Folder do pobrania - Gmina Siekierczyn

Poznaj Gminę Siekierczyn
PRZYRODĘ
HISTORIĘ
DZIEŃ DZISIEJSZY
Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach EFRROW
Osi 4 LEADER Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 Działanie 413 Wdrażanie Lokalnych Strategii Rozwoju
WITAMY W GMINIE SIEKIERCZYN
położonej we wschodniej części historycznych Górnych Łużyc, której przeszłością, przyrodą, a nade wszystko pięknym
krajobrazem Pogórza Izerskiego zauroczonych jest wiele osób, niezależnie od narodowości i miejsca pochodzenia.
Byli niemieccy mieszkańcy, ostatnio często udający się tu w sentymentalną podróż wspominają: „...zapach wiosny,
brzmienie piosenek towarzyszących żniwom, szum liści, stare konary drzew ocieniające groby przodków i opowieści przekazywane sobie z ust do ust na skraju lasu przy stawach”, by użyć słów ich pastora Andreasa Neumanna
w trakcie odsłaniania tablicy pamięci w Siekierczynie. Stanisław Daszkiewicz, kresowiak, przymusowy wychodźca
z nowogródzkiego, ludowy poeta określany mianem „łużyckiego Boryny” dla którego serbołużycki Siekierczyn stał
się drugą ojczyzną podobnie, tyle że mową wiązaną, opisuje urodę tej ziemi:
Siekierczyn (Geyßdorff) i okolice na mapie Lusatia Superior D. Funcka z 1700 r.
Członkostwo gminy w stowarzyszeniach i związkach
Euroregion „NYSA”
Gminy partnerskie
Frydlant (Czechy)
2
GMINA SIEKIERCZYN
Siedlec (woj.wielkopolskie)
„Lubię te pola w wiosennej porze,
Kiedy dokoła budzi się życie,
Gdy rolnik sieje, albo też orze,
Skowronek nad nim dzwoni w błękicie.
Lubię te pola mgłami zasnute,
Co wokół się ścielą czarnemi zagony,
Gdy wiatr nad nimi gra jesienną nutą
I kraczą nad nim, przelatując, wrony.
Lubię te pola latem gorącym,
Gdy wokół łany falują jak morze,
W cichym poszumie cudnie kojącym
I błyszczą złotem jak zachodu zorze.
Lubię te pola i mroźną zimą,
Gdy błyszczą w słońcu śnieżne dywany,
Kiedy na przełaj pędzą przez pola
Śniegu obfite lotne tumany.”
Skąd bierze się ten sentyment, to zauroczenie? Chyba stąd, że jak rzadko gdzie, tu w siekierczyńskiej gminie
ma miejsce harmonijne przenikanie się gospodarki i przyrody wzbogacając estetyczne wrażenia. Bowiem szkody
górnicze po zarębiańsko-siekierczyńskim zagłębiu węgla brunatnego zaowocowały licznymi oczkami wodnymi
i jeziorkiem Formoza zapobiegającymi monotonii, urozmaicającymi krajobraz. Kwitnąca od XVII w. hodowla karpia
dała ciąg malowniczych stawów wcinających się w zwartą zabudowę wsi; zjawisko rzadkie w skali kraju. Powstałe
po kamieniołomach bazaltu wyrobiska o stromych skalnych zboczach, wypełnione wodą fascynują dzikim charakterem; takie mini tatrzańskie stawy. Paradoksalnie, to co gdzie indziej degraduje środowisko, tu je wzbogaca,
dodaje pejzażowi niecodziennego uroku.
Nie mamy co prawda na naszym terenie wysokiej rangi zabytków, ale warto zwiedzić XVI - wieczny kościół
w od zawsze katolickiej Rudzicy z ciągiem przydrożnych krzyży, zrewitalizowany zespół pałacowo-parkowy
czy neorenesansową siedzibę znanego niemieckiego rodu von Salza w Zarębie.
Atrakcyjność turystyczną gminy podnosi położenie przy średniowiecznej Via Regia przecinającej kontynent
z zachodu na wschód i europejskiej, pątniczej Drodze Św. Jakuba, a także fakt, że leży u zbiegu 3 granic: Polski,
Czech i Niemiec, skąd bliziutko do Görlitz z jego wspaniałą starówką i do Frydlantu z pięknym renesansowym
zamkiem oraz znanym nie tylko w Czechach historycznym widowiskiem o nazwie „Dni Wallensteina”.
Życząc P.T. Gościom miłych wrażeń w poznawaniu ciekawej historii naszych miejscowości i w obcowaniu z przyrodą naszej gminy zapewniamy, że spotkają się z serdecznym przyjęciem tak ze strony władz samorządowych,
jak i wszystkich jej mieszkańców.
Wójt Gminy
Przewodniczący Rady Gminy
Janusz Niekrasz
Andrzej Kuźniar
3
ŚRODOWISKO GEOGRAFICZNO - PRZYRODNICZE
Potok Siekierka
Jeziorko Formoza - użytek ekologiczny
Siekierczyńskie stawy, najbardziej charakterystyczna cecha krajobrazu gminy
4
GMINA SIEKIERCZYN
Gniazdo bociana białego obok Urzędu Gminy
Bażant kaukaski koło Formozy
Pod względem geograficznym gmina położona jest w zachodniej części pagórkowatego, słabo rozczłonkowanego Pogórza Izerskiego, zwanego czasem Pogórzem Łużyckim rozciągającym się między Kwisą a Nysą Łużycką.
Prawie w całości leży na Wysoczyźnie Siekierczyńskiej (250-300 m n.p.m.). Jedynie jej południowo-wschodnia
część leży na Wzgórzach Zalipiańskich i przylega do Lasu Lubańskiego.
Krajobraz gminy dzięki działalności lodowca jest urozmaicony. Charakteryzują go oprócz lasów śródpolne kępy
drzew, resztki bagien i torfowisk oraz oczka wodne z największym – jeziorkiem Formozą powstałe częściowo
w wyniku szkód górniczych. Lasy zajmują zaledwie niecałe 17 % jej powierzchni. Bardzo rzadkim elementem
pejzażu są stawy hodowlane położone w obrębie zabudowy Zaręby, a przede wszystkim Siekierczyna, stąd
zapewne pierwsza powojenna nazwa tej miejscowości „Jeziorna”. Wnętrze Wysoczyzny Siekierczyńskiej kryje
największe bogactwo mineralne tego terenu, złoża bazaltu i węgla brunatnego. Zalegają tu również gliny i żwiry.
Przez gminę przebiega wododział Nysy Łużyckiej i Kwisy. Z północnego-zachodu na południowy-wschód
przecina ją Siekierka, piętnastokilometrowy potok (niem. Alt Laubanbach = Potok Starolubański) mający swe
źródło u podnóża Pastwy (333 m n.p.m.), najwyższego wzniesienia Wzgórz Sławnikowickich i gminy, uchodzący do Kwisy w Lubaniu. Pozostałe niewielkie cieki wodne to: Trójnica w Nowej Karczmie i Wyrębie, Lipniak w
Rudzicy, Gozdnica lub Lubawka w Wesołówce, Żarecki Potok w Wyrębie i Pstrążna w Ponikowie.
Łabędzie nieme na jednym z siekierczyńskich stawów
5
ŚRODOWISKO GEOGRAFICZNO - PRZYRODNICZE
Świat zwierząt obejmuje 107 gatunków ptaków, 24 – ssaków, 11 – płazów i tyle samo ryb, 6 – nietoperzy
i 4 – gadów. W najcenniejszych przyrodniczo stawach siekierczyńskich, a także w mniejszym stopniu zarębiańskich, ma swoje gniazda lub przebywa przelotnie 14 gatunków ptaków wodno-błotnych. Dwa z nich, kania
rdzawa i brodziec błotny zagrożone w skali kraju i objęte ścisłą kontrolą wpisane są do „Polskiej czerwonej
księgi zwierząt”. Z zagrożonych na terenie Dolnego Śląska spotyka się tu: kanię czarną, pliszkę górską, gąsiorka,
paszkota, perkoza rdzawoszyjnego, płaskonosa i tracza nurogęsia; z pozostałych gatunków błotniaka stawowego
i łabędzia niemego. Żyją tu również płazy: traszki, ropuchy i żaby; z gadów zaskroniec zwyczajny, a także
większość małych ssaków występujących na terenie gminy.
Oprócz ptaków żyjących i gniazdujących na stawach występują na obszarze gminy zagrożone na Dolnym
Śląsku przepiórki i derkacze, a w skali lokalnej: pustułka, czyż, remiz, kruk, bocian biały, gil, łabędź niemy,
jastrząb oraz siweczki – rzeczna, brzegówka i strumieniówka.
