poradnik - szkol¥cy - Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Krakowie
Transkrypt
poradnik - szkol¥cy - Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Krakowie
Umiejętności niezbędne do partycypacji Poradnik do kształcenia szkolących seniorów do aktywności obywatelskiej PRACA ZBIOROWA Redakcja polskiego wydania: Anna Wiśniewska, Jerzy Jedliński Tłumaczenia: Agnieszka Sababady Europejski Projekt SEVIR (Senior Volunteers in Interest Representations – Wolontariat seniorów w reprezentowaniu interesu: europejski projekt szkoleniowy) Umowa nr 229992 - CP – 1_ 2006 - 1 - DE – Grundtvig-G1 Polscy Partnerzy Projektu: Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Krakowie Towarzystwo Polsko-Niemieckie w Krakowie Kraków 2008 SPIS TREŚCI Wstęp 1. Wprowadzenie 2. Punkt wyjścia – ogólnoeuropejskie trendy społeczne 2.1 Seniorzy i ich cenny wkład w Ŝycie społeczne – zmiana nastawienia i podejścia do ludzi starszych w Europie 2.2 Seniorzy pomiędzy partycypacją a wykluczeniem 2.3 Partycypacja seniorów – aktywna postawa obywatelska jako waŜny wkład w proces demokratyzacji 2.4 Partycypacja seniorów – aktywna postawa obywatelska jako uznanie ich kompetencji 2.5 Aktywna postawa obywatelska seniorów jako jakość Ŝycia – nieoceniona wartość dla krajów europejskich 3. Program edukacyjny – ramy ogólnoeuropejskie 3.1 Wnioski z analizy wymagań, jakie musi spełniać trening i wsparcie 3.2 Kluczowe koncepcje metod dydaktycznych 3.3 Spis kompetencji - trenowane umiejętności 3.4 Struktury dydaktyczne 3.5 Narzędzia 4. Realizacja w róŜnych krajach, curricula narodowe 4.1 Bułgaria 4.2 Niemcy 4.3 Włochy 4.4 Polska 4.5 Wielka Brytania 4.6 Synteza i wnioski z porównania specyfiki róŜnych krajów, konsekwencje dla poziomu ogólnoeuropejskiego 5. Wskazówki i wytyczne dla opracowujących programy edukacyjne dla seniorów angaŜujących się w aktywność obywatelską w krajach europejskich 6. Literatura 7. Adresy 2 Strona PRZEDMOWA DO WYDANIA POLSKIEGO Problem profesjonalnego stymulowania aktywności obywatelskiej seniorów stał się przedmiotem wspólnego Projektu pod nazwą SEVIR (Senior Volunteers in Interest Representations – Wolontariat seniorów w reprezentowaniu interesu), przeprowadzonego w latach 2007-2009 w sześciu krajach europejskich (Niemcy – koordynator, Bułgaria, Polska, Szwajcaria, Wielka Brytania, Włochy) w ramach programu Unii Europejskiej Socrates-Grundtvig (Umowa nr 229992 - CP – 1_ 2006 – 1 - DE – Grundtvig-G1). Ze strony polskiej Projekt realizowany był w partnerstwie: Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Krakowie (WBPK) – Towarzystwo Polsko-Niemieckie w Krakowie (TPNK), które prowadzi program „Szkoła @ktywnego Seniora” (S@S). Innymi partnerami były: uniwersytet (University of Lancaster, Wielka Brytania), instytucje edukacyjne i eksperckie oraz organizacje pozarządowe. Jednym z najwaŜniejszych efektów Programu SEVIR są ramowe europejskie poradniki dla: (1) osób szkolących seniorów do aktywności obywatelskiej; (2) seniorów-wolontariuszy gotowych do podjęcia się misji reprezentowania interesu swojej grupy społecznej wobec władz, środowiska lokalnego czy mediów. Opracowane zostały programy, według których przeprowadzono pilotaŜowe szkolenia. Struktura programów była ujednolicona we wszystkich krajach uczestniczących w Projekcie, ale sposób realizacji uwzględniał specyfikę danego kraju. Przejawiało się to moŜliwością róŜnego rozłoŜenia akcentów na poszczególne elementy szkoleń. Poradniki, opracowane w ramach Projektu SEVIR, wydane w postaci dysków CD, są publicznie dostępne. Przy korzystaniu z nich prosimy o zachowanie powszechnie obowiązujących zasad dotyczących praw autorskich, w tym o powoływanie się na Poradniki jako materiały źródłowe. Obaj polscy uczestnicy Projektu są gotowi do konsultacji czy do podjęcia współpracy z chcącymi prowadzić podobny typ działalności. Anna Wiśniewska Jerzy Jedliński WBPK – Dyrektor TPNK - Prezes 3 Strona Wstęp Okres następujący po zakończeniu aktywności zawodowej, rozumiany jako „królestwo moŜliwości", niosący ze sobą szanse „późnej wolności” (słowa wiedeńskiego gerontologa Leopolda Rosenmayra), jest etapem Ŝycia doskonale nadającym się do osiągania osobistych korzyści i zysków, juŜ po zakończeniu ograniczeń i zobowiązań płynących z Ŝycia zawodowego. Aktywna postawa obywatelska przybierająca formę udziału seniorów w Ŝyciu publicznym doskonale nadaje się do nadania znaczenia swojemu Ŝyciu. Interesy i potrzeby seniorów nie znajdują wystarczającego zrozumienia w ramach politycznego procesu decyzyjnego. Takie wnioski płyną z doświadczeń ludzi starszych w wielu krajach europejskich. Jest to dość zaskakujące, szczególnie jeśli pod uwagę weźmie się zmiany demograficzne polegające na zwiększeniu udziału procentowego seniorów w całym społeczeństwie. Potrzeby seniorów nie mają wysokiego priorytetu u decydentów, którzy są raczej gotowi przypisywać większe znaczenie róŜnym potrzebom innych grup społecznych, organizacji lobbingowych i grup nacisku. W niniejszym podręczniku chcemy przedstawić przyczyny takiej sytuacji. Aktywna postawa obywatelska juŜ teraz istnieje krajach europejskich: seniorzy angaŜują się w reprezentowanie interesów własnego środowiska. MoŜna zaobserwować olbrzymi potencjał gotowości do zaangaŜowania się w Ŝycie publiczne, na scenie politycznej (w tym sensie polityka oznacza wspólny interes), do mówienia o potrzebach ludzi starszych. Nawet jeśli jedynie mniejszość seniorów jest aktywna, dla powstania Ŝywej demokracji kwestia, czy jest ich wystarczająco wielu, ma ogromne znaczenie. Ich działania przyczyniają się do współŜycia we wspólnotach i społecznościach lokalnych. W celu zagwarantowania adekwatnej uwagi decydentów w tej trudnej sytuacji, aktywni starsi ludzie potrzebują specjalnych warunków do działania. Zostaną one opisane w niniejszej ksiąŜce. Siła i słabość, szanse i zagroŜenia, jakie niesie ze sobą obywatelskie zaangaŜowanie się seniorów, rzucają światło na postać demokracji w krajach członkowskich Unii Europejskiej. Na pierwszy rzut oka twierdzenie takie wydaje się dziwne, bo kraje te są stabilnymi demokracjami. A jednak współudział obywateli w tworzeniu polityki nie jest sprawą oczywistą. W tej sytuacji pojawiają się próby wzmocnienia suwerenności narodu rozumianego jako podstawa demokracji oraz podkreślenia roli obywatela. System reprezentacji powinien zostać uzupełniony przez elementy demokracji bezpośredniej, partycypacji politycznej obywateli występujących w roli ekspertów. Usiłowania mające na celu wzmocnienie reprezentacji interesów seniorów w Ŝyciu publicznym są częścią ruchu na rzecz rozwoju demokracji bezpośredniej i większej odpowiedzialności obywateli za wspólne dobro. Grupy odbiorców i odniesione przez nie korzyści Niniejszy podręcznik przedstawia pomysły do wykorzystania w róŜnych grupach docelowych. Jest kierowany do ekspertów w zakresie edukacji dorosłych, do ludzi starszych zainteresowanych aktywną postawą obywatelską, do osób odpowiedzialnych w organizacjach zajmujących się seniorami, do decydentów politycznych zajmujących się seniorami w samorządach, ministerstwach regionalnych i narodowych oraz w partiach politycznych. 4 Strona Osoby zajmujące się edukacją dorosłych zyskają informacje dotyczące obszarów zaangaŜowania seniorów reprezentujących swoje środowisko. Pozwolą one rozpoznać cele nauki ludzi aktywnych na tym obszarze (seniorów, pracowników samorządu itp.). Osoby starsze zyskają ogólny pogląd na róŜne moŜliwości, które niesie ze sobą aktywna postawa obywatelska. Organizacje reprezentujące seniorów zyskają wsparcie pozwalające w przyszłości na udział uczestników szkolenia w działaniach społeczeństwa obywatelskiego. Decydenci polityczni i urzędnicy samorządowi zyskają sugestie, jakie zmiany ułatwią integrację aktywnych obywatelsko osób starszych oraz jak zlikwidować przeszkody stojące na drodze tego procesu. 5 Strona 1. Wprowadzenie Punkt wyjścia Osoby starsze stanowią coraz liczniejszą grupę w całym społeczeństwie. Średnia długość Ŝycia rośnie. Ta tendencja demograficzna jest dla Unii Europejskiej i jej członków zarówno wyzwaniem, jak i szansą, w obydwu znaczeniach: ilościowym i jakościowym. „Między rokiem 1960 a 2004 procentowy udział osób starszych (powyŜej 65 roku Ŝycia) w społeczeństwach 25 krajów Unii Europejskiej wzrósł z 10% do niemal 17%. Wszystko wskazuje na to, Ŝe ta tendencja utrzyma się w kolejnym stuleciu. Szacuje się, Ŝe odsetek ludzi powyŜej 65 roku Ŝycia w całym społeczeństwie będzie rósł aŜ do 2050 roku. W 25 krajach UE wzrośnie on z 16% w 2004 do 30% w 2050 roku”. (Komisja Europejska 2006, s. 58) W swym komunikacie ‘Ku Europie dla wszystkich – niezaleŜnie od wieku; promocja dobrobytu i solidarności międzypokoleniowej’ (COM(1999)221 wersja ostateczna), Komisja stwierdziła, Ŝe ‘rozmiar zmian demograficznych u progu XXI wieku stawia Unię Europejską przed koniecznością zmian anachronicznych form relacji z ludźmi starszymi, a jednocześnie daje jej szansę na przemodelowanie ich. Zarówno na rynku pracy, jak i po przejściu na emeryturę, ludzie znajdujący się w drugiej połowie swojego Ŝycia powinni dostać szansę na łatwiejszy udział w Ŝyciu społeczeństwa i przyczynianie się do jego wzrostu. Ich niewykorzystane moŜliwości to przykład niewystarczającego rozpoznania i uaktywnienia istniejących zasobów, zdarzającego się dotychczas często.’ (Komisja Europejska 2006, s. 58). Oczekiwanie stworzenia takich szans dotyczy całej Europy, a jednak nadal nie są one powszechne. Reakcję Unii Europejskiej na zmiany demograficzne wyraŜa hasło „aktywnego starzenia się” – oczekuje się, Ŝe kolejne pokolenia seniorów będą aktywniejsze, zdrowsze i zamoŜniejsze niŜ dotychczasowi emeryci. Umiejętności, które zdobyli w trakcie Ŝycia, mają przynieść poŜytek równieŜ społeczeństwu. Jedną z moŜliwości ich przekazania jest dobrowolne zaangaŜowanie się Na poziomie europejskim tendencja demograficzna jest powiązana z perspektywami ekonomicznymi. Obawy dotyczące ekonomicznej przyszłości Europy wiąŜą się z narastającym problemem szybkiego starzenia się jej społeczeństw. “ (Komisja Europejska 2006, s. 7). Jak zauwaŜa Zielona Księga Komisji Europejskiej ‘Wobec zmian demograficznych: nowa solidarność między pokoleniami', „nowa równowaga między pokoleniami inwestująca w młodych, wspierająca w większym stopniu rodziny oraz zachęcająca starszych do kontynuowania aktywności, moŜe w szczególny sposób przyczynić się do zwiększenia spójności społecznej, wzmocnienia ufności wobec przyszłości i przyspieszenia rozwoju ekonomicznego Europy.” (Komisja Europejska 2006, s. 7). I tutaj do seniorów kieruje się prośbę o kontynuację aktywności i wzięcie udziału w budowaniu przyszłości Europy, zamiast wycofania się i oddania relaksowi. WaŜną częścią aktywności seniorów jest ich czynna postawa obywatelska. Jej elementem jest reprezentacja społeczności seniorów. Z tego punktu widzenia nie moŜna zlekcewaŜyć znaczenia dobrowolnego zaangaŜowania się jako przyczynienia się do rozwoju Europy. Według „Karty osób starszych” EURAG opublikowanej w 2005 roku „osoby starsze mają nie tylko prawa, ale i obowiązki. Dotyczą one zarówno wspólnoty jako całości, jak i przyszłych pokoleń. Dlatego odpowiedzialność seniorów pociąga za sobą przyczynianie się do pozytywnego rozwoju społeczeństwa” (EURAG 2005, s. 2). 6 Strona Uznanie dla dobrowolnego zaangaŜowania seniorów nie moŜe łączyć się z wykorzystywaniem ich. Wręcz odwrotnie, ich zaangaŜowanie ma się opierać na odpowiedzialności za siebie. Aktywna postawa obywatelska charakteryzuje się następującymi cechami: Jest „dobrowolna i zorientowana nie na zysk finansowy, a na dobro publiczne, odbywa się w przestrzeni publicznej jako współpraca i współdziałanie.” (Deutscher Bundestag, 2002, s. 38). Partycypacja starszych ludzi w Ŝyciu politycznym – jako specyficzna forma ich aktywnej postawy obywatelskiej – jest istotną częścią innowacyjnej strategii mającej na celu sprostanie wymaganiom stawianym przez zmiany demograficzne i odzwierciedla załoŜenia nowoczesnej polityki wobec seniorów, opierającej się na ich prawie do samostanowienia i reprezentowania interesów ich samych oraz ich grupy wiekowej. W codziennej praktyce politycznej interesy seniorów nie są brane pod uwagę w sposób wystarczający. W porównaniu z innymi zagadnieniami, np. ekonomią, są uznawane za mniej istotne. Ponadto aktualne nastawienie opinii publicznej do seniorów staje się coraz mniej pozytywne. Z tego powodu seniorzy potrzebują kogoś, kto skutecznie i w zdecydowany sposób będzie reprezentował ich interesy wobec polityków, administracji i na płaszczyźnie publicznej. Starsi ludzie mogą zrobić to najlepiej, poniewaŜ wiedzą dokładnie, czego potrzebują seniorzy i dzięki temu mogą reprezentować swą grupę wiekową, przyjmując aktywną postawę obywatelską. Takie osoby Ŝyją w wielu krajach europejskich. SłuŜą interesom starszych ludzi w róŜnych strukturach, organizacjach i inicjatywach. JednakŜe takie działania naleŜy pod wieloma względami ulepszyć i zintensyfikować. Istnieje rozdźwięk pomiędzy aktualnymi a planowanymi dokonaniami na polu tego rodzaju aktywności obywatelskiej. W celu zwiększenia skuteczności reprezentacji interesów seniorów konieczny jest rozwój umiejętności politycznych i komunikacyjnych seniorów zaangaŜowanych w nią. Im lepiej są oni wykwalifikowani, tym lepszą pozycję osiągną w procesach decyzyjnych i tym większe będzie ich przyczynienie się do dobra publicznego. Istnieją róŜne europejskie programy szkoleniowe na rzecz aktywnej postawy obywatelskiej, niektóre z nich dedykowane właśnie seniorom. JednakŜe brakuje programów mających na celu aktywizację dobrowolnego zaangaŜowania politycznego starszych ludzi, skoncentrowanych na ich umiejętnościach politycznych i komunikacyjnych. Niniejszy projekt stanowi część europejskiej debaty na temat aktywnej postawy obywatelskiej, którą moŜna zdefiniować jako wykorzystywanie przez obywateli szans na aktywizację i działania demokratyczne poprzez definiowanie i rozwiązywanie problemów własnej społeczności oraz zwiększanie jakości własnego Ŝycia. Z drugiej strony wielu ludzi ma trudności lub uwaŜa, Ŝe są powstrzymywani przed aktywnym udziałem w Ŝyciu społeczeństwa. Ta konstatacja dotyczy równieŜ seniorów, gotowych zaangaŜować się w Ŝycie publiczne. W kontekście europejskim pojęcie „aktywna postawa obywatelska” stało się wyraŜeniem kluczowym dla polityki edukacyjnej. Zgodnie z podstawowym dokumentem europejskich ram dot. kwalifikacji, „Zaleceniem w sprawie kompetencji kluczowych dla uczenia się przez całe Ŝycie” Parlamentu Europejskiego i Rady UE (OJEU, Dziennik Unii Europejskiej, 12-30-2006), celem przywołanej powyŜej „kompetencji obywatelskiej” jest (przygotowanie, B. E.) kaŜdej osoby do udziału w Ŝyciu politycznym, oparte na wiedzy o koncepcjach i strukturach społecznych i politycznych oraz zaangaŜowaniu w aktywną i demokratyczną partycypację. 7 Strona ZaangaŜowanie obywatelskie seniorów jest scenariuszem o charakterze win-win, poniewaŜ „prowadzi do obopólnych korzyści” (Zeman 2008, 1), po pierwsze dla aktywnych i zaangaŜowanych starszych ludzi, po drugie dla społeczeństwa oraz wspólnot i społeczności lokalnych. Minione dziesięciolecia to renesans idei społeczeństwa obywatelskiego. Miało to miejsce podczas gwałtownych zmian zachodzących w krajach Europy Środkowej i Wschodniej oraz dzięki debatom nad ponowną oceną społeczeństw obywatelskich. Nowe ruchy społeczne i inicjatywy społeczno-kulturalne, jak równieŜ pragnienie większego zaangaŜowania obywateli wielu krajów europejskich, miały swój udział w tym procesie. „Demokracja jest jedynym systemem społecznym, którego trzeba się uczyć – nie raz na zawsze, jak gdyby kierował się stałym, niezmiennym zestawem zasad, ale raz za razem od nowa, z wysiłkiem trwającym aŜ do późnego wieku. A taki proces uczenia się jest niewykonalny bez praktycznego stosowania przyswojonego materiału w solidarnej i kooperacyjnej partycypacji.” (Negt, 2008, s. 7f). Aktywna postawa obywatelska ludzi starszych działających jako reprezentanci, adwokaci, jest jedną z dróg prowadzących do nauczenia się zachowań i nabrania nawyków demokratycznych. SEVIR opracował program edukacyjny mający na celu ułatwienie tego procesu Grupy odbiorców i ich korzyści Ten podręcznik przedstawia rezultaty i pomysły do wykorzystania w róŜnych grupach docelowych. Jest kierowany do ekspertów w zakresie edukacji dorosłych, do ludzi starszych zainteresowanych aktywną postawą obywatelską, do osób odpowiedzialnych w organizacjach zajmujących się seniorami, do decydentów politycznych zajmujących się seniorami w samorządach, ministerstwach regionalnych i narodowych oraz w partiach politycznych. Nasze główne grupy docelowe obejmują 1. Osoby zajmujące się edukacją dorosłych z ukierunkowaniem na kształcenie w zakresie politycznej i społecznej partycypacji seniorów w Ŝyciu publicznym. Niniejszy podręcznik ma słuŜyć stymulacji i inspiracji osób zajmujących się edukacją dorosłych, aby oferowali kursy dla seniorów chętnych do reprezentowania interesów ich grupy wiekowej. Otrzymają oni sugestie dotyczące ich praktyki zawodowej oraz oferowanych programów; mają one na celu wsparcie aktywnej postawy obywatelskiej seniorów. 2. Seniorzy zainteresowani podjęciem aktywnego uczestnictwa w Ŝyciu publicznym poprzez reprezentowanie swojej grupy wiekowej; otrzymają oni moŜliwość treningu pozwalającego rozwinąć umiejętności i zyskać wiedzę. 3. Organizacje seniorów; otrzymają one wsparcie w zakresie projektowania, wdraŜania i zarządzania procesem uczenia się aktywnych seniorów. 4. Decydenci polityczni zajmujący się polityką dot. seniorów; otrzymają oni sugestie dotyczące dopingowania i wspierania udziału seniorów w reprezentowaniu ich środowisk poprzez dostosowywanie programów edukacyjnych do ich potrzeb. Dostępny jest teŜ inny podręcznik, skierowany do organizacji seniorów, decydentów na poziomie samorządowym, regionalnym i narodowym jako głównej grupy docelowej. Koncentruje się on na warunkach społeczno-ekonomicznych i kulturowych oraz ramach politycznych, niezbędnych do skutecznego stosowania aktywnej postawy obywatelskiej. 8 Strona Podręcznik jako trwały rezultat europejskiego projektu edukacyjnego Niniejszy podręcznik jest trwałym rezultatem europejskiego projektu sponsorowanego przez Komisję Europejską i program Sokrates/Grundtvig 1. edukacyjnego, Jego głównym celem jest stworzenie programu szkoleniowego dla seniorów chętnych do reprezentowania swych środowisk w Ŝyciu publicznym. U jego źródeł leŜy ocena potrzeb oparta na analizie zapotrzebowania na szkolenie i wsparcie, rewizji istniejących modeli i ewaluacji doświadczeń w zakresie edukacji dorosłych i zaangaŜowania obywatelskiego. Przeprowadzona ocena zapotrzebowania dała waŜne wskazówki pozwalające na opracowanie programu szkoleniowego i miała znaczący wpływ na jego treści. Następnym krokiem było stworzenie europejskiego programu kształcenia doskonale przystosowanego do potrzeb grupy docelowej. Na program składają się jednolite ramy europejskie wraz z podstawowymi koncepcjami i zasadami dydaktycznymi, moduły szkoleniowe i zestawy narzędzi metodologicznych oraz curricula narodowe specyficzne dla Bułgarii, Niemiec, Włoch, Polski i Wielkiej Brytanii. Projekt programu szkoleniowego został sprawdzony podczas pilotaŜowych seminariów oraz dwukrotnie zrewidowany: podczas narodowych spotkań przy okrągłym stole oraz warsztatów z partnerami i ekspertami – w ich ramach zebrano oraz przedyskutowano koncepcje dotyczące dalszego rozwijania curriculów. Na poziomie europejskim warsztat z ekspertami z róŜnych krajów dostarczył wskazówek, sugestii oraz uwag pozwalających stworzyć kompletny europejski program edukacyjny, udokumentowany w postaci dwóch podręczników. Jeden z nich jest skierowany przede wszystkim do zajmujących się edukacją dorosłych, drugi zaś do organizacji seniorów. 2. Punkt wyjścia – ogólnoeuropejskie trendy społeczne 2.1 Seniorzy i ich cenny wkład w Ŝycie społeczne – zmiana nastawienia i podejścia do ludzi starszych w Europie Dyskusja na temat zmian demograficznych i ich konsekwencji spowodowała, Ŝe politycy i media zwrócili uwagę na problemy ludzi starszych. Procentowy udział seniorów w społeczeństwie będzie znacznie wzrastał, zarówno w kategoriach bezwzględnych, jak i względnych. Następujące w Europie zmiany społeczne są oceniane negatywnie, czemu towarzyszy obawa o zasoby, wydolność słuŜby zdrowia i emerytury. Istnieje kilka waŜnych stereotypów dotyczących starości. Seniorów „uznaje się za uzaleŜnionych od pomocy” (Findeisen 2008, s. 4) oraz za czynnik generujący koszty. Nie negując wyzwań, przed jakimi stawia zaawansowany wiek, naleŜy podkreślić pozytywne aspekty zmian demograficznych. Po raz pierwszy w historii tak wielu ludzi starszych ma szansę na opiekę zdrowotną i gwarantowane emerytury. Jeszcze nigdy ludzie starsi nie mieli szansy na tak powszechne długie Ŝycie, ciesząc się doskonałą opieką zdrowotną i świadczeniami socjalnymi. Seniorzy doświadczają dziś sprzeczności: z jednej strony traktowani jak osoby nieproduktywne i zbędne dla rozwoju gospodarczego, społecznego i kulturalnego. Z drugiej strony ich przywilejem jest zwolnienie z (niemal) wszystkich obowiązków społecznych. Zapomina się o ich 9 Strona kompetencjach, mających kluczowe znaczenie dla rynku pracy. Wielorakie doświadczenia i umiejętności seniorów moŜna wykorzystać równieŜ wtedy, gdy są oni juŜ na emeryturze. Według opinii publicznej, w oczach młodszych pokoleń, seniorzy są niemobilni, nieelastyczni, słabi i nie są stanie sprostać zadaniom. Zapomina się przy tym, Ŝe wielu z nich jest aktywnych i skutecznie działa aŜ do zaawansowanego wieku. Odpowiedzią na takie poglądy jest próba wykorzystania potencjału osób starszych, który mogą zaoferować jako „skarbiec doświadczeń”, ich umiejętności i wolnego czasu dla dobra społeczeństwa. Maksymalizacja „produktywności starości” poprzez zintegrowanie umiejętności seniorów dla dobra społecznego jest magiczną formułą pozwalającą na produktywne zarządzanie zmianami demograficznymi. Rozpoczęcie dyskusji na ich temat spowodowało zmianę wizerunku starości. „Udane”, „produktywne”, „aktywne” i „kompetentne” starzenie się to slogany stworzone przez europejskich naukowców i polityków w minionych dziesięcioleciach. Przyczyniły się do zmiany wyobraŜenia o starości jako procesie biologicznego rozkładu i pozwoliły na skupienie się na szansach, jakie niesie ze sobą Ŝycie po zakończeniu obowiązków rodzinnych i zawodowych, na „późnych wolnościach”. Seniorzy ok. 65 roku Ŝycia są teraz opisywani jako osoby aktywne, kompetentne, wyedukowane, skłonne do konfrontacji, zdrowe, atrakcyjne, szczęśliwe i zadowolone z Ŝycia. „Młodych staruszków” uwaŜa się za alternatywę dla kryzysu społecznego spowodowanego przez zmiany demograficzne. Społeczeństwo powinno wykorzystać duŜy potencjał doświadczeń osób starszych, nadal dostępnych podczas długiego Ŝycia po zakończeniu pracy i obowiązków rodzinnych. Tą zmianę nastawienia wobec seniorów moŜna zauwaŜyć w kierowanych do nich programach politycznych. Osoby starsze nie są juŜ traktowane jako obciąŜenie systemu emerytalnego i ochrony zdrowia, ale jak niedawno odkryte źródło pracy wykonywanej w ramach wolontariatu. Z jednej strony jest to trend pozytywny, pokazujący, Ŝe potencjał tkwiący w ludziach starszych został dostrzeŜony oraz przysłonił negatywne stereotypy na temat starości. Kompetencja, kreatywność, zdolność uczenia się i dobrowolne zaangaŜowanie nie kończą się wraz z 50. urodzinami. Taka perspektywa wnosi do dyskusji publicznej istotne aspekty, ale nie pozwala jeszcze na stworzenie kompletnego obrazu starości. Przede wszystkim grupy starszych nie wolno instrumentalizować – co mogą oni zrobić dla nas –, naleŜy pytać w sposób bardziej pozytywny – jaki rodzaj koegzystencji wszystkich pokoleń najbardziej wszystkim się przysłuŜy? Z drugiej strony takie pozytywne stereotypy na temat starości mogą spowodować ignorowanie słabości i schorzeń, jakie ze sobą niesie. Mogą pojawić się oczekiwania wobec seniorów, aby byli sprawni i stanowili aktywną część społeczeństwa, a nie korzystali z opieki i stawali się cięŜarem społecznym. Takie sytuacje mogą zostać zinterpretowane jako osobista słabość i niezdolność do zmierzenia się ze starością. Wtedy nieunikniony jest brak solidarności ze „starymi seniorami”. „Nawet pozytywnie zabarwione obrazy starości mogą przyczynić się do powstania zagroŜenia, Ŝe istniejący potencjał nie zostanie wykorzystany, szczególnie jeśli moŜliwości działania przeradzają się w jego przymus, a seniorzy czują się naciskani i wykorzystywani” (Niemiecki Parlament Federalny 2006, s. 50). Do dyskryminacji społecznej w stosunku do seniorów dochodzi równieŜ wtedy, gdy brak jest struktur umoŜliwiających im kształtowanie swych warunków Ŝyciowych. Starsi ludzie chcą być czymś więcej niŜ tylko zaleŜnym beneficjentem systemu gwarantującego emeryturę. Nadchodzi czas na zmianę paradygmatu. Seniorzy nie chcą być poszkodowani przez Ŝycie publiczne, ale 10 Strona stać się jego uczestnikami, nie przedmiotem, a podmiotem polityki dotyczącej osób starszych, jej struktur i procesów. Dlatego takiej polityki nie powinno planować się dla seniorów, a z nimi; to oni chcą przejąć odpowiedzialność i juŜ to robią w krajach Europy na wiele róŜnych sposobów. 