„Mit jaskini” – czyli skąd się biorą rzeczy?

Tomasz Kwarciński
„Mit jaskini” – czyli skąd się biorą rzeczy?
Scenariusz lekcji filozofii dla klas gimnazjalnych
Świat, w którym żyjemy zaskakuje nas swoją różnorodnością, zdajemy sobie sprawę z
istnienia niezliczonych gatunków rośli i zwierząt, widzimy w sklepach wielość towarów,
który każdy może kupić, wreszcie spotykamy na swojej drodze najróżniejszych ludzi. W jaki
sposób można najbardziej ogólnie zrozumieć całą tę rzeczywistość? W niniejszej lekcji
proponuje się spojrzeć na ten problem oczami Platona, starożytnego filozofa, który w swym
„micie jaskini” tłumaczy czym naprawdę są widziane przez nas rzeczy.
Materiał może zostać podzielony na dwie jednostki lekcyjne: lekcja pierwsza punkty
1-3, lekcja druga – punkty 4-8.
Cele operacyjne
Uczeń:
słucha oraz czyta tekst filozoficzny ze zrozumieniem;
poszukuje interpretacji usłyszanego i przeczytanego tekstu;
poszukuje odpowiedzi na fundamentalne pytania „Czym są rzeczy?”, „Dlaczego istnieją
rzeczy?”;
wykonuje takie czynności manualne, jak: rysowanie, wycinanie;
Środki dydaktyczne
karty pracy dla ucznia (załącznik nr 1)
arkusze bloku rysunkowego, bloku technicznego, flamastry, kredki, farbki, nożyczki,
latarka lub świeczka
przedmioty znane z codziennego życia, np.: książka, jabłko, piórnik, dzbanek
2
Przebieg zajęć
1. Nauczyciel rozdaje uczniom tekst opisujący wygląd platońskiej jaskini (karta
pracy A), a następnie odczytuje go na głos.
2. Nauczyciel rozdaje uczniom przybory potrzebne do rysowania i prosi, aby narysowały
scenę opisaną w tekście.
3. Po zakończeniu pracy plastycznej każde dziecko wyjaśnia, co znajduje się na jego
rysunku. Nauczyciel konfrontuje prace dzieci z przeczytanym tekstem oraz jego
interpretacją (załącznik nr 2).
4. Nauczyciel rozdaje uczniom tekst opisujący widok, jaki się roztacza przed ludźmi
przebywającymi w jaskini (karta pracy B), a następnie odczytuje go na głos.
5. Nauczyciel rozdaje uczniom materiały i przybory potrzebne do wycinania i prosi, aby
wycieli różne figury geometryczne: kwadraty, prostokąty, trójkąty, koła itp.
6. Uczniowie trzymają wycięte figury oraz inne przedmioty znane z codziennego życia
(jabłko, książka, dzbanek itp.) przed światłem latarki lub świeczki i obserwują cienie
rzucane przez nie na ścianie.
7. Nauczyciel zwraca uwagę uczniów na różnicę między rzeczywistymi przedmiotami
(posiadają wyraźny kształt, ciężar, kolor) a ich cieniami (rozmyte, migotliwe, szare,
nie można ich dotknąć). Zadaje również uczniom pytanie, czy łatwo byłoby przekonać
ludzi widzących całe życie wyłącznie cienie przedmiotów, że istnieje jakaś inna,
prawdziwa rzeczywistość.
8. Nauczyciel interpretuje poszczególne elementy przedstawionej sceny, czyli figury
oraz przedmioty rzucające cień, cienie na ścianie, ludzi trzymających figury (załącznik
nr 2).
Praca domowa
Zastanów się, skąd się bierze różnorodność, a zarazem podobieństwo otaczających cię rzeczy.
Co sądzisz o propozycji Platona, że świat, który widzimy jest tylko cieniem prawdziwej
rzeczywistości?
Zadanie może być zrealizowane w formie pisemnego wypracowania.
