docnieodpłatnie w formacie PDF
download 
Reklamacja Transkrypt
nieodpłatnie w formacie PDF
listopad 2013 (119) badania i pomiary instalacji elektrycznych w obiektach zagrożonych wybuchem dobór mocy zespołu prądotwórczego efektywność energetyczna w przemyśle e-mail: [email protected] www.elektro.info.pl 11 Nakład 9,5 tys. egz. ISSN 1642-8722 indeks 373761 Cena 12,00 zł (w tym 5% VAT) ENERGETAB, HALA K, STOISKO 15 Więcej o naszych produktach na stronie 39 spis treści s. 30 s. 65 s. 70 od redakcji piszą dla nas po godzinach e.nowości e.informuje e.dystrybucja e.normy e.wspomnienie e.recenzja e.krzyżówka 6 8 10 11 14 74 75 76 77 78 badania i pomiary instalacji elektrycznych w obiektach zagrożonych wybuchem zestawienie mierników rezystancji izolacji 18 24 prezentacja MI 3102 BT i MI 3102H BT EurotestXE 26 Grzegorz Hołdyński analiza obciążeń i zużycia energii elektrycznej podczas imprezy masowej Norbert Borek 42 prezentacja Platinum – nowa seria przycisków i przełączników Lovato Electric 46 48 Janusz Konieczny, Ryszard Zacirka system przeciwpożarowy wykorzystujący wyłączniki różnicowoprądowe 52 systemy gwarantowanego zasilania Julian Wiatr 55 napędy i sterowanie Karol Kuczyński kamery termowizyjne w badaniach urządzeń elektrycznych 28 instalacje elektroenergetyczne Jerzy Szymański napięcia zaburzeń doziemnych i międzyfazowych w napędach z przekształtnikami częstotliwości 60 automatyka prezentacja klimatyzatory „Blue e” w SHW Werkzeugmaschinen GmbH – chłodzenie dopasowane pod kątem efektywności 30 prezentacja plan zmniejszenia zużycia energii w przedsiębiorstwie przemysłowym 32 Karol Kuczyński efektywność energetyczna w przemyśle – możliwości jej zwiększenia w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 40 dobór mocy zespołu prądotwórczego termowizja 4 prezentacja Eaton Road Show 2013 problemy odbezpieczania wyłączników różnicowoprądowych Karol Kuczyński Schneider Electric Mariusz Hudyga 39 Stanisław Czapp Fryderyk Łasak Rittal prezentacja SIBA – nasze zabezpieczenie, twoja korzyść ochrona przeciwporażeniowa miernictwo Merserwis Mariusz Madurski Karol Kuczyński precyzyjne pomiary przesunięcia i kąta obrotu – wprowadzenie 65 Karol Kuczyński zestawienie enkoderów liniowych i obrotowych 67 kable i przewody Karol Kuczyński 34 elementy do oznaczania kabli i przewodów 70 ZS Drodzy Czytelnicy Z wielkim smutkiem przyjęliśmy wiadomość o śmierci wybitnego znawcy ochrony odgromowej oraz przepięciowej, cenionego w kraju oraz za granicą prof. dr. hab. inż. Andrzeja Witolda Sowy. Zmarły 28 października 2013 roku profesor był współpracownikiem miesięcznika „elektro.info” od początku jego istnienia. Bardzo ceniliśmy sobie jego uwagi, a także ogromną wiedzę, którą przez tyle lat dzielił się z naszymi czytelnikami. Zostawił po sobie znaczny dorobek, z którego korzystać będą następne pokolenia. Profesor Andrzej Witold Sowa został pochowany 4 listopada br. na cmentarzu w Karakulach k. Białymstoku, z którym związał swoje życie wiele lat temu. Będzie nam Go brakowało. Cześć Jego pamięci. Tym razem bieżący numer „elektro.info” poświęciliśmy pomiarom elektrycznym oraz wybranym zagadnieniom z zakresu instalacji elektrycznych. Bieżący numer zbiega się z obchodami 20-lecia Grupy MEDIUM, którego częścią jest nasza redakcja. Obchody jubileuszu odbyły się podczas konferencji zorganizowanej 7 listopada w Szkole Głównej Służby Pożarniczej, poświęconej sterowaniu urządzeń przeciwpożarowych (obszerną relację z tego wydarzenia zamieścimy w wydaniu grudniowym). Prace kontrolno-pomiarowe pozwalają na ocenę jakości wykonanych prac montażowych oraz remontowych. Umożliwiają one ocenę warunków bhp, przez eliminację z użytkowania urządzeń niespełniających określonych warunków technicznych oraz lokalizację czynników szkodliwych dla zdrowia. Urządzenia pomiarowe spełniają również ważną funkcję w systemie rozliczeń finansowych. Pozwalają one na ograniczenie nadużyć oraz umożliwiają prowadzenie racjonalnej gospodarki energetycznej. Dla spełnienia tych wymagań w trakcie eksploatacji konieczna jest okresowa ocena stanu technicznego instalacji, dla której podstawą jest ocena parametrów technicznych