2.2 Seniorzy pomiędzy partycypacją a wykluczeniem Według Zielonej Księgi Komisji Europejskiej “Wobec zmian demograficznych – nowa solidarność między pokoleniami” (Bruksela 2005) seniorzy w Unii Europejskiej będą w przyszłości cieszyć się lepszym zdrowiem i sytuacją ekonomiczną, będą aktywniejsi i sprawniejsi, jeśli tylko aktualny trend demograficzny utrzyma się (s. 10). Nie naleŜy jednak zapominać, Ŝe ludzie starsi nie są grupą homogeniczną. RóŜnią ich warunki i styl Ŝycia, cele, kompetencje i potrzeby, a takŜe moŜliwości, jakimi dysponują i trudności, którym muszą stawić czoła. Pluralizm grupy seniorów wzmacnia fakt, Ŝe część z nich stała się obywatelami krajów europejskich w wyniku imigracji mającej miejsce w minionych dziesięcioleciach. Z powodu róŜnic w warunkach Ŝycia ludzie starsi nie podzielają wspólnych interesów. Wśród nich moŜna stwierdzić „zróŜnicowane formy świadomości społecznopolitycznej, zaleŜne nie od samego wieku, ale od czynników społecznoekonomicznych, statusu, rasy, płci, religii i miejsca zamieszkania” (Walker/Naegele 1999, s. 20). Zagadnienia potencjałów i zasobów naleŜy połączyć z zagadnieniami ryzyka i zagroŜeń. Pamiętając o moŜliwościach powstałych dzięki stosunkowo dobrym warunkom Ŝycia starszego pokolenia, nie naleŜy zapomnieć o moŜliwości jego wykluczenia. „Szanse, jakie niesie ze sobą Ŝycie, nie są dostępne w jednakowy sposób wszystkim członkom dzisiejszych społeczeństw. Efektywny i równy dostęp do zatrudnienia, uczenia się przez całe Ŝycie, świadczeń socjalnych i zdrowotnych w znacznym stopniu róŜni się pomiędzy krajami Unii Europejskiej; duŜa część populacji UE doświadcza biedy i wykluczenia społecznego, jest konfrontowana z powaŜnymi trudnościami stającymi na drodze do osiągnięcia odpowiedniego poziomu Ŝycia" (Komisja Wspólnot Europejskich 2007, s. 8). Dotyczy to równieŜ starszych pokoleń. Właściwie bieda dotykająca seniorów jest powaŜnym problemem w wielu krajach UE. Według badania opublikowanego ostatnio przez European Centre for Social Welfare Policy and Research w Wiedniu znaczny procent seniorów Ŝyjących w 25 krajach Unii Europejskiej jest zagroŜony biedą – „nawet jedna na sześć osób Ŝyjących w prywatnych gospodarstwach domowych (Centrum Europejskie 2006, s. 45). „Za wyjątkiem Cypru, wszystkie pozostałe kraje w wysokim stopniu zagroŜone biedą pochodzą z dawnej ‘piętnastki’.” (tamŜe) Wykluczenie społeczne jest związane nie tylko z wysokością dochodu i posiadanym mieniem. „Szacunki mówią, Ŝe zagroŜenia takie jak uzaleŜnienie czy brak samodzielności ludzi starszych i ich społeczna izolacja będą rosnąć. Na dzień dzisiejszy 28% populacji powyŜej 70. roku Ŝycia Ŝyje samotnie” (Komisja Wspólnot Europejskich 2007, s. 4). Izolacja ludzi starszych moŜe prowadzić do takich problemów jak samotność, alkoholizm i schorzenia psychiczne. Według AGE, problemy te dotyczą w większym stopniu ludzi starszych, niŜ tych w wieku średnim. Stanowią one olbrzymie wyzwanie dla wizji społeczeństwa europejskiego, opierającego się na takich wartościach, jak sprawiedliwość społeczna, równość i solidarność. NaleŜy rozróŜniać między trzecim i czwartym wiekiem, między seniorami „młodymi ” (między 55. a 75 rokiem Ŝycia) i „starymi”. Doświadczenie uczy, Ŝe ci ostatni w mniejszym stopniu angaŜują się przybierając aktywną postawę obywatelską, poniewaŜ ich sytuacja Ŝyciowa jest naznaczona zmianami 11 Strona fizycznymi. W Europie powoli pojawia się nowy wizerunek starości. Seniorów nie moŜna określić jako bezsilnych i pasywnych lub konsumentów czasu wolnego. Istnieją seniorzy, którzy chcą angaŜować się obywatelsko, nawet jeśli ich spojrzenia na zagadnienia dotyczące Ŝycia publicznego bardzo się róŜnią. Pośród wolontariuszy moŜna spotkać seniorów gotowych do reprezentowania interesów własnego środowiska, partycypacji politycznej i społecznej. Komisja Wspólnot Europejskich określa taką postawę w następujący sposób: „istotność tradycyjnych form partycypacji politycznej jest oceniana coraz niŜej, a zaufanie do instytucji publicznych jest często nikłe. Ale jednocześnie zauwaŜa się poszukiwanie nowych, bardziej elastycznych form partycypacji obywatelskiej oraz chęć kształtowania przyszłości” (Komisja Wspólnot Europejskich 2007, s. 4). Projekt SEVIR prezentuje nowe modele partycypacji politycznej i społecznej seniorów wraz z niezbędnymi strategiami. PoniŜej zajmiemy się specyficzną sytuacją poszczególnych krajów i grup krajów. Codzienna walka o przeŜycie charakteryzuje sytuację Ŝyciową i nastawienie do Ŝycia wielu seniorów, szczególnie w krajach Europy Środkowej i Wschodniej znajdujących się w fazie przemian. Na tych obszarach występuje bardzo mały potencjał obywatelski. W Niemczech wymiar biedy dotykającej osoby starsze zmniejszył się na przestrzeni lat 1973 – 1998 i aktualnie przypomina ten dotyczący całej populacji. Według 3. raportu narodowego na temat biedy i zamoŜności w Niemczech, opublikowanego w czerwcu 2008, procent seniorów popadających w biedę nie zwiększył się. Jednak róŜnica zamoŜności pomiędzy seniorami bogatymi i biednymi wykazuje tendencję rosnącą. 2.3 Partycypacja seniorów – aktywna postawa obywatelska jako waŜny wkład w proces demokratyzacji • • • • • „Demokracja to wtrącanie się we własne sprawy” (słowa Maxa Frischa). Aktywna postawa obywatelska posiada długą tradycję w Europie – poczynając od greckiej polis, przez Republiki Rzymian i średniowieczne miasta, aŜ po współczesną debatę nad koncepcją aktywnego obywatelstwa. Klasyczny filozof grecki Arystoteles określił ludzi jako „zoon politikon”, czyli istoty myślące i działające w kategoriach politycznych. Według filozofa Immanuela Kanta źródłem ludzkiej godności jest autonomia i samostanowienie. Politolog Hannah Arendt stwierdziła, Ŝe ludzie w podeszłym wieku powinni znajdować się w centrum społeczeństwa, a nie na jego obrzeŜach. (Arendt 1960). Unia Europejska jest dziś częścią tej tradycji intelektualnej. “Unia Europejska jest nie tylko obszarem gospodarczym, ale teŜ projektem politycznym, społecznym i kulturalnym, co odróŜnia nas od innych regionów świata” (Frey 2007, s. 11). Partycypacja pojmowana jako aktywność obywateli jest kluczową wartością europejską, którą naleŜy stosować w praktyce. Polityczne zaangaŜowanie obywateli jest zachowaniem standardowym w silnej demokracji, a misja społeczeństwa obywatelskiego powinna polegać na skłonieniu poszczególnych jego członków do czegoś więcej, niŜ tylko udziału w wyborach. Dlatego niniejszy projekt opiera się na koncepcji szeroko pojętej polityki i demokracji. W tym kontekście idea polityki zawiera w sobie odpowiedzi na wszystkie pytania dotyczące sposobu organizacji Ŝycia społecznego, zarówno w małej, jak i wielkiej skali. Demokracja jest czymś 12 Strona więcej niŜ tylko organizacją władzy państwowej na poziomie instytucji: W tradycji filozofii pedagogicznej Johna Dewey’a demokracja rozumiana jest nie tylko jako “maszyna rządowa”, ale teŜ jako “współpraca społeczna”, czyli forma kooperacji interpersonalnej, podlegającej określonym regułom i normom. Dewey był przekonany, Ŝe taki ustrój demokratyczny jest w stanie wyzwolić potencjał inicjatywy i kreatywności oraz wzbudzić protest przeciw niesprawiedliwości, co jest niezbędne dla dobrego rozwoju społecznego (Himmelmann 2005, s. 43). Demokratyczny proces decyzyjny ma charakter reprezentacyjny; jednakŜe powinien być uzupełniony przez element partycypacyjny. Dlatego właśnie naleŜy rozwijać istniejące oraz tworzyć nowe formy partycypacji seniorów. Wśród nich moŜna wymienić następujące struktury (nazwy podano w oryginalnej wersji językowej, jako Ŝe w polskich dokumentach na stronach UE nie sa one tłumaczone): citizens’ groups, advisory boards, associations, round tables, planning cells, consensus conferences I citizens juries. UwaŜa się, Ŝe w krajach, w których wymienione formy działań demokratycznych nie istnieją, warto promować modelowe projekty pozwalające seniorom dostrzec wartość aktywnej postawy obywatelskiej oraz odczuć wynikające z niej uznanie oraz radość. NaleŜy wzmocnić “szczęście płynące z zaangaŜowania w sferze publicznej” (sformułowanie Hannah Arendt), przyjemność związaną z aktywną postawą i ‘mieszaniem się w sprawy’. Doświadczenia krajów Europy Środkowej i Wschodniej pokazują, Ŝe demokracja polityczna potrzebuje oparcia w silnym społeczeństwie obywatelskim. W krajach tych podmioty polityczne nie są przygotowane do wzmacniania partycypacji politycznej seniorów, do wspierania właściwych struktur i współpracy z seniorami chętnymi do podjęcia aktywności obywatelskiej. W tej sytuacji za niezbędne uwaŜa się wzmocnienie społeczeństwa obywatelskiego, będącego uzupełnieniem infrastruktury państwowej. Z doświadczeń zebranych w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, będących nowymi członkami Unii Europejskiej, wynika, Ŝe rozwój demokratycznego potencjału – przybierającego formę równości, wolności, sprawiedliwości i tolerancji – dzięki zaangaŜowaniu i kooperacji jest moŜliwy tylko wtedy, gdy demokracja posiada oparcie w społeczeństwie obywatelskim. Dotyczy to równieŜ innych krajów europejskich, np. Włoch, gdzie podmioty polityczne nie są jeszcze przygotowane do wzmacniania aktywnego obywatelstwa seniorów. Społeczeństwo obywatelskie powstaje dzięki zaangaŜowaniu jednostek poza sferami państwa i rynku. Definiuje się je jako „arenę państwową, na której samoorganizujące się grupy, ruchy i jednostki, stosunkowo niezaleŜne od państwa, starają się wyraŜać wartości, tworzyć stowarzyszenia i budować solidarność oraz realizować swoje interesy”. (Linz/Stephan 1996, s. 7) Do trzeciego sektora naleŜą grupy wsparcia, autoorganizacje, stowarzyszenia oraz organizacje pozarządowe, w których działalność ludzie angaŜują się czasowo lub trwale. Aktywna postawa obywatelska charakteryzuje się następującymi cechami: dobrowolne zaangaŜowanie, zorientowanie na dobro wspólne oraz niekomercyjna motywacja. Aktywną postawę obywatelską seniorów trzeba rozwijać i wzmacniać we wszystkich krajach europejskich, ale tylko niewielu zaangaŜowanych jest zdania, Ŝe aktywne zaangaŜowanie polityczne ma istotne znaczenie. Niniejszy projekt nawiązuje do naukowej debaty nad dyskursywną strategią polityczną. “Celem polityki dyskursywnej jest demokratyzacja społeczeństwa; wynika z tego złoŜenie 13 Strona odpowiedzialności za prowadzoną politykę w rękach ludzi aktywnych społecznie i politycznie. Demokrację definiuje się jako otwarty proces z elementami wspólnych konsultacji i partycypacji politycznej (Lösch 2005, s.14). “Hasło ‘polityka dyskursywna’ moŜna rozumieć na róŜne sposoby. MoŜe się ona “koncentrować na ekspertach” – w poszukiwaniu rady, uzyskania ekspertyz zewnętrznych, moŜe teŜ być demokratyczna – w celu prowadzenia dyskusji, znalezienia wspólnych rozwiązań podczas dyskusji i procesu konsultacji” (Lösch 2005, s. 194). KaŜde formalne czy teŜ nieformalne zaangaŜowanie seniorów w Ŝycie publiczne moŜe, jako reprezentacja interesów ich środowiska, odegrać istotną rolę w procesie dyskursu. Starsi ludzie mogą w nim wziąć udział jako eksperci, jako osoby, których dotyczy dane zagadnienie lub jako reprezentanci takich osób, szczególnie pochodzących z ich własnego środowiska. MoŜna odwołać się do podobnych doświadczeń zebranych przez starszych polityków i ciała doradcze seniorów. Taki proces zmienia role zaangaŜowanych osób i instytucji: • • • obywatele: altruistycznie nastawieni “asystenci” przeradzają się w autonomicznych i zaangaŜowanych obywateli, przedstawiciele polityki/administracji: porzucają swą dominującą postawę biurokratyczną i zaczynają wspierać partycypację, organizacje promujące aktywną postawę obywatelską: przechodzą od poszukiwania wolontariuszy do wspierania ich. 2.4 Partycypacja seniorów – aktywna postawa obywatelska jako uznanie ich kompetencji SEVIR: wiedza i doświadczenie nie są na emeryturze Osoby starsze dysponują zgromadzoną wiedzą. Jeśli otrzymają odpowiednie wskazówki i wsparcie, są w stanie wykorzystać swój potencjał kreatywności. Zarządzający personelem i politycy zauwaŜyli ich znaczenie jako istotnego i niezbędnego elementu zasobów ludzkich. Biorąc pod uwagę wspomniane wcześniej zmiany demograficzne, jasnym staje się, Ŝe udział seniorów w procesach publicznych jest niezbędny. Istotnym warunkiem wstępnym jest rozpoznanie i uŜycie umiejętności i kompetencji oraz wiedzy i kwalifikacji pozyskanych w Ŝyciu zawodowym i osobistym. Według futurologa Matthiasa Horxa uznanie kompetencji, zainteresowań i motywacji starszych ludzi przyczynia się do szacunku wobec ich dokonań. Wiedza praktyczna jest wynikiem róŜnych procesów uczenia się: 1. Kształcenie formalne w instytucjach publicznych, np. szkołach, kolegiach, uniwersytetach itd. 2. Nieformalne zdobywanie wiedzy w ciągu całego Ŝycia: w rodzinach, miejscach pracy, we wspólnotach i społecznościach lokalnych, poprzez zaangaŜowanie społeczne. Choć nadal za właściwą naukę uwaŜa się kształcenie formalne, to jednak nieformalne procesy uczenia się kształcą nasze zdolności do radzenia sobie z codziennym Ŝyciem i jego zmieniającymi się wyzwaniami. Według komisji Faure UNESCO 70% wszystkich czynności związanych z uczeniem się stanowią procesy nieformalne. W ustawicznie zmieniającym się świecie to one są warunkiem niezbędnym do wprowadzania zmian 14 Strona ekonomicznych i społecznych. Dotyczy to nie tylko wymagań stawianych przez nowoczesne warunki pracy, ale teŜ wszelkich innych obszarów Ŝycia. “MoŜemy zagwarantować, by zasoby talentów, zainteresowań i wartości zgromadzonych przez całe Ŝycie mogły być wykorzystywane tak długo, jak to tylko moŜliwe, a nie przekreślane wraz z nadejściem starości. Wielu ludzi odczuwa potrzebę, aby nie tylko efektywnie korzystać z tych zasobów w zaawansowanym wieku, ale teŜ wzbogacać je. W ten sposób starają się zapobiec brakowi wyzwań, którego doznają po utracie zadań związanych z Ŝyciem zawodowym. Okres następujący po zakończeniu go oferuje większą przestrzeń na samorealizację, ale jednocześnie oznacza to konieczność znalezienia innych źródeł uznania społecznego. (Zeman 2008, 11) Ludzie u progu emerytury mogą odwołać się do podołania wielu obowiązkom Ŝyciowym, dzięki czemu zyskali doświadczenie i wielorakie kompetencje. Ale – co dotyka wyników nieformalnych procesów uczenia się – umiejętności te bardzo często ulegają zapomnieniu. Kompetencje uzyskane w procesach nieformalnych – w przeciwieństwie do tych będących przedmiotem kształcenia formalnego – są wynikiem indywidualnego uczenia się. Z tego względu niekoniecznie moŜna zmierzyć czy sprawdzić efektywność ich przyswajania, co prowadzi do nieuznawania potrzeby certyfikacji. Kompetencje pozyskane poprzez zdobywanie doświadczenia moŜna aktywnie i celowo zastosować na róŜnych obszarach jedynie wtedy, gdy człowiek jest świadomy ich posiadania. Potrzeba do tego motywacji i odpowiednich metod działania. Kifas sp. z o. o. opracowała „bilans kompetencji” ułatwiający wymienienie i ocenę róŜnych umiejętności metodologicznych, osobistych i społecznych. Podstawą i warunkiem dla uczenia się przez całe Ŝycie jest nieustanny proces refleksji i działania, treningu rozumianego jako zyskiwanie (lub rozwijanie) umiejętności. Unia Europejska podkreśla wagę uznania i stosowania kompetencji nieformalnych (2002): tak naleŜy rozumieć zapisy w Deklaracji Kopenhaskiej mówiące o rosnącym politycznym zainteresowaniu procesami uczenia się pozainstytucjonalnego. W minionych latach w całej Europie rozpoczęto wiele inicjatyw mających na celu opracowanie nowych koncepcji nadających znaczenie nieformalnym procesom uczenia się. Informacja na temat uczenia się przez całe Ŝycie (2001) kładzie nacisk na „ocenę uczenia się” i konieczność wymiany doświadczeń w tym zakresie. Badania naukowe potwierdzają róŜnorodność i jakość zyskiwania umiejętności dostępnego jako wartość indywidualna i społeczna po przejściu na emeryturę. Aby wykorzystać swą wiedzę i umiejętności ludzie potrzebują ofert i moŜliwości. Kształcenie ustawiczne odgrywa istotną rolę: jego zadaniem jest dotarcie do istniejącego „skarbca kompetencji”, rozwinięcie istniejącego potencjału i dostosowanie go do wybranego pola działania. Dlatego praktyczne uznanie kompetencji jest warunkiem wstępnym dla skutecznego procesu uczenia się i zaangaŜowania. O sukcesie człowieka angaŜującego się moŜna mówić gdy: • • potrafi być on autonomiczny, niezaleŜny, elastyczny, innowacyjny, kreatywny, stabilny mentalnie, odporny, zdolny do uczenia się oraz wytrzymały potrafi być on niezawodny, odpowiedzialny, otwarty na krytykę, zdolny do współpracy 15 Strona • posiada on kompetencje doradcze, organizacyjne i negocjacyjne, decyzyjne i potrafi rozwiązywać problemy. Zdaniem SEVIR trening kompetencji nie jest warunkiem uczestnictwa, ale w większości przypadków jest pierwszym krokiem efektywnej partycypacji. 2.5 Aktywna postawa obywatelska jako jakość Ŝycia – nieoceniona wartość dla krajów europejskich Gdy ludzie opuszczają świat pracy mówimy, Ŝe przechodzą na emeryturę. Ten „czas spoczynku” kojarzy się często ze stagnacją, brakiem aktywności, redukcją działań i odsunięciem się emeryta od pracy do końca Ŝycia. A jednak nie musi tak być. Z oczywistych względów niektóre funkcje mentalne ulegają wraz z biegiem lat spowolnieniu – spowodowane jest to zmniejszeniem precyzji i tempa percepcji. Mimo to właściwe funkcje opracowywania informacji moŜna zachować w dobrym stanie równieŜ w zaawansowanym wieku. Ludzie starsi mogą wyrównać straty wynikające ze zmniejszonego tempa i precyzji reakcji swą wysoką motywacją, doświadczeniem i mądrością zdobytą podczas całego Ŝycia. DuŜa chęć do nauki rekompensuje mniejsze tempo przyswajania informacji, a wszelkie deficyty kompetencji moŜna w pełni zniwelować dzięki zastosowaniu treningu ukierunkowanego. Odkrycia z dziedziny gerontologii i badań nad mózgiem potwierdziły, Ŝe procesy rozwoju osobistego i uczenia się odbywają się przez całe Ŝycie. Ogólny stan zdrowia ludzi starszych polepszył się. Poprawa ta wraz z ukierunkowanym treningiem i stymulacją potencjału uczenia się umoŜliwiła seniorom realizację ich interesów oraz podejmowanie się nowych zadań i wyzwań aŜ do zaawansowanego wieku, bez zauwaŜalnych negatywnych skutków dla zdrowia fizycznego czy psychicznego. Według najnowszych badań ludzie aktywni, zdolni do osiągania zamierzonych celów i czujący, Ŝe są potrzebni innym, są szczęśliwi i czują zadowolenie z Ŝycia. Osoby sprawne podejmujące się nowych zadań i wyzwań po zakończeniu kariery zawodowej nie odczuwają znacznego zmniejszenia swych zdolności kognitywnych, nawet w zaawansowanym wieku. Nasuwa się następujący wniosek: „Tak jak dbamy o naszą kondycję fizyczną, tak samo musimy zatroszczyć się o zajęcie dla mózgu równieŜ w starszym wieku, jeśli chcemy, aby funkcjonował sprawnie. ‘Organ nieuŜywany zanika’ to fenomen dotyczący w równym stopniu moŜliwości mentalnych i fizycznych.” Z literatury wiemy, Ŝe niektóre funkcje mentalne mogą rozwijać się z wiekiem i dojrzewaniem intelektu. MoŜna tu powołać się na mądrość, doświadczenie i ulepszoną kontrolę nad własnym Ŝyciem, lub teŜ na zdolność do działania z rozwagą, bardziej logiczne myślenie i pełniejsze rozumienie sytuacji. Emerytura otwiera przestrzenie wolności. Seniorzy mogą unikać nadmiernego obciąŜenia obowiązkami i samodzielnie kontrolować redukcję aktywności, która wraz z wiekiem staje się konieczna. Jeśli emerytura nie oznacza podjęcia nowych aktywności lub powoduje zaburzenie równowagi pomiędzy innymi obszarami Ŝycia, to moŜe okazać się problemem. Przykładowo po przejściu na 16 Strona emeryturę na znaczeniu mogą stracić orientacja w danej dziedzinie lub zajęcia wyuczone i dominujące w Ŝyciu zawodowym; mogą one równieŜ przejść na dalszy plan, moŜliwa jest teŜ zmiana alokacji parametrów zadań. Ludzie odnoszący sukcesy starzejąc się to nie ci, którzy po prostu kontynuują lub zastępują swoje zadania tak długo, jak tylko się da; oni znajdują równieŜ zastępców swych przyjaciół i innych bliskich osób, które umierają. Związki z Ŝyciem wspólnoty i społeczności lokalnej pozwalają na społeczne zaangaŜowanie w praktyczne zajęcia promujące zdrowie i dobre samopoczucie. Integracja społeczna moŜe mieć dla seniorów takie samo znaczenie, jak zachęty finansowe. W przypadku dobrowolnego zaangaŜowania się, szczególnie aktywności o zabarwieniu politycznym lub podczas reprezentacji interesów osób starszych, kluczową rolę odgrywa uznanie społeczne. Wiele z takich aktywności jest opartych o wiedzę związaną z wykonywanym wcześniej zawodem oraz o umiejętności nabyte w trakcie Ŝycia. Kreują one pozytywne związki pomiędzy wiekiem i uznaniem społecznym. Ma to znaczenie dla procesu tworzenia toŜsamości, który trwa równieŜ w zaawansowanym wieku. Zajęcia wymagające przejęcia róŜnych ról społecznych mają pozytywny efekt na samopostrzeganie seniorów. Partycypacja społeczna przyjmująca formę promocji moŜliwości kompensacji i aktywny tryb Ŝycia wraz z takimi czynnikami jak polepszenie kondycji fizycznej i zdrowa dieta mają generalnie dobry wpływ na zdrowie i spowalniają procesy starzenia się mózgu. AngaŜując się w wolontariat w sferze publicznej, ludzie mają szansę dzielić swe zainteresowania i pasje z innymi. To z kolei daje im moŜliwość wzmocnienia ich związków ze społeczeństwem, spotkania ludzi w róŜnym wieku i wzięcia udziału w poŜytecznych zajęciach. Młodzi dorośli czerpią sens ze zdobywania kolejnych celów edukacyjnych i zawodowych, natomiast aspekty partycypacji społecznej nabierają znaczenia w późniejszych etapach Ŝycia. Aktywna partycypacja w Ŝyciu publicznym wiąŜe się z olbrzymimi zyskami dla społeczeństwa. Świadomość trendów społecznych nasuwa wniosek, Ŝe odsunięcie seniorów od Ŝycia publicznego i odczuwana przez nich dyskryminacja oznaczałyby zmarnowanie ich umiejętności. Aktywna partycypacja seniorów w Ŝyciu publicznym oznacza olbrzymi zysk dla nich samych. Ludzie dziwią się dowiadując się, Ŝe ich zaangaŜowanie w Ŝycie publiczne pozwoli im coś zyskać i Ŝe jest to działanie polepszające jakość Ŝycia oraz promocja zdrowia, poniewaŜ powszechna opinia koncentruje się raczej na wysiłku, stresie, a nawet rozczarowaniu związanym z działaniem. ZaangaŜowanie obywatelskie ludzi starszych polepsza ich Ŝycie i stan zdrowia. „Satysfakcja z Ŝycia moŜe równieŜ wynikać z bycia częścią procesu rozwoju, testowania własnych moŜliwości dzięki innym, wyciągania wniosków z ich ocen, osiągania celów nie tylko osobistych, ale o znaczeniu społecznym.” (Zeman 2008, s. 12) Pozytywny związek pomiędzy wolontariatem seniorów i ich stanem zdrowia jest coraz bardziej zauwaŜalny i ceniony na płaszczyźnie europejskiej. „Opracowanie strategii promujących zdrowy styl Ŝycia i zapobieganie przyszłym problemom zdrowotnym stanie sie w kontekście starzejącego się społeczeństwa priorytetem” (Komisja Wspólnot Europejskich 2006, s. 21). Promocja zaangaŜowania się seniorów ma olbrzymie 17 Strona znaczenie dla całego społeczeństwa i jest istotną częścią programu prozdrowotnego dla pokolenia seniorów w Europie. Dlatego teŜ Unia Europejska powinna stworzyć inicjatywy na tym obszarze i udostępnić stosowne źródła finansowania. 18 Strona 3. Program edukacyjny – ramy ogólnoeuropejskie 3.1 Wnioski z analizy wymagań, jakie muszą spełniać trening i wsparcie 3.1.1 Cel Cenne wskazówki otrzymane w wyniku przeprowadzonej oceny potrzeb pozwoliły na stworzenie doskonale dostosowanego do potrzeb grupy docelowej programu edukacyjnego w postaci jednolitych ram ogólnoeuropejskich i curriculów narodowych. Instrumentem owej oceny była analiza oczekiwań i wymagań stawianych treningowi i wsparciu seniorów chętnych reprezentować swoje środowisko w przestrzeni publicznej w krajach objętych programem – Bułgarii, Niemczech, Polsce, Włoszech i Wielkiej Brytanii. 