Jeziorko Formozę można nazwać żabim rajem. Jest to bowiem miejsce rozrodu i masowego występowania
kilku gatunków płazów: kumaka nizinnego, ropuchy szarej, rzekotki drzewnej, grzebiuszka ziemnego oraz żaby
trawnej, moczarowej, wodnej i jeziorkowej. Ich donośny, charakterystyczny rechot w okresie godowym słychać
wieczorami w całym Siekierczynie. Gady reprezentują zaskroniec i jaszczurka żyworodna.
W cennej przyrodniczo Pstrążnej przepływającej przez Ponikowo, w czystej wodzie żyją objęte ochroną śliz
i strzebla potokowa. Na terenie gminy występują ponadto: okoń, ciernik, karaś srebrzysty, kiełb, lin, szczupak,
pstrąg potokowy oraz wyrządzająca duże szkody w populacji ryb, chroniona wydra.
Śródpolne kępy drzew otoczone polami kwitnącego rzepaku
Kwitnące polne maki
6
GMINA SIEKIERCZYN
„Litwos”, buk pospolity, odmiana purpurowa
Dąb szypułkowy, odmiana stożkowa
7
ŚRODOWISKO GEOGRAFICZNO - PRZYRODNICZE
Odrębną grupą zwierząt zagrożonych wyginięciem, które żyją u nas są nietoperze: nocek duży, nocek rudy,
mroczek późny, karlik malutki, borowiec wielki i gacek brunatny.
Największym tutejszym mieszkańcem lasów jest jeleń; dużo jest dzików, saren i lisów. Występują objęte
ochroną: jeż zachodni, ryjówka aksamitna i malutka, gronostaj, łasica, łaska, kret, a także zając szarak, wiewiórka pospolita, piżmak, karczownik, szczur wędrowny, jenot, kuna leśna i domowa oraz tchórz zwyczajny.
Licznie reprezentowane są drobne ssaki: darniówki, nornice i myszy – domowe, leśne i badylarki.
Szata roślinna to przede wszystkim lasy. Obszar gminy w 17 % pokryty jest nielicznymi pozostałościami
borów mieszanych, gdzie rosną: sosny, świerki, dęby, buki, jawory, graby, brzozy, osiki, rzadziej lipy drobnolistne oraz laskami o mieszanym drzewostanie. Monotonii krajobrazu zapobiegają liczne zagajniki, nadrzeczne
zarośla i przydrożne drzewa.
W grabowo-dębowym lasku koło Ponikowa z dwoma oczkami wodnymi powstałymi w wyniku szkód górniczych
rośnie objęty całkowitą ochroną wawrzynek wilczełyko i bluszcz pospolity, zaś w pobliżu na łące dziewięćsił
bezłodygowy. Częściową ochroną objęte są również występujące tu: konwalia majowa, kopytnik pospolity,
kruszyna pospolita oraz czarna porzeczka.
W olszynce koło Mikułowej mimo nazwy „olszynka” dominuje lipa drobnolistna z domieszką dębu szypułkowego, grabu i wiązu. W podszycie rośnie czeremcha zwyczajna i leszczyna. Z roślin chronionych konwalia majowa,
prócz niej z ciekawszych gatunków: kokoryczka okółkowa i wielokwiatowa, mioduszka plamista, wierzchlina
gajowa oraz perłówka jednokwiatowa.
W laskach brzozowych z domieszką dębu szypułkowego, jarzębiny i leszczyny w runie leśnym występują:
jastrzębce, borówka czarna i brusznica; z traw śmiałek pogięty.
Zrewitalizowany podworski park w Zarębie
Lilie wodne i kaczki krzyżówki na stawie w zarębiańskim parku
8
GMINA SIEKIERCZYN
„Wodnik”, kwitnący kasztanowiec biały
„Bartosz”, dąb szypułkowy
9
ŚRODOWISKO GEOGRAFICZNO - PRZYRODNICZE
Gmina przykłada dużą wagę do ochrony naturalnego środowiska człowieka. W tej dziedzinie przoduje w lubańskim powiecie. Ochroną prawną objęto 72 pomniki przyrody: pojedyncze drzewa (50), grupy
drzew (5), szpalery (5) i aleje (5) oraz jeden użytek ekologiczny, jeziorko Formozę. Najwięcej jest lip
drobnolistnych i dębów szypułkowych. Sporo jesionów wyniosłych i klonów. Z rzadszych gatunków odnotować należy: kasztanowca czerwonego (aleja w Wyrębie), dęba szypułkowego, odmianę stożkową
(zespół pałacowo-parkowy w Zarębie), 3 rodzaje cyprysika groszkowatego (cmentarz i posesja dawnej
„Imki” w Siekierczynie) oraz buka pospolitego, odmianę purpurową (posesja nr 4 w Siekierczynie). Z alei
najcenniejsza, przede wszystkim pod względem krajobrazowym, jest aleja lipowa wzdłuż drogi SiekierczynWesołówka. Oryginalny zespół zieleni otacza dawną siedzibę zakonnic, później szkołę w Rudzicy. Chyba
za sprawą sióstr rosną tu m.in.: surmia żółtokwiatowa, głóg dwuszyjkowy, wiąz górski, „Camperdownii”
i białe kasztanowce.
Przy drodze z Wesołówki do Pisaczowa znajduje się tzw. stanowisko dokumentacyjne – wyrobisko po
najstarszym na naszym terenie kamieniołomie bazaltu z końca XVIII wieku.
Aleja lipowa Siekierczyn - Wesołówka
Wyrobisko po najstarszym kamieniołomie bazaltu w Wesołówce
10
GMINA SIEKIERCZYN
Starodrzew w zarębiańskim zespole pałacowo-parkowym
11
Z HISTORII GMINY
Najstarsi mieszkańcy gminy – serbołużyccy Bieżuńczanie
Człowiek na naszym terenie pojawił się w okresie zwanym mezolitem (8-10 tys. lat p.n.e.). W XIII w. p.n.e.
osiedlili się tu Prasłowianie. We wczesnym średniowieczu po obu stronach środkowego biegu Nysy Łużyckiej, a więc i gminę Siekierczyn zamieszkiwało zachodniosłowiańskie, serbołużyckie plemię Bieżuńczan. Pozostałością ich grodu jest grodzisko w Białogórzu datowane na X-XII w., położone już na terenie gminy Zgorzelec.
W pobliżu znajduje się kurhanowe cmentarzysko użytkowane w okresie od VII do połowy XI wieku. Ze względu na walory turystyczne i naukowe utworzono tu rezerwat archeologiczny. W Siekierczynie, Zarębie i Wyrębie
w 28 miejscach znaleziono relikty działalności człowieka.
1. Sklep J. Böera
2. Browar
3. Gospoda „Pod Księciem Regentem”
4. Kościół
5. Sklep P. Arlta
6. Mechaniczna tkalnia Zenkera
Siekierczyn, pocztówka litograficzna z 1901 roku
Rozmieszczenie plemion serbołużyckich i grodów Bieżuńczan
Powstanie miejscowości, ich nazwy i właściciele
1. Pomnik wojny prusko-francuskiej 1870-1871
2. Kościół
3. Kopalnia
4. Stacja kolejowa
5. Rzeźnictwo Tzschaschela
6. Gospoda „Pod Strusiem”
7. Gospoda „Pod Pruskim Orłem”
8. Karczma sądowa
Zaręba, pocztówka litograficzna z 1901 roku
10
12
GMINA SIEKIERCZYN
Gminne miejscowości mają ciekawą i zróżnicowaną historię.
Siekierczyn (Geibsdorf) i Nowa Karczma (Neukretscham)
były własnością miasta Lubania. Rudzica (Pfaffendorf)
- lubańskiego klasztoru magdalenek. Zaręba (Lichtenau)
i Wyręba (Stolzenberg) stanowiły dobra rycerskie. Pisaczów
(Schreiberbach), Ponikowo (Augustenthal), Wesołówkę
(Löbenlust) i Wyżne (Hohberg) założyli eksulanci, protestanci
czescy, którzy po wojnie trzydziestoletniej (1618-1648) wyemigrowali ze Śląska i Czech i osiedlili się na protestanckich
Górnych Łużycach.