instalacji uzyskanych w wyniku pomiarów ochronnych. Zgodnie z Ustawą Prawo budowlane, pomiary te powinny zostać wykonane nie rzadziej niż co pięć lat. Jest to bardzo ogólne wymaganie, które nie zabrania wykonywania pomiarów częściej w zależności od warunków, w jakich jest eksploatowana instalacja. Dobry stan techniczny instalacji elektrycznych to również zwiększone bezpieczeństwo ppoż., przez co przepisy dotyczące ochrony ppoż. wymagają badania stanu instalacji zasilającej urządzenia ppoż. nie rzadziej niż raz w roku. Zachęcamy do lektury artykułu Fryderyka Łasaka, poświęconego badaniu instalacji elektrycznych w przestrzeniach zagrożonych wybuchem (s. 18), milcząco traktowanych w wielu publikacjach. W listopadowym numerze znajdą Państwo drugą część mojego artykułu poświęconego doborowi mocy zespołu prądotwórczego oraz projektowaniu ochrony przeciwporażeniowej w instalacjach elektrycznych zasilanych przez jego generator (s. 55). Uzupełnieniem jego tematyki jest artykuł Grzegorza Hołdyńskiego, pracownika naukowego Politechniki Białostockiej, który przedstawił analizę obciążenia i zużycia energii podczas imprezy masowej zasilanej przez zespół prądotwórczy (s. 42). Stanisław Czapp z Politechniki Gdańskiej opisał istotne problemy dobezpieczania wyłączników różnicowoprądowych bezpiecznikami oraz wyłącznikami nadprądowymi (s. 48). Ryszad Zacirka oraz Janusz Konieczny z Politechniki Wrocławskiej przedstawili z kolei autorski projekt wykorzystania wyłączników różnicowoprądowych w systemie ochrony przeciwpożarowej budynków (s. 52). Tradycyjnie zamieszczamy również informacje o nowościach, relacje z imprez branżowych, w których uczestniczyła nasza redakcja, oraz prezentujemy zmiany w normalizacji. Miłej lektury. Io 6 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l piszą dla nas dr hab. inż. Stanisław Czapp Pracownik Wydziału Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gdańskiej. Tu uzyskał dyplom magistra inżyniera (1996), stopień doktora (2002) i doktora habilitowanego (2010). Jego działalność jest związana z instalacjami i urządzeniami elektrycznymi, oświetleniem elektrycznym, a w szczególności ochroną przed porażeniem prądem elektrycznym. Autor lub współautor wielu artykułów i referatów oraz opracowań niepublikowanych o charakterze projektów, ekspertyz i opinii. Jest rzeczoznawcą SEP w dziale 08 Instalacje i urządzenia elektryczne. Aktualnie pełni funkcję prodziekana ds. rozwoju i współpracy. s. 18 s. 55 s. 34 GRUPA MEDIUM Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością S.K.A. dr inż. Grzegorz Hołdyński Jest absolwentem Wydziału Elektrycznego Politechniki Białostockiej, który ukończył w 1997 r. Tam też w 2006 r. uzyskał tytuł doktora nauk technicznych w dyscyplinie naukowej elektrotechnika o specjalności elektroenergetyka. Od ukończenia studiów związany z Politechniką Białostocką, gdzie pracuje jako nauczyciel akademicki. Do jego głównych zainteresowań zawodowych i naukowych należą takie zagadnienia jak: analiza stanów pracy sieci elektroenergetycznych, jakość energii elektrycznej (szczególnie asymetria oraz odkształcenia prądów i napięć w sieciach elektroenergetycznych), odnawialne źródła energii, w tym głównie energetyka wiatrowa. Jest autorem lub współautorem wielu prac naukowo-technicznych z wymienionych dziedzin, publikowanych w czasopismach naukowych i materiałach konferencyjnych oraz wielu opracowań technicznych i ekspertyz wykonanych przy współpracy z przemysłem. 04-112 Warszawa, ul. Karczewska 18 tel. 22 810 65 61, faks 22 810 27 42 [email protected] www.elektro.info.pl REDAKCJA Redaktor naczelny JULIAN WIATR [email protected] Sekretarz redakcji ANNA KUZIEMSKA [email protected] (redaktor językowy) Redakcja KAROL KUCZYŃSKI [email protected] (redaktor tematyczny) EMILIA SOBIESIAK [email protected] (redaktor www) JACEK SAWICKI [email protected] (redaktor tematyczny) JANINA MYCKAN-CEGŁOWSKA (redaktor statystyczny) REKLAMA I MARKETING tel./faks 22 810 28 14 Dyrektor ds. marketingu i reklamy JOANNA GRABEK [email protected] tel. 0 600 050 380 KOLPORTAŻ I PRENUMERATA tel./faks 22 810 21 24 dr inż. Jerzy Szymański Ukończył Wydział