3.1.2 Punkt wyjścia Potrzeby treningu i wsparcia dotyczą zidentyfikowanych róŜnic pomiędzy aktualnie istniejącymi umiejętnościami i oferowanym wsparciem a umiejętnościami i poziomem wsparcia zdefiniowanymi jako cel szkolenia. Oczekiwania wobec efektów kursu wyraŜane przez samych seniorów dotyczą zlikwidowania róŜnicy pomiędzy aktualnie posiadanymi umiejętnościami i oferowanym im wsparciem a umiejętnościami i poziomem wsparcia, które chcą osiągnąć dzięki odbyciu szkolenia. W Ŝyciu zawodowym potrzeby kształcenia i treningu wyraŜałaby róŜnica między profilem pracy czy wymaganiami stawianymi zatrudnionym a spełnieniem ich dzięki posiadanym przez nich umiejętnościom. W niektórych przypadkach umiejętności, których mogą potrzebować seniorzy wolontariusze, nie da się łatwo ani dokładnie zdefiniować. ZaleŜy to od róŜnych czynników: środowiska lokalnego, regionalnego i narodowego, róŜnych sposobów definiowania aktywnej postawy obywatelskiej i typów partycypacji (formalna, nieformalna, konwencjonalna, niekonwencjonalna). Ponadto mogą wystąpić róŜnice w postrzeganiu tego, jakie umiejętności i rodzaj wiedzy są niezbędne; zaleŜy to od punktu widzenia i rodzaju polityki, w którą seniorzy mogą się zaangaŜować. Tradycyjnie była to polityka społeczna, ale w dzisiejszych czasach zaangaŜowanie moŜe dotyczyć wszelkich debat politycznych. W naszym przypadku największe znaczenie ma wymiar subiektywny: czyli rodzaj umiejętności, które są istotne w oczach seniorów- wolontariuszy. 3.1.3 Przeprowadzenie analizy Między listopadem 2006 a marcem 2007, a częściowo równieŜ w późniejszym czasie, zgodnie z moŜliwościami organizacyjnymi i finansowymi niniejszego projektu przeprowadzono przykładowe badania terenowe, wywiady pogłębione z ekspertami, staŜe towarzyszące oraz analizę źródeł wtórnych. Na badania terenowe w Bułgarii składały się analiza róŜnych tekstów oficjalnych, wiadomości, prasy i informacji umieszczanych w Internecie oraz własne obserwacje. Tak samo wyglądały one we Włoszech. Dodatkowo doświadczenia zebrane w załoŜonym lokalnym ciele doradczym w Weronie zostały ujęte w analizie potrzeb treningu. 19 Strona W Niemczech wyniki uzyskano na podstawie dwóch róŜnych kwestionariuszy. Jeden z nich dotyczył potrzeb ocenianych z punktu widzenia profesjonalistów, a odpowiedzi udzieliło 10 pełnoetatowych ekspertów (naukowców, dyrektorów wydziałów komunalnych zajmujących się sprawami seniorów itp.). Natomiast kwestionariusz dotyczący zapotrzebowania na wsparcie (z punktu widzenia samych zainteresowanych) zawierał odpowiedzi 20 reprezentantów seniorów na poziomie landu (regionalnym) oraz kilku członków lokalnych komitetów seniorów. Odpowiedzi udzielone w róŜnych regionach Niemiec (wschód – zachód, tereny wiejskie – miasta) z grubsza pokrywają się. Wyniki pozwalają stworzyć całościowy obraz sytuacji, choć nie moŜna ich uwaŜać za reprezentatywne w naukowym rozumieniu. W Wielkiej Brytanii badanie polegało na wywiadach z ekspertami na poziomie lokalnym i regionalnym, pracującymi w Radzie Miejskiej Lancaster i Radzie Hrabstwa Lancashire, odpowiedzialnymi szczególnie za zapewnienie usług na rzecz osób starszych. Ponadto badanie objęło równieŜ lokalną organizację charytatywną, przekonującą mieszkających w mieście ludzi starszych do tworzenia grup samopomocy i chętną do wsparcia SEVIR na wszelkie moŜliwe sposoby. Seniorzy, którzy wzięli udział w wywiadzie, pochodzą z wielu róŜnych grup. Jedną z nich jest Senior Learners Programme (SLP; Program Edukacji Seniorów) na uniwersytecie w Lancaster. Uczestniczą oni w kursach uniwersyteckich jedynie dla przyjemności lub zdają egzaminy, piszą eseje i zdobywają kwalifikacje. Istotne jest, Ŝe uczą się w swojej grupie, a więc mamy tu do czynienia z ustrukturyzowaną wspólną nauką ludzi starszych. 3.1.4 Identyfikacja oczekiwań i Ŝyczeń wobec treningu Do umiejętności niezbędnych do efektywnego reprezentowania swojego środowiska seniorzy zaliczają know-how oraz umiejętności społeczne i metodologiczne. Do wiedzy specjalistycznej naleŜy według nich ogólne know-how w zakresie systemu prawnego i administracji publicznej oraz procesów i procedur stosowanych podczas podejmowania decyzji politycznych, szczególnie te ich aspekty, które dotyczą seniorów. Umiejętności społeczne to np. komunikacja i umiejętność pracy w zespole. Do kompetencji metodologicznych naleŜą mechanizmy oceny problemów/zagadnień i/lub waŜne narzędzia do ich rozwiązywania, podstawowe umiejętności biurowe i obsługi komputera, elementy PR i zarządzania oraz wiedza na temat finansów i Ŝycia publicznego (negocjacje, lobbing, zarządzanie w sytuacji konfliktowej, przemówienia). Ogólnie rzecz biorąc, doświadczenie Ŝyciowe ludzi starszych obejmuje całą gamę umiejętności, które mogą być uŜyteczne podczas reprezentacji interesów swego środowiska. Z jednej strony moŜna w jej ramach zastosować niemal wszystkie umiejętności. Ocena posiadanych umiejętności zmienia się w zaleŜności od kraju: Ocenia się, Ŝe seniorzy w Bułgarii dysponują podstawowymi umiejętnościami organizacyjnymi, które nabyli jako uczestnicy róŜnego typu obowiązkowych działań społecznych w miejscu pracy w czasach demokracji ludowej. Seniorzy są przyzwyczajeni do udziału w wydarzeniach kulturalnych. W Niemczech ludzie starsi posiadają pewną wiedzę na temat politycznych procesów decyzyjnych i gerontologii. Najbardziej brakuje umiejętności metodologicznych. Dostępne są natomiast pewne umiejętności społeczne. NaleŜą do nich odwaga, grzeczność, odporność na frustrację, cierpliwość, empatia, altruizm, gotowość do kompromisu, (czasem zbyt duŜa) cierpliwość oraz umiejętność zachowania własnej opinii. W Wielkiej Brytanii i Polsce 20 Strona posiadane umiejętności dotyczą przede wszystkim obszaru społecznego (komunikacja), przywództwa/zarządzania i metodologii (finanse, planowanie, rozwiązywanie problemów). Cechą łączącą wszystkich seniorów chętnych do obywatelskiego zaangaŜowania się jest gotowość do podjęcia aktywności i kształtowania własnej sceny społecznej i politycznej zgodnie z potrzebami swego otoczenia, czyli starszych pokoleń. Są oni świadomi problemów, z jakimi zmagają się ludzie starsi. Ogólnie rzecz biorąc dysponują oni olbrzymim skarbem doświadczeń zebranych podczas pracy zawodowej, dobrowolnego zaangaŜowania się i w Ŝyciu rodzinnym. Jako przykłady moŜna wymienić umiejętność pracy w zespole, zdolności przywódcze oraz ducha współpracy. Ze względu na odrębne doświadczenia osobiste i zawodowe, seniorzy dysponują róŜnymi umiejętnościami. Większość z osób aktualnie aktywnie angaŜujących się posiada doświadczenie organizacyjne i/lub wykształcenie wyŜsze. 3.1.5. Konsekwencje dla programu edukacyjnego Analiza potrzeb i oczekiwań wobec treningu pozwoliła na sformułowanie kliku wytycznych pomagających stworzyć nasz program edukacyjny: a. Kształcenie ustawiczne jest kluczem do efektywnej partycypacji politycznej. Potrzebna jest kampania mająca na celu zwiększenie publicznej świadomości w zakresie znaczenia takich programów edukacyjnych. b. Trening powinien być dostosowany ściśle do potrzeb reprezentantów własnego środowiska, koncentrując się na umiejętnościach negocjacyjnych i zarządzaniu w sytuacjach konfliktowych oraz rozwiązywaniu innych problemów. c. Lista moŜliwych tematów jest bardzo długa, co naleŜy wziąć pod uwagę, planując treści kursów treningowych. Trzeba się zastanowić nad wszelkimi zagadnieniami dotyczącymi interesów seniorów. Trening musi dotyczyć umiejętności waŜnych dla specyficznego typu zaangaŜowania, ale teŜ uwzględniać potrzeby edukacyjne seniorów. Obejmują one kombinację politycznego know-how oraz umiejętności metodologicznych i społecznych. Kursy powinny koncentrować się na potrzebach konkretnej grupy „studentów”. d. Z analizy wynika, Ŝe naleŜy zająć się następującymi tematami: − Zagadnienia wolontariatu: know-how i przegląd dotyczący wolontariatu, jego zagadnień społecznych, istniejących moŜliwościach wsparcia, wolontariatu seniorów w innych krajach, − Zagadnienia z zakresu gerontologii: realistyczna ocena starości, jakości i pojmowania Ŝycia w podeszłym wieku, jakość Ŝycia seniorów w innych krajach − Zagadnienia polityczne: wiedza na temat politycznych procesów decyzyjnych, istotne zapisy prawne, trendy społeczne i ekonomiczne, polityka państwowa w kontekście Unii Europejskiej i procesów globalizacji, wraz z takimi tendencjami demograficznymi jak starzenie się społeczeństw i migracja, państwowe regulacje rynku, historyczne i przyszłe systemy ubezpieczeń − Umiejętności metodologiczne: zarządzanie w sytuacjach konfliktowych, prezentacje, public relations, team building, tworzenie sieci, praca w grupie/team building, umiejętności negocjacyjne, marketingowe, badawcze, technologie informacyjne, wiedza z zakresu finansów − Umiejętności społeczne: komunikacja, pewność siebie, samoocena, trening asertywności, cierpliwość, przywództwo i zrównowaŜenie emocjonalne. 21 Strona e. Koncepcja dydaktyczna oparta o doświadczenie i kompetencje Ankietowani podkreślają, Ŝe trening powinien odbywać się w oparciu o doświadczenie i kompetencje. Powinien róŜnić się od nauki w szkole, która często była skoncentrowana na osobie nauczyciela i alienowała uczniów. Przytoczone stwierdzenia pochodzą z przeprowadzonych wywiadów: − Nauczyciele powinni cenić umiejętności seniorów. Powinni stworzyć atmosferę, w której wcześniejsze doświadczenia osobiste i zawodowe są respektowane jako punkt wyjścia dla procesu treningowego − Kurs powinien być laboratorium treningowym, tworzyć atmosferę, w której wszyscy mogliby uczyć się od siebie nawzajem. − Powinien tworzyć świadomość własnych mocnych i słabych stron dzięki atmosferze stymulującej samoocenę. Musimy pamiętać, Ŝe osoby starsze nie są tak chętne do chwalenia się swymi osiągnięciami lub umiejętnościami, jak ludzie młodzi. − Kurs powinien mieć wymiar praktyczny. W centrum treningu powinno znajdować się znaczenie reprezentacji. − WaŜne jest, aby nauczyciele rozumieli specyficzną sytuację zaangaŜowanych seniorów. Jedną z moŜliwości jest zatrudnienie nauczycieli z tego samego pokolenia co uczestnicy, a przynajmniej nie młodszych niŜ najmłodszy z nich. f. Partycypujący i aktywizujący proces edukacyjny Proces edukacyjny powinien mieć charakter partycypujący i aktywizujący. Program edukacyjny, który rości sobie prawo do przemiany ludzi zainteresowanych w zaangaŜowanych lub przetransformowania biernych przedmiotów polityki dotyczącej seniorów w aktywne podmioty dbające o swoje własne interesy, musi wykorzystywać aktywny proces uczenia się. g. Elastyczność na stosownym poziomie Seniorów nie wolno zdominować. NaleŜy zagwarantować odpowiedni poziom treningu, pamiętając Ŝe moŜe on się róŜnić w zaleŜności od grupy. Programy muszą być elastyczne i dawać moŜliwość adaptacji do specyficznych warunków. Ma to wpływ m. in. na metody treningu, wykorzystanie źródeł i materiałów drukowanych. Z badań wynika, Ŝe ludzie wraz z wiekiem tracą chęć do udziału w edukacji formalnej, dlatego musimy zaoferować cały wachlarz lokalizacji, źródeł i metod kursu, a niektórym uczestnikom edukację w moŜliwie największym stopniu nieformalną. 3.2 Kluczowe koncepcje metod dydaktycznych Jest rzeczą oczywistą, iŜ nie istnieje jeden uniwersalny program edukacyjny, który moŜna by zastosować we wszystkich krajach. Konieczne jest znalezienie stosownej równowagi między wspólną europejską esencją a charakterystyką narodową oraz politycznymi i społecznymi realiami kaŜdego z krajów. W niniejszym projekcie mamy do czynienia z europejską spójną ramą i curriculami dostosowanymi do indywidualnych cech narodowych. Następujące koncepcje i zasady dydaktyczne wyznaczają standardy programu edukacyjnego SEVIR: 22 Strona Specyficzna przestrzeń nauki i zarządzania procesem edukacyjnym Uczestnicy programu to osoby starsze, które szkolą się w celu uzyskania kompetencji aktywnego obywatela. Mają one reprezentować interesy swej grupy wiekowej w sposób aktywny i kreatywny i są odpowiedzialne za swe strategie uczestnictwa. W związku z tym proces uczenia się powinien postępować zgodnie z tymi celami. Ci, którzy chcą zyskać umiejętności waŜne dla uczestnictwa, powinni dostać szansę wypróbowania ich w procesie nauki. Kursy tworzą chronioną przestrzeń potrzebną do ćwiczenia waŜnych umiejętności w przyjaznej i ubogacającej atmosferze. Osoby mogące odwołać się do pozytywnych doświadczeń podczas treningu, będą bardziej zmotywowane oraz będą miały więcej odwagi do rozwiązywania konfliktów i znajdowania wyjścia z trudnych sytuacji. Kursy treningowe mają być miejscem „nauki na przykładzie” prowadzącej do powstania aktywnej postawy obywatelskiej. Pod pojęciem uczenia się na przykładach rozumiemy połączenie treści i celów kształcenia ze specyficzną sytuacją uczestników – w tym przypadku ludzi starszych (Negt 1971). Podstawa to doświadczenie i kompetencje Program edukacyjny za punkt wyjścia przyjmuje umiejętności aktualnie posiadane przez zaangaŜowanych obywateli-seniorów. Koncepcje edukacyjne i procesy uczenia się są zestrojone z ich sytuacją Ŝyciową – jako przedstawicieli ich grupy wiekowej. “Celem nie jest w przygotowanie obywateli do pełnienia określonych zadań publicznych, ale w pierwszym rzędzie praca nad ich kompetencjami, zdolnościami i Ŝyczeniami.” (Klie 2000, s. 121) Kursy nie są traktowane instrumentalnie, celem jest raczej zyskanie indywidualnej i kolektywnej samoświadomości przez seniorów. Metody aktywizacji i kreatywność Program edukacyjny, który rości sobie prawo do przemiany ludzi zainteresowanych w zaangaŜowanych lub przetransformowania biernych przedmiotów polityki dotyczącej seniorów w aktywne podmioty dbające o swoje własne interesy, musi wykorzystywać aktywny proces uczenia się. Uczestniczący w kursach są podmiotami procesu uczenia się. Nauczyciele pełnią funkcję trenerów, mają za zadanie kształtować wydajne procesy uczenia się. Ich rola nie polega na prowadzeniu, a na wspieraniu. Inicjują, organizują i towarzyszą procesowi uczenia się, poniewaŜ powinien on w moŜliwie duŜym stopniu biec swoim własnym torem. Koncepcją, na której opiera się program, jest pojęcie uczenia się zorientowanego na doświadczenie i proces oraz uczenia się przez uczestnictwo, co ułatwia rozwój zdolności oceny, samodeterminacji i partycypacji. W konsekwencji w procesie uczenia się powinny zostać zastosowane metody ułatwiające prowadzenie dialogu oraz takie metody aktywne i wspomagające refleksję, które są zgodne z biografiami i wiedzą starszych ludzi. Uczestnicy powinni mieć w trakcie kursu moŜliwość zastosowania świeŜo przyswojonych kompetencji. W sytuacji idealnej uczestnicy współdecydują o wyborze i znaczeniu poznawanych treści. Powinni wiedzieć dokładnie, czego mogą oczekiwać od kursu i czego oczekuje się od nich. Kursy powinny gwarantować ramy ułatwiające komunikację i nawiązywanie kontaktów; powinny teŜ celować w róŜnorodności metodycznej, spójności dydaktycznej oraz być zorientowane na praktykę. Program edukacyjny dla ludzi starszych “Ludzie starsi potrafią się uczyć, ale w zasadzie nie ma moŜliwości uczenia ich.” Procesy uczenia się ludzi starszych odbywają się w oparciu o dziesięciolecia specyficznych doświadczeń edukacyjnych. Najprawdopodobniej ich dotychczasowa nauka formalna i zawodowa odbywała 23 Strona się zgodnie z paradygmatem zajęć skoncentrowanych na nauczycielu. W trakcie Ŝycia starsi ludzie zyskali liczne kompetencje. Ich oczekiwania, Ŝe bogactwo zebranych przez nich doświadczeń zostanie wykorzystane, są słuszne. Przeprowadzone przez nas analizy oczekiwań wobec szkoleń pokazują, Ŝe starsi ludzie często nie oczekują sytuacji typowo szkolnych, ale raczej procesu wspólnego uczenia się w grupach. Nauczanie komplementarne NaleŜy zastosować moduły nauki oraz komunikacji on-line, częściowo jako formy kontaktu z nauczycielem, częściowo jako forum europejskiej wymiany i dialogu międzyregionalnego i międzynarodowego. Z doświadczeń zebranych podczas szkoleń próbnych przeprowadzonych w ramach niniejszego programu wynika, Ŝe seniorzy mają istotne trudności w zrozumieniu instrumentów uczenia się on-line. Jeśli te narzędzia miałyby zostać skutecznie uŜyte podczas projektu wspierającego zaangaŜowanie obywatelskie, seniorzy biorący w nim udział muszą wcześniej zaznajomić się z korzystaniem z narzędzi informatycznych. Unikanie ograniczeń dostępu Program powinien być dostępny dla obydwu płci i wszystkich klas społecznych oraz grup etnicznych. Nie będzie to łatwe, poniewaŜ grupa docelowa, czyli zaangaŜowane społecznie starsze osoby, naleŜą głównie do wyŜszych klas społecznoekonomicznych. Bardzo istotne jest zwrócenie uwagi na dyskryminację seniorów oraz nierówności społeczne między starszymi pokoleniami. Podczas planowania kursu naleŜy zlikwidować wszelkie przeszkody mogące utrudnić dostęp do niego poszczególnym grupom, np. kobietom lub członkom niŜszych klas społecznoekonomicznych. Ma to konsekwencje dla marketingu kursów, wyboru miejsca i czasu, w którym będą się odbywały, angaŜowania metod i nauczycieli. Dzięki temu uniknie się zignorowania seniorów mających utrudniony dostęp do kursów. Jednak bezpośrednią grupą docelową tego projektu są osoby zajmujące się szkoleniem dorosłych, seniorzy zainteresowani podjęciem aktywnej roli w Ŝyciu publicznym jako wolontariusze oraz organizacje reprezentujące seniorów. Oczywiście korzystna jest obecność na kursie seniorów z wszystkich klas społecznych jako reprezentantów ich specyficznych grup. Planując treści i marketing kursów moŜemy zagwarantować moŜliwość zrozumienia i wzięcia udziału w dyskusji ludziom bez tytułów naukowych. Jednak musimy wziąć pod uwagę, Ŝe jedynie mała grupa obywateli, niewielu seniorów, jest gotowych na aktywność w tym sektorze. Jest to jednak waŜny filar Ŝycia w demokracji. RóŜne grupy docelowe – róŜne kursy Główną grupą docelową projektu są seniorzy chcący aktywnie realizować swą postawę obywatelską, biorąc udział w szeroko pojętym Ŝyciu politycznym. Powoduje to, Ŝe niezbędnym minimum jest ich wraŜliwość na procesy polityczne. Spodziewamy się, Ŝe uczestnikami kursu będą seniorzy naleŜący do dwóch grup: 1. Seniorzy obecnie nie zainteresowani polityką i tego rodzaju zaangaŜowaniem, ale potencjalnie chętni do działań na tym polu w przyszłości. 2. Starsi ludzie posiadający doświadczenie w przyjmowaniu aktywnej postawy obywatelskiej lub zdecydowanie deklarujący gotowość do zaangaŜowania się. Dla tych dwóch typów postaw przygotowujemy odrębne kursy. 24 Strona Dla seniorów juŜ angaŜujących się lub chcących się zaangaŜować tworzymy seminaria mające na celu umoŜliwienie im zastosowania swych umiejętności w aktywnym działaniu obywatelskim jako reprezentantom swych środowisk. W sytuacji, gdy seniorzy nie brali dotychczas pod uwagę moŜliwości zaangaŜowania się, oferujemy kursy, których celem jest uwraŜliwienie na potencjał i moŜliwości, jakie niesie ze sobą aktywność obywatelska seniorów. Na te seminaria zapraszamy seniorów, organizacje seniorów i decydentów zajmujących się polityką dotyczącą seniorów. 3.3 Spis kompetencji – trenowane umiejętności 1. Wstęp Ogólnym celem projektu SEVIR jest stworzenie programu treningu kompetencji niezbędnych do partycypacji seniorów w reprezentacji ich własnego środowiska. Istotną częścią tego programu edukacyjnego są moduły treningowe. Opisują one, w jaki sposób naleŜy trenować i uczyć się w praktyce istotnych umiejętności. Analiza potrzeb treningowych, będąca częścią projektu, wykazała, Ŝe seniorzy potrzebują specyficznego know-how oraz kilku umiejętności społecznych i metodologicznych, aby skutecznie reprezentować interes swojego środowiska w Ŝyciu publicznym. Teksty modułów treningowych opisują konkretne warunki, w jakich moŜna uczyć się o tych umiejętnościach, zawierające m. in. określenie celów, treści i metodologii nauczania. 2. Przegląd umiejętności trenowanych w ramach kursów Analiza potrzeb i oczekiwań seniorów wobec treningu i wsparcia, przeprowadzona w krajach biorących udział w projekcie, czyli Bułgarii, Niemczech, Włoszech, Polsce, Szwajcarii i Wielkiej Brytanii, wykazała, Ŝe przedmiotem szkolenia będą następujące umiejętności: Z ‘filozofii’ Interakcji Zorientowanej na Temat przejmujemy koncepcję mówiącą, Ŝe skuteczne zaangaŜowanie wymaga syntezy wielu róŜnych wymiarów działania, obejmujących kompetencje osobiste, umiejętności społeczne i metodologiczne i łączące je z wiedzą na temat świata i środowiska społecznego i politycznego Spektrum kompetencji potrzebnych seniorom do przyjęcia aktywnej postawy obywatelskiej w celu reprezentacji ich grupy w Ŝyciu społecznym Wymiar kompetencji Umiejętności społeczne i osobiste Umiejętności metodologiczne Opis Umiejętność podjęcia interakcji z innymi ludźmi, działań zorientowanych na relacje i grupę, zdefiniowania celów i przekształcenia ich w zadania i ich poszczególne etapy Komunikacja Przywództwo Asertywność Przykłady Komunikacja Przywództwo Asertywność Team building Rozwiązywanie konfliktów Prezentacje 25 Strona Wiedza na temat środowiska społecznego i politycznego Umiejętność rozpoznawania i oceny sytuacji społecznych i politycznych oraz struktur i procesów istotnych dla interesów reprezentacji seniorów Public relations Networking – nawiązywanie kontaktów i tworzenie sieci współpracy Negocjacje Umiejętności badawcze Obsługa komputera Zwiększenie świadomości Struktury i procesy decyzyjne / legislacja na poziomie lokalnym istotna z punktu widzenia seniorów Główne tematy polityki dotyczącej seniorów 3. Szczegóły modułów treningowych 3.1. Umiejętności społeczne i osobiste Temat modułu treningowego Umiejętności komunikacyjne Grupa(y) docelowa(e) Seniorzy pełniący, lub chcący pełnić, aktywną rolę w reprezentacji ich środowiska w Ŝyciu publicznym Uczestnicy potrafią: Zrozumieć, jak i dlaczego komunikujemy się w specyficzny sposób Zidentyfikować stosowną metodę komunikacji w konkretnym kontekście reprezentacji interesów Opracować kilka praktycznych umiejętności skutecznej komunikacji w sytuacjach symetrycznych (grupa aktywnych seniorów) i asymetrycznych sytuacjach komunikacyjnych (negocjacje z decydentami na poziomie lokalnym) Zademonstrować wiedzę i rozumienie głównych teorii związanych z komunikacją werbalną, niewerbalną i pisemną Cel(e) Treści Czym jest komunikacja? Komunikacja werbalna i niewerbalna Znaczenie języka ciała Znaczenie rozumienia poziomów treści i relacji Aktywne słuchanie Problemy i bariery komunikacji, strategie pokonywania ich Formy komunikacji pisemnej – struktury, style, konteksty Skuteczne wykorzystanie symboliki obrazu 26 Strona Metodologia Potrzebny czas Potrzebny materiał Lokalizacja Pomocne wskazówki praktyczne Technika pięciu zdań w argumentacji Skuteczne negocjacje, szkoła harvardzka Symulacje z przejmowaniem roli, triady, mini wykłady, studia przypadku 6 godzin Próbki komunikacji pisemnej, wideoklipy z wywiadem, konwersacje – przykłady dobrych i złych praktyk Obszerne pomieszczenie konferencyjne z dającymi się przestawić meblami i wieloma duŜymi stołami umoŜliwiającymi uczestnikom pracę w grupach Starsi uczestnicy z pewnością rozwinęli swoje własne style komunikacji i będzie im z tym dobrze. Jeśli jednak zamierzają zająć się reprezentowaniem swojego środowiska, będą prawdopodobnie musieli zaadaptować swój styl do wymogów języka pisanego lub mówionego. Temat modułu treningowego Kompetencje przywódcze Grupa(y) docelowa(e) Seniorzy, którzy są lub chcą być aktywni, reprezentując interesy swej grupy „Wiedzieć znaczy móc" (Francis Bacon). W naszym współczesnym społeczeństwie kaŜdy chce potrafić mówić o wszystkim! Dlatego naleŜy zachować ostroŜność: Uwaga! Kompetencje i wiedza czynią nas potrzebnymi i interesującymi, ale musimy być zdolni do interakcji z taką rzeczywistością, która jest nieustanną zmianą, porównaniem z rzeczywistościami zewnętrznymi, a umiejętności społeczne pozwolą nam na interakcje fachowe i świadome oraz zyskanie adekwatnego przywództwa w poszczególnych sytuacjach. “Kto zbudował siedem wieŜ Babel? KsiąŜki są pełne imion królów. Czy to królowie ciągnęli surowe bloki skalne? Gdzie zniknęli budowniczowie wieczorem owego dnia, gdy ukończono Wielki Mur?” (Bertold Brecht) Skuteczne zaangaŜowanie zespołu lub grupy seniorów wymaga przywódcy. Ktoś musi być odpowiedzialny za przemawianie w imieniu całej grupy. Sztuką przywódcy jest prowadzenie bez dyktatury. Niebezpieczeństwem jest przywództwo nad seniorami przeradzające się w dyktaturę, a tak właśnie często się dzieje. Niektóre z aspektów pokrywają się z modułem „team building”. ZaangaŜowanie seniorów dzięki stymulacji ich być moŜe uśpionych potencjałów przywódczych ZaangaŜować w równym stopniu kobiety i męŜczyzn Przesłanki racjonalne uzasadnienie Cele edukacyjne 27 Strona Cel(e) kształcenia Treści Metodologia Uczestnicy naleŜący do grupy docelowej powinni nauczyć się, co jest istotne dla dobrego przywódcy grupy seniorów przyjmujących aktywną postawę obywatelską. 