Siekierczyn założyli niemieccy przybysze na początku
bądź w połowie XIII w. i nazwali go prawdopodobnie
od imienia zasadźcy (sołtysa), „Geibsdorf”. Początkowo
wieś była własnością pochodzącego z Miśni rycerskiego
rodu von Haugwitz, później, od 1489 r. należała do rady
miejskiej Lubania. W 1843 r. dobra siekierczyńskie, które
miasto posiadało na prawach lenna zostały przekształcone
w alodium. Pod koniec XIX stulecia wielowiekowe związki
Siekierczyna z Lubaniem zostały zerwane i wieś stała się
samodzielną gminą.
Głaz fundacyjny w Ponikowie z 1779 roku
13
Z HISTORII GMINY
1. Katolicki kościół i plebania
2. Szkoła katolicka
3. Fabryka dachówek
i wyrobów cementowych
H. Schmidta
4. Kościół ewngelicki i szkoła
5. Restauracja F. Arlta
6. Karczma sądowa i dworek
dzierżawcy dóbr rudzickich
Rudzica, pocztówka litograficzna z 1915 roku
Sięgający swymi początkami XVI w. młyn zbożowy i gospoda z ogródkiem restauracyjnym na świeżym
powietrzu oraz pawilonem tanecznym, określane mianem „Leśnego młyna” w Pisaczowie, tworzyły jedno
z najładniejszych i najchętniej odwiedzanych miejsc w okolicy. Dodatkową atrakcją była możliwość popływania
łódką po znajdującym się obok stawie.
Kolonia Pisaczów „Leśny Młyn”, pocztówka litograficzna z 1901 roku
10
14
GMINA SIEKIERCZYN
Kolonię Siekierczyna, Nową Karczmę założyło w 1572 r. miasto Lubań. Położona przy starym trakcie
handlowym - Drodze Królewskiej żyła z obsługi podróżnych i stąd jej nazwa.
Zarębę, podobnie jak Siekierczyn założyli niemieccy koloniści w XIII lub XIV wieku. Niemiecka nazwa
wsi pochodzi od polany (Lichtung), którą, jak głosi tradycja, osadnicy wyrąbali w puszczy, aby się osiedlić.
W zaraniu swego istnienia wieś była lennem Lubania. W XIII bądź XIV w. stała się własnością pochodzącego z Turyngii rycerskiego rodu von Salza. Pod koniec XVI w. uległa podziałowi na Zarębę Górną (Ober
Lichtenau) i Zarębę Dolną (Nieder Lichtenau). Każda z nich była odtąd odrębną miejscowością z położonym
na jej terenie majątkiem rycerskim (szlacheckim). Dolna pozostawała w rękach von Salzów niemal do końca
XVIII wieku. Górna dostała się najpierw von Eberhadtom, potem przeszła na własność von Döbschützów.
Jeden z nich Henryk Zygmunt von Döbschitz, pan na Zarębie Górnej w latach 1651-1696, był człowiekiem
nietuzinkowym. Dla poznania świata i nabycia ogłady podróżował po Europie. Przekształcił swoje dobra
w majątek dziedziczny i alodialny. W latach 1684-1685 dokonał gruntownej przebudowy kościoła.
Po jego śmierci Górną Zarębą władały rodziny von Kunkel i von Löben. Członek tej ostatniej familii szambelan Wolf
Krzysztof Albert zapisał się w historii założeniem w swych dobrach w 1779 r. kolonii eksulanckich, Ponikowa i Wesołówki. Niemiecką nazwę pierwszej - „Augustenthal” (Dolina Augusty) nadano na cześć żony szambelana Karoliny Augusty
z domu von Ponickau. Drugą (niem. Löbenlust) – utworzono od nazwiska jej założyciela. Trzecia kolonia
Zaręby, Pisaczów, której niemiecka nazwa „Schreiberbach” pochodzi od nazwy potoku przez nią przepływającego, założona została wcześniej, prawdopodobnie pod koniec XVI wieku.
W latach 1785-1818 dobra górnozarębiańskie należały do rycerskich rodów von Röder, von Falkenstein
oraz von Üchtritz, a w roku 1859 znalazły się w rękach Juliusza Bierbauma, który odbudował popadający
w ruinę pałac. Po nim wieś odziedziczyła jego córka Luiza, żona barona Bruno von Steinäckera. Z Bierbaumami i Steinäckerami związane są początki wydobycia węgla brunatnego w Zarębie.
Pod koniec XIX w. Zaręba Górna przechodziła z rąk do rąk. W latach 1880-1888 majątek dzierżawił Ruprecht z Reichenau. W 1888 właścicielem został baron von Ronenburg, a następnie Andre z Drezna, który sprzedał go niejakiemu Buse
z Lipska. Na przełomie wieków górnozarębiański majątek posiadali Job i Böker, a w latach 1902-1906 rotmistrz Jan Schwerin. W okresie międzywojennym dobra Górnej Zaręby należały do Vogla von Falkensteina.
Dolna Zaręba pozostawała po podziale w rękach von Salzów do roku 1783. Potem jej właścicielami zostali hrabiowie von Röder. W dobie wojen napoleońskich była własnością arystokratycznego
rodu von Hochberg. W 1817 nabył ją Franciszek Giersberg. Majątkiem administrował jego krewny von
Tamm. Za jego czasów spłonął pałac i zabudowania dworskie. Podupadający majątek dostał się w 1837 r. baronowi Otto von Oppell. W 1849 r.
w posiadanie Zaręby Dolnej wszedł Hugo Seifert z Berlina. Przekształcił on majątek
z lenna w alodium, odbudował pałac i otoczył go parkiem. Następnie dobra dolnozarębiańskie przypadły von Schalischom z głogowskiego. W 1870 r. właścicielem
majątku był Jan Gotfryd Pudlloss, a w latach 1882-1922 należał do familii Müllerów.
W okresie międzywojennym Dolną Zarębę posiadała rodzina von Carnap.
Brak bliższych wiadomości kiedy i przez kogo założona została Wyręba (Stolzenberg = Dumna Góra). Wieś będąc dobrem rycerskim o mniejszym znaczeniu
przez wiele lat związana była z większym i ważniejszym majątkiem szlacheckim
w Sławnikowicach, gdzie mieściła się siedziba właściciela obu majątków.
Na przełomie XIV i XV w. należała do Tietzena von Gersdorfa. W 1466 r.
wzmiankowany jest jako pan na Wyrębie von Hoberg, a w 1454 r. Benesz
von Sor, który sprzedał ją Lorencowi Utmannowi. Po jego śmierci sukcesorką
została żona Małgorzata. Od niej kupił dobra wyrębiańskie patrycjusz zgorzelecki Jerzy Emerich.
W latach 1494-1580 wieś znajdowała się w rękach zarębiańskiej linii von
Salzów. Ostatni jej właściciel z tego rodu Prokop von Salza odstąpił Wyrębę
E. Walter von Tschirnhaus,
radzie miejskiej Lubania, od której odkupił ją właściciel Sławnikowic Fryderyk
właściciel Wyręby
Młodszy von Tschirnhaus. Jego rodzina władała Wyrębą do początku XVIII stule-
15
Z HISTORII GMINY
cia. Najwybitniejszym reprezentantem tej familii był Ehrenfried Walter von Tschirnhaus, członek francuskiej Akademie
des Scientes, założyciel prywatnego towarzystwa naukowego „Muzeum”, przyjaciel Leibniza, Spinozy i Colberta. W XVIII
i XIX w. wieś należała do właścicieli Sławnikowic.
Założenie Rudzicy należy datować na XIII wiek. Niemiecka nazwa „Pfaffendorf” nawiązuje do legendy utrzymującej,
iż powstała za sprawą duchownego. Do 1386 r. wieś była dobrem rycerskim i należała do rodziny von Sor, od której odkupił
ją lubański klasztor magdalenek. Zakon dobra rudzickie utrzymał w swym posiadaniu, mimo zagrożeń sekularyzacją na
początku XVIII w. i w czasach Kulturkampfu, aż do II wojny światowej. Kolonię Rudzicy, Wyżne (Hohberg) założyli czescy
eksulanci w XVIII wieku. Nazwę nadano jej na cześć baronowej Eleonory Wilhelminy von Hohberg, właścicielki dóbr włosieńskich, na terenie których kolonia powstała.
Siedzibami dóbr rycerskich były pałace i dwory. Pałac w Zarębie Górnej wzniesiony w latach dwudziestych XVII w.
przez właścicieli Zaręby Górnej Eberhardów, spłonął w 1673 roku. Został odbudowany od podstaw w połowie XIX w.
w stylu neogotyckim. Kształtem przypomina budynek wiedeńskich koszar. Nakryty jest pogrążonym dachem, ukrytym za
neogotyckim krenelażem z narożnymi wieżyczkami. Fasadę ożywia portyk zwieńczony ażurową balustradą balkonową.
