróg dojazdowych
do głównych miejscowości Krainy.
Strategie realizacji zadań i pozyskania funduszy
Realizacja wymienionych powyżej działań powinna przebiegać dwutorowo. Z jednej
strony należy dążyć do uwzględnienia tych działań jako podstawy dla określenia priorytetów
rozwojowych i oczekiwanych kierunków wsparcia w planowanej szczegółowej „Strategii
rozwoju Krainy Żubra”, która zostanie formalnie zaakceptowana na poziomie województwa.
Z drugiej strony można jeszcze przed powstaniem tego dokumentu realizować zgodne z
powyższymi wytycznymi konkretne projekty. Część przedstawionych propozycji jest już
dobrze zarysowana i powinna zostać doprowadzona do fazy szczegółowych projektów przez
zainteresowane grupy inicjatywne. Na przykład założenia rozszerzenia i finansowania oferty
programowej zajęć terenowych dla studentów w ramach części edukacyjnej powinno być
opracowane przez Uniwersytet w Białymstoku, natomiast działania poprawiające warunki
bytowania żubra w ramach części przyrodniczej przez Białowieski Park Narodowy i
nadleśnictwa. W podobny sposób, oddolnie, mogłyby się tworzyć grupy instytucji
zainteresowanych w realizacji innych zadań, na przykład grupy szkół zainteresowanych w
poprawie bazy lokalowej służącej wymianie młodzieży lub gmin zainteresowanych budową
zakładu utylizacji odpadów. Zasadniczą trudnością będzie jednak stworzenie efektywnego
systemu pomocy przy pisaniu projektów. Dobrym wyjściem byłoby napisanie przykładowych
wniosków projektów i szerokie udostępnienie ich potencjalnym wnioskodawcom. Rozważyć
też można organizowanie cyklicznych szkoleń w zakresie poszukiwania źródeł finansowania i
28
pisania
wniosków
lub
zatrudnienie
wykwalifikowanej
osoby,
która
pomagałaby
zainteresowanym podmiotom w przygotowaniu dokumentów aplikacyjnych.
Kolejnym problemem będzie wskazywanie wnioskodawcom źródeł finansowania.
Zapewne okaże się niezbędne znalezienie osób profesjonalnie zajmujących się tego typu
działalnością (na przykład w Urzędzie Marszałkowskim).
W związku z dosyć znaczną rozpiętością rzeczową Programu Żubr bardzo trudne jest
znalezienie jednego źródła finansowania, z którego można by było pokryć całość potrzeb.
Należy się raczej liczyć z koniecznością dywersyfikacji źródeł finansowania w zależności od
wielkości projektu, jego wykonawców oraz zakresu tematycznego.
Wśród potencjalnych źródeł finansowania można wymienić:
1) z zakresu ochrony przyrody:
a) Fundusze dotyczące bezpośrednio ochrony przyrody:
•
EkoFundusz
•
Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej
•
Life Nature
•
Fundacje na rzecz ochrony przyrody (zagraniczne)
b) Fundusze skierowane do rolników:
• Krajowy Program Rolnośrodowiskowy
• Zalesianie gruntów rolnych
• Sektorowy
Program
Operacyjny:
„Restrukturyzacja
i
modernizacja
sektora
żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich”
2) z zakresu rozwoju turystyki:
• Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego (ZPORR):
Priorytet 1. Rozbudowa i modernizacja infrastruktury służącej wzmocnieniu
konkurencyjności regionów: Działanie 1.4 Rozwój turystyki i kultury,
Priorytet 2. Wzmocnienie rozwoju zasobów ludzkich w regionach: Działanie 2.5
Promocja przedsiębiorczości,
Priorytet 3. Rozwój lokalny: Działanie 3.1 Obszary wiejskie, Działanie 3.4
Mikroprzedsiębiorstwa
• Sektorowy
Program
Operacyjny