Elektroniki Politechniki Warszawskiej, a tytuł doktora uzyskał w 1988 r. na Wydziale Elektrycznym tej samej uczelni. W tej chwili jest adiunktem w Zakładzie Napędów Elektrycznych i Elektroniki Przemysłowej na Wydziale Transportu i Elektrotechniki Uniwersytetu Technologiczno-Humanistycznego w Radomiu. Specjalista w zakresie: elektrycznych napędów elektrycznych z przekształtami częstotliwości, automatyzacji systemów napędowych oraz bezpieczeństwa użytkowania urządzeń elektrycznych. W latach 2006–2007 brał udział w szkoleniach i wykładał w zagranicznych ośrodkach naukowych, m.in. w USA i Belgii. Autor wielu publikacji w czasopismach naukowych i technicznych oraz tłumaczeń z języka angielskiego książek technicznych i dokumentacji. Konsultant naukowo-techniczny firm Danfoss Poland Sp. z o.o. i Elpol Centrum Elektroniki i Automatyki Sp. z o.o. Obecne zainteresowania to przemysłowe zastosowania przekształtników częstotliwości dużych mocy w napędach grupowych zasilanych z sieci nieuziemionych, elektryczna kolej podziemna i elektrociepłownie atomowe. 8 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l Dyrektor ds. marketingu i sprzedaży MICHAŁ GRODZKI [email protected] Specjalista ds. dystrybucji ANETA KACPRZYCKA [email protected] Specjalista ds. prenumeraty ANNA SERGEL [email protected] ADMINISTRACJA Główna księgowa BARBARA PIÓRCZYŃSKA [email protected] HR DANUTA CIECIERSKA [email protected] SKŁAD I ŁAMANIE Studio graficzne Grupy MEDIUM DRUK Zakłady Graficzne Taurus Redakcja zastrzega prawo do adiustacji tekstów. Nie zwraca tekstów niezamówionych. Nie ponosi odpowiedzialności za treść reklam i ogłoszeń oraz ma prawo odmówić publikacji bez podania przyczyn. Wszelkie prawa zastrzeżone © by Grupa MEDIUM. Czasopismo znajduje się na liście czasopism punktowanych Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Lista recenzentów merytorycznych dostępna jest na stronie www.elektro.info.pl. Wersja pierwotna czasopisma – papierowa. GRUPA jest członkiem Izby Wydawców Prasy – ISSN 1642-8722 6(Ô"$) 9 ,-($) Konkurencyjne ceny na produkty nawijane na szpule 50,000 produktów w opakowaniach gotowych do uĝycia w produkcji ¤ledzenie produktu wg '$7< i nuPeru 3$57,, dla ponad 60,000 produktów 'edykowany =espóî Ekspertów do przygotowywania ofert cenowych 2/1 6#ď.%$13Ô/1.#4*3.6Å("$-8 www.farnell.com/pl indeks firm 10 53 11 51 67 24 71 73 54 68 63 5, 40 7 37 12 35 41 9 12 59 29 12, 45 67, 68 3 47 68 15 1, 46 11, 26 25 11 12, 78 67, 69 30 80 75 32, 33 13 2, 39 69 25 79 69 61 31 69 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l w listopadzie W listopadzie na stronie elektro.info.pl zajmiemy się termowizją i miernictwem. Tematykę rozpoczniemy od artykułu Karola Kuczyńskiego o oscyloskopach analogowych i cyfrowych. Jordan Mężyk, Andrzej Zbrowski oraz Artur Flach omówią systemy do wspomagania pomiarów akustycznych, a Fryderyk Łasak przedstawi nam badania oraz pomiary eksploatacyjne w strefach zagrożonych wybuchem. Następnie opublikujemy artykuł „Pomiary diagnostyczne alternatywą dla oględzin współczesnych rozdzielnic średniego napięcia”. Drugą połowę miesiąca rozpoczniemy artykułem Karola Kuczyńskiego o diagnostyce termowizyjnej instalacji elektroenergetycznych przy zastosowaniu kamer termowizyjnych. Następnie omówimy zasady diagnostyki rozdzielnic nn przy zastosowaniu kamer termowizyjnych oraz pomiary elektryczne w obwodach niskiego napięcia. Marek Jaworski przedstawi pomiarową identyfikację średnich wartości natężenia pola magnetycznego o częstotliwości 50 Hz w budynkach mieszkalnych. O termografii podczerwieni i zastosowaniu jej do kontroli pracy urządzeń elektrycznych napisze Wiera Oliferuk. Ocenę systemów uziemień z wykorzystaniem pomiarów metodą udarową przeprowadzą Stanisław Wojtas oraz Marek Wołoszyk. Karol Kuczyński zaprezentuje zagadnienia dotyczące pomiarów jakości energii elektrycznej. Miesiąc zakończymy artykułem Andrzeja Nowakowskiego o systemach pomiarowych w inteligentnych sieciach Smart Grids. Omówimy również technologie transmisji danych w sieciach komórkowych i ich zastosowanie do zdalnego nadzoru i pomiarów w rozproszonych systemach elektroenergetycznych. Zachęcamy