W otaczającym go dziewiętnastowiecznym, postromantycznym parku z wkomponowanymi stawami znajdowały się rzeźby znanego artysty drezdeńskiego Permosera. Stojące obok budynki gospodarcze pochodzą z końca XIX wieku. Droga
do pałacu wiedzie przez blankowaną bramę z medalionami. Neogotycki pałac z postromantycznym otoczeniem tworzy
efektowny zespół pałacowo-parkowy.
Równie ciekawy historycznie jest pałac w Zarębie Dolnej, który zbudowany przez von Salzów w 1550 r. w stylu renesansowym, spłonął w 1673 w czasie pożaru wsi. Odbudował go w stylu neorenesansowym w 1849 r. Hugo von Seiffert.
Dwuspadowy dach zdobią lukarny i wieżyczki zakończone hełmami. W rogu fasady znajdują się herby byłych właścicieli
– von Salzów i von Röderów.
O wiele skromniejszy od zarębiańskich pałaców dwór w Wyrębie zbudowano w 1800 roku. Wraz z zabudowaniami
gospodarczymi z końca XVIII w. tworzy dobrze zachowany zespół folwarczny.
Litografie pałaców w Zarębie Górnej (u góry) i Zarębie Dolnej z albumu
Aleksandra Dunckera z połowy XIX wieku
Ludność
Pod względem narodowościowym pierwszymi mieszkańcami naszych terenów byli serbołużyccy Bieżuńczanie. Potem,
począwszy od XII w. napływać zaczęli niemieccy koloniści i zdominowali miejscową ludność, która uległa germanizacji.
W XVII-XVIII stuleciu pojawili się Czesi, wiejscy tkacze uciekający przed prześladowaniami religijnymi w swoim kraju.
Po II wojnie światowej na terenie dzisiejszej gminy osiedlili się Polacy, głównie wygnańcy z Kresów Wschodnich II Rzeczypospolitej.
Do reformacji ludność gminy była jednorodna pod względem religijnym. W całości należała do Kościoła katolickiego.
Po wystąpieniu w 1517 r. M. Lutra masowo zaczęła przechodzić na protestantyzm. Katolicką pozostała jedynie Rudzica.
W 1945 r. ziemie te ponownie zasiedlili katolicy: Polacy zza Buga, centralnej Polski i reemigranci z Zachodu.
Z ekonomiczno-prawnego punktu widzenia przez całe średniowiecze, aż po XIX w. ludność gminy dzieliła się na dwie podstawowe warstwy - feudałów świeckich i duchownych oraz pańszczyźnianych chłopów.
W 2. połowie XIX w. w Siekierczynie i Zarębie pojawiła się nowa warstwa - robotnicy (proletariat), dla których źródłem
utrzymania była praca w kopalniach węgla brunatnego, kamieniołomach i mechanicznych tkalniach.
We wczesnym średniowieczu gmina była słabo zaludniona. Z biegiem czasu liczba zamieszkującej ją ludności rosła. Pod koniec XVIII stulecia Siekierczyn liczył 4 000 mieszkańców, potem (XIX w.) mniej - 2 500 osób.
W Zarębie liczba mieszkańców w XIX w. wahała się w granicach 1 700 - 2 000, w Rudzicy - od 700 do 1 000 osób.
Gospodarka
Podstawowym zajęciem ludności gminy było rolnictwo. W XVII w. zaczęło się rozwijać włókiennictwo, a w połowie
XIX stulecia górnictwo węgla brunatnego i bazaltu. Wówczas Siekierczyn i Zaręba nabrały charakteru wsi przemysłowych. Prócz tradycyjnej uprawy zbóż i roślin okopowych siano len, surowiec dla potrzeb rozwijającego się włókiennictwa.
W siekierczyńskich stawach, z których wieś słynęła, hodowano karpie. Pierwsza wzmianka o ich istnieniu pochodzi
z 1541 roku. W Rudzicy dobrze rozwinięte było bartnictwo.
Przez dziesiątki lat chałupnicza produkcja płótna lnianego, później bawełnianego była obok rolnictwa źródłem utrzymania
10
16
GMINA SIEKIERCZYN
17
Z HISTORII GMINY
Brykietownia przy stacji kolejowej w Zarębie. Obraz olejny nieznanego malarza
Szyb „Böge” kopalni węgla brunatnego „Glückauf” w Zarębie
10
18
Tkalnia mechaniczna „J.G. Queisser” w Siekierczynie
GMINA SIEKIERCZYN
ludności. Początki rozwoju lniarstwa związane są z czeskimi eksulantami, którzy uciekając przed prześladowaniami
religijnymi w swoim kraju zaczęli osiedlać się w 2. połowie XVII w. na Górnych Łużycach. Będąc biegłymi w włókienniczym rzemiośle, uczynili z Siekierczyna w 2. połowie XVIII w. ważny jego ośrodek. Na 4 000 mieszkańców,
jakie wówczas liczył, 3 800 żyło z przędzalnictwa i tkactwa.
Kres chałupniczemu rzemiosłu położyły w XIX w. mechaniczne tkalnie. W Siekierczynie powstała firma „J. G.
Queisser”, której właścicielem najpierw był Zenker, później Massow. W okresie II wojny światowej mieściły się tu
zakłady zbrojeniowe „Lange und Ribscher”. Po wojnie - zakłady dziewiarskie „Milana”, później „Imka”.
Bardzo ważną rolę w życiu gospodarczym gminy odgrywało górnictwo węgla brunatnego. Zarębiańsko-siekierczyńskie zagłębie należało do najważniejszych na Górnych Łużycach. Węgiel zaczęto wydobywać w Zarębie metodą
odkrywkową w połowie XIX wieku. Pierwszy szyb głębinowy zbudował w 1854 r. właściciel dóbr rycerskich w tej
wsi J. Bierbaum. W 1872 otworzył on kopalnię „Cesarz Wilhelm” (Kaiser Wilhelm Grube). Od 1864 r. funkcjonowała
na pograniczu Zaręby i Siekierczyna, należąca do drezdeńskich przemysłowców kopalnia „Szczęście” (Glück Grube).
Powstała w 1871 r. w Zarębie spółka akcyjna „Szczęść Boże” (Glückauf) 2 lata później wchłonęła kopalnię „Szczęście”,
a w 1899 przejęła kopalnię „Cesarz Wilhelm” i w XX w. weszła jako monopolista w zagłębiu zarębiańsko-siekierczyńskim. Prócz kopalni była właścicielem brykietowni usytuowanej przy stacji kolejowej w Zarębie. Po wojnie uruchomiono jedynie najnowocześniejszy szyb w Siekierczynie pod nazwą Kopalnia „Lubań”, która pracowała do 1958 r.
Pierwsza informacja o pozyskiwaniu bazaltu, drugiego obok węgla brunatnego bogactwa naturalnego gminy
pochodzi z końca XVIII wieku. W połowie XIX stulecia funkcjonował kamieniołom w Pisaczowie i dwa w Zarębie.
Do II wojny światowej firmy „Hart Basalt Werke”, „Brüggemann Görlitz” oraz „Holzamer und Bauer” eksploatowały
bazaltowe neki „Kamień” (Steinberg) i „Łomną” (Ober Steinberg). Po wojnie produkcję przeniesiono na „Bukową
Górę”. Na niewielką skalę wydobywano również torf.
Na terenie gminy w latach 40. XIX w. można się było doliczyć 18 gospód. Najpopularniejsze to: „Pod Kasztanem”
(Gasthof zum Prinz Regent) i „Wypoczynkowa” (Gasthof zur Erholung) w Siekierczynie, „Pod Pruskim Orłem” (Gasthof
zum preussischen Adler) w Zarębie, „Leśny Młyn” (Buschmühle) w Pisaczowie i „Pod Złotym Widokiem” (Gaststätte zur
golden Aussicht) w Wesołówce. Wśród nich szczególną rolę odgrywały tzw. „karczmy sądowe” (Gerichtskretscham),
miejsca zebrań samorządu wiejskiego.
Przez północną część gminy przebiegał stary trakt handlowy zwany „Via Regia” (Królewska Droga). Jego znaczenie
upadło wraz z powstaniem kolei żelaznej, w 1865 r. otwarto bowiem linię kolejową relacji Zgorzelec Ujazd-LubańRybnica, przy której powstała w Zarębie Górnej stacja kolejowa. Linię zelektryfikowano w 1923 roku. Po wojnie
zdemontowali ją Sowieci.