Restrukturyzacja
i
modernizacja
sektora
żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich: Działanie 5.2.3. Odnowa wsi oraz
29
zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego, Działanie 5.2.4. Różnicowanie
działalności rolniczej i zbliżonej do rolnictwa w celu zapewnienia różnorodności
działań lub alternatywnych źródeł dochodów
• Pilotażowy Program Leader +
• Środki budżetu centralnego (kontrakt wojewódzki)
• Środki samorządowe
3) z zakresu edukacji:
• Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego (ZPORR):
Priorytet 1. Rozbudowa i modernizacja infrastruktury służącej wzmocnieniu
konkurencyjności regionów: Działanie 1.3 Regionalna infrastruktura społeczna
Priorytet 2. Wzmocnienie rozwoju zasobów ludzkich w regionach: Działanie 2.1
Rozwój umiejętności powiązany z potrzebami regionalnego rynku pracy i możliwości
kształcenia ustawicznego w regionie, Działanie 2.3 Reorientacja zawodowa osób
odchodzących z rolnictwa, Działanie 2.5 Promocja przedsiębiorczości
Priorytet 3. Rozwój lokalny: Działanie 3.1 Obszary wiejskie, Działanie 3.4
Mikroprzedsiębiorstwa, Działanie 3.5 Lokalna infrastruktura społeczna
• Sektorowy Program Operacyjny „Rozwój zasobów ludzkich”:
Priorytet 2. Rozwój społeczeństwa opartego na wiedzy: Działanie 2.1. Zwiększenie
dostępu do edukacji - promocja kształcenia przez całe życie, Działanie 2. 2.
Podniesienie jakości edukacji w odniesieniu do potrzeb rynku pracy
• Sektorowy Program Operacyjny SPO „Restrukturyzacja i modernizacja sektora
żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich”:
Priorytet 1. Wspieranie zmian i dostosowań w sektorze rolno-żywnościowym:
Działanie 1.3 Szkolenia, Działanie 1.4 Wsparcie doradztwa rolniczego
Priorytet 2. Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich: Działanie 2.4 Różnicowanie
działalności rolniczej i zbliżonej do rolnictwa w celu zapewnienia różnorodności
działań lub alternatywnych źródeł dochodów
• Program UE Młodzież
• Program UE Socrates-Comenius
• Środki budżetu centralnego
• Środki samorządowe
30
3) z zakresu infrastruktury (przykłady):
• Zintegrowany
Program
Operacyjny
Rozwoju
Regionalnego
(ZPORR):
Priorytet 1. Rozbudowa i modernizacja infrastruktury służącej wzmocnieniu
konkurencyjności regionów: Działanie 1.1. Modernizacja i rozbudowa regionalnego
układu transportowego (1.1.1. Infrastruktura drogowa)
Priorytet - 3. Rozwój lokalny: Działanie 3.1. Obszary wiejskie; Działanie – 3.2.
Obszary podlegające restrukturyzacji
• Sektorowy Program Operacyjny Transport (SPOT):
Priorytet - 2. Bezpieczniejsza infrastruktura drogowa: Działanie (poddziałanie) – 2.1.
Budowa i przebudowa dróg krajowych (2.1.1. Budowa autostrad, 2.1.2. Budowa dróg
ekspresowych, 2.1.3. Przebudowa dróg krajowych (w tym obwodnic miast))
• Fundusz Spójności
Źródła finansowania wymienione powyżej dotyczą projektów o różnej skali i są
skierowane do różnych beneficjentów (samorządy różnego szczebla, szkoły, osoby fizyczne i
prawne, organizacje pozarządowe). Podstawową kwestią w toku realizacji Programu Żubr
będzie
wskazanie
potencjalnym
projektodawcom
najbardziej
odpowiadających
ich
zamierzeniom możliwości finansowania oraz ewentualne zorganizowanie podmiotów
zainteresowanych podobnym typem działań w konsorcja, mogące ubiegać się o większe
środki na wspólnie przygotowane i realizowane projekty.
31