Czytelników do rozwiązania krzyżówki dostępnej na stronie www.krzyzowka. elektro.info.pl. Nagrodą są szczypce nastawne „Cobra” do rur, z rękojeścią PCW Knipex, ufundowane przez sklep internetowy ProfiTechnik. Tekst Emilia Sobiesiak Rys. Robert Mirowski A-LAN AMPROBE ATMOR BALLUF BIALL BRADY BROTHER COMAP DACKPOL DANFOSS EATON ELECTRIC ECO ENERGY ELEKTROBUD ELEKTROMETAL ELEKTROTIM ETI-POLAM FARNELL FAST GROUP FLIPO ENERGIA FLUKE HBM IMPOL-1 JM TRONIK KABEL 2014 KUBLER LABELMARKET LOVATO ELECTRIC MERSERWIS NDN NOWIMEX PROFITECHNIK RENISHAW RITTAL SB ELECTRIC SBT SCHNEIDER ELECTRIC SEMICON SIBA POLSKA SIMEX SONEL TELFORCEONE TURCK TWERD VIGO SYSTEM WOBIT nowoś ci wielofunkcyjne testery instalacji elektrycznych Amprobe nowy trójfazowy analizator jakości energii MI 2892 Power Master mprobe prezentuje wielofunkcyjne testery instalacji elektrycznych TelarisProInstall-100-EUR i ProInstall-200EUR. Te lekkie i wytrzymałe narzędzia umożliwiają sprawdzenie działania instalacji elektrycznych w budynkach mieszkalnych oraz w obiektach komercyjnych i przemysłowych. Wielofunkcyjne testery instalacji elektrycznych pozwalają potwierdzić zgodność instalacji elektrycznej z obowiązującymi normami. Urządzenia zostały zaprojektowane tak, by maksymalnie uprościć i przyspieszyć pracę użytkowników. Łatwość obsługi zapewnia interfejs i pokrętło wyraźnie wskazujące wybraną funkcję pomiarową. Dzięki dużemu, podświetlanemu ekranowi LCD dane można odczytać pod różnym kątem. Obydwa testery są zgodne z kategoriami bezpieczeństwa CAT III 500 V, CAT IV 300 V. Telaris Proinstal umożliwiają pomiary rezystancji izolacji przy napięciu pomiarowym do 1000 V, pomiary ciągłości przewodów i małych rezystancji prą- irma Metrel wprowadziła na rynek nowy trójfazowy analizator jakości energii MI 2892 Power Master. Urządzenie to umożliwia wykonywanie pomiarów zgodnie z klasą A normy IEC PN-EN 61000-430 w pełnym jej zakresie, zarówno jeśli chodzi o dokładność pomiaru, jak i synchronizację czasu przez GPS. Analizator wyposażony jest w duży, czytelny, kolorowy wyświetlacz graficzny, współpracuje z kartami pamięci micro SD o pojemności nawet do 32GB oraz mierzy prąd i napięcie 4-kanałowo. Poza pełną oceną jakości zasilania zgodnie z normą PN-EN 50160 (wzrosty, zapady i zaniki napięcia, wyższe harmoniczne do pięćdziesiątej włącznie, pomiar migotania i niesymetrii) przyrząd pozwala na realizację pomiaru i rejestracji: prądów rozruchowych, stanów nieustalonych, interharmonicznych oraz temperatury. Analizator umożliwia również podgląd wykresów wskazowych w czasie rzeczywistym oraz kompletną A dem stałym 200 mA, pomiary impedancji pętli zwarcia oraz pomiary parametrów wyłączników różnicowoprądowych typu A i AC oraz sprawdzenie kolejności faz. Mają także funkcję sprawdzania biegunowości, automatyczną zamianę L-N w przypadku niewłaściwego połączenia w gniazdku, jak i funkcję zapisu danych pomiarowych z możliwością łatwego pobrania na dysk komputera. Tester ProInstall-200- EUR umożliwia dodatkowo pomiar rezystancji uziemienia i pomiary parametrów wyłączników różnicowoprądowych typu B (reagujących na stały prąd upływu). Jest również wyposażony w funkcję wykonującą automatyczną serię pomiarów wyłącznika różnicowoprądowego, do szybkiej oceny poprawności działania tych wyłączników. F analizę efektywności energii poprzez pomiar mocy i energii wszystkich typów zgodnie z normą IEEE 1459 (niezbędny przy kompensacji mocy biernej). Komunikacja z PC możliwa jest za pomocą USB oraz GPRS i ETHERNET z opcją zdalnej kontroli. W zestawie standardowym MI 2892 dostarczany jest wraz z kompletny m okablowaniem oraz 4 sztukami cewek Rogowskiego o trzech, automatycznych zakresach pracy. Bogaty zestaw dopełnia zaawansowane oprogramowanie PowerView 3.0 w polskiej wersji językowej, umożliwiające profesjonalną analizę zapisanych danych oraz generowanie raportów pomiarowych w przejrzysty i intuicyjny sposób. Dystrybucję analizatora w Polsce prowadzi firma Merserwis. reklama nr 11/2013 11 nowości DMP41 – najlepszy w klasie Wodniak do zadań specjalnych D P MP41 firmy HBM jest jednym z najdokładniejszych wzmacniaczy służących do