Gospoda „Pod Złotym Widokiem” w Wesołówce
Restauracja „Wypoczynkowa” w Siekierczynie
19
Z HISTORII GMINY
Życie religijne
Biskup Wosky von Bärenstamm,
proboszcz parafii katolickiej
w latach 1726-1730 w Rudzicy
Dom zakonnic w Rudzicy wzniesiony w 1928 roku
Kościół ewangelicki w Siekierczynie z 1798 - 1802 roku
Rokokowy obraz św. Katarzyny Aleksandryjskiej
z 1750 r. z ołtarza głównego kościoła w Rudzicy
10
20
Kościół ewangelicki w Rudzicy z 1885 roku
Pierwsza wiarygodna wzmianka o istnieniu kościołów i parafii w Siekierczynie, Zarębie i Rudzicy pochodzi
z 1346 r. i znajduje się w „Matrykule biskupstwa miśnieńskiego” (Meissner Bistums Matrikel).
O kościołach i proboszczach tych parafii do czasów reformacji (XVI w.) wiemy niewiele. W Siekierczynie przed
1452 r. proboszczem był M. Kettelmann. Około 1488 r. źródła odnotowują P. Bocka, a w 1505 r. J. Sonnewalda.
W Zarębie stanowisko to w 1523 r. pełnił V. Jackel, w Rudzicy w 1386 r. - ks. Lorenz.
Po wystąpieniu M. Lutra w 1517 r. jego nauka i religia szybko przyjęła się w Siekierczynie i Zarębie, gdzie ludność masowo przechodziła na protestantyzm. Rudzica należąca do katolickiego zakonu magdalenek pozostała przy
katolicyźmie jako jedna z 11 miejscowości w całych Górnych Łużycach. Duża w tym zasługa ówczesnego proboszcza
ks. S. Stürza.
Już w 1525 r. pojawił się w Siekierczynie pierwszy ewangelicki duchowny, pastor K. Schneider, zwany Melzer.
Na przełomie XVII i XVIII w. działali tu: autor śpiewnika kościelnego J. Neuherz, a pod koniec XVIII i na początku
XIX stulecia pastor Goebel i jego syn Dionizy. W latach 20. ub. wieku na urzędzie proboszczowskim zasiadał Kampfmeyer, a po nim, ostatni przed wojną, ewangelicki proboszcz J. Saalfeld.
Siekierczyńska parafia była parafią bardzo prężną. Prowadziła 4 szkoły, miała własny dom młodzieżowy, wydawała pismo „Ojczysty dzwon z Siekierczyna” (Heimatglocken aus Geibsdorf).
Zaręba stała się protestancka w 1549 r. Pierwszym pastorem został Teucher, a jego następcą M. Merkt
(1547-1548). W latach 1618-1623 proboszczem był F. Hartmann. W 1686 i 1692 odnotowany jest K. Pietschmann,
za czasów którego przeprowadzono generalny remont świątyni. Od 1776 do 1813 r. parafią zarządzał J. E. Dehmel.
Rozbudował on kościół i pozostawił po sobie „Kronikę Zaręby koło Lubania” (Chronik von Lichtenau bei Lauban),
ważne źródło do poznania historii miejscowości. Po nim nastąpił jego syn Ehrenreich (1813-1846). Kolejnymi
proboszczami byli: K. L. Hubert (1846-1876), R. Stalzenberg (1876-1886), Bunzel (1886-1927) oraz Hüttig, ostatni
luterański proboszcz Zaręby.
Rudzica w odróżnieniu od Siekierczyna i Zaręby oparła się protestantyzmowi i pozostała katolicka po dzień dzisiejszy. Parafia na kilka stuleci stała się centrum życia katolickiego w południowo-zachodniej części pow. lubańskiego, a jej proboszczowie nieśli posługę duszpasterską żyjącym w diasporze katolikom aż po Zawidów (Seidenberg).
Rudzica też w XIX w. podjęła dzieło rekatolizacji okolicznych miejscowości.
Wracając do proboszczów Rudzicy, następcą wspomnianego S. Stürza został ks. M. Moller. Pełnił tę funkcję od
co najmniej 1569 r. do początku XVII wieku. Po nim nastąpił G. Kathmann. W czasie wojny trzydziestoletniej gdy
brakowało duchownych katolickich i parafie łączono w jednym ręku, proboszczami Rudzicy i Henrykowa (Hennersdorf) na przemian byli O.F. Höpner i P. F. Longe. Prawie pół wieku (1658-1703) urząd proboszczowski piastował
A. Kretschmer. Jego następcą został P. J. Czumpel.
W latach 1726-1730 proboszczem był Serbołużyczanin J. Wosky von Bärenstamm. Choć zaledwie 4 lata przebywał w Rudzicy, można go uznać za najwybitniejszą postać w jej historii. W roku 1743 wybrano go dziekanem
budziszyńskim – głową Kościoła katolickiego na Łużycach. Wosky wydatnie pomógł w przebudowie rudzickiej
świątyni, którą w roku 1754 ponownie konsekrował. Po nim parafią administrowali: J. B. Nowotnik (1730-1750),
M. Lara (1760-1775), J. Hantschke (1775-1789), M. Jentsch i J. Otto (1790-1798).
Skąpe są przekazy o rudzickich proboszczach w XIX wieku. Wiadomo, że w latach 1798-1806 proboszczem był
A. Czisch, następnie A. Rönich (1806-1826), J. Wanjetscheck (1826-1851), L. Zwierne (1853-1857), baron von Röschütz
(1857-1864) i L. Huizdill (1864-1898).
W wiek XX weszła parafia w Rudzicy pod zarządem ks. P. Algermissena, który urząd proboszcza sprawował do
1905 roku. Jego następcy P. Vogtowi, proboszczowi w latach 1905-1933 mieszkańcy wsi wiele zawdzięczają. Wespół
z Caritasem pomagał bezrobotnym. Sprowadził w 1921 r. siostry z „Kongregacji Córek Przenajświętszego Zbawiciela”
(Kongregation der Töchter vom Allerheiligsten Heiland). Zakonnice prowadziły przedszkole, ambulatorium medyczne
i szkołę gospodarstwa domowego. Ostatnim niemieckim proboszczem był P. Jahnel.
Życie religijne koncentrowało się w kościołach. Na terenie gminy zachowały się 3 świątynie: poewangelickie
kościoły w Zarębie i Siekierczynie oraz katolicki w Rudzicy. Znajdujący się w tej wsi kościół ewangelicki nie doczekał
naszych czasów. W latach 70. XX w. na polecenie ówczesnych komunistycznych władz gminy został rozebrany mimo
bardzo dobrego stanu technicznego.
Dom pastora i kościół ewangelicki w Zarębie
GMINA SIEKIERCZYN
21
Z HISTORII GMINY
Prezydent Hindenburg obserwuje manewry Reichswehry w 1928 roku
Głaz upamiętniający pobyt Hindenburga w Siekierczynie
Najcenniejszą historycznie i architektonicznie gminną budowlą jest rzymsko-katolicki kościół w Rudzicy. Wzniesiony
w 1569 r. na miejscu starszego (wzmiankowanego w 1346 r.), rozbudowany w latach 1752-1754 taki kształt zachował do
dziś. Późnobarokowy wystrój wnętrza, dzieło anonimowego warsztatu śląskiego pochodzi z czasów rozbudowy. Na uwagę
zasługują: ołtarz główny z obrazem św. Katarzyny Aleksandryjskiej, ambona, krucyfiks i pieta z początku XIX wieku. Na
wieży (sygnaturce) znajduje się szesnastowieczny dzwon pokryty bogatą figuralną ornamentyką. Na koniec XVII do połowy
XIX w. datowane są epitafia w ścianie kościoła i przykościelnym murze.
W katolickiej Rudzicy mniejszość ewangelicka miała też swoją, choć o wiele młodszą świątynię. Wzniesiono ją
w 1885 r. dzięki pomocy Stowarzyszenia Gustawa Adolfa (Gustaw-Adolf Verein). Zmarłych protestanci chowali na cmentarzu
oddanym do użytku w 1872 roku.
Kościół w Zarębie, wzmiankowany w 1346 r., został w 1427 zniszczony przez husytów. Odbudowany przez Prokopa
von Salza, otrzymał w 1623 r. nowy ołtarz. W latach 1684-1685 świątynię praktycznie od nowa ponownie zbudowano.