1. Definicja dobrego lidera grupy aktywnych seniorów: Kto jest idealnym liderem? Stworzenie profilu osobowościowego lidera. Co oznacza przywództwo? Czy słuŜy obudzeniu zainteresowania czy awersji? Czy skuteczne przywództwo wiąŜe się z osobą czy wynika z serii działań i sposobu zachowania się? 2. Umiejętności przywódcze – strategie pozytywnego przywództwa w ramach dobrowolnego zaangaŜowania się Stajesz się liderem: strategie osiągania pozycji lidera – wewnętrzne ulepszanie jej 3. Strategie podziału przywództwa pomiędzy aktywnymi seniorami “Nauczyciel... nie zaprasza cię do domu mądrości, ale raczej prowadzi na granicę twego rozumu” (Gibran, Prorok). Tak jak mistrz u Gibrana, prawdziwy lider wie, jak przewodzić, ‘słuchać’, ‘obserwować’ grupę. Lider musi dysponować istotnymi kompetencjami, jednocześnie będąc częścią grupy. Tak naprawdę grupa jest silna i działa skutecznie jedynie wtedy, gdy kaŜdy jej członek czuje się wolny, nie przymuszany. Doświadczenie pracy grupowej stymuluje motywację i dzięki interakcjom i porównywaniu się z innymi pozwala na ocenę kompetencji kaŜdej osoby. Jeśli lider ogranicza się do scentralizowania i koncentracji całej władzy, jego zespołowi brakuje autonomii, przez co nie czuje się on odpowiedzialny za wspólne dobro. Natomiast jeśli grupa bierze udział w przywództwie lidera, atmosfera staje się aktywna i moŜliwa jest współpraca. Przywództwo naleŜy rozumieć jako słuŜenie wspólnocie. W Talmudzie czytamy: “Kto jest naprawdę mądry? Ten, kto uczy się od wszystkich wokół.” 4. Zadania lidera: na płaszczyźnie wewnętrznej (zespół, ciało doradcze seniorów) łączenie podejmowanych działań. Na płaszczyźnie zewnętrznej lider stara się wzmocnić własną strategię i ochronę interesów, nawet w obliczu oporu i przeszkód. Lider wskazuje kierunek działania i daje orientację, a takŜe mobilizuje zaangaŜowanie. Badania on-line. Praca grupowa symulująca daną sytuację (gra z podziałem na role). Ekspert zewnętrzny – jeśli to tylko moŜliwe, powinien równieŜ być seniorem, aby lepiej rozumieć problemy tego środowiska. Na przykład w takich obszarach jak: samoświadomość jako element sukcesu –kontrola 28 Strona Potrzebny czas Potrzebny materiał Lokalizacja Wskazówka praktyczna własnych emocji – motywacja i osiąganie celów; zna on problemy swego otoczenia i spróbuje uświadomić uczestnikom znaczenie działania zgodnego z posiadanymi umiejętnościami, co przekłada się na większą partycypację społeczną 10 godzin Materiały drukowane (treść prezentacji PowerPoint), flipcharty i tablice korkowe dla wizualizacji, łącze internetowe Dwa obszerne pomieszczenia potrzebne do: o prezentacji o pracy w dwóch grupach o spotkania grup na dyskusję i pracę praktyczną (patrz rola lidera) o końcową ewaluację przez eksperta Docelowa grupa seniorów musi dysponować średnim poziomem kultury lub wykształcenia zawodowego, doświadczeniem w pracy na stanowisku podwładnego w celu zwiększenia potencjału przywódczego, którego praca ta nie stymulowała, chęcią do ulepszenia swych umiejętności komunikacyjnych dzięki kursowi przywództwa oraz do reprezentowania własnego środowiska w społeczeństwie wykluczającym osoby starsze. Temat modułu treningowego Umiejętności związane z asertywnością Grupa docelowa Seniorzy chcący działać jako reprezentanci swego środowiska Uczestnicy potrafią: analizować umiejętności, którymi juŜ dysponują i skutecznie ich uŜywać, identyfikować sytuacje konfliktowe, wzmocnić zaufanie wobec własnych umiejętności związanych z asertywnością i uŜyć ich w trudnych sytuacjach podczas angaŜowania się na rzecz własnego środowiska Postawy autorefleksyjne i reakcje w sytuacjach konfliktowych. Jaki wpływ na zachowanie mają myśli i uczucia? RóŜnica między asertywnością i agresją Definicje asertywności i praw Analiza typów konfliktu i róŜnych technik asertywności Rozwiązywanie konfliktów poprzez wprowadzenie sytuacji typu win-win, które zaspokajają potrzeby kaŜdego Stosowanie technik asertywności w celu rozwiązania sytuacji konfliktowych pojawiających się podczas reprezentacji własnego środowiska Cel Treści 29 Strona Metodologia Potrzebny czas Potrzebny materiał Lokalizacja Pomocne wskazówki praktyczne Seminaria w małych grupach, gry z podziałem na role, triady, w których dwóch uczestników odgrywa role, a trzeci obserwuje ich działania i następnie komentuje je. 4 godziny flipchart, tablica suchościeralna Dowolne pomieszczenie seminaryjne zapewniające miejsce na gry z podziałem na role Sytuacja ta wymaga od uczestników analizowania swych myśli i emocji, co moŜe sprawiać nauczycielowi trudności w kontrolowaniu sytuacji 3.2 Umiejętności metodologiczne: Temat modułu treningowego. Grupa(y) docelowa(e) Cel(e) kształcenia Treści Team building Seniorzy, którzy są lub chcą być aktywni, reprezentując interesy swej grupy Uczestnicy naleŜący do grupy docelowej powinni nauczyć się, co jest istotne dla dobrej pracy grupowej oraz jakie korzyści dla seniorów reprezentujących swe środowisko z niej wynikają 1. Czynniki wywierające wpływ na sytuację w zespole seniorów reprezentujących swe środowisko w Ŝyciu publicznym Pojedyncze osoby/członkowie zespołu: w dobrym zespole kaŜdy zaangaŜowany senior moŜe zwracać uwagę na swoje interesy i pomysły. Zespół: dobry zespół charakteryzuje się wzajemną akceptacją, otwartością i silnym poczuciem solidarności. Zadanie: dobry zespół ma wizję i zadanie. Jasno sformułowane i obligujące cele, precyzyjnie podzielone kompetencje i dobrze ustrukturyzowane planowanie oraz ewaluacja są istotnymi elementami umoŜliwiającymi realizacje zadania w najlepszy moŜliwy sposób. Ujęcie globalne: dobry zespół seniorów reprezentujących swe środowisko w Ŝyciu publicznym jest postrzegany przez otoczenie polityczne i społeczne jako waŜny i kompetentny. 2. Elementy dynamiki grupy: kaŜdy dobrze funkcjonujący zespół ma co najmniej jednego przedstawiciela obejmującego następujące role: Lider: przedstawiciel, szef Ekspert: osoba kreatywna przedstawiająca pomysły, dbająca o kontakty z ekspertami róŜnych z róŜnych dziedzin, oceniający 30 Strona Metodologia Potrzebny czas Potrzebny materiał Lokalizacja Pomocne wskazówki praktyczne Współpracownik: lojalny pomocnik, sumienny pracownik, “cichy, pracowity członek zespołu” Outsider: klaun, „czarna owca” Wskazówki: Formalne przywództwo niekoniecznie pokrywa się z byciem prawdziwym liderem. Trudna (ale jednocześnie interesująca) jest sytuacja, w której wielu członków zespołu chce przejąć wiodącą rolę. W rezultacie dochodzi do współzawodnictwa. W trudnej sytuacji jest outsider stojący na skraju grupy i chcący porzucić zespół tak szybko, jak to tylko moŜliwe. NaleŜy koniecznie podkreślić, Ŝe outsiderzy są istotną częścią zespołu i są akceptowani tak samo, jak jego członkowie. wykład, praca w małych grupach/praca indywidualna, prezentacja i dyskusja plenarna Około 3 godzin Materiały drukowane(treść prezentacji PowerPoint), materiały ćwiczeniowe dla małych grup lub, alternatywnie, praca indywidualna. Materiały w PowerPoincie: zespół seniorów reprezentujących interesy swojego środowiska Flipchart i tablica korkowa do wizualizacji Lista kontrolna Pomieszczenie seminaryjne na tyle obszerne, aby przeprowadzić kurs bez zakłóceń. Ten moduł treningu moŜna łatwo połączyć z innymi częściami, takimi jak „Struktury i procesy" „Komunikacja”, „Umiejętności negocjacyjne”, „Przywództwo” i „Public relations”. Jeśli uczestnicy mają niewielkie doświadczenie w pracy grupowej, naleŜy skupić się na ich oczekiwaniach, chęciach i obawach istotnych dla pracy grupowej. Bardzo waŜne są nieustanne odwołania do doświadczeń zaangaŜowanych seniorów, po pierwsze do ich know-how dotyczącego team building’u, które zdobyli przez całe Ŝycie, po drugie do ich aktualnych doświadczeń wynikających z aktywności obywatelskiej, o ile taka występuje. Ten moduł treningowy został zaprojektowany jako nauka praktyczna. Seniorzy trenują elementy dobrej pracy zespołowej, aby zastosować je później w praktyce. Dzięki temu kurs jest miejscem „nauki na przykładzie” prowadzącej do powstania aktywnej postawy obywatelskiej. Pod pojęciem uczenia się na przykładach rozumiemy kombinację treści i celów kształcenia ze specyficzną sytuacją uczestników – w tym przypadku ludzi starszych. 31 Strona Temat modułu treningowego Grupa(y) docelowa(e) Cel nauczania Przesłanki racjonalne uzasadnienie Treści Rozwiązywanie konfliktów Seniorzy, którzy są lub chcą być aktywni, reprezentując interesy swej grupy Uczestnicy (naleŜący do grupy docelowej) mają nauczyć się radzenia sobie z konfliktami oraz konstruktywnego i otwartego rozwiązywania problemów podczas angaŜowania się na rzecz reprezentacji interesów swego środowiska. Z analizy zapotrzebowania i oczekiwań wobec treningu wynika, Ŝe kompetencje komunikacyjne i retoryczne naleŜą do najbardziej poŜądanych przez seniorów będących, bądź chcących być, aktywnymi reprezentantami interesów swego środowiska. Pośród szerokiej gamy zachowań w róŜnych sytuacjach komunikacyjnych radzenie sobie z konfliktami naleŜy do najistotniejszych, jako Ŝe seniorzy działają na bardzo konfliktowym obszarze. Doświadczenie aktywnych obywatelsko seniorów i wspomniana powyŜej analiza pokazuje, Ŝe: muszą oni zmierzyć się z potencjalnymi trudnościami w kontaktach z przedstawicielami innych interesów na szczeblu polityki lokalnej i dotyczącej seniorów, takimi jak urzędnicy miejscy, partie polityczne i decydenci. Ponadto muszą radzić sobie z wewnętrznymi konfliktami w podmiotach grupujących seniorów. Starsi ludzie reagują w takich sytuacjach bardzo nieprofesjonalnie i czują się bezradni. Powinni nauczyć się radzenia sobie z konfliktami i konstruktywnego i otwartego rozwiązywania problemów podczas angaŜowania się na rzecz reprezentacji interesów swego środowiska. W róŜnych krajach europejskich seniorzy nie znają sposobów konstruktywnego rozwiązywania problemów. W procesach socjalizacji przyzwyczaili się unikać ich. Dotyczy to w szczególny sposób krajów postkomunistycznych w Europie Środkowej i Wschodniej, gdzie konflikty uznawano za niepasujące do systemu politycznego. W związku z tym naleŜy pokazać, Ŝe demokracja, jak równieŜ uczestnictwo seniorów nie działają bez umiejętności rozwiązywania konfliktów. Wspomniany poniŜej zestaw narzędzi słuŜących do rozwiązywania konfliktów pozwala przyswoić sobie konstruktywne strategie rozwiązywania konfliktów pojawiających się na drodze reprezentacji interesów seniorów, nawet jeśli same metody są typowe dla innych obszarów działania. Przegląd głównych treści: Zasady komunikacji Model góry lodowej: model góry lodowej ilustruje fakt, Ŝe 32 Strona Metodologia Potrzebny czas Potrzebny materiał Lokalizacja jedynie niewielka część konfliktu, porównywalna do czubka góry, rozgrywa się na płaszczyźnie świadomości, a jego przyczyny są ukryte jako poziomy pragnień, obaw, przyzwyczajeń i relacji Model słuŜący do opisu dynamiki nieporozumień podczas dialogu RóŜnica pomiędzy zdolnością do radzenia sobie z konfliktem, unikaniem konfliktu i wpływem osobistego nastawienia wobec konfliktu i jego konsekwencji dla rozwiązania. RóŜne formy konfliktów interpersonalnych I: pomiędzy dwoma osobami, pomiędzy trzema osobami i w grupie RóŜne formy konfliktów interpersonalnych II: konflikt w związkach, konflikty interesów i konflikty wartości RóŜne style rozwiązywania konfliktów, od ustępowania do upierania się, od unikania do wspólnego rozwiązywania problemów Dynamika eskalacji konfliktu, od polemik do absolutnej konfrontacji Komunikacja: techniki konstruktywnego rozwiązywania problemów Rozwiązywanie konfliktów w relacjach Rozwiązywanie konfliktów interesów Jak wypracować kompromis Aspekty interkulturowe konstruktywnego rozwiązywania problemów Transfer przyswojonych treści do sytuacji, w jakiej seniorzy reprezentują interesy swojego środowiska Wykład, trening nastawienia wobec konfliktów, gry z podziałem na role dotyczące rozwiązywania konfliktów w oparciu o sytuacje konfliktowe charakterystyczne dla aktywności uczestników na polu reprezentacji interesów swojego środowiska (opcjonalnie nagranie wideo) Proces odgrywania sytuacji z podziałem na role: przygotowanie: wybór tematu i ról, ustalenie czasu przygotowania gry przez graczy i obserwujących, określenie ról obserwatorów: kto i co będzie obserwował? Następnie realizacja gry, nagranie (opcjonalne) i analiza Około 6 godzin Rozdanie materiałów (treści z prezentacji PowerPoint), materiały ćwiczeniowe i gry z podziałam na role (opcjonalne nagranie wideo), flipcharty i tablica korkowa do wizualizacji procesu Pomieszczenie na tyle obszerne, aby odgrywać sytuacje z podziałem na role, najlepiej dwa pomieszczenia, jedno dla 33 Strona Pomocne wskazówki praktyczne Temat modułu treningowego Grupa(y) docelowa(e) Cel(e) Treści całej grupy i drugie, mniejsze, do równoczesnego odgrywania sytuacji, o ile to konieczne. Wynika z tego konieczność obecności przynajmniej dwóch moderatorów. Ten moduł treningu będzie udany, jeśli uczestnicy są chętni do zaangaŜowania się w tak delikatny temat, jakim są konflikty. Dobrym punktem wyjścia jest sytuacja, gdy uczestnicy znają się między sobą i są otwarci wobec tematu. Pracę nad tematem zaleca się rozpocząć w późniejszych częściach kursu. Bardzo waŜne są nieustanne odwołania do doświadczeń zaangaŜowanych seniorów, po pierwsze do ich know-how dotyczącego rozwiązywania konfliktów które zdobyli przez całe Ŝycie, po drugie do ich aktualnych doświadczeń wynikających z aktywności obywatelskiej, o ile taka występuje. Gry z podziałem na role dają szansę na zintegrowanie w ramach kursu Ŝycia uczestników i ich doświadczeń jako wolontariuszy. Odgrywane scenki powinny naśladować sytuacje, w jakich znaleźli się seniorzy w ramach swego wolontariatu, co pozwoli wnieść ich praktyczne doświadczenie w proces edukacyjny. Ten moduł treningowy został zaprojektowany jako nauka praktyczna. Seniorzy trenują elementy procesu rozwiązywania konfliktów, aby zastosować je później w praktyce. Dzięki temu kurs jest miejscem „nauki na przykładzie” prowadzącej do powstania aktywnej postawy obywatelskiej. Pod pojęciem uczenia się na przykładach rozumiemy kombinację treści i celów kształcenia ze specyficzną sytuacją uczestników – w tym przypadku ludzi starszych. Umiejętności związane z prezentacjami Seniorzy pełniący, lub chcący pełnić, aktywną rolę w reprezentacji ich środowiska Uczestnicy potrafią: zgłębiać i stosować róŜnorodne techniki i umiejętności potrzebne w sytuacjach wymagających przygotowania i przedstawienia prezentacji tworzyć, planować i przedstawiać prezentacje zidentyfikować docelową publiczność i dostosować prezentację do jej specyfiki Identyfikacja wymagań stawianych przez publiczność Pozytywne i negatywne czynniki mające wpływ na jakość prezentacji Metody tworzenia i planowania prezentacji 34 Strona Metodologia Potrzebny czas Potrzebny materiał Lokalizacja Pomocne wskazówki praktyczne Temat modułu treningowego Grupa(y) docelowa(e) Cel(e) kształcenia Treści Pomoce i zasoby Wysyłanie i przyjmowanie informacji zwrotnych Umiejętności związane z pewnością siebie Dyskusja o róŜnych typach scenariuszy i kontekstów prezentacji Demonstracja dobrych i złych prezentacji Uczestnicy przedstawiają jednominutową prezentację na wybrane tematy związane z ich praktyką w reprezentowaniu swojego środowiska w Ŝyciu publicznym i otrzymują informacje zwrotne od tutora i grupy Uczestnicy dzielą się na grupy trzyosobowe i przygotowują oraz przedstawiają prezentację przy wsparciu tutora (patrz Pomocne wskazówki praktyczne) Informacje zwrotne od wszystkich 6 godzin PC, rzutnik multimedialny, flipcharty, markery/pisaki, karty z materiałem stymulującym / podpowiedziami, nagranie DVD dobrych i złych prezentacji DuŜe pomieszczenie zapewniające przestrzeń dla małych grup UŜycie technologii takich jak PowerPoint jest dziś powszechnie akceptowanym sposobem prezentacji. Jednak nie wszyscy uczestnicy-seniorzy opanowali tak zaawansowane umiejętności informatyczne. Dlatego waŜne jest włączenie i ćwiczenie innych metod przeprowadzania prezentacji, takich jak slajdy czy plakaty, w zaleŜności od poziomu umiejętności grupy. Public relations Seniorzy, którzy są lub chcą być aktywni, reprezentując interesy swej grupy Osoby zajmujące się edukacją dorosłych organizujące seminaria dla aktywnych seniorów Uczestnicy uczą się podstawowych elementów efektywnego public relations Zyskują konkretną motywację i opracowują rozwiązania dotyczące komunikowania swoich potrzeb grupie docelowej Public relations – definicje Public relations: jak wzmocnić i polepszyć relacje ze wszystkimi znaczącymi osobami i instytucjami Marketing: wszystkie działania ulepszające obrót produktem lub usługą, od stworzenia produktu po strategię marketingową 35 Strona Cele public relations 1. Publiczna informacja na temat własnych celów, zadań i usług. 2. Wzrost zainteresowania własnym zaangaŜowaniem 3. Apel o zaufanie i wsparcie 4. Promocja określonych celów (np. dialogu międzypokoleniowego) 5. Wpływ na polityczny proces decyzyjny 6. Ukazanie niesprawiedliwości społecznych i ich likwidacja Pięć strategicznych kroków public relations 1. Analiza wizerunku i corporate identity Co sądzi o mnie moja grupa docelowa? Kim jestem i jakie wraŜenie chcę zrobić? 2. Definicja celów: Co chcę osiągnąć? Informacja kluczowa: tak dokładna jak to tylko moŜliwe, najlepiej kryteria sprawdzalne: np. znaleźć dwóch nowych współpracowników do grupy zajmującej się reprezentacją interesów 3. Analiza grupy docelowej: Z kim muszę się skontaktować, aby osiągnąć zamierzony cel? MoŜliwie precyzyjne zdefiniowanie grupy docelowej 4. Koncepcja: W jaki sposób mogę dotrzeć do tej grupy? Koordynacja działań i środków mająca na celu dotarcie do grupy docelowej 5. Kontrola sukcesu: Czy osiągnąłem to, co zamierzałem? ZróŜnicowanie sceny mediów 1. ZróŜnicowanie ze względu na sposób publikacji (media drukowane, newsletter itp.) 2. ZróŜnicowanie ze względu na zasięg publikacji 3. ZróŜnicowanie ze względu na grupy docelowe Metodologia Potrzebny czas Kryteria decydujące o uznaniu informacji za interesującą (aktualność, tragedia, konflikt, humor, strategię marketingową Struktura praktyczna Doświadczenie seniorów w określonych dziedzinach Wykład eksperta Transfer do praktyki seniorów, uczestnicy pracują nad przykładami z ich własnego Ŝycia Co najmniej 6 godzin, jeśli uczestnicy będą wykonywać 36 Strona Potrzebny materiał Lokalizacja Pomocne wskazówki praktyczne praktyczne ćwiczenia Materiały drukowane (treść prezentacji PowerPoint), flipcharty i tablice korkowe do wizualizacji Pomieszczenie seminaryjne na tyle obszerne, aby przeprowadzić kurs bez zakłóceń. O sukcesie projektu decyduje ścisłe połączenie zagadnień public relations ze specyficznym doświadczeniem seniorów. Mają oni zyskać umiejętność zastosowania nabytej podstawy teoretycznej na temat public relations w ich własnych projektach. Mogą np. stworzyć ulotkę z zaproszeniem na konkretne wydarzenie lub napisać komunikat prasowy albo plan kampanii. Nad tymi zagadnieniami moŜna równieŜ pracować równolegle w małych grupach. Temat modułu treningowego Networking (nawiązywanie kontaktów i tworzenie sieci) – negocjacje – lobbing Grupa docelowa Seniorzy, którzy są lub chcą być aktywni, reprezentując interesy swej grupy Uczestnicy potrafią przeprowadzić skuteczne nawiązywanie kontaktów i tworzenie sieci – negocjacje – lobbing. Pytania do kierowania dyskusją: 1. Dlaczego nawiązywanie kontaktów i tworzenie sieci jest dla nas waŜne? 2. W jaki sposób tworzymy sieci kontaktów i jakie umiejętności są istotne? 3. Lobbing: Jak pozyskać decydentów zajmujących stanowiska w polityce i administracji dla swych postulatów? 4. Jak negocjować i jakie umiejętności są istotne? (np. jak zyskać wsparcie finansowe?) Trzy proste kroki do efektywnego lobbingu: Zgromadź kilka podstawowych faktów dotyczących twojego postulatu! Uwierz w swoją sprawę! Zastosuj przekonujące narzędzia komunikacji: bądź przygotowany, wyraŜaj się jasno i krótko! Bądź dokładny! Bądź przekonujący! Bądź wytrwały. Struktura praktyczna Doświadczenie seniorów w określonych dziedzinach Wykład eksperta Transfer do praktyki seniorów, uczestnicy pracują nad przykładami z ich własnego Ŝycia Co najmniej 6 godzin, jeśli uczestnicy będą wykonywać ćwiczenia praktyczne Cel nauczania Treści Metodologia Potrzebny czas 37 Strona Potrzebny materiał Pomocne wskazówki praktyczne 4 tablice korkowe, 2 flipcharty i 1 przybornik moderatora O sukcesie projektu decyduje ścisłe połączenie zagadnień public relations ze specyficznym doświadczeniem seniorów. Mają oni zyskać umiejętność zastosowania nabytej podstawy teoretycznej na temat public relations w ich własnych projektach. Mogą np. stworzyć ulotkę z zaproszeniem na konkretne wydarzenie lub napisać komunikat prasowy lub plan kampanii. Nad tymi zagadnieniami moŜna równieŜ pracować równolegle w małych grupach. Temat modułu treningowego Grupa(y) docelowa(e) Umiejętności badawcze Cel(e) Treści Metodologia Seniorzy pełniący, lub chcący pełnić, aktywną rolę w reprezentacji ich środowiska Uczestnicy: zyskują pojęcie, czym są badania; zostają wprowadzeni w róŜne metodologie badawcze i teorie za nimi stojące; opracowują kilka praktycznych umiejętności w zakresie planowania, przeprowadzania i protokołowania badań. Czym są badania i czym róŜnią się od recenzji czy streszczenia Sytuacje i motywacje mogące skłaniać seniorów do przeprowadzenia badań RóŜnice/podobieństwa badań jakościowych i ilościowych oraz sytuacje, w których stosowne są poszczególne metody Przegląd kilku moŜliwych metodologii i metod, których seniorzy mogą uŜyć Badania prowadzone z osobami, które moŜna łatwo zranić Jak rozróŜnić dobre i złe badania Badania w działaniu – przegląd Wprowadzenie uczestników w podstawy tworzenia kwestionariusza Grupy wybierają kilka tematów i planują badania nad nimi Transfer nabytej wiedzy do praktyki seniorów reprezentujących interesy swego środowiska w Ŝyciu publicznym Analiza wydarzeń bieŜących: wykorzystanie artykułów prasowych w celu zapoznania się z innymi badaniami Dlaczego warto przeprowadzać badania: dyskusja grupowa na temat powodów, dla których ludzie chcą przeprowadzać badania Jak naleŜy prowadzić badania: krótki wykład na temat 38 Strona Potrzebny czas Potrzebny materiał Lokalizacja Pomocne wskazówki praktyczne Temat modułu treningowego Grupa(y) docelowa(e) Cel(e) kształcenia Treści Zagadnienia ogólne badań jakościowych i ilościowych oraz dyskusja na sesji plenarnej treningu na temat kontekstu ich zastosowania Badania spełniające standardy etyczne: dyskusja na temat pewnych zagadnień etycznych, z którymi uczestnicy kursu mogą zostać skonfrontowani podczas przeprowadzania badań, np. praca z osobami, które łatwo zranić czy poufność Ocena badań: uŜycie badań skonstruowanych poprawnie i niepoprawnie dla podkreślenia róŜnic Około 6 godzin Materiały drukowane – jak rozróŜnić poprawnie i niepoprawnie przeprowadzone badania flipcharty prasa Obszerne pomieszczenie konferencyjne z dającymi się przestawić meblami i wieloma duŜymi stołami umoŜliwiającymi uczestnikom pracę w grupach Bardzo waŜne jest, aby uczestnicy kursu zostali wprowadzeni w metodologię przeprowadzania badań w sposób uwzględniający ich potrzeby. Celem tego modułu jest pokazanie, Ŝe kaŜdy potrafi poprawnie przeprowadzić badania empiryczne. Dlatego zajęcia muszą mieć charakter interaktywny, z duŜym udziałem uczących się. NaleŜy połoŜyć nacisk na poszczególne cechy charakterystyczne badań, ale naleŜy zagwarantować, Ŝeby zostały przedstawione w przystępny sposób. Tak jak w innych modułach, cel nauczania będzie łatwiej osiągnąć, kiedy uŜyte przykłady, anegdoty i materiały drukowane będą przystosowane do potrzeb i zainteresowań uczących się. Główne tematy polityki dotyczącej seniorów Seniorzy, którzy są lub chcą być aktywni, reprezentując interesy swej grupy Osoby zajmujące się edukacją dorosłych organizujące seminaria dla aktywnych seniorów Uczestnicy naleŜący do grupy docelowej