pomiarów tensometrycznych. Przy swojej długotrwałej stabilności i wyjątkowych cechach, jak np. możliwość sterowania za pomocą ekranu dotykowego, następca uznanego układu DMP40 czerpie korzyści z ponad trzydziestoletniego doświadczenia swego poprzednika. Wzmacniacz DMP41 charakteryzuje się klasą dokładności 0.0005 stanowiąc tym samym flagowy produkt firmy HBM w tym zakresie i jednocześnie unikatowy produkt w skali światowej. Jego rozdzielczość zbliża się do granic fizycznych możliwości, a dotykowy ekran znacznie ułatwia jego obsługę. Układ bazuje na częstotliwości nośnej 225 Hz, jest wyposażony w szereg precyzyjnych filtrów cyfrowych, system autokalibracji działający w tle i niezakłócający prowadzonych online pomiarów, interfejsy Ethernet i USB i system linearyzacji. Wzmacniacz występuje w wersjach dwui sześciokanałowej. Znajduje zastosowanie nie tylko w urzędach miar poszczególnych krajów, lecz również w przemyśle, tam, gdzie wymagana jest najwyższa możliwa dokładność pomiaru. modułowy system UPS EcoPower DPA PLUS F AST Group wprowadził na polski rynek najnowszy produkt szwajcarskiej firmy Newave – modułowy system UPS EcoPower DPA PLUS. Nowy system składa się z modułów 100 kW, które są montowane w szafach mieszczących do 5 modułów UPS. System może być skalowalny w zakresie mocy (0,1–3) MW (łączenie do 6 szaf 500 kW). To całkowicie rewolucyjne rozwiązanie w systemach modułowych. Systemy EcoPower zapewniają: elastyczność w budowie systemu zasilania, niskie koszty eksploatacji, najwyższy współczynnik dyspozycyjności zasilania. System jest naprawiany na zasadzie HOT-SWAP (wymiany modułu „na gorąco”) bez przerywania gwaran- 12 towanego, falownikowego zasilania odbiorników. System jest ca ł kow icie produ kowa ny w Szwajcarii i zapewnia najlepszy światowy poziom technologiczny oraz legendarną szwajcarską niezawodność i jakość. System jest przeznaczony do większych serwerowni, obiektów i linii technologicznych. UPS jest konstrukcji VFI i klasy SS 111 (wg. PN-EN 62040-3). Wymaga dostępu serwisowego tylko od przodu i dzięki bardzo wysokiej sprawności emisja ciepła została zminimalizowana. w w w. e l e k t r o . i n f o . p l rzeciwwybuchowa oprawa oświetleniowa Wodniak Ex to najnowsza propozycja polskiej firmy Elektrometal SA. Oprawy Wodniak Ex przeznaczone są do oświetlania ogólnego hal przemysłowych oraz pomieszczeń i przestrzeni zaliczanych do stref „2” i „22” zagrożenia wybuchem gazów, par i mgieł cieczy palnych w grupie wybuchowości IIA, IIB, IIC, w klasie temperaturowej T6. Oprawa Wodniak Ex należy do znanej na rynku grupy Wodniak. Oprawy z tej grupy dzięki IP66 doskonale sprawdzają się w codziennej pracy w warunkach wilgoci i zapylenia, posiadają odporny korpus, standardowo wykonany z po- liestru wzmocnionego włóknem szklanym (GRP), klosz z wysokiej jakości poliwęglanu i elementy mocujące klosz ze stali nierdzewnej (zwieszanie zawiasowe). Dobra jakość i mnogość dostępnych wariantów zaspokoją oczekiwania nawet najbardziej wymagających użytkowników. Dostępne moce 18–58 W (typu T8) lub 14–80 W (typu T5). Opcjonalnie możliwe są wykonania z wbudowanymi bateriami zasilania awaryjnego i dopuszczeniem CNBOP (dotyczy wersji przemysłowej). KNIPEX Cobra U niwersalne szczypce do rur Cobra – to najbardziej znany, sprzedawany w milionach sztuk produkt firmy Knipex. Szczypce pr zez n aczone są głównie do prac instalacyjnych, jednakże dzięki unikalnym rozwiązaniom technicznym przydatne są także podczas wielu prac serwisowych i montażowych. Cobra model 87 01 250 o długości 250 mm posiada zakres pracy do 46 mm oraz szybką regulację za pomocą przycisku w 25 położeniach złącza. Hartowane do ok. 61 HRc zęby ustawione są w sposób umożliwiający blokowanie się szczypiec na chwytanym przedmiocie. Nie wymaga to od użytkownika zaciskania szczypiec, a jedynie przyłożenia siły w celu pokręcania narzędziem. Ergonomicznie wyprofilowana rękojeść zabezpiecza przed przyskrzynieniem palców podczas pracy oraz zapewnia pewny i mocny chwyt. Cobra wykonana jest z wysokogatunkowej stali stopowej oraz hartowana, co zapewnia długotrwałą żywotność oraz odporność na zużycie. Szczypce posiadają 5-letnią