W wyniku kolejnego remontu (1795-1797) powiększono ją, by mogła pomieścić wiernych z powstałych w tym czasie
eksulanckich kolonii. Obecnie jest to neogotycka budowla założona na planie prostokąta z dwuspadowym dachem. Fasadę
z wejściem do kruchty zdobi schodkowy szczyt.
Nad prezbiterium wznosi się czworoboczna wieża
nakryta namiotowym dachem. Uwagę zwracają
pochodzące z początku XX w. witraże, m.in. fundacji
H. Tiedemanna.
Siekierczyńska świątynia, tak jak w przypadku
kościołów w Zarębie i Rudzicy, wzmiankowana jest
w 1346 roku. Istniejący budynek wzniesiono na
miejscu starszego w latach 1798-1802. Skromny
wystrój wnętrza nie jest jednorodny stylowo.
Składają się nań barokowy ołtarz (2. ćw. XVIII w.),
manierystyczna ambona, klasycystyczne organy
i 2 barokowe rzeźby św. Piotra i Pawła z połowy
XVIII wieku. Stojącą obok pastorówkę zbudowano
w 1777, a szkołę kościelną w 1823 roku. Wraz
z kościołem tworzą one charakterystyczny zespół
kościelny usytuowany w centrum wsi.
Kościół katolicki i plebania w Rudzicy
Wojny, zarazy, klęski żywiołowe
Remiza strażacka w Zarębie
Strażacy przed remizą w Siekierczynie, rok 1905
Pomnik I wojny światowej 1914 - 1918 w Siekierczynie
Pomnik I wojny światowej 1914 - 1918 w Rudzicy
10
22
GMINA SIEKIERCZYN
Jak większość terenów przygranicznych, tak i pogranicze śląsko-łużyckie, w pasie którego położona jest nasza gmina,
często nawiedzały wojny.
W XV w. husyci dwukrotnie, w 1427 i 1431 r. najechali ziemie między Kwisą a Nysą Łużycką. Ucierpiały wówczas prawie
wszystkie miejscowości siekierczyńskiej gminy.
W czasach wojny trzydziestoletniej (1618-1648) ludności mocno dały się we znaki: kontrybucje, pobór rekruta,
przemarsze wojsk cudzych i własnych, w trakcie których nie szczędzono mieszkańców i ich siedzib, paląc i mordując.
W 1618 r. przez pół roku obozowały w Siekierczynie wojska palatyna reńskiego Fryderyka V. Pod koniec tego konfliktu
zbrojnego gwałty nie opłacanych żołnierzy doprowadziły do ucieczki mieszkańców Zaręby w okoliczne lasy. Ich gospodarstwa zostały zniszczone, a inwentarz wybity. Pola leżały odłogiem.
Wiek później ziemie gminy przemierzały walczące ze sobą w wojnie siedmioletniej (1756-1763) wojska pruskie i austriackie. W 1757 r. Rudzicę zajął korpus wojsk cesarskich księcia Arenberga. W 1758 r. przez Rudzicę i Siekierczyn przeciągnęły oddziały pruskie z królem Fryderykiem II Wielkim na czele. W Rudzicy Prusacy spalili 27 domów, w Siekierczynie
– 84 i 3 młyny. W 1759 r. książę Henryk Pruski wybrał Rudzicę na kwaterę główną swojej trzydziestotysięcznej armii. 30
lipca tegoż roku w Zarębie Dolnej, w pałacu von Salzów kwaterował sztab głównej armii austriackiej dowodzonej przez
hrabiego L. Dauna. W 1761 r. przemarsz wojsk pruskich przez Wyrębę wywołał przerażenie miejscowej ludności.
Okres wojen napoleońskich to czasy potyczek i ożywionych ruchów wojsk. „Drogą Królewską” przez Nową Karczmę
ciągnęły oddziały francuskie, rosyjskie i pruskie. Spotkać tu można było cara Rosji Aleksandra I, cesarza Francuzów Napoleona Bonaparte i rosyjskiego feldmarszałka Kutuzowa. W czasie kampanii 1813 r. doszło pod Rudzicą do potyczki Prusaków
z Francuzami. 2 września Rudzicę zajęły wojska pruskie gen. von Wartenburga, a w 4 dni później kwaterował tu korpus
francuskiego arystokraty w służbie rosyjskiej A. de Langerona. Po bitwie nad Kaczawą na teren dzisiejszej gminy Siekierczyn
23
Z HISTORII GMINY
Szkoła w Wesołówce
Szkoła w Zarębie
wkroczyła armia śląska pruskiego feldmarszałka G. L. von Blüchera, który nałożył na Siekierczyn ogromną kontrybucję.
Podczas wojny prusko-austriackiej 1866 r. Rudzica znalazła się na trasie przemarszu oddziałów księcia Fryderyka Karola.
Kolejne konflikty zbrojne – wojna Prus z Francją 1870-1871 i I wojna światowa (1914-1918) nie dotknęły bezpośrednio
mieszkańców gminy. Jednak będąc obywatelami Prus, a od 1871 r. Cesarstwa Niemieckiego ginęli na polach bitew jako
żołnierze najpierw pruskiej, potem niemieckiej ojczyzny. Im też w prawie wszystkich miejscowościach gminy stawiano
pomniki wojenne. Niestety, naszych czasów nie doczekał żaden. W 1928 r. w Siekierczynie przebywał prezydent Niemiec
Paul von Hindenburg. Ze wzniesienia miedzy Rudzicą a Siekierczynem obserwował wielkie manewry odradzającej się po
klęsce w I wojnie światowej niemieckiej armii lądowej – Reichswehry i uczestniczył w raucie oficerskim, który odbył się
w restauracji „Pod Kasztanem”.
Nieodłącznymi siostrzycami wojen były zarazy dziesiątkujące ludność. W latach 1582 i 1585 w Zarębie grasowała dżuma.
W roku 1613 panująca w Lubaniu i Zarębie zaraza zebrała obfite żniwo. W czasie wojny trzydziestoletniej przemieszczanie
się walczących wojsk sprzyjało rozprzestrzenianiu się chorób zakaźnych. Żołnierze Fryderyka V Palatyńskiego przywlekli
ze sobą „chorobę węgierską”. W Siekierczynie zmarło 70 osób. W 1625 r. Zarębę ponownie zaatakowała dżuma. W tejże
wsi w roku 1632 „morowe powietrze” zabiło 83 osoby. W Rudzicy zmarła na dżumę połowa górnej części wsi. W 1712 r.
wielu mieszkańców tej miejscowości powaliła ospa.
Tragicznymi wydarzeniami w życiu lokalnej społeczności były pożary, szczególnie niebezpieczne ze względu na drewnianą
zabudowę wsi. Domy płonęły w czasach wojen i czasach pokoju. Szczególnie zapisał się w ludzkiej pamięci wielki pożar
Zaręby w 1763 r., kiedy to spłonęły oba pałace szlacheckie. Nic więc dziwnego, że przywiązywano dużą wagę do ochrony
przeciwpożarowej. Już w 1786 r. zbudowano remizę strażacką w Zarębie, potem w Rudzicy, Siekierczynie i Wesołówce.
Kąpielisko w Siekierczynie
Dom młodzieżowy w Siekierczynie
10
24
Dom młodzieżowy w Zarębie
GMINA SIEKIERCZYN
Pomnik wojny prusko - francuskiej 1870 - 1871 w Zarębie
Pomnik I wojny światowej 1914 - 1918 w Zarębie
25
DZIEŃ DZISIEJSZY GMINY
Szkolnictwo
Struktura administracyjna
Początki oświaty w gminie sięgają XVI wieku. W Siekierczynie szkoła istniała już w 1548 roku. W 1. połowie XIX w. we wsi
funkcjonowały 3 szkoły ewangelickie : w dolnej, środkowej i górnej części tej miejscowości. Było to podyktowane obowiązującym prawem, które stanowiło, że uczniowie na terenie podgórskim nie mogli mieć do szkoły dalej niż ćwierć mili (około 2 km).
Zaręba ewangelicką szkołę posiadała jeszcze przed 1566 rokiem. Szkołę w Wesołówce zbudowano i oddano do użytku
w 1880 roku. W Rudzicy o zdecydowanej przewadze ludności wyznania rzymsko-katolickiego szkołę katolicką zorganizowano
w latach 1752-1754, a ewangelicką w 1861 r., przeniesioną w 1885 r. do nowo wybudowanego budynku. W Wyrębie szkoły nie
było. Dzieci chodziły do Sławnikowic.
Nauczycielami, zwanymi „schulmeistrami” byli ludzie, którzy wykonując różne zawody łączyli je z profesją nauczycielską.