powinni poznać aktualny stan zagadnień związanych z polityką dot. seniorów. Powinni nauczyć się, jak postępować z owymi zagadnieniami, aby skutecznie reprezentować interesy seniorów. Jako Ŝe reprezentacja interesów seniorów powinna dotyczyć szerokiego zakresu tematów, to właściwie wszystkie tematy dotyczące Ŝycia starszej generacji mogą 39 Strona Istotne punkty Metodologia Potrzebny czas Potrzebny materiał Lokalizacja Pomocne wskazówki praktyczne mieć znaczenie: oznacza to zajmowanie się jakością Ŝycia na starość, od opieki medycznej przez problemy związane z mieszkaniem, ustawicznym uczeniem się i trudnościami, jakie sprawia uŜywanie nowoczesnych narzędzi komunikacji, aŜ po transport publiczny czy spędzanie czasu wolnego. Tematy, jakimi aktywni seniorzy powinni się zająć, są czymś więcej niŜ tylko polityką społeczną. Polityka dot. seniorów jest wyzwaniem stojącym na styku wielu zagadnień. Ten wybór tematów dotyczy jedynie kliku najistotniejszych zagadnień: • jakość i sens Ŝycia na starość • dialog międzypokoleniowy • bieda w Ŝyciu seniorów • dyskryminacja seniorów • infrastruktura społeczna przystosowana do potrzeb ludzi starszych Wykłady i dyskusje wzbogacone o badania społeczne: literatura, Internet, raporty ekspertów. Jeśli temat pojawia się na róŜnych sesjach, badania są przeprowadzane pomiędzy nimi. Jako Ŝe ten moduł przekazuje więcej faktów niŜ inne, moŜna zastosować uczenie się on-line. Informacja dotycząca istotnych struktur i procesów politycznych: informacje na temat struktur i procesów związanych z podejmowaniem decyzji, główne zagadnienia polityki dot. seniorów, istotne elementy legislacji na poziomie lokalnym i dotyczącym seniorów moŜna umieścić na stronie internetowej projektu, aby umoŜliwić indywidualną naukę przy własnym komputerze. Struktura praktyczna Doświadczenie seniorów w określonych dziedzinach Wykład eksperta Transfer nabytej wiedzy do praktyki zaangaŜowanych seniorów Co najmniej 2 godziny poświęcone kaŜdemu tematowi Materiały drukowane(treść prezentacji PowerPoint), flipcharty i tablice korkowe do wizualizacji Pomieszczenie seminaryjne na tyle obszerne, aby przeprowadzić kurs bez zakłóceń. Decydujące znaczenie ma łączenie tematyki z doświadczeniami seniorów przyjmujących aktywną postawę obywatelską. NaleŜy umoŜliwić im warunki pozwalające odkryć, jak połączyć własne pomysły i dany temat. NaleŜy unikać takich sytuacji, w których seniorzy przyjmą 40 Strona informacje jako waŜne tematy, lecz wobec olbrzymiego wymiaru problemów będą czuć się bezradnie. PowyŜsze tematy naleŜy zilustrować w następujący sposób: Podczas dyskusji nad tematem „bieda dotykająca osoby starsze” naleŜy podnieść kwestię, jak seniorzy reprezentujący interesy swego środowiska mogą aktywnie i konkretnie wspierać potrzeby starszej generacji i walczyć z dotykającą ich biedą. Temat modułu treningowego Punkt wyjścia Grupa(y) docelowa(e) Przesłanki racjonalne uzasadnienie Cele społeczne Kompetencje związane z technologią komputerową UŜycie komputerów i Internetu staje się w kontekście aktywnej postawy obywatelskiej coraz waŜniejsze i niezbędne. Mimo Ŝe zaangaŜowani seniorzy coraz powszechniej stosują te technologie, wielu z nich nadal nie czuje się swobodnie wykorzystując moŜliwości narzędzi informatycznych. Aby zmniejszyć wykluczenie ludzi starszych ze społeczeństwa informacyjnego, projekt ten stawia sobie za cel trening kompetencji związanych z komputerami skierowany do grupy docelowej, czyli seniorów aktywnie reprezentujących swe środowisko. Seniorzy nie posiadający Ŝadnych bądź niewielkie kompetencje informatyczne, którzy chcą aktywnie reprezentować swe środowisko (lub juŜ są zaangaŜowani na tym polu). Grupy powinny składać sie z ok. 10 osób dysponujących umiejętnościami na tym samym poziomie (przede wszystkim natury technicznej) i dzielących wspólne zainteresowania. Grupa docelowa moŜe składać się wyłącznie z początkujących (1. Poziom kursu) lub mogących posiadać podstawowe umiejętności obsługi programu Word i Internetu (2. Poziom kursu) Ta aktywność jest wkładem w walkę przeciw wykluczeniu ze społeczeństwa opartego o wiedzę ludzi nie podąŜających dotychczas za tym trendem. Dostęp do wiedzy jest istotnym warunkiem integracji społecznej i partycypacji seniorów. Internet jest olbrzymim źródłem informacji i narzędziem komunikacji. Faktem jest, Ŝe znaczna część grupy docelowej seniorów przygotowywanych do zaangaŜowania obywatelskiego nie posiada niezbędnych kompetencji z zakresu mediów, które dają im moŜliwość komunikacji on-line. ZaangaŜowanie seniorów pomaga im czuć się nadal aktywnymi i potrzebnymi oraz zdolnymi do rozwoju osobistego Przede wszystkim dotyczy to seniorów Ŝyjących w 41 Strona Cel(e) kształcenia Treści Metodologia „trudnych” okolicach; w takiej sytuacji umiejętności informatyczne są świetnym narzędziem socjalizującym, pozwalającym zbliŜyć się do innej rzeczywistości i dzięki temu uniknąć izolacji Udział seniorów, niepełnosprawnych i emigrantów w kursie obsługi komputera jako narzędzie komunikacji Równy udział kobiet i męŜczyzn Grupa docelowa uzyskuje narzędzie technologiczne pozwalające kontaktować się z członkami środowiska Grupa docelowa moŜe interweniować bezpośrednio poprzez zastosowanie nowych technologii Grupa docelowa jest szybko informowana o wydarzeniach/sytuacjach (politycznych, społecznych itp.), co wzmacnia poczucie pełnienia aktywnej roli w społeczeństwie i wobec instytucji ”Satysfakcja płynąca z rozwoju i uczenia się: wzrastanie nie oznacza jedynie starzenia się” Trening komputerowy 1. stopnia: Dla ludzi którzy nigdy nie uŜywali myszki i klawiatury: od klawiatury do najprostszych aplikacji słuŜących do pisania. Treści naleŜy konfrontować z wiekiem grupy docelowej i niskim poziomem wiedzy ludzi starszych na temat języka komputerowego. Dlatego naleŜy nauczyć jedynie kilku, ale za to bardzo prosto wyłoŜonych elementów. Trening komputerowy 2. stopnia: Kierowany do osób posiadających podstawową wiedzę na temat popularnych programów oraz potrafiących poruszać się w sieci 1. Usystematyzowanie posiadanej wiedzy informatycznej (podstawowa wiedza na temat programów biurowych, uŜycia wyszukiwarek i poczty elektronicznej) 2. Dyskusja na temat wad i zalet Internetu Przegląd stron internetowych zajmujących się zagadnieniami dotyczącymi seniorów, które mogą pomóc im w aktywnym udziale w rozwiązywaniu problemów społecznych 3. UŜywanie narzędzi poczty elektronicznej, forów i grup Yahoo! oraz wyszukiwarek 4. Tworzenie forum on-line, nawiązywanie kontaktów (z członkami środowiska, instytucjami i mediami) Omówienie i ocena symulacji sytuacji Wybór metodologii jest zaleŜny od faktu, Ŝe uczestnikiem kursu jest senior, czasami absolutnie początkujący uŜytkownik narzędzi komputerowych. Dobrym rozwiązaniem byłoby zaangaŜowanie nauczyciela-seniora, który rozumie problemy swego środowiska. Grupa docelowa seniorów musi być 42 Strona Potrzebny czas Potrzebny materiał Lokalizacja Pomocne wskazówki praktyczne prowadzona krok po kroku, poniewaŜ uczestnicy mogliby czuć się niezręcznie musząc zadawać najprostsze pytania, co wiąŜe się z faktem, Ŝe nie zostali wprowadzeni w język komputerowy w młodym wieku, i nie są tak elastyczni w procesie uczenia się rzeczy nowych jak młodsze pokolenia. NaleŜy sprawdzić, czy seniorzy zrozumieli koncepcje i zagwarantować duŜo zajęć praktycznych dla ich przećwiczenia. 15 godzin Jeśli mamy mniej czasu, treści wymienione w pkt. 13 są absolutnie niezbędne. 10 komputerów i łącze internetowe Pracownia informatyczna Grupa docelowa moŜe być absolutnie początkująca zakresie obsługi komputera (1. stopień kursu), a kurs pokaŜe im, Ŝe: • komputer nie jest tajemniczym przedmiotem • nie tylko młodzi i bardzo młodzi mogą go trochę zrozumieć • pewnych rzeczy moŜna sie nauczyć w “stosownym momencie”, a potem juŜ nie da się nadrobić ewentualnych zaległości Grupa docelowa moŜe równieŜ posiadać podstawową wiedzę na temat programu Word i Internetu (2. poziom kursu), a kurs da im szansę na: o interakcję ze środowiskiem za pomocą nowych technologii o natychmiastowe otrzymywanie informacji na temat wydarzeń/sytuacji o zbliŜenie się do innej rzeczywistości w przypadku seniorów Ŝyjących w „trudnych” okolicach, co pomoŜe im przełamać izolację Grupy powinny składać sie z ok. 10 osób dysponujących umiejętnościami na tym samym poziomie (przede wszystkim natury technicznej) i dzielących wspólne zainteresowania. 3.3 Wiedza na temat środowiska społecznego i politycznego Temat modułu treningowego Grupa(y) docelowa(e) Cel(e) Zwiększenie świadomości Seniorzy, decydenci, osoby zajmujące się edukacją dorosłych Wprowadzenie uczestników w popularne trendy społeczne w Europie i w poszczególnych krajach oraz europejską i krajową politykę zajmującą się ich zagadnieniami Wprowadzenie uczestników w zagadnienia związane z 43 Strona Treści Metodologia Potrzebny czas Potrzebny materiał Lokalizacja Pomocne wskazówki praktyczne Temat modułu treningowego aktywną postawą obywatelską, wolontariat i reprezentację interesów UmoŜliwienie uczestnikom identyfikacji czynników wzmacniających i osłabiających społeczeństwo obywatelskie oraz istniejące i moŜliwe typy zaangaŜowania obywatelskiego Zachęcenie seniorów do obywatelskiego zaangaŜowania się (na rzecz własnego środowiska) Przekonanie decydentów do stworzenia ram ułatwiających obywatelskie angaŜowanie się seniorów Przekonanie osób zajmujących się edukacją dorosłych do stworzenia treningów i seminariów poświęconych kompetencjom niezbędnym seniorom do obywatelskiego zaangaŜowania Zmiany demograficzne i ich konsekwencje Polityka Komisji Europejskiej wobec problemów wynikających ze zmian demograficznych Aktywna postawa obywatelska i demokracja Wolontariat: istotne elementy Kluczowe koncepcje reprezentacji interesów Aktualny stan reprezentacji interesów w kraju Korzyści płynące z obywatelskiego zaangaŜowania się seniorów na rzecz samych siebie (wkład w polepszenie jakości Ŝycia) i na rzecz społeczeństwa Czynniki, od których zaleŜy zaangaŜowanie obywatelskie Modele reprezentacji interesów – moŜliwości ich zastosowania lub stworzenia nowych Wprowadzenie do tematu z prezentacjami – opracowane w taki sposób, aby dotrzeć do róŜnych grup i przedstawić róŜne punkty widzenia Praca grupowa polegająca na zidentyfikowaniu czynników związanych z zaangaŜowaniem obywatelskim Studium przypadku – jak aktywna postawa obywatelska wpływa na politykę Około 6 godzin Rzutnik multimedialny i laptop Flipchart Materiały drukowane Papier i zakreślacze DuŜe pomieszczenie, najlepiej konferencyjne, z dającymi przestawić się meblami WaŜne jest zaproszenie uczestników naleŜących do róŜnych poziomów grupy docelowej: seniorów, decydentów, osób zajmujących się edukacją dorosłych. Struktury i procesy decyzyjne / legislacja na poziomie lokalnym dotycząca seniorów istotna z 44 Strona Grupa(y) docelowa(e) Motto Cel(e) kształcenia Treści ich punktu widzenia Seniorzy, którzy są lub chcą być aktywni, reprezentując interesy swej grupy „Nie dać się oszukać ani władzy innych, ani potędze własnej bezsilności – to zadanie niemal niemoŜliwe do zrealizowania” (Theodor. W Adorno, filozof). „Działania polityczne to połączenie nieustannego stawiania z pasją niezmiennych Ŝądań oraz przenikliwej oceny sytuacji" (MAX WEBER) Uczestnicy naleŜący do grupy docelowej powinni nauczyć się, jakie ramy, struktury, normy, oficjalne i nieoficjalne reguły determinują, dominują i mają wpływ na działania seniorów aktywnie reprezentujących swe środowisko. Uczestnicy powinni przemyśleć polityczne, prawne i administracyjne ramy wpływające na zaangaŜowanie seniorów w Ŝycie publiczne oraz określić moŜliwości dla swych działań. Dlatego waŜne jest, aby poznać istotne postaci, ich interesy oraz strategie. Uczestnicy powinni poznać dostępne zasoby i potencjalne wsparcie dla ich zaangaŜowania. Zagadnienia ogólne Działania są przeprowadzane w istniejących ramach politycznych. Są to tzw. „ogólne warunki władzy politycznej”, które, mimo Ŝe podlegają zmianom, są prezentowane jako „kluczowe reguły znormalizowanego kontekstu instytucjonalnego” i „streszczenie reguł gry”. NaleŜą do nich prawa konstytucyjne i podstawowe oraz prawo stanowione i zwyczajowe wraz z jawnymi i niejawnymi regułami akcji politycznych. Istotne punkty 1. Wprowadzenie w tematykę poprzez Interakcję Zorientowaną na Temat. Pomiędzy czterema wymiarami: jednostką, zespołem, wizją/misją i wymiarem globalnym musi istnieć dynamiczna równowaga. W kolejnej części zajmiemy się wymiarem globalnym, ramami środowiskowymi, prawnymi, politycznymi, historycznymi i społecznymi. 2. Prawa, zwyczaje, normy i reguły. 3. Otwarte i ukryte procesy tworzenia znaczeń i tworzenia polityki oraz wpływ na tworzenie polityki (komunalnej). 4. RóŜnice pomiędzy praktycznym i symbolicznym wymiarem polityki: praktyczny wymiar polityki uwaŜa się za konkretną pracę administracji legislacyjnej i politycznej w Ŝyciu codziennym. Wymiar symboliczny oznacza tą część polityki, która często zajmuje uwagę mediów. Zawiera ona działania symboliczne (np.: otwarcie nowo wybudowanej drogi przez polityka) oraz debaty pomiędzy partiami politycznymi. Dla image’u polityka prezentacja oraz percepcja 45 Strona wymiaru symbolicznego ma kluczowe znaczenie. Dla obywatela, często bardziej liczą się decyzje podjęte w sferze praktycznej. Przykładem niech będzie fakt, Ŝe wzrost bądź obniŜka emerytur ma powaŜny wpływ na sytuację seniorów. Dla seniorów angaŜujących się w Ŝycie publiczne na rzecz swego środowiska znaczenie ma obecność w obydwu sferach polityki. W sferze symbolicznej skuteczne mogą okazać się zabawne działania. W sferze praktycznej istotne jest kompetentne i cierpliwe wykonywanie cięŜkiej pracy lobbingu. 5. Radzenie sobie z władzą polityków i własną słabością: “Władza oznacza szansę na implementowanie, w ramach relacji społecznej, własnych pomysłów, równieŜ w obliczu przeszkód, niezaleŜnie od tego, na czym ta szansa się opiera.” (MAX WEBER, niemiecki socjolog) Władza angaŜujących sie seniorów jest niewielka, ale prawdopodobnie większa, niŜ się zwykło sądzić. A jednak dobre pomysły mają wielu ojców. Dobre pomysły seniorów są czasem przejmowane przez polityków i prezentowane jako własne. ZaangaŜowani seniorzy mogą wcielać w Ŝycie swe impulsy i pomysły, jeśli uda im się nauczyć i zastosować reguły gry działań politycznych. W tym celu muszą się zaangaŜować i być kompetentni. Muszą wiedzieć, kto wspiera, a kto jest przeciwny ich pomysłom. Muszą wiedzieć, jak bardzo wpływowi ludzie są zainteresowani ich pomysłami i stworzyć strategię ich implementacji. „Działania polityczne to połączenie nieustannego stawiania z pasją niezmiennych Ŝądań oraz przenikliwej oceny sytuacji" (MAX WEBER). ZaangaŜowani seniorzy muszą pozostać aktywni prowadząc rozmowy formalne, a przede wszystkim nieformalne, uczestniczyć w spotkaniach i wydarzeniach, podczas których dyskutuje się nad ich pomysłami. ZaangaŜowani seniorzy muszą wykazać się cierpliwością i twardością. „Odwaga cywilna oraz wola do obrony wolności i godności ludzkiej w Ŝyciu codziennym stanowią granice swobody rządzących i są największą wartością społeczeństwa (Wolf Wagner, Jak działa polityka?, Erfurt 2002, s. 98). Ktoś mógłby zaprotestować twierdząc, Ŝe nie jest to moŜliwe w obliczu istniejących warunków politycznych. MoŜe to być prawdą w niektórych przypadkach, ale historia jest pełna przykładów ruchów, którym udało się wiele osiągnąć, mimo Ŝe zaczynały jako małe grupki. Spójrzmy na ruch obywatelski w krajach postkomunistycznych Europy Środkowej i Wschodniej lub na ruchy zrzeszające pracowników, kobiety czy ekologów. Źródła i potencjalne wsparcie seniorów reprezentujących swe środowisko w Ŝyciu publicznym: prawa, zwyczaje, normy, reguły, przykłady najlepszych praktyk. 46 Strona Metodologia Potrzebny czas Potrzebny materiał Lokalizacja Pomocne wskazówki praktyczne Wykłady i dyskusje wzbogacone o badania społeczne: literatura, Internet, raporty ekspertów. Jeśli temat pojawia się na róŜnych sesjach, badania są przeprowadzane pomiędzy nimi. Jeśli dysponujemy wystarczającą ilością czasu, treści moŜna trenować w praktyce w oparciu o przykłady – aby przeanalizować konkretne doświadczenia w partycypacji seniorów w ciałach doradczych. Jako Ŝe ten moduł przekazuje więcej faktów niŜ inne, moŜna zastosować naukę on-line. Informacja dotycząca istotnych struktur i procesów politycznych: Informacje na temat struktur i procesów związanych z podejmowaniem decyzji, główne zagadnienia polityki dot. seniorów, istotne elementy legislacji na poziomie lokalnym i dotyczącym seniorów moŜna umieścić na stronie internetowej projektu, aby umoŜliwić indywidualną naukę przy własnym komputerze. Co najmniej 9 godzin, o ile zakładamy zajęcie się wszystkimi aspektami. Materiały drukowane(treść prezentacji PowerPoint), flipcharty i tablice korkowe do wizualizacji Pomieszczenie seminaryjne na tyle obszerne, aby przeprowadzić kurs bez zakłóceń. NajwaŜniejszym zagadnieniem jest zagwarantowanie konkretnych moŜliwości społecznego zaangaŜowania seniorów. Istnieje prawdopodobieństwo, Ŝe moŜliwości osiągnięcia sukcesu są większe niŜ się przypuszcza. Dotyczy to równieŜ dostępności zasobów i potencjalnego wsparcia. Jednak jest więcej czynników sprzyjających niŜ się przypuszcza. Jeśli zagadnieniem zajmujemy się na wykładzie, referent musi posiadać konkretne kwalifikacje: musi być profesjonalistą, posiadać praktyczne doświadczenie w temacie, ale teŜ potrafić krytycznie ocenić istotne działania. Ponadto musi odznaczać się grzecznością i otwartością wobec społecznego zaangaŜowania seniorów. WaŜne jest, aby rozumiał specyficzną sytuację odbiorców i odnosił się do doświadczenia zaangaŜowanych seniorów. Dzięki temu kurs jest miejscem „nauki na przykładzie” prowadzącej do powstania aktywnej postawy obywatelskiej. Pod pojęciem uczenia się na przykładach rozumiemy kombinację treści i celów kształcenia ze specyficzną sytuacją uczestników – w tym przypadku ludzi starszych. 3.4. Struktury dydaktyczne Niniejszy projekt definiuje trzy typy kursów: 1. Kursy kierowane do seniorów 47 Strona 2. Kursy doskonalące dla osób zajmujących się edukacją dorosłych i organizacji seniorów 3. Kursy mające na celu uwraŜliwienie kierowane do seniorów, organizacji seniorów i decydentów zajmujących się polityką dot. seniorów Kursy kierowane do seniorów mają na celu specjalne przygotowanie ich do aktywnego obywatelstwa oraz wspieranie i ulepszanie ich aktywności. Kurs moŜe przybierać róŜne formy – obszerne, wielotygodniowe kursy na róŜne tematy lub wiele niezaleŜnych modułów, w ramach których istnieje moŜliwość zajęcia się zagadnieniami najistotniejszymi dla grupy docelowej. Seminaria kierowane do seniorów Specyficzne grupy docelowe Cele nauczania Treści/struktura 4 moduły Narzędzia metodologiczne Seniorzy, którzy są lub chcą być aktywni, reprezentując interesy swego środowiska Seniorzy są w stanie wnieść swe kompetencje, wzbogacając tym samym aktywną postawę obywatelską podczas reprezentowania interesów swoich środowisk. 1. moduł: Informacje wstępne (podstawowa wiedza pozwalająca zorientować się w seminarium) 2. moduł: Metody 3. moduł: Specyficzne know-how 4. moduł: Warsztat nowych pomysłach, wspomagający kreatywność Metody aktywacyjne Celem kursów doskonalących dla osób zajmujących się kształceniem dorosłych i organizacji seniorów jest zaznajomienie z programem aktywującym i jego koncepcjami dydaktycznymi. Kursy doskonalące dla osób zajmujących się edukacją dorosłych i organizacji seniorów Specyficzne grupy docelowe Osoby zajmujące się kształceniem dorosłych i organizacje seniorów Cele nauczania Wybrane pomysły dot. organizowania procesu kształcenia oraz wspierania zaangaŜowania i aktywnej postawy obywatelskiej Treści Pomysły, jak kształtować proces edukacyjny i jak wspierać aktywną postawę obywatelską Narzędzia metodologiczne Metody aktywacyjne Te dwa typy kursów zakładają, Ŝe istnieje pewna otwartość i wraŜliwość na zagadnienia związane z aktywną postawą obywatelską ludzi starszych oraz na ich potrzeby edukacyjne. Niniejszy projekt sugeruje rozpoczęcie od kursów mających na celu uwraŜliwienie i promocję kierowanych do seniorów, organizacji seniorów oraz decydentów zajmujących się polityką dot. seniorów. 48 Strona Kursy mające na celu uwraŜliwienie kierowane do obywateli-seniorów, organizacji seniorów i decydentów zajmujących się polityką dot. seniorów Specyficzne grupy docelowe Seniorzy, organizacje seniorów, decydenci zajmujący się polityką dot. seniorów w sytuacji, gdy nie istnieje zaangaŜowanie w reprezentację interesów Cele nauczania Uczestnicy stają się świadomi moŜliwości płynących z przyjęcia przez seniorów aktywnej postawy obywatelskiej. Treści Zmiany demograficzne i sytuacja seniorów Doświadczenie seniorów jako źródło tworzenia wspólnoty Aktywna postawa seniorów: potencjał, potrzeby, strategie Narzędzia metodologiczne Metody inspirujące, ale raczej w formie konferencji, demonstracja najlepszych praktyk Narzędzia metodologiczne Organizacja Ogólne spotkania informacyjne Lokalne forum strategii konkretyzacji z zainteresowanymi organizacjami i osobami 3.5 Narzędzia W sytuacjach związanych z treningiem naleŜy uŜyć następujących narzędzi: • Kwestionariusz screeningowy w celu znalezienia optymalnej pozycji i zdiagnozowania potrzeb seniorów zainteresowanych podjęciem aktywności obywatelskiej, • Materiały z pytaniami pomagającymi rozwiązać problemy związanymi z networking (nawiązywaniem kontaktów i tworzeniem sieci współpracy), • Materiały z istotnymi pytaniami dotyczącymi negocjacji, • Lista kontrolna pomocna przy planowaniu działań w Ŝyciu publicznym. Kwestionariusz screeningowy dla zainteresowanych wolontariuszy Dziękujemy za zainteresowanie podjęciem wolontariatu i obywatelskim zaangaŜowaniem się! Dzięki Twojemu wkładowi interesy Twojego środowiska mogą być lepiej reprezentowane. W celu znalezienia dla Ciebie najbardziej odpowiedniego zadania oraz określenia Twoich oczekiwań wobec treningu przygotowaliśmy poniŜszy kwestionariusz. 49 Strona 50 Strona 51 Strona 52 Strona 53 Strona Materiały ćwiczeniowe Problemy towarzyszące tworzeniu sieci i nawiązywaniu kontaktów Nazwisko: …………………………………………………………………… Nie mam wystarczającego doświadczenia w rozmowach telefonicznych Nie lubię marketingu telefonicznego Nie lubię mówić o moich sprawach Nie chcę być postrzegany jako petent Chcę pozostać anonimowy Nie znam wystarczająco wielu wpływowych ludzi Nie potrafię przekazywać jasnych informacji Cele tego wywiadu nie są dla mnie jasne Lubię podejście osobiste, nie oparte na konkretnych technikach (‘miękkie’) DuŜe koszty telefonów i podróŜy Nie mam czasu Przeprowadziłem/am się i nie znam tu nikogo Czy mogę sprostać zadaniu jedynie telefonując? Moi przyjaciele nie zajmują wiodących pozycji Moje specyficzne problemy Środki pozwalające je rozwiązać 54 Strona Kwestie istotne dla negocjacji 1. Czym jest negocjacja typu win-win? Najpierw naleŜy stwierdzić, jakie są istniejące potrzeby, a potem znaleźć sposoby ich zaspokojenia. Wymaga to otwartej, racjonalnej i szczerej dyskusji, a takŜe elastyczności. Wymaga to takŜe umiejętności unikania potencjalnie błędnych załoŜeń to tym, czego chce, lub o czym myśli druga strona. Sytuacja typu win-win ma miejsce, gdy zawartemu kompromisowi towarzyszy poczucie obydwu stron, Ŝe większość ich postulatów i potrzeb została spełniona. 2. Które z naszych potrzeb mają dla nas znaczenie decydujące, a co ma charakter drugorzędny? 3. O czym naleŜy pamiętać tworząc strategię negocjacyjną? − − − − − Nastawienie: utrzymanie pozytywnego nastawienia i wizualizacja pozytywnych rezultatów, które starasz się osiągnąć. Będzie to miało bardzo dobry wpływ na moŜliwość osiągnięcia sukcesu. Scenariusz typu win-win: obie strony muszą czuć, Ŝe osiągnęły ustępstwa. Szukanie kompromisów Zaprezentuj wszystkie swoje postulaty od razu: w przeciwnym razie stworzysz podejrzenie, Ŝe zawsze będzie kolejny punkt do otwarcia, a druga strona straci chęć do dyskusji na temat kolejnych zagadnień. Uporządkuj swoje postulaty według kategorii, np. finansowych. Nie podejmuj spontanicznych decyzji podczas negocjacji. Granice elastyczności w reagowaniu na kontrpropozycje musisz ustalić przed przystąpieniem do negocjacji. Stawiaj zdepersonalizowane Ŝądania „Czy gmina byłaby gotowa...?” 