gwarancję i dostępne są w sk lepie i nter netow y m ProfiTechnik. nr 11/2013 informuje elektro.info szkoli elektryków i pożarników EMC’13 Zakład Przekładników i Kompatybilności Elektromagnetycznej Instytutu Elektroenergetyki PŁ po raz ósmy zorganizował Krajowe Sympozjum Kompatybilności Elektromagnetycznej w Elektrotechnice i Elektronice. Sympozjum zgromadziło przedstawicieli ośrodków naukowych pracujących nad zagadnieniami EMC, laboratoriów przeprowadzających badania i pomiary oraz przemysłu zainteresowanego stwierdzeniem zgodności CE swoich produktów. Zaprezentowano 30 referatów. Podczas żywej dyskusji poruszano wiele aktualnych problemów związanych zwłaszcza z implementacją Dyrektyw UE, które ze względu na skomplikowaną tematykę, bardzo trudne pomiary i badania, a nawet ostateczną ocenę wyników badań, sprawiają wiele trudności. Sympozjum odbyło się w dniach 17–18 października w Grand Hotelu w Łodzi. Uczestniczyło w nim 50 osób z firm, instytutów naukowych i politechnik, m.in.: Instytut Tele- i Radiotechniczny w Warszawie, Instytut Elektrotechniki w Warszawie, Politechnika Gdańska, Politechnika Lubelska, Politechnika Rzeszowska, Politechnika Śląska, Wojskowa Akademia Techniczna oraz Instytut Elektroenergetyki Politechniki Łódzkiej. Kolejne IX Sympozjum Kompatybilności Elektromagnetycznej w Elektrotechnice i Elektronice planowane jest na październik 2015 r. Oprac. kk sprostowanie W nr. 10/2013 „elektro.info” została zamieszczona relacja z konferencji ELSAF 2013, w której zamieszczono ostre słowa krytyki skierowane w osobę Bogumiła Dudka. Podczas swojego wystąpienia Bogumił Dudek podjął próbę interpretacji zapisów Rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 23 kwietnia 2013 roku w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy urządzeniach energetycznych (DzU z 2013 roku, poz. 429). Błędnie zostały zinterpretowane niektóre jego wypowiedzi, za co serdecznie przepraszamy autora referatu oraz wszystkich Czytelników. Redakcja „elektro.info” 14 W dniach 23–25 września w Centrum Naukowo-Badawczym Ochrony Przeciwpożarowej Państwowy Instytut Badawczy w Józefowie k. Otwocka odbyło się kolejne szkolenie pt. „Oświetlenie awaryjne – projektowanie, instalacja, konserwacja”. Wzięło w nim udział 23 uczestników. Wykład wprowadzający wygłosił Marcin Wawerek, który omówił zasady wprowadzania opraw oświetlenia awaryjnego do obrotu w myśl obowiązujących przepisów techniczno-prawnych. Redaktor naczelny „elektro.info” Julian Wiatr wygłosił czterogodzinny wykład poświęcony zasilaniu obiektów budowlanych. Omówił w nim układy zasilania, zasady doboru mocy źródeł zasilających oraz ich lokalizacji. Szczególna uwaga została zwrócona na zasady zasilania urządzeń przeciwpożarowych, których funkcjonowanie jest niezbędne w czasie pożaru. Omówione zostały wymagania dotyczące zasilania oświetlenia awaryjnego oraz podstawowe zasady jego projektowania w budynkach oraz tunelach komunikacyjnych. Wskazał również podstawowe błędy popełniane na etapie projektowania oświetlenia awaryjnego. Wykład zakończyło omówienie zasad projektowania przeciwpożarowego wyłącznika prądu oraz prezentacja normy N SEP-E 005 Dobór przewodów elektrycznych do zasilania urządzeń przeciwpożarowych, których funkcjonowanie jest niezbędne w czasie pożaru. Kolejny wykład poświęcony badaniu oświetlenia z wykorzystaniem programu Sam Serwis firmy KRESAR wygłosił Przemysław Średziński. Dyrektor Biura Rozpoznawania Zagrożeń KG PSPS st. bryg. Paweł Janik, zapoznał uczestników szkolenia z działalnością Państwowej Straży Pożarnej w zakresie prowadzenia odbiorów instalacji oświetlenia ewakuacyjnego wraz z systemami zasilania. Tomasz Kaczor i Marek Ryba z firmy PZPO omówili oprawy oświetlenia w systemach rozproszonych i w systemach centralnego zasilania. Mł. bryg. Edward Skiepko, pracownik Szkoły Głównej Służby Pożarniczej, omówił szczegółowo wymagania stawiane oświetleniu awaryjnemu, między innymi dotyczące zasad rozmieszczania opraw oraz oznaczania dróg ewakuacyjnych. Kolejny wykład Edwarda Skiepko został poświęcony zasadom doboru przewodów do zasilania urządzeń przeciwpożarowych, których w w w. e l e k t r