Szczególną rolę wśród nich odgrywał kantor (organista i kierownik chóru kościelnego) pełniący z reguły funkcję nauczyciela.
Pod względem administracyjnym gmina Siekierczyn leży na terenie powiatu lubańskiego, w południowo-zachodniej
części województwa dolnośląskiego. Obejmuje obszar niespełna 50 km2 i liczy nieco ponad 4 600 mieszkańców.
Podzielona jest na 7 sołectw: Siekierczyn Górny, Siekierczyn Dolny, Zarębę, Rudzicę, Wyrębę, Wesołówkę i Nową
Karczmę. Na jej terenie znajduje się 6 wsi: Siekierczyn (pierwsza powojenna polska nazwa – Jeziorna), Zaręba (Węgliny), Rudzica (Księżyny), Wyręba (Dumna Góra), Nowa Karczma (Górniki) i Wesołówka oraz dwie kolonie Ponikowo
(Augustów) i Pisaczów (Pisarzów).
W obecnych granicach funkcjonuje od 1962 r., kiedy to połączono gromady Siekierczyn i Zarębę Górną w jedną
jednostkę administracyjno-terytorialną, gromadę Siekierczyn, później zmieniając samą nazwę na „gminę”. Od północy
i wschodu sąsiaduje z gminą wiejską Lubań, od wschodu z miastem Lubaniem, od południa z gminą Platerówka, od
południowego-zachodu z gminą Sulików, a od zachodu i północy z gminą wiejską Zgorzelec.
Spacerkiem przez gminne miejscowości
Gospodarka i infrastruktura techniczna
Większość gminnych miejscowości to typowe wsie łańcuchowe ciągnące się wzdłuż potoków. Po obu ich stronach rozlokowały się chłopskie gospodarstwa. Szczególną urodą wyróżniały się domy łużyckie, które począwszy od średniowiecza budowano
stosując konstrukcję szkieletową. Budynki wznoszono także z ciosów bazaltowych łatwo dostępnych ze względu na bliskość
kamieniołomów.
Cechą charakterystyczną wiejskiego pejzażu Siekierczyna jest ciąg stawów hodowlanych w pasie biegu Siekierki. Nad Stawem
Folwarcznym stał dom młodzieżowy (Jugendheim). W latach 1936-1937 zbudowano w pobliżu naturalne kąpielisko. W centrum
wsi naprzeciw zespołu kościelnego obejmującego ewangelicką świątynię, szkołę kościelną i pastorówkę znajdował się urząd
siekierczyńskiej gminy i straż pożarna.
W Nowej Karczmie, na Pastwie (Hutberg) odbywały się co roku zawody strzeleckie, w których brały udział okoliczne bractwa
kurkowe.
Rudzicę śmiało nazwać można wsią krzyżami znaczoną. Przydrożne krzyże datowane na XVIII-XX w. są cechą charakterystyczną wsi zamieszkałych przez katolików. Szczególnym rodzajem krzyża, który stoi w pobliżu kościoła jest krzyż pokutny.
Między Rudzicą a kolonią Wyżne rosły 3 stare sosny zwane „Trzema Krzyżami Chrystusa”. Na obrzeżach wsi znajdują się
2 wzniesienia, Góra Majowa i Góra Olejowa.
Zaręba w XIX w. była typową wsią przemysłową. W przeszłości ton życiu miejscowości nadawały 2 majątki szlacheckie.
Zasięg ich dóbr ziemskich wyznaczał granicę między górną a dolną częścią miejscowości, które de facto były dwoma odrębnymi
organizmami wiejskimi. Od 1850 r. każda z nich stanowiła osobną gminę z własną administracją. W okresie międzywojennym
przy drodze do Wesołówki wybudowano domki górnicze, a w pobliżu kościoła dom młodzieżowy należący do Hitlerjugend
(dziś przedszkole).
Wyręba, mimo że od 1850 r. stanowiła samodzielną gminę, miała charakter wsi peryferyjnej.
Krzyże przydrożne w Rudzicy
10
26
GMINA SIEKIERCZYN
Krzyż pokutny w Rudzicy (XIV - XVI w.)
Siekierczyn jest gminą rolniczą, bowiem 73 % jej powierzchni zajmują użytki rolne. Wśród gruntów ornych dominują gleby pseudobielicowe. Uprawia się tu zboża podstawowe, głównie pszenicę i żyto, z roślin przemysłowych
rzepak i kukurydzę. Mimo rolniczego charakteru aż 85 % mieszkańców pracuje poza rolnictwem w Lubaniu, Zgorzelcu i Bogatyni, w kopalni i elektrowni „Turów”, ponieważ na jej terenie brak jest przedsiębiorstw przemysłowych.
Z istniejących najważniejsze to: Eurovia Bazalty SA (kamieniołomy bazaltu), Firma FoKa w Zarębie (produkcja
sznurów do uprawy chmielu) i Firma Top-Plast Anatol Kruczyk w Siekierczynie (produkcja okien plastikowych).
Usługi świadczą: stacja paliw w Nowej Karczmie, przedsiębiorstwo Tadeusza Jaskota prowadzące sprzedaż maszyn
rolniczych oraz Radiowo-Telewizyjny Ośrodek Nadawczy w Nowej Karczmie, którego 134-metrowa wieża telewizyjna
jest najwyższą w Polsce konstrukcją rurową. Jej charakterystyczny kształt góruje nad okolicą.
Gmina w całości jest zwodociągowana. Wodę do wszystkich miejscowości dostarcza stacja pomp i uzdatniania
wody w Siekierczynie. Trzy największe wsie są również skanalizowane (73% obszaru gminy). Zaręba i Siekierczyn
odprowadzają ścieki do miejskiej oczyszczalni w Lubaniu, o korzystaniu z której gmina podpisała umowę z miastem
Lubaniem. Rudzica ma własną, niedawno oddaną do użytku, oczyszczalnię biologiczną. W roku 2000 Siekierczyn
otrzymał wyróżnienie w ogólnopolskim „Konkursie na najlepiej rozwiązaną gospodarkę wodno-ściekową na terenach
wiejskich”. Śmieci po wstępnej segregacji do oznakowanych pojemników wywożone są na wysypisko Łużyckiego
Centrum Odpadów Komunalnych w Lubaniu, w budowie którego gmina partycypowała.
JASKOT Spółka Jawna w Siekierczynie
27
DZIEŃ DZISIEJSZY GMINY
Zaręba z lotu ptaka
Historyczna Via Regia, dziś droga krajowa nr 30 w Nowej Karczmie. Z lewej wzniesienie Pastwa, z prawej maszt RTV
Urząd Gminy
10
28
Budynek banku w Siekierczynie
GMINA SIEKIERCZYN
Wszystkie wsie mają uliczne oświetlenie i możliwość korzystania z linii telekomunikacyjnych.
Dobrze rozwinięta sieć drogowa ma coraz lepszą, sukcesywnie modernizowaną nawierzchnię, choć do pełni zadowolenia
jeszcze daleko. Najważniejsze z nich to droga krajowa nr 30 Zgorzelec-Lubań-Jelenia Góra pokrywająca się z historyczną Via Regia oraz wojewódzka nr 357 biegnąca przez Zarębę. Ze stacji kolejowej w Zarębie pamiętającej XIX w. można
od 2011 r. bezpośrednio dojechać do: Lubania, Zgorzelca, Węglińca, Gryfowa Śląskiego, Legnicy, Wrocławia i Żar. Dolnośląskie Koleje uruchomiły bowiem na trasie Lubań-Zgorzelec przez Zarębę nowoczesny szynobus.
Biologiczna oczyszczalnia ścieków w Rudzicy
Stacja pomp i uzdatniania wody w Siekierczynie
29
DZIEŃ DZISIEJSZY GMINY
Życie społeczne
Życie społeczne mieszkańców gminy koncentruje się w dwu największych wsiach, Siekierczynie i Zarębie.
Tu znajdują się wszystkie placówki oświatowo-wychowawcze: przedszkole i Gminne Gimnazjum im. Juliusza Słowackiego w Zarębie oraz Gminna Szkoła Podstawowa im. Henryka Sienkiewicza w Siekierczynie. W obu miejscowościach funkcjonują domy kultury z bibliotekami i kawiarenkami internetowymi oraz praktyki lekarskie z gabinetami
stomatologicznymi; ludzi starszych skupiają kluby seniorów.
W Siekierczynie, będącym centrum administracyjnym gminy zlokalizowane są ponadto: urząd gminy, policja,
bank spółdzielczy, urząd pocztowy, straż pożarna; działa Koło Gospodyń Wiejskich i Towarzystwo Przyjaciół Dzieci.