4. Jak przygotować się do prowadzenia rozmów negocjacyjnych? − Zrób notatki na temat zagadnień kluczowych. − Zacznij od punktów pozytywnych – z czym się zgadzasz. − UŜywaj pytań, a nie Ŝądań. Np.: „Czy to podlega negocjacjom?” − Nie naciskaj zbyt mocno. Lista kontrolna pomocna przy planowaniu działań w Ŝyciu publicznym Planowanie infrastrukturalne • Wyznacz jednego pracownika lub wolontariusza do pracy nad zagadnieniami w zakresie polityki j i nawiązywania relacji z rządzącymi. 55 Strona • • • Ustal, które pomieszczenie biura, komputer, drukarka, ksero, telefon i adres email mogą być uŜywane w celach lobbingu i innych związanych z działaniem na rzecz polityki. Przeznacz i przygotuj część strony internetowej do opisu kluczowych zagadnień z zakresu polityki. Zrób listę potencjalnych sojuszników wraz z wyborcami, klientami, dawcami, członkami grup i społeczności lokalnej, którzy wspierają Twoją organizację i mogą wspomóc wolontariatem Twoje działania w zakresie polityki i lobbingu. Planowanie zagadnień • • • • • Zidentyfikuj aktualne i przyszłe potrzeby rządu spełniającego swoją misję. Sprawdź ustawy, regulacje i politykę społeczną, które mają wpływ na działanie Twojej organizacji. Zidentyfikuj rządzących, którzy kształtują ustawy i regulacje mające wpływ na działanie Twojej organizacji. Skontaktuj się ze stowarzyszeniami działającymi na polu Twoich usług, aby nawiązać znajomość z kimś, kto pracuje na obszarze polityki mającej znaczenie dla Twojej organizacji. Sprawdź, jakie aktualnie obowiązujące ustawy i regulacje mogą zostać zmienione, co wspomoŜe Twoją misję i usługi. Napisz klika zdań o tym, jak wyglądałoby Ŝycie Twojej organizacji/wspólnoty, jeśli polityka zmieniłaby się na Twoją korzyść. Planowanie pozyskiwania funduszy • • • Ile pieniędzy potrzebujemy? Jaki mamy plan finansowania/ pozyskania wsparcia finansowego? Czy jeśli nie uzyskamy bezpośredniej pomocy finansowej, znamy inne sposoby zyskania pomocy rzeczowej? Planowanie wolontariatu i działania organizacji • • • • W oparciu o Twoje potrzeby przygotuj zaangaŜowanie zarządu organizacji oraz kluczowych wolontariuszy zajmujących się aspektami polityki istotnymi dla usług przez Ciebie świadczonych. Przejrzyj swój plan strategiczny i stwierdź, jak zmiany w polityce mogą zmienić Twoje cele i kierunek, w jakim podąŜa organizacja. Przyjrzyj się swej misji i wartościom. Opracuj racjonalne uzasadnienie dla pracy na arenie politycznej, które łączy się z wyznawanymi wartościami i celami Twojej organizacji. Stwórz mały komitet pracowników, członków zarządu, klientów, rezydentów i innych wolontariuszy, który przedyskutuje i zaplanuje kolejne kroki na arenie politycznej. 56 Strona Planowanie działania • • • Weź udział w spotkaniu koalicyjnym lub powołaj spotkanie organizacji zajmujących się podobnymi zagadnieniami, aby przedyskutować problem i zaplanować moŜliwości wspólnej pracy nad kształtowaniem polityki. Stwórz plan krótkich spotkań z legislatorami na poziomie gminy, powiatu, województwa i kraju, uprawnionymi do dyskusji nad zmianami polityki, których oczekujesz Ty i Twoja koalicja. Weź ze sobą członka zarządu organizacji i osobę, która skorzysta z usług przez Ciebie świadczonych. Doprowadzaj do końca kroki podjęte na spotkaniach z legislatorami lub innymi przedstawicielami rządzących. Naciskaj w kwestii uzgodnienia terminów spotkań i zachowania ich planu. 57 Strona 4. Realizacja w róŜnych krajach, curricula narodowe 4.1. BUŁGARIA 4.1.1 Tło Jeśli chodzi o umiejętności seniorów niezbędne do aktywnej i skutecznej partycypacji w procesach politycznych, to dysponują oni podstawowymi umiejętnościami organizacyjnymi, które nabyli jako uczestnicy innego typu obowiązkowych działań społecznych w miejscu pracy w czasach demokracji ludowej. Bez wątpienia seniorzy są przyzwyczajeni do udziału w wydarzeniach kulturalnych róŜnego typu. Większość osób aktualnie aktywnie angaŜujących się posiada doświadczenie organizacyjne i/lub wykształcenie wyŜsze. Jednak jedynie nieliczni seniorzy aktywnie uczestniczą w procesach politycznych, a ich partycypacja mogłaby być duŜo efektywniejsza, co przełoŜyłoby się na skuteczność reprezentowania interesów ich środowisk. Aby zilustrować brak skuteczności warto wspomnieć dwa aspekty: zakończone fiaskiem protesty i negocjacje w latach 2006-2007 mające na celu polepszenie jakości Ŝycia ludzi w starszym wieku; fakt, iŜ róŜne organizacje reprezentujące seniorów rzadko pojawiają się w mediach i trudno do nich dotrzeć ze względu na brak informacji na temat moŜliwości kontaktu z nimi. MoŜna wspomnieć równieŜ róŜnorakie trudności wyłaniające się przed chcącymi aktywnie uczestniczyć w Ŝyciu politycznym: nierówność ekonomiczna osób starszych, co moŜe prowadzić do społecznego wykluczenia i izolacji, stosunkowo nowe aspekty społeczeństwa obywatelskiego (wartości, metody aktywności obywatelskiej, nowa retoryka), niedostateczna obecność zagadnień dotyczących seniorów w strategicznych dokumentach, dyskryminacja ze względu na wiek oraz brak kluczowych kompetencji – szczególnie w zakresie obsługi komputera i znajomości języków obcych. Niektóre z tych trudności nie mogą zostać rozwiązane jedynie przez trening i wsparcie, jako Ŝe powodują je inne czynniki, takie jak warunki społecznoekonomiczne. Aby polepszyć jakość reprezentacji seniorów waŜne jest, aby zwiększyć świadomość na temat ich potrzeb i warunków nie tylko wśród samych seniorów, ale w całej opinii publicznej. Reprezentanci seniorów potrzebują wsparcia, aby zarządzać działaniami wynikającymi z rosnącej świadomości oraz treningu umiejętności metodologicznych i społecznych. Działania wynikające z rosnącej świadomości powinny obejmować zagadnienia wolontariatu, gerontologii, polityki, zaangaŜowania obywatelskiego i aktywnej postawy obywatelskiej. Umiejętności, nad którymi trzeba pracować w ramach kursów to komunikacja, negocjacje, rozwiązywanie konfliktów, praca zespołowa i inne. Podczas wyznaczania celów szkoleń (przyszłych) reprezentantów seniorów naleŜy wziąć pod uwagę następujące zagadnienia: • • Trening skoncentrowany na uczestniku Stworzenie środowiska, w którym wcześniejsze doświadczenia osobiste i zawodowe są respektowane jako punkt wyjścia dla procesu treningowego 58 Strona • • • • • • • • Stworzenie środowiska, w którym kaŜdy moŜe uczyć się od kaŜdego Stworzenie świadomości procesu uczenia się Stworzenie środowiska, w którym stymulowane są samookreślenie i samoocena Stworzenie świadomości przynaleŜności do społeczeństwa, wytworzenie pewności siebie dzięki zaznajomieniu z trendami społecznymi i ekonomicznymi, polityką państwową w kontekście Unii Europejskiej i procesów globalizacji, wraz z takimi tendencjami demograficznymi jak starzenie się społeczeństw i migracja, państwowymi regulacjami dot. rynku, dawnym i przyszłym systemem ubezpieczeń Zaznajomienie z wolontariatem i jakością Ŝycia seniorów w innych krajach Trening skoncentrowany na potrzebach konkretnej grupy Trening skoncentrowany na potrzebach konkretnego uczestnika Rozwój pewności siebie Ogólnie rzecz biorąc bardzo niewielu Bułgarów kształci się po ukończeniu szkoły, w szczególności nie jest to popularne wśród ludzi starszych, i podobnie rzecz ma się z zaangaŜowaniem obywatelskim. Trening seniorów mógłby pozytywnie wpłynąć na ich zaangaŜowanie obywatelskie. RównieŜ odwrotnie, ludzie zainteresowani aktywnością obywatelską mogliby zechcieć wziąć udział w programie szkoleniowym. NaleŜy więc zminimalizować czynniki ograniczające osobom nieprzyzwyczajonym do aktywności obywatelskiej i programów treningowych dostęp do szkolenia. Programy edukacyjne dla seniorów nie cieszą się w Bułgarii popularnością. Tak waŜne uatrakcyjnienie programu mogłoby nastąpić w wyniku działań zwiększających świadomość obywatelską. Mogłyby one stać się szansą na lepsze Ŝycie dla ludzi starszych. 4.1.2. Projekty edukacyjne Zidentyfikowaliśmy dwie róŜne grupy docelowe • • Obywatele-seniorzy, którzy są lub chcą być aktywni, reprezentując interesy wraz z organizacjami seniorów, Osoby zajmujące się edukacją dorosłych. Dla tych dwóch grup przygotowujemy odrębne kursy: Specyficzna grupa docelowa: obywatele-seniorzy, którzy są lub chcą być aktywni, reprezentując interesy, oraz organizacje seniorów Cele nauczania Seniorzy i organizacje seniorów są w stanie wnieść swe doświadczenia, wzbogacając tym samym aktywną postawę obywatelską podczas reprezentowania interesów swoich środowisk. Treści • Zagadnienia polityczne: skoncentrowane na planach strategicznych istotne dokumenty narodowe i międzynarodowe, • Zagadnienia aktywnej postawy i zaangaŜowania obywatelskiego, 59 Strona • • Umiejętności metodologiczne: rozwiązywanie konfliktów, przywództwo w grupie, public relations, prezentacje, umiejętności medialne, komunikacja, Umiejętności społeczne: empatia, altruizm, cierpliwość, zaufanie, umiejętność zachowania własnej opinii w obliczu grupy oraz gotowość do podjęcia odpowiedzialności, kreatywność, umiejętność przekonywania. Specyficzna grupa docelowa: Osoby zajmujące się edukacją dorosłych Cele nauczania Osoby zajmujące się kształceniem dorosłych powinny zyskać pomysły, w jaki sposób kształtować proces edukacyjny i jak wspierać aktywną postawę obywatelską. Treści • Sytuacja seniora w trakcie procesu uczenia się oraz jej konsekwencje dla planowania kursu. • Czynniki hamujące i ułatwiające zaangaŜowanie seniora-wolontariusza działającego w Ŝyciu publicznym w interesie własnego środowiska. 4.1.3 Zebrane doświadczenia W kwietniu 2008 wraz z prof. Vladimirem Topencharovem, reprezentującym Bułgarską Partię Socjalistyczną, przeprowadziliśmy kurs dotyczący rosnącej świadomości na temat reprezentacji interesów. Jego celem była prezentacja polityki narodowej i międzynarodowej (europejskiej) wobec wyzwań płynących ze zmian demograficznych i nowego miejsca seniorów w społeczeństwie. Szanse płynące z zajęcia aktywnej postawy obywatelskiej udało nam się połączyć z wyzwaniami wynikającymi z trendów demograficznych. Dające przewidzieć się skutki takich zmian pomogły nam zwiększyć świadomość szans związanych z zaangaŜowaniem obywatelskim seniorów. Inicjatywę Komisji Europejskiej dokumentuje Zielona Księga „Wobec zmian demograficznych: nowa solidarność między pokoleniami”; wsparła ona Bułgarską Strategię Narodową, a tym samym pośrednio równieŜ aktywną postawę obywatelską seniorów. 4.2 NIEMCY Specjalne programy szkoleniowe zostały opracowane dla dwóch grup docelowych uznawanych za rokujące największe nadzieje na wyzwolenie aktywności obywatelskiej seniorów: dla osób juŜ zaangaŜowanych lub gotowych do zaangaŜowania się w działalność rad seniorów oraz osób zaangaŜowanych w działalność publicznych instytucji opieki lub innych organizacji reprezentujących interes tego pokolenia. WaŜnym zadaniem jest przygotowanie oferty szkoleń dla osób mających nadzorować lub prowadzić prace z seniorami, takich jak decydenci polityki lokalnej, eksperci lokalnej administracji, nauczyciele ustawicznego kształcenia, czy teŜ osoby działające w organizacjach seniorów. Przed procesem szkolenia kaŜdej z tych grup stawia się inne cele i zadania. 60 Strona 4.2.1 Szkolenia dla seniorów reprezentujących interes swojej społeczności Podczas szkolenia tej grupy naleŜy dostosować program do posiadanego przez uczestników doświadczenia w zakresie aktywnej działalności obywatelskiej i, ewentualnie, według tego kryterium dokonać podziału na grupy. Inne są bowiem cele stawiane w szkoleniu nowicjuszy, a inne podczas treningu oferowanego osobom dysponującym juŜ doświadczeniem w pracach tego typu. Koncepcje dydaktyczne i pedagogiczne zostały juŜ zawarte w europejskim programie szkoleniowym (3.3); mają one zastosowanie równieŜ w przypadku opracowania programów szkoleń tej grupy docelowej w Niemczech, dlatego moŜna je wykorzystać. Wykazano, Ŝe szkolenia pomagają seniorom pracować bardziej kompetentnie na rzecz reprezentowania interesu swojego środowiska. Potrzeba do tego umiejętności i wiedzy z zakresu zagadnień społecznych, metodologicznych i eksperckich z róŜnych dziedzin, wskazanych w rozdziale 3.2. Jak wykazała analiza zapotrzebowania zgłaszanego przez uczestników szkoleń, właśnie tego oczekują seniorzy, Przyjmuje się, Ŝe w Niemczech do pewnego stopnia rozwinięte jest know-how i wiedza w zakresie politycznego procesu decyzyjnego czy gerontologii. Najbardziej brakuje umiejętności metodologicznych, ale dostępne są niektóre umiejętności społeczne, takie jak odwaga, przyjazne podejście, odporność na frustrację, cierpliwość, empatia, altruizm, zdolność do kompromisów, (czasem zbyt wielka) cierpliwość oraz umiejętność zachowania własnej opinii. Wydaje się, Ŝe seniorzy mają duŜe oczekiwania wobec edukacji. Uczestnicy zajęć szukają moŜliwości osiągnięcia sukcesu, a zaangaŜowani obywatelsko wkładają duŜo energii i entuzjazmu w swe działania, licząc na spełnienie oczekiwań. Jest waŜne, by umieć unikać frustracji lub łagodzić jej skutki oraz tonować oczekiwania. Frustracji nie da się całkowicie uniknąć, ale moŜna stworzyć przestrzeń pozwalającą na jej wyraŜenie i przepracowanie. MoŜe to mieć miejsce podczas treningu lub w ramach lokalnego wsparcia zaangaŜowania. Otwarta i szczera atmosfera w grupie moŜe być bardzo pomocna. Szkoleni powinni aktywnie współtworzyć model procesu uczenia. Przekazywane informacje, idee i impulsy muszą mieć znaczenie praktyczne. Uczestnicy potrzebują moŜliwości wyraŜenia swych pytań, problemów i potrzeb. Dlatego teŜ zajęcia powinny wykorzystywać metody oparte na integracji i prowadzić do integracji środowiskowej. Dla tej grupy docelowej stworzono system kursów szkoleniowych złoŜony z jednego kursu bazowego i trzech modułów tematycznych. W efekcie seniorzy powinni potrafić wykorzystać własną wiedzę i kompetencje podczas realizacji misji polegającej na reprezentowaniu środowiska swoich rówieśników. 61 Strona Moduł podstawowy został stworzony dla chcących się zaangaŜować w reprezentację interesów seniorów. Przekazuje podstawową wiedzę niezbędną podczas tego typu aktywności. Moduł I koncentruje się na wzmocnieniu kompetencji komunikatywnych. Uczestnicy mają nauczyć się reprezentowania interesów starszego pokolenia i działania z pasją opartego o realistyczną ocenę sytuacji. Trening dotyczy podstawowych umiejętności komunikacji i retoryki. Zostaną w niego włączeni róŜni aktorzy, istotni z punktu widzenia aktywnych seniorów (przede wszystkim reprezentanci świata polityki i administracji). Zostanie pokazany udział osób starszych w sprawowaniu władzy, ich bezsilność i zainteresowanie lokalną polityką. W fazie otwartej dyskusji uczestnicy będą mieli szansę zaprezentować, przedyskutować i znaleźć punkty wspólne swych pomysłów na skuteczną partycypację. Moduł II został zaprojektowany jako warsztat kreatywny. Podczas intensywnej i usystematyzowanej metodycznie dyskusji uczestnicy będą mieli moŜliwość stworzenia i opracowania nowych pomysłów na swe zaangaŜowanie. UŜyte zostaną metody stosowane równieŜ w kolejnych warsztatach lub podobne techniki. Nacisk zostanie połoŜony na praktycznym zastosowaniu inicjatyw. Moduł III posłuŜy jako forum aktualnych zagadnień politycznych mających negatywny wpływ na reprezentację interesów. Kurs ten wyróŜnia się spośród innych podobnych mu ze względu na swój punkt wyjścia: jest nim istniejące doświadczenie uczestników; jego wpływ jest konsekwentnie łączony z potencjalnym wpływem aktywnej reprezentacji seniorów. Przykładowy program pilotaŜowy: skuteczna reprezentacja seniorów 26.- 28.11.2008, Fulda, Niemcy Cele szkoleniowe: wskazanie, iŜ polityka wobec seniorów jest złoŜona i obejmuje szerokie spektrum problemów z róŜnych dziedzin, oraz Ŝe wykracza ona poza klasycznie pojmowaną politykę społeczną. Seniorzy powinni poznać struktury interesów i władzy mające wpływ na prowadzoną w stosunku do nich politykę oraz sformułować zadania i znaleźć komunikacyjne i argumentacyjne instrumenty skutecznej reprezentacji interesu swojego środowiska na scenie politycznej. Opis Czy polityka jest brudną grą, cyrkową areną, na której moŜni i zarozumiali rozgrywają swoje gierki, i lepiej trzymać się od niej z daleka? Tak faktycznie jest, ale oddziałuje ona przecieŜ na Ŝycie kaŜdego z nas. Jest sceną, na której reprezentacje polityczne zajmują się potrzebami 62 Strona seniorów. Realizacja własnych koncepcji jest zwykle trudna i kłopotliwa. Potrzebna jest rozwinięta umiejętność perswazji! Proponowane szkolenie objęło swym zakresem moc polityki wobec seniorów oraz wykorzystanie jej w ramach skutecznej reprezentacji interesu tej społeczności . Uczestnicy mają nauczyć się praktycznego korzystania z technik prowadzenia skutecznej debaty w ramach zaangaŜowania politycznego. Treścią szkolenia będzie prowadzenie negocjacji, a takŜe uŜywanie przekonujących argumentów i radzenie sobie z nieuczciwymi zachowaniami. Program • • • • Interesy, władza i bezsilność w wymiarze lokalnej polityki w kontekście problematyki dotyczącej seniorów – konsekwencje w odniesieniu do reprezentacji seniorów “Powiedziane-wysłuchane-zrozumiane-wykorzystane”: podstawy przekonującej komunikacji oraz retoryki w działalności politycznej, warstwy i rodzaje argumentacji Wzmacnianie umiejętności prowadzenia dialogu, asertywności, osiągania kompromisu w ramach politycznego procesu decyzyjnego Faza otwartej dyskusji: polityka rozumiana jako przewiercanie grubej i twardej deski z pasją i wyczuciem Doświadczenia uzyskane w programie pilotaŜowym W opinii uczestników – seniorów aktywnych jako wolontariusze, w większości działających w lokalnych radach doradczych seniorów – kursy były bardzo interesujące i poŜyteczne oraz przydatne z uwagi na zorientowanie na praktykę. Seminaria były motywujące i stymulujące aktywność, a informacja teoretyczna i praktyczna odpowiadała zapotrzebowaniu uczestników, wynikającemu z profilu własnego zaangaŜowania. W opinii trenerów program kursu charakteryzowała właściwa proporcja teorii i praktyki w ramach dwóch modułów: „struktury i procesy” oraz „umiejętności negocjacyjne”. Bardzo dobre rezultaty dały wykorzystane metody dydaktyczne: odgrywanie ról w połączeniu z nagraniem wideo oraz tzw. technika pięciozdaniowych wypowiedzi. 4.2.2 Programy szkoleń dla osób zajmujących się edukacją dorosłych, organizacji seniorów, decydentów politycznych Program szkolenia wyposaŜa osoby stymulujące obywatelską aktywność seniorów i doradzające seniorom w profesjonalną wiedzę podstawową. Zakres przekazywanej wiedzy moŜe być zróŜnicowany. Na dalszy rozwój pozwalają oferowane programy edukacyjne. Lokalni decydenci polityczni mogą umoŜliwić partycypację oraz wskazać lub udostępnić niezbędne zasoby. Eksperci administracji lokalnej organizują administracyjne i merytoryczne wsparcie aktywnych seniorów. Z przeprowadzonych analiz zapotrzebowania na szkolenie wynika, Ŝe współpraca seniorów z lokalnymi władzami nie jest pozbawiona konfliktów. Badani seniorzy oraz eksperci w dziedzinie wolontariatu twierdzą, Ŝe politycy i pracownicy administracji są często ludźmi o wąskich horyzontach. Przez to wolontariusze tracą duŜo energii, 63 Strona poniewaŜ często nie dostają przyzwolenia na realizację swoich propozycji, ich kwalifikacje są kwestionowane, a celowość współpracy jest podwaŜana. Dzieje się tak głównie dlatego, Ŝe propozycje dobrych rozwiązań nie są chętnie akceptowane. Z tego powodu bardzo potrzebne są jasne zasady i klarowne struktury precyzyjnie określające kompetencje i zaleŜności między róŜnymi podmiotami. Bardzo istotnym warunkiem wolontariatu jest odpowiednio duŜa przestrzeń, pozwalająca na powstawanie nowych idei i rozwiązań. RównieŜ współpraca między ekspertami i wolontariuszami wymaga ulepszeń, by nie stanowiła źródła frustracji. RównieŜ tu istnieje potrzeba podziału kompetencji i stworzenia precyzyjnych zasad współpracy. Uznanie dla aktywności obywatelskiej seniorów wzrasta z uwagi na czynniki demograficzne oraz na inicjatywy polityczne na poziomie państwowym (analiza – komisja w rządzie federalnym), regionalnym i lokalnym. DostrzeŜono znaczne korzyści społeczne związane z taką postawą. JednakŜe konieczne jest opracowanie i wdroŜenie strategii pozwalającej na wbudowanie tego rodzaju aktywności w system funkcjonowania społeczeństwa. Dalsza edukacja powinna pomóc w wymianie doświadczeń i dyskusji modeli efektywnej partycypacji. Globalny cel edukacyjny: osoby zajmujące się edukacją dorosłych, organizacje seniorów, decydenci powinni opracować koncepcję kształtowania i rozwijania procesu szkolenia oraz wspierania aktywności obywatelskiej. Biorąc pod uwagę aspekty merytoryczne, za warte przedstawienia moŜna uznać następujące propozycje: − − − − − − Rozpoczęcie projektów i ułatwienie partycypacji – uwraŜliwienie na znaczenie aktywności seniorów w istniejącym kontekście demograficznym; Zwiększenie udziału obywatelskiego w społecznościach politycznych – uwarunkowania socjo-polityczne, doświadczenia z uczestnikami; Prezentacja i objaśnianie wybranych metod i instrumentów partycypacji obywatelskiej; Alibi czy rzeczywista partycypacja? Czynniki warunkujące skuteczność modeli partycypacji; Sposoby organizacji współpracy między wolontariuszami i ekspertami. Jak dotąd nie uzyskano doświadczenia w powyŜszych kwestiach. 4.3 WŁOCHY 4.3.1 Skłonność seniorów z Werony do aktywności obywatelskiej Pomiędzy seniorami, do których kierujemy nasze zainteresowanie, a tymi, których szkolimy, by stali się “grupą nacisku” na seniorów, istnieją róŜnice. W tej (pierwszej) grupie daje się zauwaŜyć dwa typy seniorów: - zmotywowanych do działania 64 Strona Chcieliby oni się zaangaŜować, ale postrzegają swój emerytalny stan spoczynku, jako pozbawiający moŜliwości aktywnego udziału w Syci społecznym. Chcieliby znaleźć dla siebie nową rolę, ale nie potrafią tego zrobić. Stanowią mniejszość, ale mają potencjał pozwalający do nich kierować ofertę utworzenia politycznej „grupy nacisku”. Ponadto trzeba pamiętać, Ŝe mają oni bardzo duŜo wolnego czasu. Często dysponują rozlicznymi poŜytecznymi umiejętnościami, a takŜe szukają dla siebie nowej roli, czy to poprzez rozwijanie zainteresowań czy hobby. - ostroŜnych i zdystansowanych Są oni aktywni w obszarze kultury lub kultury fizycznej, wykorzystując dostępną ofertę, ale nie angaŜują się na wyŜszym poziomie aktywności obywatelskiej z obawy, iŜ nie mają wystarczających zdolności lub moŜliwości. Mogą naleŜeć do grupy niezbyt rozwiniętej intelektualnie, kulturalnie, a takŜe o niskim statusie ekonomicznym (gospodynie domowe, robotnicy, rolnicy). Mają jednak ogromną chęć poprawy swego stanu, nawet jeśli utrudnia to wspomniana obawa wynikająca z pewnych kompleksów. Dobrze skonstruowane programy szkoleniowe mogłyby dać pozytywne rezultaty i obudzić chęć wzięcia aktywnego udziału w „grupie nacisku” w społeczeństwie. 4.3.2 Zainteresowanie seniorami na poziomie politycznym Znamiennym jest, Ŝe politycy zwracają uwagę zarówno na seniorów, jak teŜ na młode pokolenie. Obie grupy są uznawane za wyborców nieskrępowanych politycznymi schematami czy planami. Obserwują krytycznie scenę polityczną i w systemie dwupartyjnym, w którym nawet niewielkie przesunięcie sympatii wyborców moŜe przewaŜyć szalę zwycięstwa na rzecz którejś z koalicji, naleŜą do najczęściej chcących zmienić poparcie w głosowaniu wyborczym. Z drugiej strony wiadomo, Ŝe w pewnych okolicznościach grupy seniorów czy młodych wyborców poprzez małe kampanie protestu mogą osiągnąć duŜo więcej niŜ silne polityczne grupy lobbujące. Zainteresowanie jest o wiele większe, gdy dotyczy własnego okręgu wyborczego i spraw mniejszego kalibru. Rady lokalne muszą liczyć się ze środowiskiem i organizacjami grupującymi seniorów i zauwaŜać ich problemy. 4.3.3 Rady lokalne jako ogniwo łączące administrację publiczną i obywateli Rada miasta Werona podzieliła obszar miasta na osiem lokalnych rad, reprezentujących „wspólnoty zintegrowane terytorialnie, urbanistycznie, socjoekonomicznie, historycznie i kulturalnie”. Statut Rady stwierdza, Ŝe tak utworzona „dzielnica stanowi główną jednostkę z punktu widzenia funkcji administracyjnych, programowania i rozwoju usług oraz lokalizacji urzędów”. Rady lokalne są jednym z najwaŜniejszych i najbardziej efektywnych instrumentów egzekwowania decentralizacji administracji i są „fundamentem demokratycznej struktury wspólnoty gminnej”. Ich zadaniem jest zmniejszenie przepaści między obywatelem a administracją publiczną oraz bycie jak najbliŜej obywatela i jego potrzeb, które mogą być zaspokajane łatwiej niŜ w scentralizowanych organizacjach. RóŜne komisje rad lokalnych, których jest około 10, zajmują się m. in. Polityką dotyczącą seniorów oraz młodego pokolenia. Opracowują one strategie dotyczące ochrony zdrowia, sieci 65 Strona dróg, bezpieczeństwa, kultury. Robią to dobrze, bo dzięki zamieszkiwaniu przez ich członków w poszczególnych częściach miasta oraz dysponowaniem większą ilością wolnego czasu, mają dobre rozeznanie w problematyce. Nie jest przypadkiem, Ŝe koszty projektów kulturalnych i innych adresowanych do seniorów stanowią około połowy wydatków budŜetowych lokalnych rad. 4.3.4 Działalność kulturalna rad lokalnych Administracja Rady Miasta od początku zdawała sobie sprawę z tego, jak waŜną rolę w obszarach usług i projektów kulturalnych mają do odegrania zdecentralizowane rady lokalne. Wiadomo, Ŝe działalność kulturalna, w obszarach związanych z wiedzą, komunikacją, rekreacją, budowaniem samoświadomości, wypoczynkiem czy róŜnymi formy socjalizacji, powinna wychodzić naprzeciw potrzebom obywateli, by moŜliwie całkowicie wypełniać ich wolny czas. Działalność kulturalna rad lokalnych przybiera następujące formy: 1. 