o . i n f o . p l Uczestnicy szolenia w Bielsku-Białej wraz prowadzącym szkolenie funkcjonowanie jest niezbędne w czasie pożaru oraz ich zabezpieczania. Dariusz Kamiński, kierownik działu projektowego firmy GOLAND, omówił zasady projektowania oświetlenia z wykorzystaniem programów komputerowych „DIALUX” oraz „RELUX”. Szkolenie zakończyło wystąpienie zastępcy dyrektora CNBOP PIB mł. bryg. Jacka Zboiny, który posumował 3-dniowe szkolenie oraz wręczył uczestnikom certyfikaty uczestnictwa. Z kolei w dniach 1–3 października na zaproszenie ZIAD Bielsko-Biała redaktor naczelny „elektro.info” Julian Wiatr, przeprowadził szkolenie dla projektantów pt. „Aspekty prawne i techniczne projektowania sieci oraz instalacji elektrycznych”. W imieniu organizatorów szkolenia uczestników powitał Roman Fober, który przedstawił plan zajęć oraz omówił cel szkolenia. W czasie zajęć słuchacze poznali zasady przyłączania odbiorców do sieci elektroenergetycznej zgodnie z wymaganiami Rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 4 maja 2007 roku w sprawie szczegółowych warunków funkcjonowania systemu elektroenergetycznego (DzU nr 93/2007, poz. 623, z późn. zm.). Prowadzący zwrócił uwagę na rozbieżności dotyczące terminów wydawania technicznych warunków przyłączania do sieci elektroenergetycznej określonych ww. rozporządzeniu oraz Ustawie Prawo energetyczne (DzU nr 89/2006, poz. 625, z późn. zm.), co skutkuje szeregiem nieporozumień pojawiających się pomiędzy spółkami dystrybucyjnymi a odbiorcami. Po omówieniu wymagań formalnoprawnych zostały przedstawione zasady tworzenia układu zasilania budynków użyteczności publicznej w konfiguracji zapewniającej wysoką niezawodność zasilania oraz zasady doboru źródeł zasilających stosowanych w budownictwie. Uwagę zwrócono na zasady doboru mocy zespołu prądotwórczego oraz zasilacza UPS i za- nr 11/2013 nr 11/2013 reklama sady projektowania skutecznej ochrony przeciwporażeniowej w instalacjach elektrycznych zasilanych z tych źródeł. Uczestnicy szkolenia zobaczyli model optymalnej lokalizacji stacji transformatorowej oraz zapoznali się z wymaganiami w zakresie odległości pod względem ochrony przeciwpożarowej źródeł zasilających od innych budynków. Przedstawione zostały układy zasilania awaryjnego stosowane w praktyce oraz zasady projektowania układów współpracy zespołu prądotwórczego z siecią elektroenergetyczną. Szczegółowo omówiono również zasady kompensacji mocy biernej w budynkach użyteczności publicznej oraz wielorodzinnych budynkach mieszkalnych. Osobny wykład został poświęcony projektowaniu i budowie linii kablowych SN oraz nn. Szczegółowo zostały omówione wymagania dotyczące wykonywania obliczeń zwarciowych w sieciach elektroenergetycznych oraz instalacjach elektrycznych. Przedstawiono również zasady doboru przewodów w instalacjach elektrycznych oraz ich zabezpieczania. Szczególna uwaga została zwrócona na konieczność zapewnienia wybiórczości działania poszczególnych stopni zabezpieczeń w sieciach oraz instalacjach odbiorczych. Podczas zajęć zostały wyjaśnione zasady projektowania ochrony przeciwporażeniowej oraz jej oceny w instalacjach zasilanych z sieci elektroenergetycznej i z generatora zespołu prądotwórczego oraz innych źródeł zasilających. W czasie zajęć zostały również omówione podstawowe zasady ochrony przeciwpożarowej w odniesieniu do budynków ze szczególnym uwzględnieniem zagrożeń stwarzanych przez urządzenia oraz instalacje elektryczne. Przedstawiono podstawowe przyczyny pożarów w budynkach i krzywe pożarowe zdefiniowane w normie EN 1363-2:2001 Badanie odporności ogniowej. Część 2: Procedury alternatywne i dodatkowe. Omówione zostały również zasady doboru przewodów do zasilania urządzeń przeciwpożarowych, które muszą funkcjonować w czasie pożaru, oświetlenie awaryjne oraz zasady projektowania przeciwpożarowego wyłącznika prądu zgodnie z wymaganiami normy N SEP-E 005 Dobór przewodów elektrycznych do zasilania urządzeń przeciwpożarowych, których funkcjonowanie jest niezbędne w czasie pożaru. Szkolenie zakończyło omówienie wymagań stawianych dokumentacji budowlanej zgodnie z wytycznymi usta- Po zakończonym szkoleniu w