Trzy parafie kościoła rzymsko-katolickiego: w Siekierczynie pw. Antoniego Padewskiego, w Zarębie pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i w Rudzicy pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej należą do dekanatu lubańskiego.
W Rudzicy znajduje się druga w gminie, obok Siekierczyna jednostka straży pożarnej. Na obrzeżach Zaręby usytuowany jest jedyny w regionie jeleniogórskim zakład karny.
Kościół w Siekierczynie
Kościół w Rudzicy
Dom Kultury w Siekierczynie
Osiedlowy Dom Kultury w Zarębie
Gminna Szkoła Podstawowa w Siekierczynie
Gminne Gimnazjum w Zarębie
10
30
GMINA SIEKIERCZYN
Centrum Siekierczyna
Remiza OSP w Siekierczynie
Remiza OSP w Rudzicy
31
DZIEŃ DZISIEJSZY GMINY
Życie kulturalne, sport i rekreacja
Polne Kwiaty - zespół Klubu Seniora w Zarębie
100. numer „Gazetki Siekierczyńskiej” i jej zespół redakcyjny
Chór parafialny z Zaręby
LZS TS Zaręba - drużyna tenisa stołowego
Drużyna piłki nożnej LZS Zaręba
10
32
GMINA SIEKIERCZYN
Kultura, sport i rekreacja to sfera działania Gminnego Ośrodka Kultury i Sportu. Życie kulturalne koncentruje się w 2 podległych GOKiS-owi domach kultury w Siekierczynie i Zarębie, gdzie mieszczą się również biblioteki publiczne. Ponadto w każdej wsi znajdują się świetlice wiejskie, z których najładniejszą, jeszcze z czasów przedwojennych, po wojnie wyremontowaną
i zmodernizowaną, ma Rudzica. W Domu Kultury w Siekierczynie (dawny browar) ma swoją siedzibę redakcja „Gazetki Siekierczyńskiej”, pierwszego w powiecie lubańskim po transformacji ustrojowej, czasopisma samorządowego
ukazującego się od 1990 roku. Jest ona swoistą kroniką życia gminy.
GOKiS jest organizatorem wielu imprez kulturalnych: Gminnego Przeglądu Dziecięcych Zespołów Artystycznych,
wieczorów wspomnień o Janie od Biedronki (poezja ks. J. Twardowskiego), rekonstrukcji historycznych „Podróż do
XVIII-wiecznej Zaręby (Lichtenau)”, a także tradycyjnych gminnych dożynek.
Chlubą gminy jest Grupa od Anioła Stróża, zespół artystyczny szeroko znany poza jej granicami z ambitnego
repertuaru, o którym taki autorytet jak Stanisław Soyka powiedział, że jest to najbardziej profesjonalny zespół
amatorski z jakim przyszło mu współpracować. Gminne i kościelne uroczystości uświetniają swymi występami zarębiański, męski chór parafialny i Polne Kwiaty – chór Klubu Seniora z Zaręby.
W gminie Siekierczyn swoją drugą ojczyznę znaleźli osadnicy wojskowi, już nie żyjący, poeta i prozaik z Nowej
Karczmy Paweł Rudkowski oraz ludowy poeta zwany „łużyckim Boryną” Stanisław Daszkiewicz z Siekierczyna. Ceramikę artystyczną produkuje firma Anny Czaja-Sobieraj z Rudzicy. Malarstwem, grafiką, witrażami, a także ceramiką
artystyczną zajmuje się mieszkanka Siekierczyna Agata Szmigiel, która kieruje pracownią plastyczną „Pod Kopułą”
w Miejskim Domu Kultury w Zgorzelcu.
Grupa od Anioła Stróża ze Stanisławem Soyką
33
DZIEŃ DZISIEJSZY GMINY
Stadion LZS Zaręba w Siekierczynie
Plac zabaw dla dzieci przy boisku sportowym w Rudzicy
Orlik 2012 w Zarębie
Kompleks sportowy z wiatą biesiadną w Wyrębie
Teren rekreacyjno-wypoczynkowy z naturalnym kąpieliskiem w Siekierczynie
10
34
GMINA SIEKIERCZYN
Obóz w Boruji
Zimowisko narciarskie w czeskich Izerach
Gmina Siekierczyn dysponuje dobrą, jak na wiejskie warunki, bazą sportową i rekreacyjną. Najważniejszymi obiektami sportowymi
są stadion LZS w Siekierczynie oraz zespół boisk „Orlik 2012” w Zarębie. Wszystkie miejscowości poza koloniami mają kompleksy sportowo-wypoczynkowe składające się z boisk: do piłki nożnej, siatkowej, koszykowej i placów zabaw dla dzieci oraz wiat biesiadnych (poza
Zarębą i Siekierczynem). Wypoczynek nad wodą umożliwia teren rekreacyjno-wypoczynkowy w Siekierczynie z naturalnym kąpieliskiem,
zabudowany pod koniec lat trzydziestych ubiegłego wieku, po wojnie poddany gruntownemu remontowi. Do pełni szczęścia brakuje tylko
hali sportowej z prawdziwego zdarzenia, bowiem istniejące przy obu szkołach nie spełniają wymogów stawianych tego tego typu obiektom.
W gminie działają 2 kluby sportowe – LZS TS Zaręba (sekcja tenisa stołowego) i LZS Zaręba (sekcja piłki nożnej). Pingpongiści z powodzeniem biorą udział w ligowych rozgrywkach. W tym roku I drużyna awansowała do II Ligii obejmującej obszar woj. dolnośląskiego
i lubuskiego. Amatorów kolarstwa skupia Towarzystwo Cyklistów „Orzeł” nawiązujące w swej działalności do tradycji przedwojennego
Kolarskiego Klubu „Orzeł” z Górnego Siekierczyna (Radfahrklub „Adler” Ober Geibsdorf). Towarzystwo to corocznie, za każdym razem na
innej trasie, organizuje kilkudniowe rajdy kolarskie. Do tradycji należy również impreza sportowo-rekreacyjna o nazwie Igrzyska Samorządowe Związku Gmin „Kwisa”, w których drużyna siekierczyńskich samorządowców pięciokrotnie zwyciężyła i w przekroju wszystkich edycji
zajmuje 1. miejsce. Dzieciom i młodzieży wakacyjny wypoczynek umożliwia prężnie działające Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, organizator
zimowisk w czeskich Izerach i obozów rowerowych w Boruji (gmina Siedlec, pow. wolsztyński, woj. wielkopolskie).
Przez teren gminy przebiega niebieski szlak turystyczny z Zawidowa do Gryfowa Śl., obwodnica rowerowa „Lubański Las” i pomarańczowy „Sudecki szlak konny”.
Siekierczyński zespół na igrzyskach Związku Gmin „Kwisa”
Rowerzyści z Towarzystwa Cyklistów „Orzeł” na trasie
35
Wydawca: VEGA Studio Adv. Tomasz Müller, 82-500 Kwidzyn, ul. Grudziądzka 22/3A, www.grupavega.pl, e-mail: [email protected]
Tekst: Andrzej Kuźniar
Zdjęcia: Janusz Niekrasz, Tomasz Hajdel, Jolanta Napadłek, archiwum Urzędu Gminy Siekierczyn
Litografie pałaców i pocztówki litograficzne ze zbiorów Janusza Kulczyckiego i Artura Szpaka
Widokówki przedwojenne ze zbiorów Artura Szpaka, Janusza Kulczyckiego i Andrzeja Kuźniara
Mapka: Rozmieszczenie plemion serbołużyckich - przedruk z „Vademecum historii Górnych Łużyc” K. Fokta, Ł. Tekieli, D. Koresia i W. Beny
Opracowanie graficzne: Tomasz Hajdel
Skład i przygotowanie do druku: Remigiusz Dalecki
Koordynator wydania: Tomasz Hajdel, Joanna Müller
Wydano na zlecenie: Urzędu Gminy Siekierczyn, 59-818 Siekierczyn 271, tel. 75 722 17 78, fax: 75 722 17 50
e-mail: [email protected], www.siekierczyn.pl
VEGA Studio Adv., Wszelkie prawa zastrzeżone. / All rights reserved.
Printed in Poland – Kwidzyn 2012, Przedruk i powielanie w jakiejkolwiek formie jest zabronione.
ISBN 978-83-63075-63-7
Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach EFRROW
Osi 4 LEADER Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 Działanie 413 Wdrażanie Lokalnych Strategii Rozwoju