Uwarunkowania geologiczne

www.skarzysko.powiat.pl
Uwarunkowania geologiczne
Uwarunkowania geologiczne powiatu
Powiat skarżyski ma bardzo ciekawą budowę geologiczną, która ma zasadniczy wpływ na ukształtowanie terenu,
występowanie kopalin i wód podziemnych, a także na rozmieszczenie i zróżnicowanie gleb, co w konsekwencji
prowadzi do wyodrębniania się rozmaitych siedlisk świata przyrody ożywionej. Wprost od budowy geologicznej
zależy ukształtowanie terenu. Zróżnicowanie to z widocznymi wzniesieniami i dolinami rzecznymi, to prosty
skutek występowania na powierzchni skał odpornych na wietrzenie, które budują obszary wyniesione i mniej
odpornych, w których łatwiej erodować wodom płynącym, tworzącym w efekcie obniżenia dolinne. Dodatkowym
czynnikiem wzmacniającym te procesy są liczne strefy uskokowe znaczące istotnie dla formowania się zarówno
systemu dolin jak i obszarów wyniesionych. Stanowi to o górskim charakterze naszego powiatu.
Występujące na powierzchni skały starszego podłoża decydowały o rozwoju górnictwa. Z utworów triasu i jury
eksploatowano rudy żelaza, wapienie, piaskowce oraz iły ceramiczne. Okres prosperity na kopaliny minął, z
wyjątkiem iłów ceramicznych, które są aktualnie wydobywane, a perspektywa rozszerzenia wydobycia jest
realna bo gospodarczo uzasadniona.
Zróżnicowanie morfologiczne warunkuje również tworzenie się mikroklimatów, co w połączeniu ze zmiennością
litologii skał i gleb na nich występujących, daje możliwość wielogatunkowego rozwoju świata przyrody
ożywionej.
Obszar powiatu skarżyskiego, prawie w całości, położony jest w obrębie permsko-mezozoicznego obrzeżenia
Gór Świętokrzyskich. Jedynie najbardziej południowa jego część – rejon Klonowa i Bukowa Góra w gminie
Łączna oraz rejon Michniowa w gminie Suchedniów – wpisuje się w trzon paleozoiczny tych gór.
Skały trzonu paleozoicznego zostały silnie sfałdowane w trakcie faz orogenezy waryscyjskiej, a podczas
młodszych ruchów górotwórczych dodatkowo podlegały, głównie procesom tektoniki nieciągłej (uskoki). Z tych
względów przedstawiają obecnie skomplikowany układ przestrzenny, w którym dominują fałdy przechodzące
niekiedy w nasunięcia oraz liczne uskoki zrzutowe i zrzutowo-przesuwcze. Warstwy skalne zapadają pod
różnymi kątami od 90º do 0º i tworzą formy synklinalne (synklina Barczy i michnowska) i antyklinalne (antyklina
klonowska i bronkowicka). Mimo skomplikowanej budowy geologicznej można przyjąć ogólny kierunek
rozciągłości fałdów na WNW-ESE, a uskoków za zbliżony do N-E.
Strefa permsko-mezozoicznego obrzeżenia charakteryzuje się prostszą budową geologiczną. Warstwy skalne
zapadają na północ i północny zachód pod niewielkim kątem (2º - 4º), czasami leżą poziomo, a tylko
sporadycznie notuje się większe upady (5º - 8º). Generalnie tworzą monoklinę, niewielkie zafałdowania
obserwuje się w rejonie Skarżyska-Kamiennej (antyklina majkowska), Suchedniowa oraz w zachodniej części
gminy Bliżyn.
Na obszarze powiatu przeważają na powierzchni skały starszego podłoża. Ukształtowanie terenu ma ścisły
związek z litologią skał. Wzniesienia budują skały odporne na erozję. W obrębie trzonu są to piaskowce
kwarcytowe dewonu dolnego (Bukowa Góra, Barcza), a na obszarze obrzeżenia piaskowce triasu dolnego
(wzniesienia w środkowej części gminy Bliżyn, w gminie Suchedniów i południowej części gminy
Skarżysko-Kamienna) oraz piaskowce jury dolnej (wzniesienia na północ od doliny Kamiennej, w gminach
Skarżysko-Kamienna i Bliżyn). Skały węglanowe, mułowce i iłowce, jako mniej odporne na erozję, rzadziej
tworzą wychodnie na powierzchni terenu. Pojawiają się w strefach przystokowych wzniesień oraz w obniżeniach
i dolinach rzek, gdzie najczęściej przykryte są różnej miąższości osadami czwartorzędu. Utwory czwartorzędu
występują podrzędnie. Najlepiej rozwinięte są w dolinach rzek. Poza nimi są silnie zredukowane (osady
1
www.skarzysko.powiat.pl
glacjalne) lub występują rzadko (osady eoliczne). Relatywnie większe powierzchnie zajmują rozmaite
litologicznie osady peryglacjalne.