2. 3. 4. Projekty samych rad; Działalność prowadzona we współpracy ze stowarzyszeniami (np. AUSER); Działania społeczne; Projekty sportowe. 4.3.5 Solidarność i wzmocnienie środowiska seniorów, AUSER-ONLUS: przykład zdobywania środków dla seniorów Auser-ONLUS jest stowarzyszeniem społecznych promotorów i wolontariuszy stawiających sobie za cel zwiększenie roli seniorów w społeczeństwie. Zaczęło działać w 1989 roku, wypromowane przez Cgil oraz związek zawodowy emerytów Spi-Cgil. Koncentruje się na przeciwdziałaniu wszelkim formom wykluczenia społecznego oraz poprawie jakości Ŝycia, a takŜe na upowszechnianiu kultury i solidarności tak, by uznano, Ŝe kaŜde pokolenie ma swoją wartość, a kaŜdy człowiek swój „projekt śyciowy”, którego realizacja przynosi korzyści jemu samemu i jego otoczeniu. Auser zajmuje się rozdzielaniem i pozyskiwaniem pomocy, zwiększaniem umiejętności, stwarzaniem moŜliwości spotykania się, wspieraniem tworzenia i rozrastania społeczności lokalnej. We Włoszech w 1200 centrach Auser jest 250 tys. osób zarejestrowanych i 60 tys. wolontariuszy. AUSER oznacza samodzielne zarządzanie i solidarność, a swą działalność stowarzyszenie rozpoczęło w 1989 roku w Weronie. Funkcjonuje w dziedzinie kultury, organizuje wydarzenia społeczne i w obszarze aktywnego wypoczynku dla seniorów, niepełnosprawnych i społecznie wykluczonych, a takŜe prowadzi usługi na rzecz społeczeństwa. W 2006 roku w AUSER w Weronie pracowało 3 tys. wolontariuszy, skupionych w 13 klubach. Regularnie w tygodniu pracowało ponad 300 wolontariuszy. Tyle samo wolontariuszy pomagało co miesiąc. „AUSER Razem” (promocja społeczna) ma 1250 członków, 14 wydziałów „latającego” uniwersytetu, 4 kluby i dział turystyczny, który, zatrudniając ponad 300 nauczycieli, organizuje 50 podróŜy, pobytów i wycieczek z przewodnikiem dla członków. 66 Strona 4.3.6 Umiejętność obsługi komputera i zdolności przywódcze – dwie waŜne kompetencje warunkujące skuteczność aktywnej postawy obywatelskiej Pomimo, Ŝe spektrum działalności AUSER pokrywa ogromny obszar z dziedziny kultury, dwa inne obszary zostały zidentyfikowane podczas analizy potrzeb szkoleniowych jako niezwykle waŜne dla osiągania zakładanych efektów aktywności obywatelskiej: umiejętność obsługi komputera oraz rozwój zdolności przywódczych. Korzystanie z komputerów i Internetu jest coraz waŜniejsze takŜe w działalności obywatelskiej. Mimo wzrastającej liczby seniorów posiadających umiejętności w zakresie obsługi komputera, nadal wielu z nich nie dysponuje w tym obszarze elementarną wiedzą i sprawnością. Dla zminimalizowania zagroŜenia wykluczeniem osób starszych ze społeczeństwa informacyjnego w ramach tego projektu przeszkoli się w zakresie obsługi komputera grupy seniorów aktywnie reprezentujących interes swoich rówieśników. Te działania są wkładem w walkę z wykluczeniem grupy społecznej seniorów ze społeczeństwa opartego na wiedzy. Trzeba bowiem wziąć pod uwagę, Ŝe duŜej części adresatów tych działań brakuje umiejętności pozwalających na uczestniczenie w komunikacji w trybie on-line. Komputer moŜe być uŜytecznym instrumentem socjalizacji, pozwalającym poprzez kontakt ze światem zewnętrznym na unikanie poczucia izolacji. We Włoszech wielu seniorów naleŜy do grupy całkowicie początkujących w tym obszarze. Muszą oni najpierw zrozumieć, Ŝe komputer nie jest czymś tak tajemnym, Ŝe tylko młodzi i bardzo młodzi ludzie mogą się nim posługiwać i w jakimś stopniu zrozumieć go oraz Ŝe nie jest prawdą, iŜ pewne umiejętności moŜna nabyć tylko na określonym etapie rozwoju człowieka, we „właściwym do tego czasie”, a na innym etapie jest to juŜ niemoŜliwe. Seniorzy dąŜący do stworzenia „grupy nacisku” chcą poprawić własne umiejętności komunikowania się, by dobrze reprezentować interes grupy rówieśników w społeczeństwie zmierzającym do wykluczenia ludzi starszych. Potrzebni są liderzy o odpowiednich predyspozycjach: przekonujący rzecznicy, wywaŜeni i skuteczni mediatorzy w sprawach wartości, potrzeb, kulturalnego wizerunku grup, do których naleŜą. Bycie liderem nie jest jednak łatwe. Grupa jest naprawdę silna i skuteczna, gdy jej członkowie czują się wolni i nieskrępowani oraz nie do niczego przymuszani. Jeśli lider scentralizuje władzę i skupi ją w swoim ręku, jego grupa rówieśników straci autonomię i poczucie odpowiedzialności za wspólne dobro. I przeciwnie: jeśli lider umie zorganizować współpracę i nie dominuje, atmosfera w grupie pozwala na jej skuteczne działania. Przywództwo musi być rozumiane jako słuŜba społeczności. 4.3.7 Metodologie dydaktyczne Program szkolenia musi być dopasowany do adresata, czyli trzeba w nim uwzględnić jego wiek oraz małą znajomość technik komputerowych. Dlatego waŜne jest, by ograniczyć się do niewielu, ale jasno i kompletnie przedstawionych zagadnień. Dobrze, gdy nauczycielem jest senior, dobrze rozumiejący problemy swoich rówieśników. Seniorzy muszą być przeprowadzeni przez szkolenie krok po kroku. Szkoleni mogą odczuwać zakłopotanie i bać się zadawania prostych pytań, jako Ŝe, w przeciwieństwie do młodszych pokoleń, podczas swojego Ŝycia z wieloma sprawami się nie stykali (np. z komputerami i specyficznym językiem informatycznym) oraz z powodu trudności w percepcji nowych elementów. NaleŜy sprawdzać, czy seniorzy rozumieją zagadnienia oraz czy intensywnie ćwiczą w praktyce materiał będący przedmiotem szkolenia. 67 Strona Podczas przedstawiania takich tematów, jak wpływ pewności siebie na osiągnięcie sukcesu (panowanie nad emocjami pozwalające sobą kierować), motywowanie i osiąganie celów, nauczyciel będący seniorem ma automatycznie na uwadze problemy swoich rówieśników i spowoduje, Ŝe zrozumieją oni, iŜ pracując nad swoimi umiejętnościami zmierzają do osiągnięcia nadrzędnego celu, jakim jest poprawa skuteczności aktywnej partycypacji w społeczeństwie. 4.3.8 Edukacja jako klucz do stymulowania doświadczenia ze szkoleń pilotaŜowych aktywnego zaangaŜowania – W końcowej fazie szkoleń zaobserwowaliśmy, poza pozytywną oceną ich tematyki ze strony uczestników, wyraŜane przez nich pragnienie wykreowania dla siebie nowej roli poprzez przemianę z pasywnych konsumentów w aktywnych obywateli. Zaczęli interesować się tym, co dzieje się wokół nich, w ich otoczeniu, poza gronem ich najbliŜszej rodziny. Zainteresowali się na przykład, jak zaadaptować stary budynek dla potrzeb kultury. Zaczęli głośno domagać się przekazania tego domu na cele związane z realizacją zadań publicznych, przez co przyciągnęli zainteresowanie mediów. Ponadto seniorzy wzięli aktywny udział w debacie w siedzibie Dzielnicy Miasta nad budową w okolicy nowej autostrady i związanym z tym zagroŜeniem wzrostem zanieczyszczenia środowiska. W ten sposób szkolenie z zakresu obsługi komputera doprowadziło do uaktywnienia seniorów i wyjścia poza dotychczasowe horyzonty myślenia i działania, ograniczone do własnych gospodarstw domowych i Ŝycia codziennego. Pozyskanie umiejętności, dla nich mniej lub bardziej całkowicie nowych, wypełniło ich dumą i radością i dało szansę na poznawanie nowych światów. Ten proces uczenia się otworzył ich takŜe na sprawy społeczne. Zyskanie nowych moŜliwości stało się, bowiem krokiem powodującym zwiększenie pewności w zakresie dostępu do środków pozwalających na udział w Ŝyciu publicznym, co stymulowało seniorów do aktywności jako grupy lobbującej w interesie obywateli. Stali się oni osobami zaangaŜowanymi w Ŝycie i rozwiązywanie problemów lokalnej społeczności. Zmienili takŜe podejście: z ograniczonego do swojej, rozpatrywanej jako izolowanej, sytuacji, na ukierunkowanie na dobro i dobrobyt wspólnoty. WaŜnym jest fakt, Ŝe problemy Ŝycia publicznego, którymi zajmują się seniorzy, wpływają takŜe na ich Ŝycie. To sprawia, Ŝe ich zaangaŜowanie ma związek z interesem osobistym. 4.4 POLSKA 4.4.1 Zapotrzebowanie na szkolenia i wsparcie Jednym z najwaŜniejszych warunków udanego przeprowadzenia rozpoczętej w 1989 roku transformacji systemowej w Polsce jest utworzenie społeczeństwa obywatelskiego. Wymaga to zmiany mentalności obywateli, czego elementem jest takŜe integracja grup społecznych. Seniorzy są jedną z najbardziej rozproszonych grup. Jej integracja dla wyłonienia reprezentacji na poziomie krajowym i lokalnym moŜe być dokonana tylko przy zastosowaniu specjalnych zapewniających skuteczność instrumentów. W szczególności dlatego, Ŝe ta grupa społeczna jest naraŜona na wiele zagroŜeń wynikających ze zmiany systemu z niewydajnego opartego o centralnie sterowaną gospodarką na określany mianem „gospodarki konkurencyjnej”. 68 Strona Nowe rozwiązania systemowe nie są zrozumiałe dla zwykłych obywateli. Dlatego jest niezbędne skoncentrowanie się na przekazaniu i rozwijaniu wśród seniorów wiedzy na temat tych rozwiązań i obowiązujących zasad po to, by mogli dobrze zdefiniować swoje oczekiwania oraz kierować je do właściwych organów administracji publicznej. Skuteczność aktywności publicznej warunkowana jest stosowaniem profesjonalnych instrumentów. KaŜda reprezentacja grupy społecznej powinna być w te instrumenty wyposaŜona. Dotyczy to dwóch rodzajów instrumentów: (1) zapewniających uzyskiwanie wsparcia opinii publicznej i reprezentowanego środowiska, oraz (2) pozwalających na sprawną i skuteczna prace w grupie. Jest wiele barier dla publicznej aktywności seniorów. Seniorzy muszą być przekonani, Ŝe jest celowe poświęcenie własnego czasu i energii na reprezentowanie interesu swojej grupy. WaŜnym jest jednoznaczne przekonanie ich, Ŝe poniewaŜ ich osobista sytuacja jest w praktyce uwarunkowana dobrobytem w skali publicznej, trudno jest wpływać na swoją sytuację bez uzyskania wpływu na procesy decyzyjne zachodzące na poziomie Ŝycia publicznego. Ponadto, z uwagi na fakt, iŜ partie polityczne chcą zagospodarować przestrzeń związaną z reprezentacją w Ŝyciu publicznym niemal wszystkich grup społecznych, myśląc jednak w kategoriach polityki sprowadzonej do wytworzenia mechanizmów dających poparcie w wyborach, a nie w kategoriach czysto społecznych, których celem jest pomoc tym grupom, potrzebne jest stworzenie specjalnych platform dla tworzenia rzeczywistych reprezentacji takich grup społecznych. Seniorzy są postrzegani głównie jako odbiorcy pomocy społecznej. Ten stereotyp naleŜy zmienić. Jednak z uwagi na to, Ŝe ta grupa ma raczej niski status społeczny (średnie dochody są relatywnie niskie), potrzebne jest wsparcie finansowe dla wysiłków zmierzających do stymulowania aktywności seniorów i tworzenia reprezentacji. Chodzi o uruchomienie zewnętrznych źródeł finansowania dla róŜnych przedsięwzięć. NajwaŜniejsze potrzeby dotyczące grupy społecznej seniorów moŜna określić w następujący sposób: • • • stworzenie instrumentów pozwalających na integrację tego środowiska, a wśród nich centrów, będących miejscami spotkań, dyskusji, organizacji interesujących wydarzeń, rozwoju zainteresowań i ujścia dla kreatywności; udostępnienie moŜliwie wszechstronnej oferty zajęć (kultura, edukacja, rekreacja); wsparcie publicznej aktywności poprzez edukacje, szkolenia, róŜnorodną pomoc praktyczną. W Polsce nie ma jeszcze ani opracowanej metodologii edukacji seniorów do reprezentowania ich interesu w Ŝyciu publicznym ani nauczycieli specjalizujących się w tej dziedzinie i mających doświadczenie na tym polu. Z tego powodu, a takŜe ze względu na brak mechanizmów stymulowania seniorów do udziału w Ŝyciu publicznym, wysiłki zmierzające do tego celu mają w naszym kraju charakter działań pionierskich. 69 Strona 4.4.2 ZałoŜenia wyjściowe dla programu Ogólnym celem jest aktywowanie mechanizmu prowadzącego do przygotowania seniorów do udziału w Ŝyciu publicznym (społecznym, kulturalnym, politycznym) poprzez reprezentowanie ich interesów. Prowadzący szkolenia, będący wykwalifikowanymi specjalistami, gotowymi do podzielenia się z seniorami swoją wiedza i swoimi umiejętnościami, odgrywają kluczowa rolę w działaniu takiego mechanizmu. 4.4.3 Konkretne programy edukacyjne Cele szkoleń są następujące: przekazać przyszłym szkolącym/trenerom wiedzę i umiejętności potrzebne do prowadzenia szkoleń seniorów do reprezentowania interesu tej grupy społecznej na poziomie krajowym, regionalnym i lokalnym oraz przekonać do metod skutecznego przekazania seniorom swojej wiedzy i umiejętności. Program szkoleń zawiera trzy następujące moduły: (1) polityczny – system polityczny; (2) społeczny; (3) metodologiczny. Moduł polityczny: Wiedza o otoczeniu społecznym i politycznym • Administracja publiczna: zasada funkcjonowania, struktura, podział kompetencji i procesy decyzyjne; • Polityczny wymiar problemów społeczności seniorów (w tym: główne zagadnienia dotyczące strategii oraz prawa państwowego i lokalnego w odniesieniu do seniorów). Moduł społeczny: • Metody analizowania i określania potrzeb grup społecznych – głównie seniorów; • Inicjatywy społeczne - rola, funkcjonowanie, kontakty z administracją publiczną; • Bariery dla aktywności społecznej – przyczyny, skutki, metody usuwania/łagodzenia. Moduł metodologiczny: • Reprezentowanie interesu grupy seniorów – kto, gdzie, co, jak: ogólne zasady i konkretne przykłady; • Integracja środowiskowa: zasady i praktyka; • Pozyskiwanie wsparcia dla działań - komunikacja społeczna, marketing, public relations; • Praca zespołowa – budowania zespołu, psychologiczne aspekty pracy w grupie, zarządzanie i współpraca; • Zarządzanie konfliktem; • Budowa sieci oraz zasady negocjacji i lobbowania na rzecz interesu grupy społecznej; • Elementy wiedzy finansowej. Adresatami szkoleń byli zaangaŜowani seniorzy, uznani za kandydatów na trenerów oraz za potencjalnych wolontariuszy. Harmonogram zakładał zastosowanie mieszanego podejścia: dwa bezpośrednie spotkania na szkoleniach były uzupełnione o wykonywanie prac domowych oraz konsultacje internetowe w okresie między szkoleniami. Tematyka szkoleń dla seniorów-wolontariuszy i dla kandydatów na trenerów była podobna, jednak inaczej zostały rozłoŜone akcenty, co znalazło odbicie w liczbie godzin poświęconych na poszczególne moduły i tematy. 70 Strona 4.4.4 Doświadczenia płynące ze szkoleń pilotaŜowych Na ogłoszenie o kursach/szkoleniach odpowiedzieli w praktyce głównie ci seniorzy, którzy wcześniej okazywali zainteresowanie Ŝyciem publicznym (dzielnice, miasto), aktywnością obywatelską (członkowie stowarzyszeń) oraz nauczyciele. W konsekwencji – taki był skład uczestników szkoleń. Nacisk połoŜono na umiejętności pozwalające na prowadzenie szkoleń. Więcej czasu niŜ planowano poświęcono na wiedzę i umiejętności metodologiczne. Podczas „pracy domowej” uczestnicy szkoleń zajmowali się następującymi zagadnieniami: (1) poznanie rozkładu obowiązków i odpowiedzialności między jednostkami administracji publicznej; (2) przygotowanie tematów na „studium przypadku” do zaprezentowania pozostałym uczestnikom zajęć, odgrywającym wtedy rolę osób szkolonych przez prezentującego studium. Uczestnicy szkoleń aktywnie poszukiwali tematów, a „praca domowa” okazała się dobrym pomysłem. Powinna ona być uznana za waŜną część szkoleń, gdyŜ seniorzy najczęściej nie są na tyle biegli w zakresie obsługi komputera, by dostatecznie szybko, na intensywnych i skonsolidowanych zajęciach, uzyskać zadowalające rezultaty. Potrzebują oni na to więcej czasu i spokojniejszej atmosfery – przynajmniej na etapie uczenia się. Jak się spodziewano, uczestnicy uznali szkolenia za działania pionierskie. Na podstawie przeprowadzonych szkoleń moŜna bez wątpienia stwierdzić, Ŝe powinno się stosować dwa warianty szkoleń: • • Długotrwałe i mniej intensywne; Krótkotrwałe i bardziej intensywne. Dobór kandydatów do poszczególnych wariantów powinien następować po krótkiej rozmowie i/lub uzyskaniu odpowiedzi na pytania postawione w kwestionariuszu. 4.5 WIELKA BRYTANIA 4.5.1 Tło Ze względu na to, Ŝe w Wielkiej Brytanii system włączania seniorów do procesu politycznego jest bardziej rozwinięty niŜ w innych krajach europejskich, naleŜało szczegółowiej sprecyzować ofertę dla tej grupy społecznej. Pomimo zamiaru zagwarantowania udziału w szkoleniach osób wcześniej niezaangaŜowanych w podobne działania, szybko okazało się, Ŝe dominować w nich będą jednak seniorzy mający juŜ doświadczenie w tym zakresie. Funkcjonuje znaczna liczba organizacji pracujących z seniorami w ramach wolontariatu, co ułatwiło rekrutację na szkolenia, a jednocześnie oznaczało, Ŝe będziemy trenować osoby entuzjastycznie nastawione do działań, doświadczone, a tym samym zdolne do krytycznej oceny naszej oferty. Organizatorzy musieli zatem dokładać starań podczas opracowania odpowiedniego programu kursów i właściwego dobrania ich adresatów. Większość uczestników brała udział w specjalnym programie prowadzonym przez uniwersytet w Lancaster: Lancaster University’s Senior Learners Programme (http://www.lancs.ac.uk/depts/conted/ seniorlearners.htm). Z tego względu wielu spośród 71 Strona szkolonych było zmotywowanych do nabywania nowych umiejętności i wykorzystywania ich podczas udziału w Ŝyciu publicznym. Ponadto przeprowadziliśmy rekrutację poza uniwersytetem i w ten sposób pozyskaliśmy uczestników o róŜnych umiejętnościach. Niekiedy powodowało to problemy z ustaleniem poziomu zajęć, z drugiej strony doprowadziło do powstania dynamicznej grupy studentów o róŜnej wiedzy i doświadczeniu, co oŜywiło zajęcia i sprawiło, Ŝe miały interaktywny charakter. 4.5.2 Program szkoleń Przeprowadzono dwa kursy: jeden dla bardziej doświadczonych osób kierujących działalnością seniorów, a drugi dla zainteresowanych rozwijaniem umiejętności na polu reprezentowania interesu rówieśników. Celem było takŜe sprawdzenie, które aspekty szkoleń w ramach projektu SEVIR będą najbardziej atrakcyjne dla seniorów mieszkających w regionie. Chciano teŜ zweryfikować trafność wstępnej analizy potrzeb seniorów, na podstawie której tak przygotowano program szkoleń, by w moŜliwie pełny sposób odpowiadał ich oczekiwaniom. Mimo Ŝe formalnie wyodrębniono dwie powyŜej określone grupy uczestników, podział ten nie był nigdy całkiem ostry. Liczni uczestnicy zajęć pasowali do profilu obydwu grup: niektórzy kierujący/zarządzający w Ŝyciu prywatnym uczestniczyli jako wolontariusze w kampaniach na rzecz problemów seniorów. To sprawiło, Ŝe za bardziej produktywne uznano szkolenie polegające na dyskusjach i pracy w grupie, gdzie uczestnicy mogli wnieść swe róŜnorodne doświadczenia. Kurs A: W tym celu uprościliśmy nasz pierwszy kurs, trwający 3 dni. Osobom posiadającym doświadczenie w zapewnianiu seniorom świadczeń i reprezentowaniu interesu rówieśników przedstawiliśmy cele SEVIRu. Struktura kursu była następująca: 1. Wprowadzenie do projektu SEVIR (struktura, główne cele): ta część miała za zadanie uzasadnienie, dlaczego uwaŜamy, Ŝe projekt jest waŜny, i naszej chęci udziału w nim. Chcieliśmy teŜ, by uczestnicy zastanowili się nad zastosowaniem efektów projektu SEVIR (w tym rezultatów szkolenia i powstałych poradników) w ich pracy. 2. Wprowadzenie do tematu „Udział seniorów w procesach politycznych”, z wykorzystaniem modułu specjalnie opracowanego w Lancaster na potrzeby projektu SEVIR. Doszliśmy do wniosku, Ŝe istnieje potrzeba umiejscowienia projektu SEVIR w zaistniałym kontekście politycznym (zmiany społeczne, ekonomiczne i, w szczególności, demograficzne) wpływającym na reakcje seniorów i rządu. Celem tego modułu było umoŜliwienie szkolonym odkrycie i określenie pewnych barier przeszkadzających im oraz ich rówieśnikom w partycypacji w procesach politycznych. Zamiarem organizatorów i zarazem kryterium sukcesu było osiągnięcie przez uczestnika następujących celów: 72 Strona • • • • Umiejętność dyskusji na temat barier na drodze do efektywnego udziału seniorów w procesie politycznym Stosowanie istotnych koncepcji politycznych w debatach na temat seniorów i procesu politycznego Identyfikacja niektórych przeszkód w zaangaŜowaniu w proces polityczny Analiza podejścia do tego zagadnienia w róŜnych krajach i interpretacja jej wyników z perspektywy sytuacji w Wielkiej Brytanii. Zajęto się następującymi tematami: • • • Przedmiotowe teorie i koncepcje: komunitarianizm, prawa pozytywne i kapitał społeczny – omówienie istoty oraz związku z i wpływu na zaangaŜowanie w proces polityczny Struktury i regulacje na poziomie lokalnym, regionalnym, krajowym i europejskim oraz ich wpływ na moŜliwość efektywnego zaangaŜowania seniorów ZaangaŜowanie seniorów w proces polityczny w innych krajach europejskich. Ewaluacja Szkolenia były bardzo poŜytecznym doświadczeniem. Uczestnicy byli zaangaŜowani i przekazywali wiele konstruktywnych sugestii. To spowodowało, Ŝe bardzo entuzjastycznie promowali Kurs B wśród swoich przyjaciół i znajomych – mieli poczucie, iŜ przyczynili się do jego treści, struktury i stylu. Kurs B Jego celem było przeszkolenie uczestników w zakresie umiejętności potrzebnych do reprezentowania interesu rówieśników. Wykorzystano opracowane wcześniej moduły oraz niektóre sugestie zgłoszone przez uczestników Kursu A. Mimo Ŝe w porównaniu z kursem A w tym kursie skoncentrowano się bardziej na umiejętnościach niŜ na teorii, uczestnikom przekazano równieŜ powody udziału w projekcie oraz zagadnienia, które uznaliśmy za istotne z punktu widzenia seniorów. Omówiono następujące problemy: • Chęć seniorów do późniejszego przechodzenia na emeryturę • Chęć seniorów do aktywnego wykorzystania czasu po przejściu na emeryturę • MoŜliwość optymalnego wykorzystania przez organizacje chęci do działania w wolnym czasie okazywanej przez wielu posiadających rozliczne umiejętności seniorów oraz zapewnienia ich pełnej integracji ze społecznością lokalną i społeczeństwem • Wprowadzenie zapisów prawnych gwarantujących równość oraz zniesienie wieku emerytalnego • Fakt, Ŝe emerytury państwowe nie są juŜ obliczane według przeciętnej płacy, co spowodowało ich realne obniŜenie • śądania w zakresie usług zdrowotnych • Prywatyzacja usług w zakresie opieki. 73 Strona PowyŜsze czynniki wskazują, Ŝe seniorzy chcą mieć wpływ na politykę stosowaną wobec nich i jednym z zadań SEVIRu było przeanalizowanie moŜliwości optymalnej współpracy w tym zakresie. Grupę uczestników podzielono na cztery zespoły. Zajęto się czterema opracowanymi przez SEVIR modułami: umiejętności negocjacyjne, rozwiązywanie konfliktów, umiejętności badawcze oraz team building. Poszczególne grupy brały po kolei udział w treningach, tak Ŝe w połowie trzeciego. dnia wszystkie grupy miały za sobą wszystkie szkolenia. Następnie poproszono uczestników o ocenę modułów w grupach i przedstawienie jej na forum. To była bardzo konstruktywna metoda nauczania i pozwoliła uczestnikom szkoleń na ocenę własnych doświadczeń. Metody nauczania dobierano bardzo ostroŜnie, włączając w nie zajęcia prowadzone przez studentów, odgrywanie ról, pracę w grupie, korzystanie z materiałów wideo lub audio. W ten sposób uwzględniono potrzeby uczestników preferujących róŜne style pracy. Ocena sformułowana przez uczestników była bardzo pozytywna, jak to wynika z arkuszy ewaluacyjnych. 