3
Załącznik nr 1
Karta pracy A
Opis jaskini
Zobacz! Oto ludzie są niby w podziemnym pomieszczeniu na kształt jaskini. Do groty
prowadzi od góry wejście zwrócone ku światłu, szerokie na całą szerokość jaskini. W niej oni
siedzą od dziecięcych lat w kajdanach; przykute mają nogi i szyje tak, że trwają na miejscu i
patrzą tylko przed siebie; okowy nie pozwalają im obracać głów. Z góry i z daleka pada na
nich światło ognia, który się pali za ich plecami, a pomiędzy ogniem i ludźmi przykutymi
biegnie górą ścieżka, wzdłuż której widzisz murek zbudowany równolegle do niej, podobnie
jak u kuglarzy przed publicznością stoi przepierzenie, nad którym oni pokazują swoje
sztuczki.
- Widzę - powiada.
Platon, Państwo, t. 1, ks. 7, s. 220.
4
Karta pracy B
Widok z jaskini
- Więc zobacz, jak wzdłuż tego murku ludzie noszą różnorodne wytwory, które sterczą
ponad murek; i posągi, i inne zwierzęta z kamienia i z drzewa, i wykonane rozmaicie i
oczywiście jedni z tych, co je noszą, wydają głosy, a drudzy milczą.
- Dziwny obraz opisujesz i kajdaniarzy osobliwych.
- Podobnych do nas - powiedziałem. Bo przede wszystkim czy myślisz, że tacy ludzie
mogliby z siebie samych i z siebie nawzajem widzieć cokolwiek innego oprócz cieni, które
ogień rzuca na przeciwległą ścianę jaskini?
- Jakimże sposobem? - powiada - gdyby całe życie nie mógł żaden głową poruszyć?
- A jeżeli idzie o te rzeczy obnoszone wzdłuż muru? Czy nie to samo?
- No, cóż.
- Więc gdyby mogli rozmawiać jeden z drugim, to jak sądzisz, czy nie byliby przekonani,
że nazwami określają to, co mają przed sobą, to co widzą?
- Koniecznie.
- No, cóż? A gdyby w tym więzieniu jeszcze i echo szło od im przeciwległej ściany, to, ile
razy by się odezwał ktoś z przechodzących, wtedy jak myślisz? Czy oni by sądzili, że to się
odzywa ktoś inny, a nie ten cień, który się przesuwa?
- Na Zeusa, nie myślę inaczej - powiada.
- Więc w ogóle - dodałem - ci ludzie tam nie co innego braliby za prawdę, jak tylko cienie
pewnych wytworów.
- Bezwarunkowo i nieuchronnie - powiada.
Platon, Państwo, t. 1, ks. 7, s. 220-222.
5
Załącznik nr 2
Interpretacja platońskiego „mitu jaskini”
Platoński „mit jaskini” posiada bardzo wiele interpretacji, stanowi on bowiem streszczenie
najważniejszych wątków filozofii Platona (ontologii, stopni poznania, koncepcji mistyki,
teologii, koncepcji polityki). Prezentujemy tutaj uproszczoną interpretację platońskiej
ontologii (teorii bytu, czyli najogólniejszego sposobu widzenia świata).
Jaskinia – świat, w którym żyją zwyczajni ludzie, świat złudzeń.
Świat poza
jaskinią – świat realny, prawdziwy, do którego mają dostęp wybrane
jednostki, którym udało się wyrwać ze świata cieni przebywając długą drogę kształcenia i
odkrywania prawdy.
Ludzie przykuci w jaskini – zwyczajni, niewykształceni filozoficznie ludzie, którzy nie
znają prawdy i dlatego biorą pozór (cienie) za rzeczywistość. Filozofia jest tutaj rozumiana
jako umiłowanie mądrości i poszukiwanie prawdy.
Przedmioty rzucające cień – posiadają wyraźny kształt, ciężar, kolor, można ich dotknąć.
Cienie rzeczy – zmysłowe pozory rzeczy (wytworów), tak jak są one odbierane przez
ludzkie zmysły. Cienie są szare, rozmyte, migotliwe, nie można ich dotknąć.
Murek – ostra granica oddzielająca świat cieni, pozorów, który widzą więźniowie od
świata rzeczywistego, znajdującego się poza jaskinią.
Bibliografia
Platon, Państwo, t. 1, tłum. W. Witwicki, Wyd. Antyk, Kęty 1997.
Reale G., Historia filozofii starożytnej, t. 2, tłum. E. I. Zieliński, RW KUL, Lublin 1997, s.
347-354.
Tatarkiewicz W., Historia filozofii, PWN, Warszawa 1997, s. 86-104.