Skały trzonu paleozoicznego
Najstarszymi skałami występującymi na obszarze powiatu są piaskowce płytowe z wkładkami łupków
ilasto-mułkowatych i ilastych, wiśniowe oraz żółtozielonkawe szarogłazy z przerostami mułowców żelazistych.
Zaliczane są do najwyższego syluru. Występują na niewielkim obszarze w rejonie Klonowa, gdzie budują jądro
antykliny klonowskiej.
Znacznie większy zasięg mają skały dewonu. Są to piaskowce jasno i żółtoszare płytowe i gruboławicowe,
kwarcyty, łupki i zlepieńce. W profilach niekiedy pojawiają się wkładki mułowców i iłowców wiśniowych.
Występują na powierzchni terenu. Budują wzniesienia Bukowej Góry i Barczy. Niewielkie wychodnie tych
osadów zlokalizowane są w rejonie Michniowa (synklina michniowska). Wiekowo należą do dewonu dolnego.
Skały dewonu środkowego i górnego wykształcone w facjach węglanowych: dolomity, wapienie i margle z
rzadkimi wkładkami mułowców, łupków i piaskowców, sporadycznie tworzą wychodnie, a zwykle występują pod
osadami permu, triasu dolnego lub czwartorzędu i opisywane są z profili otworów wiertniczych w rejonie
Łączna – Zagórze i Łączna – Zaskale. Tylko na północnych stokach Bukowej Góry na powierzchnię wychodzą,
zaliczane do środkowego dewonu, szarozielone mułowce piaszczyste z miką i wkładkami łupków.
Na obszarze powiatu nie stwierdzono dotychczas, zarówno w odsłonięciach jak i profilach wiertniczych, skał
zaliczanych do karbonu oraz permu dolnego – czerwonego spągowca.
Skały permsko-mezozoiczne obrzeżenia
Profil tej jednostki rozpoczynają skały permu górnego – cechsztynu, których niewielkie wychodnie
zlokalizowane są w obniżeniach u podnóży północnych stoków Bukowej Góry i Barczy. Są to piaskowce i
mułowce margliste szarowiśniowe z wkładkami łupków przechodzące wyżej w profilu w zlepieńce. W materiale
żwirowym zlepieńców dominują otoczaki piaskowców kwarcytycznych dewonu dolnego i kambru. W budowie
geologicznej, na obszarze powiatu, największe znaczenie mają skały triasu. Ich wychodnie występują w
środkowej i północnej części gminy Łączna, na całym obszarze gminy Suchedniów (z wyjątkiem rejonu
Michniowa) oraz w gminach Skarżysko-Kamienna i Bliżyn po linię (w przybliżeniu) doliny Kamiennej i jej
dopływu Kuźniczki. Ze względu na znaczenie litologia tych osadów zostanie opisana szczegółowiej.
Trias dolny – piaskowiec pstry
Profil triasu dolnego rozpoczynają łupki ilasto-mułkowe, wiśniowe z cienkimi wkładkami piaskowców
przechodzące w piaskowce jasnoróżowe różnoziarniste z drobnym żwirkiem kwarcu z wkładkami zlepieńców.
Osady te zaliczane do pstrego piaskowca dolnego występują w rejonie Łącznej nad utworami permu bądź
dewonu środkowego lub górnego. Wyżej w profilu znajdują się piaskowce różnoziarniste, najczęściej
gruboziarniste z wkładkami wiśniowych. Wśród wkładek zlepieniowatych spotyka się otoczaki hematytu.
Kompleks ten datuje się na piaskowiec pstry środkowy. Skały piaskowca pstrego górnego – retu wykazują
charakterystyczną dwudzielność. W dolnej części występuje więcej mułowców i iłowców, natomiast w górnej
przeważają piaskowce drobnoziarniste, często płytowe i zwięzłe jasne lub żółtawo-różowe. Przewarstwiające je
iłowce i iły, najczęściej pstre przyjmują również barwy wiśniowe, seledynowe i ciemnoszare. We wkładkach
ilastych często pojawiają się rudy żelaza o składzie limonitów i syderytów. Skały piaskowca pstrego dominują
wśród triasowych skał podłoża na obszarze powiatu. Młodsze ogniwa triasu mają znaczenie marginalne.