4.6 Synteza i wnioski z porównania specyfiki róŜnych krajów, konsekwencje dla poziomu ogólnoeuropejskiego Pomimo olbrzymich róŜnic w statusie i istotności reprezentacji potrzeb seniorów w Ŝyciu publicznym, istnieją dwa uniwersalne doświadczenia: i. ii. Potrzeby ludzi starszych są w mniejszym lub większym stopniu ignorowane w Ŝyciu społecznym oraz przez polityków. Ich interesy zdają się być mniej istotne niŜ te artykułowane przez inne grupy społeczne i organizacje lobbingowe. W takich warunkach konieczne jest, aby seniorzy sami zabrali głos, gdyŜ tylko w ten sposób ich postulaty zostaną usłyszane. Struktury i tradycja partycypacji politycznej ludzi starszych reprezentujących swe środowisko bardzo się róŜnią w poszczególnych krajach europejskich. W Polsce i Bułgarii takie struktury i tradycje reprezentacji seniorów są niemal nieobecne, a ludzie starsi są grupą wykluczoną ze społeczeństwa. W przeszłości Ŝycie społeczne było zmonopolizowane przez partie komunistyczne, nie cieszące się popularnością. W Niemczech zaangaŜowanie obywatelskie seniorów posiada znaczącą tradycję i dobre parametry ilościowe i jakościowe, szczególnie w licznych komitetach doradczych seniorów; a jednak niewielu seniorów jest zainteresowanych i zaangaŜowanych w tego typu działalność obywatelską. We Włoszech dzięki podzieleniu duŜych miast na dzielnice, posiadające kompetencje w szeregu zagadnień, stworzono komitet zajmujący się polityką dotyczącą seniorów, w którego skład wchodzą ludzie starsi. Doświadczenia zebrane w ramach projektu SEVIR prowadzą do następujących konkluzji: tam, gdzie dotychczas brak struktur, strategii i inicjatyw, naleŜy je stworzyć, zarówno na poziomie krajowym, jak i społeczeństwa obywatelskiego. Dotyczy to przede wszystkim Bułgarii, gdzie 74 Strona zostały podjęte przygotowania do stworzenia podkomisji parlamentarnej poświęconej seniorom, co ma związać organizacje seniorów z parlamentem narodowym. Struktury polityczne, od poziomu krajowego aŜ po lokalny, powstały w celu tworzenia i implementacji polityki na rzecz seniorów. Poza strukturami i programami państwowymi niezbędne są organizacje seniorów działające w społeczeństwie obywatelskim, których zadaniem jest reprezentowanie interesów osób starszych w Ŝyciu publicznym oraz wobec decydentów politycznych. W sytuacji idealnej organizacje seniorów są dzięki zagwarantowaniu im konkretnych dróg i struktur partycypacji włączane w system polityczny. Tam, gdzie takie struktury są obecne, naleŜy sprawdzić ich skuteczność, aby wspomóc dialog pomiędzy strukturami, osobami kluczowymi w polityce i seniorami angaŜującymi się w reprezentację swojego środowiska, oraz moŜliwości ich uŜycia w celu respektowania praw i potrzeb osób starszych w systemie politycznym. Edukacja jest kluczem do poprawienia kondycji osób starszych poprzez uznanie ich potrzeb, a działa ona na wiele sposobów: 1. W celu zwiększenia świadomości na temat moŜliwości i wartości partycypacji politycznej seniorów 2. W celu przygotowania aktywnych seniorów do tego rodzaju zaangaŜowania obywatelskiego 3. W celu zaznajomienia struktur politycznych i ich reprezentantów ze specyfiką współpracy z aktywnymi seniorami. Taki projekt edukacyjny byłby strategią stosowną do integracji ze społeczeństwem oraz promowania solidarności międzypokoleniowej. starszych pokoleń Na poziomie europejskim projekt SEVIR prowadzi do następujących wniosków: 1. Wolontariat na poziomie politycznym (w szerokim pojęciu) jest cięŜką i wymagającą pracą, jako Ŝe obraz sektora polityki jest zły (brudne zajęcie). Wolontariusze muszą uporać się z posiadającymi władzę instytucjami, organizacjami (grupami lobbingowymi) i osobami. 2. Wolontariat na poziomie politycznym ma olbrzymie znaczenie. Takie zajęcia jak reprezentacja interesów czy adwokatura (w szerokim, nieprawniczym sensie) pomagają w promocji zaniedbanych interesów i niezaspokojonych potrzeb. 3. Brak sprecyzowanej struktury partycypacji politycznej seniorów na poziomie lokalnym regionalnym czy narodowym jest charakterystyczny równieŜ dla poziomu europejskiego, poniewaŜ w krajach członkowskich Unii Europejskiej istnieją zbyt róŜnorodne uwarunkowania wstępne. Za wspólny wymóg moŜna uznać fakt, Ŝe seniorzy zajmujący się reprezentacją interesów swego środowiska powinni dysponować realnym i trwałym dostępem do procesów decyzyjnych i osób kluczowych dla polityki lokalnej i dotyczącej seniorów. 75 Strona 5. Wskazówki i wytyczne dla opracowujących programy edukacyjne dla seniorów angaŜujących się w aktywność obywatelską w krajach europejskich Znajdujące się poniŜej wyniki obserwacji są wskazówkami i wytycznymi dotyczącymi warunków niezbędnych do zagwarantowania skuteczności opisywanej aktywnej postawy obywatelskiej ludzi starszych w róŜnych krajach europejskich. Z projektów wynika, Ŝe spełnienie warunków wstępnych jest sensowne i niezbędne. Nawet jeśli pod uwagę weźmiemy specyfikę poszczególnych krajów, to pewne wskazówki dotyczą całej Europy. ZaangaŜowanie seniorów w wolontariat na poziomie politycznym ma olbrzymie znaczenie. Takie działania pomagają promować interesy i potrzeby starszego pokolenia, często zaniedbywane przez państwo, społeczeństwo i organizacje społeczne, oraz wzmacniać dialog międzypokoleniowy. Najlepszym rozwiązaniem jest partycypacja seniorów w ich najbliŜszym otoczeniu, w ich społecznościach. Skuteczna reprezentacja własnego środowiska zaleŜy od tego, czy aktywni seniorzy angaŜujący się w partycypację polityczną w swych społecznościach dysponują wolną przestrzenią dla swych działań. Wolna przestrzeń powinna dawać im moŜliwość reprezentacji własnych spraw i pomysłów oraz moŜliwość dalszej edukacji, połączonej z profesjonalnym kierownictwem ich zaangaŜowania. ”Wolna przestrzeń dla partycypacji politycznej” oznacza, Ŝe partycypacja seniorów powinna spotykać się z prawdziwą aprobatą decydentów politycznych. Aktywni seniorzy potrzebują realnych praw do partycypacji. Powinni dysponować konkretnymi, solidnymi i trwałymi drogami, którymi wprowadzaliby zagadnienia związane z interesem seniorów do dyskusji politycznej i procesu decyzyjnego. Jest to moŜliwe dzięki respektowaniu prawa do informacji, składania petycji i zabierania głosu oraz dzięki członkostwu w lokalnych instytucjach lub komisjach. Czysto symboliczna partycypacja szybko zaniknie, jeśli ludzie starsi zorientują się, Ŝe ich udział w Ŝyciu politycznym nie ma realnego charakteru, a ich wkład nie jest traktowany powaŜnie. Ze strony decydentów polityki lokalnej niezbędne jest takie wykonywanie władzy, by obywatelom (-seniorom) łatwiej było kształtować społeczeństwo. „Bez wsparcia ze strony otoczenia społecznego, ze słabym wsparciem politycznym, z niewielkimi środkami i nielicznymi modelami, z których moŜna brać przykład, ludzie starsi obierają zwykle bierny tryb Ŝycia, wegetują na skraju społeczeństwa i marzą jedynie o przyciągnięciu do siebie innych seniorów” (Findeisen 2008, s. 9). I tak doszliśmy do tego, co stanowi punkt krytyczny. Strategia integracji seniorów reprezentujących swe środowisko z dyskusją i procesami politycznymi oznacza, Ŝe decydenci polityczni muszą podzielić się swą władzą i uprawnieniami i muszą wprowadzić w Ŝyciu politycznym więcej przejrzystości. Często nie jest to łatwe. Dlatego wielu ludzi, wśród nich równieŜ seniorów, sądzi, Ŝe aktywna postawa obywatelska jest pustym hasłem. Jest to związane z rozczarowaniem polityką i przeŜywaną frustracją. Aktywne zaangaŜowanie wydaje się nie być cenione. Nie moŜna niczego zmienić, nawet jeśli zaangaŜowaniu politycznemu poświeci się mnóstwo wysiłku. (por. Zeman 2008, s. 8) 76 Strona A jednak zaangaŜowanych seniorów trzeba traktować powaŜnie. Takie otwarcie sfery politycznej na społeczeństwo współgra z inicjatywami Unii Europejskiej. Traktat reformujący UE określa dialog społeczny mianem zadania politycznego. Ma on za zadanie wzmocnienie partycypacji obywateli. Instytucje UE i jej członkowie ustalili prowadzenie otwartego, transparentnego i regularnego dialogu z organizacjami społeczno-obywatelskimi. Dialog moŜe być inicjowany „od góry”, gdy władza zaprasza seniorów na konsultacje, lub „od dołu”, jeśli organizacje domagają się swego prawa do partycypacji politycznej, np. gdy organizacje seniorów chcą realizować swe prawo do partycypacji na polach politycznych dotyczących spraw osób starszych. Lokalna administracja będzie musiała podjąć się zadań, które nie zawsze są zgodne z jej autodefinicją. Będzie musiała stać sie partnerem reprezentacji seniorów, inicjować dyskusje publiczne oraz promować samopomoc i partycypację. W sytuacji idealnej strategia całej społeczności jest zgodna z potrzebami ludzi starszych. Jako przykład posłuŜyć moŜe Rheine, niemiecka gmina. Utworzono tam grupę roboczą ”planowanie miejskie zgodne z potrzebami seniorów”. Członkowie lokalnej administracji i rady seniorów opracowali wspólnie model miasta zgodny z wymaganiami ludzi starszych. Jeśli osoba starsza podejmuje się zadania reprezentacji interesów starszej generacji, potrzebuje całego zestawu umiejętności i zasobu wiedzy. Dlatego kształcenie ustawiczne jest niezbędne, co wynika równieŜ z doświadczeń, zadań i wiedzy osób związanych z projektem. Aktywności obywatelskiej musi towarzyszyć profesjonalne przewodnictwo i nadzór. Politycy powinni stworzyć infrastrukturę stosowną do promocji zaangaŜowania ludzi starszych. Dokonać tego moŜe specjalny wydział administracji lokalnej lub agencja zewnętrzna. Zadaniem profesjonalnego przewodnictwa i nadzoru jest doradzanie reprezentantom seniorów, wsparcie administracyjne i kształcenie ustawiczne aktywnych seniorów, chyba Ŝe jest to gwarantowane przez inne instytucje. Kolejny przykład: kasy chorych i ubezpieczenie społeczne wspierają struktury samopomocowe w przypadku choroby. Inwestycje finansowe w aktywność obywatelską czynione przez instytucje krajowe lub lokalne opłacają się nie tylko ze względu na korzyści społeczne, ale teŜ ekonomiczną wartość dodaną. Doświadczenia pokazują, Ŝe inwestycje w aktywność obywatelską ludzi starszych mają sens, poniewaŜ lokalne społeczności odnoszą dzięki nim wysokie korzyści, jako Ŝe zainwestowane sumy przynoszą zysk, a korzyści społeczności są duŜe. Według szacunków rządu Bawarii jedno euro zainwestowane w zaangaŜowanie seniorów przynosi zysk w wysokości ok. siedmiu euro. Władzy opłaca się inwestować w aktywność obywatelską seniorów. Nie wolno jednak naduŜywać tej aktywności jako taniej alternatywy dla świadczeń społecznych, oszczędzać na profesjonalnie zorganizowanych świadczeniach, ani przerzucać odpowiedzialności za nie z władzy na obywateli w czasach okrojonego budŜetu. ZaangaŜowanie w ramach wolontariatu posiada własną, bezcenną wartość. Alois Glück, były prezydent bawarskiego Landtagu wspomina ten aspekt w kontekście zadań władzy: „aktywną postawę obywatelską naleŜy traktować jako jeden z filarów społeczności lokalnej oraz jako ogólną i pojemną koncepcję społeczno-polityczną. Wydajne i zrównowaŜone państwo opiekuńcze nie moŜe istnieć bez aktywności obywateli. Dlatego właśnie aktywną postawę obywatelską i jej potrzeby naleŜy promować w taki sam sposób jak aktualnie wspiera się edukację, badania, gospodarkę i technikę (Glück 2004, s. 332). Promocja ta nie powinna 77 Strona pociągać za sobą ograniczenia wydatków na inne świadczenia społeczne. Aktywni seniorzy nie powinni ani nie chcą łatać dziur powstałych w wyniku źle funkcjonujących świadczeń, za które odpowiedzialne jest państwo lub samorząd. Tak jak w innych organizacjach działających na zasadzie wolontariatu, równieŜ tu brak chętnych do pracy. A jednak badania pokazują, Ŝe wśród ludzi starszych moŜna zauwaŜyć olbrzymi potencjał aktywności obywatelskiej. NaleŜy go wykorzystać. Doświadczenia zebrane w trakcie projektu pokazują, Ŝe: • • • • Ludzie, którzy zakończyli karierę zawodową są gotowi podzielić się zgromadzoną wiedzą i doświadczeniem Ŝyciowym ze społeczeństwem i szukają stosownych moŜliwości zaangaŜowania się, aby brać udział w rozwoju swych społeczności, takich jak reprezentacja seniorów. Osoby aktywne przez całe Ŝycie wykazują większą chęć do kontynuowania działania równieŜ w trzeciej fazie swego Ŝycia. Motywacja ludzi starszych dotycząca zaangaŜowania się nie wynika jedynie z pobudek altruistycznych. Chcą oni polepszyć jakość swego Ŝycia dzięki kontaktom z innymi seniorami i uniknąć w ten sposób izolacji. Grupy seniorów tworzy zwykle kilkunastu ludzi myślących w podobny sposób – stają się one więc doskonałą okazją do spotkań towarzyskich. ZaangaŜowanie seniorów jest powodem zwiększenia ich zaufania do samych siebie. Zyskują doświadczenie pokazujące im, Ŝe są w stanie osiągnąć konkretne rezultaty w polepszaniu jakości Ŝycia (nie tylko) ludzi starszych. Dla wielu seniorów uczestnictwo w kursach jest moŜliwością opuszczenia zamkniętego światka rodziny i przyjaciół i zaangaŜowania się na rzecz polepszenia warunków Ŝycia ich społeczności, co moŜe doprowadzić do zainteresowania reprezentowaniem ludzi starszych. Dzięki projektowi udało się zidentyfikować te czynniki jako warunek skutecznego wykreowania i promocji aktywności obywatelskiej ludzi starszych. Zamieszczona poniŜej lista kontrolna wymienia czynniki mające pozytywny wpływ na skuteczne tworzenie inicjatyw na rzecz zaangaŜowania ludzi starszych w aktywność obywatelską, a w szczególności w reprezentowanie ich własnego środowiska. Aktywność obywatelska jest realna, jeśli stworzone zostaną następujące warunki: 1. Atmosfera szacunku i uznania wobec umiejętności i kompetencji ludzi starszych. 2. Potencjał ludzi starszych chętnych do reprezentowania swych interesów. 3. Grupa seniorów dysponujących moŜliwościami odegrania kluczowej roli jako moderatorzy, inicjatorzy, koordynatorzy i rzecznicy. 4. Chęć seniorów do wykorzystania swych umiejętności i wiedzy na rzecz swego środowiska. 5. Gotowość lokalnych i regionalnych decydentów do współpracy z aktywnymi seniorami. Istotne jest umoŜliwienie prawdziwej partycypacji ludzi starszych i stworzenie przestrzeni do wykorzystania ich kreatywności. Jeśli tak się nie stanie, przewaŜą rozczarowanie i frustracja. 78 Strona 6. Gotowość społeczności lokalnych do wspierania reprezentacji ludzi starszych poprzez profesjonalne przewodnictwo i nadzór ich zaangaŜowania się wraz ze stworzeniem i utrzymaniem stosownej infrastruktury, łącznie ze wsparciem finansowym i innymi potrzebnymi środkami. Zmiany demograficzne są wyzwaniem, ale jednocześnie oferują nowe moŜliwości, zarówno dla całej Europy, jak i poszczególnych krajów. Integracja aktywności obywatelskiej seniorów w strategie europejskie, krajowe, regionalne i lokalne pozwala na sprostanie wyzwaniom naszych czasów: reprezentacja interesów środowiska seniorów staje się sejsmografem potrzeb i Ŝyczeń starszych pokoleń. Ludzie starsi zainteresowani i zaangaŜowani w aktywność obywatelską wnoszą do projektów własne pomysły, doświadczenia i umiejętności, przyczyniając się w ten sposób do podniesienia jakości Ŝycia i spójności społecznej. 79 Strona 6. Literatura (tytuły w wersji oryginalnej) AGE (2008): Contribution to the European Commission’s consultations on Europe’s Social Reality: a ‚stocktaking’, Brussels. Arendt, Hannah (1960): Vita activa oder vom tätigen Leben (vita activa or about active life), Stuttgart. Back, K & Back, K (1991) Assertiveness at Work: A Practical Guide to Handling Awkward Situations McGraw Bishop, S (1996) Develop Your Assertiveness. Better Management Skills Kogan Page. Campbell, M, (2000) Assertiveness Training. University of St Andrews, School of Psychology. Commission of the European Communities (2005): Green Book. Facing demographic changes – a new solidarity among generations, Brussels. Commission of the European Communities (2006): The social situation in the European Union 2005-2006. The balance between generations in an ageing Europe, Brussels. Commission of the European Communities (2007): opportunities, access and solidarity: towards a new social vision for 21st century Europe, Brussels. Cornelius, H & Fire, S (1989): Everyone Can Win: How to Resolve Conflict Simon & Schuster Detjen, Joachim (2007): Politische Bildung (political education), München. Deutscher Bundestag (2002): Bericht der Enquete-Kommission „Zukunft des bürgerschaftlichen Engagements“ (report of the commission „future of civic commitment“, Berlin. Deutscher Bundestag (German National Parliament) (2006): Fünfter Bericht zur Lage der älteren Generationen in der Bundesrepublik Deutschland (fifth report about the situation of the elder generations in the Federal Republic of Germany) Berlin. Dickson, A. (1982): A Woman in Your Own Right: Assertiveness and You, Quartet Books. EURAG (2005): Charter for the Elderly, declaration of the rights and responsibilities of older persons, Ljubljana. European Centre for Social Welfare Policy and Research (2006): Poverty of elderly people in EU-25, Vienna. Evans A., Secrets of Performing: confidence for actors, musicians, performers, presenters and public speakers, A & G Black, 2003. Filipp, Sigrun-Heide/Mayer, Anne-Kathrin (2005): Zur Bedeutung von Altersstereotypen, in: Aus Politik und Zeitgeschichte, (The importance of age stereotypes, in: From politics and chronicle 49-50/2005 Bonn.) Findeisen, Dušana (2008): The Importance of Education for the Effective Participation of Senior Citizens in Community Affairs-Changing Attitudes and Approaches towards Older People in Europe, niepublikowany wykład wygłoszony podczas konferencji w Veronie, październik 2008. Findsen, B, (2007): Older Adults as Learners: a critical perspective, in Guidance for Life, working and learning in the third age, edited by Clayton et al, Milan. Frey, Peter (2007): Vorwort. Die Sache mit den Werten. Was gilt heute? (preface. The hassle with values. What is relevant today?), in: the same (editor): 77 Wertsachen. Was gilt heute?, (77 values, What is relevant today?), Freiburg. Gaskin, Katherine et al. (1996): Ein neues bürgerschaftliches Europa (A new civic Europe), Freiburg. Glaab, Manuela /Kießling, Andreas (2001): Legitimation und Partizipation (Legitimation and participation) , in: Karl-Rudolf Korte/Werner Weidenfeld (editors), Deutschland-TrendBuch. Fakten und Orientierungen (Germany-trends book, facts and orientations), Opladen. 80 Strona Grymer, Herbert et al (2005): Altengerechte Stadt – das Handbuch (City, meeting the requirements of the older generations – the handbook), Münster. Himmelmann, Gerhard (2005): Demokratie lernen (Learning democracy), Schwalbach 2005, 2 Edycja Klie, Thomas (2000): Bürgerschaftliches Engagement – Perspektiven zivilgesellschaftlicher Entwicklung in der modernen Gesellschaft (Civic engagement – perspectives of a civic development in modern societies), in Peter Zeman (editor), Selbsthilfe und Engagement im nachberuflichen Leben (self help and engagement in post-professional life), Regensburg, str17134. Linz, J./Stephan A. (1996): Problems of democratic consolidation, Baltimore/London. Lösch, Bettina (2005): Deliberative Politik (Deliberative politics), Münster. McCarthy P., Hatcher C., Presentation Skills: the essential guide for students, Sage 2002. Negt, Oskar (1971): Soziologie und exemplarisches Lernen (Sociology and exemplary learning), Frankfurt/Main, 3 Edycja. Negt, Oskar (2008): Demokratie als Lebensform. Mein Achtundsechzig (democracy as form of life), in: Aus Politik und Zeitgeschichte (From politics and chronicle) 14 - 15/2008, str. 3-8. Olk, Thomas (2008): Political participation of senior citizens by senior advisory boards, in: Federal Association of the regional senior advisory boards (editor), Political participation of senior citizens on federal, regional and local level, str. 10-12. Putnam, Robert D. (editor) (2001): Gesellschaft und Gemeinsinn. Sozialkapital im internationalen Vergleich (Society and public spirit, social capital in an international comparison) Gütersloh. Walker Alan/Naegele Gerhard (editores) (1999): The politics of old age in Europe, Buckingham/Philadelphia. Zeman, Peter (2008): Active Citizenship of Senior Citizens. benefitting the individual senior and the Community, niepublikowany wykład wygłoszony podczas konferencji w Veronie, październik 2008. 81 Strona 7. Adresy 7.1 Partnerzy Projektu kifas gGmbH, Instytut Katolickiego Ruchu Pracowników dla Ustawicznej Edukacji i Stosowanej Etyki Społecznej, Waldmünchen Niemcy – Koordynator Projektu Koordynator: Bernhard Eder Hofgartenstr. 2, D-93449 Waldmünchen Tel.: +49 99 72 94 14 85 E-mail: [email protected] www. kifas.org Uniwersytet „Lancaster University”, Wydział Edukacji Ustawicznej, Lancaster, Wielka Brytania Koordynator: Rory Daly Ash House Lancaster LA1 4YT, United Kingdom Tel.: +44 15 24 59 26 22 E-mail: [email protected] www.lancs.ac.uk/depts/conted/ Federalne Stowarzyszenie Regionalnych Reprezentacji Interesów Seniorów w Niemczech, Berlin, Niemcy Koordynator: Egon Backes Salvador-Allende-Str. 91, D-12559 Berlin Tel.: +49 22 97 14 83 E-mail: [email protected] www.bagso.de/portrait.html?id=14 Stowarzyszenie Integra, Sofia, Bulgaria Koordynator: Aneta Moyanova P.O.Box: 1461, Sofia 1000, Bulgaria Tel.: +359 2 952 639 6 E-mail: [email protected] www.integra.bg ISIS, Instytut Infrastruktury Społecznej, Frankfurt nad Menem, Niemcy Koordynator: Karl Mingot Kasseler Straße 1a, D-60486 Frankfurt am Main Tel.: +49 69 26 48 65 21 E-mail: [email protected] www.isis-sozialforschung.de Stowarzyszenie Polo Europeo (Biegun Europejski), Verona, Włochy Koordynator: Stefano Cobello c/o Scuola Media Statale "A. Manzoni", Via Velino 20, I-37136 Verona Phone: +39 34 82 68 18 98 E-mail: [email protected] 82 Strona www.europole.netfirms.com Towarzystwo Polsko-Niemieckie w Krakowie, Polska Koordynator: Jerzy Jedliński, Chairman ul. Skałeczna 2, PL-31-065 Kraków Tel.: +48 12 4306127 E-mail: [email protected] www.tpnk.org.pl Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Krakowie, Polska Koordynator: Olga Kalińska, pracownik Biblioteki ul. Rajska 1, Pl-31-124 Kraków Tel.: +48 12 37 52 285 E-mail: [email protected] www.wbp.krakow.pl SVEB, Szwajcarska Federacja Edukacji Dorosłych, Zurich , Szwajcaria Koordynator: Ruth Jermann Oerlikonerstr. 38, CH-8057 Zurich Tel.: +41 443 11 64 55 E-mail: [email protected] www.alice.ch 7.2 Europejskie instytucje działające z obszarze “seniorów” AGE, the European Older People’s Platform Europejska Platforma Osób Starszych Rue Froissart 111, B-1040 Bruxelles Tel.: +32 2 280 14 70 E-mail: [email protected] www.age-platform.org Centre for European Policy Studies Centrum Europejskich Studiów Strategicznych CEPS, 1 Place du Congrès, B-1000 Brussels Tel.: +32 2 229 3911 E-mail [email protected] www.ceps.be EURAG, the European Federation of Older Persons Europejska Federacja Osób Starszych Kontakt: Jaap van der Spek Tel.: +31 264 72 35 88 E-mail: [email protected] www.eurageurope.org 83 Strona EAEA, European Association for the Education of Adults Europejskie Stowarzyszenie Edukacji Dorosłych Rue de la Concorde 60, B-1050 Brussels Tel.: +32 2 513 52 05 E-mail: [email protected] www.eaea.org European Commission – Directorate General Education and Culture Komisja Europejska – Dyrektoriat Generalny : Edukacja i Kultura BERL 10/38; Rue de la Loi 200; B-1049 http://ec.europa.eu/dgs/education_culture/index_en.html European Parliament Intergroup on Ageing Grupa Parlamentarna Parlamentu Europejskiego ds. starzenia Kontakt: Mihael Brejc, [email protected] European Parliament – News headlines on social affairs Parlament Europejski – informacje dotyczące spraw społecznych www.europarl.europa.eu/news/public/documents_par_theme/908/default_en.htm 7.3 Inne interesujące projekty w obszarze edukacji dorosłych i aktywnego starzenia DARE - Democracy and Human Rights Education in Adult Learning Demokracja i prawa człowieka w edukacji dorosłych Kontakt: Deyana Kurchieva, DARE network assistant, c/o Partners Bulgaria Foundation 2A, Yakubitsa Str. fl.3, apt.13, BG-1164 Sofia Tel.: 0359 2 962 31 74 E-mail: [email protected] www.dare-network.eu HealthPROoelderly Zdrowie dla dorosłych Kontakt: Charlotte Strümpel, Austrian Red Cross, Wiedner Hauptstr. 32, A-1041 Vienna Tel.: +43 1 58 90 01 28 E-mail: [email protected] www.healthyproelderly.com Isolation to Inclusion Od izolacji do włączenia Kontakt: Stephan Würz, Hessische Staatskanzlei Wiesbaden, Department office, Landesehrenamtsagentur Hessen, Otto-Fleck-Schneise 4, D-60528 Frankfurt am Main Tel.: +49 69 678 94 26 E-mail: [email protected] www.i2i-project.net 84 Strona Learnship, Strengthening Paritcipative Democracy through Collaborative Learning Wzmacnianie amtywnej demokracji przez wspólne uczenie się Kontakt: Fritid og Samfund, Steffen Hartje, Skt. Nicolaus Gade 2, DK-8000 Århus C Tel.: +45 86 18 26 27 E-mail: [email protected] www.learnship.eu SenEmpower Wzmacnianie seniorów Kontakt: Karin Stiehr, ISIS Institut für Soziale Infrastruktur, Kasseler Straße 1a, D-60486 Frankfurt am Main Tel.: +49 69 264 86 50 Email: [email protected] www.senempower.eu 85 Strona