Trias środkowy – wapień muszlowy
2
www.skarzysko.powiat.pl
Skały tego wieku rozciągają się wąskim pasem wzdłuż dolin Kamiennej i Kuźniczki na obszarze gmin Bliżyn i
Skarżysko-Kamienna.
Na powierzchni występują w rejonie Bliżyna, Sorbina, Odrowążka, Kopci (gmina Bliżyn) oraz w osiedlu Bzin w
Skarżysku-Kamiennej.
Wapień muszlowy dolny reprezentują dolomity, wapienie dolomityczne, margle oraz wapienie ławicowe,
gruzłowate i faliste, zwięzłe, z bardzo liczną fauną. W wapieniu muszlowym środkowym wyróżnia się kompleks
poddolomitowy z dominującymi marglami, kompleks dolomitowy z marglami dolomitycznymi, dolomitami i
wkładkami wapieni oraz kompleks naddolomitowy wykształcony jako margle i wapienie z wkładkami mułowców
i łupków bezwapiennych.
Trias górny – kajper
Występuje fragmentarycznie w strefie doliny Kamiennej w gminie Bliżyn i Skarżysko-Kamienna. Są to na ogół
ciemnoszare mułowce i iłowce słabo margliste. Iłowce niekiedy zawierają wkładkę piaskowców z toczeńcami,
iłów oraz marglistego żelaziaka ilastego.
Trias górny – retyk
Większe wychodnie, znaczone charakterystyczną czerwoną gliną zwietrzelinową zlokalizowane są w rejonie
Kucębowa i Odrowążka w gminie Bliżyn. Litologicznie są to iłowce czerwonobrunatne z wkładkami
szarozielonymi z mułowcami i cienkimi wkładkami iłowców żelazistych. Retyk może być również wykształcony w
postaci miękkich iłów pstrych i czerwonych z konkrecjami żelaza.
Najmłodszymi osadami mezozoiku na obszarze powiatu są skały jury dolnej – liasu, niższego piętra – hettangu.
Litologicznie stanowią je serie: zagajska, skłobska i rudonośna. Zalegają na skałach retyku, kajpru lub wapienia
muszlowego. Profil rozpoczynają szare iłowce i mułowce, niekiedy z cienkimi przewarstwieniami węgla i
wkładkami piaskowców (seria zagajska). Wyżej występują piaskowce, partiami z drobnym żwirkiem i
przewarstwieniami mułowców, rzadziej iłowców (seria skłobska). Profil dolnego liasu na obszarze powiatu
kończą piaskowce z wkładkami iłowców i mułowców żelazistych (seria rudonośna).
Wychodnie liasu zajmują rozległe obszary na północ od doliny Kamiennej. Wyspowo występują również w
zachodniej części gminy Bliżyn.
Trzeciorzęd
Osady tego wieku spotyka się sporadycznie w profilach otworów wiertniczych. Są to iły i mułki żółtobrązowe i
zielone, bez materiału północnego, osadzone w zagłębieniach krasowych na dolomitach w rejonie Klonowa.
Czwartorzęd
Na obszarze powiatu występują osady różnej genezy, pochodzące z okresu zlodowaceń środkowopolskich i
młodsze. (Utwory starsze są słabo rozpoznane). Zajmują stosunkowo niewielkie powierzchnie w dolinach rzek i
obniżeniach terenu.
Osady lodowcowe (gliny zwałowe, osady zastoiskowe) i wodnolodowcowe (piaski, żwiry) podlegały silnej
denudacji i dzisiaj zachowały się fragmentarycznie w zredukowanych profilach. Większe znaczenie w budowie
pokrywy czwartorzędowej mają osady rzeczne akumulowane od schyłku zlodowaceń środkowopolskich po czas
współczesny (piaski, żwiry – tarasów wyższych, piaski, mułki – tarasów zalewowych). Profil osadów
3
www.skarzysko.powiat.pl
czwartorzędowych uzupełniają utwory powstałe w wyniku procesów peryglacjalnych (piaski eoliczne, piaski
eoliczne w wydmach oraz iły, piaski i gliny peryglacjalno – deluwialne).
4