firmie QUMAK wy Prawo budowlane i innymi aktami prawnymi z nią związanymi oraz prezentacja przykładowych projektów. Program szkolenia obejmował dwadzieścia cztery godziny zajęć audytoryjnych, w ramach których omawiano materiał zgromadzony w „Poradniku projektanta elektryka”, autorstwa Juliana Wiatra i Marcina Orzechowskiego oraz książce pt. „Podstawy projektowania i budowy elektroenergetycznych linii kablowych SN, autorstwa Juliana Wiatra, Radosława Lenartowicza i Marcina Orzechowskiego. Na zakończenie słuchacze otrzymali zaświadczenia o odbyciu kursu dla projektantów, które wręczył Roman Fober, pracownik ośrodka doskonalenia zawodowego ZIAD. Kolejne szkolenie z udziałem naszej redakcji odbyło się w dniu 7 października br. w Warszawie. Julian Wiatr przeprowadził szkolenie dla pracowników firmy QUMAK S.A. Zostało ono zorganizowane przez kierownika działu wsparcia technicznego firmy QUMAK S.A., Łukasza Matlaka. W szkoleniu uczestniczyło dziesięć osób z działu technicznego firmy. W ramach spotkania zostały omówione podstawy zasilania w energię elektryczną budynków i innych obiektów budowlanych oraz zagadnienia ochrony przeciwporażeniowej w instalacjach elektrycznych przy zasilaniu z różnych źródeł zasilania, podstawy projektowania instalacji elektrycznych oraz ochrony ppoż.- i oświetlenia awaryjnego. Słuchacze poznali zasady doboru przewodów elektrycznych, projektowania przeciwpożarowego wyłącznika prądu, doboru mocy źródeł zasilających oraz wymagania dotyczące ich lokalizacji. Szczegółowo zostały omówione zasady tworzenia układów zasilania o zwiększonej niezawodności dostaw energii elektrycznej oraz podstawy ochrony odgromowej wynikające z norm serii PN-EN 62305 Ochrona odgromowa. Każdy z uczestników szkolenia otrzymał od naszej redakcji komplet materiałów szkoleniowych oraz aktualny numer „elektro.info”. Dystrybutor tel. 801 000 690 (koszt połączenia lokalnego) fax: 71 792 04 02 [email protected] 15 www.labelmarket.pl promocja Kolejne szkolenie z udziałem naszej redakcji obyło się 23 października w CNBOP PIB w Józefowie k. Otwocka. Tym razem dotyczyło ono zasilania wentylacji pożarowej. Wykład przygotowany przez red. Juliana Wiatra prowadził gościnnie Marcin Orzechowski, współautor „Poradnika projektanta elektryka”. W ramach wykładu zostały omówione problemy oddymiania dróg ewakuacyjnych, konieczność stosowania wzdłuż nich przewodów bezhalogenkowych i sposoby zasilania wentylacji pożarowej zgodnie z wymaganiami normy N SEP-E 005. Szczególna uwaga została zwrócona na podstawowe błędy popełniane przez projektantów podczas opracowywania projektów zasilania urządzeń ppoż., których funkcjonowanie jest niezbędne w czasie pożaru. Uczestnicy szkolenia otrzymali od naszej redakcji materiały szkoleniowe oraz aktualny numer „elektro.info”. Tekst i fot. ww Budowa Muzeum Katyńskiego P owstaje Muzeum Katyńskie, którego otwarcie ma nastąpić w 2015 r. Muzeum upamiętni ofiary mordu NKWD z 1940 r. Będzie się mieścić na terenie Cytadeli Warszawskiej. Otwarcie budowy odbyło się 9 października 2013 roku z udziałem Ministra Obrony Narodowej Tomasza Siemoniaka, Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Bogdana Zdrojewskiego, Prezydent Miasta Stołecznego Warszawy Hanny Gronkiewicz-Waltz, Prezes Federacji Rodzin Katyńskich Izabelli Sariusz-Skąpskiej oraz innych zaproszonych gości. Uroczystość otwarcia budowy poprzedziło wystąpienie Dyrektora Muzeum Wojska Polskiego, prof. dr hab. Zbigniewa Wawra, który przywitał przybyłych gości oraz w kilku słowach przedstawił historię powstania obiektu. – Budowa Muzeum Katyńskiego to sprawa honoru dla Wojska Polskiego i Ministerstwa Obrony Narodowej – powiedział szef MON Tomasz Siemoniak podczas prezentacji terenu budowy Muzeum Katyńskiego. Minister zapewnił, że otwarcie Muzeum Katyńskiego odbędzie się wiosną 2015 r., czyli w 75. rocznicę zbrodni katyńskiej. Pierwsze efekty budowy nowej placówki, m.in. zagospodarowanie części plenerowej przy muzeum, mają być widoczne jesienią 2014 r. Obecna na prezentacji prezydent Warszawy Han- Prace przy górnej części Baterii Barkowej 16 Minister Obrony Narodowej Tomasz Siemoniak na Gronkiewicz-Waltz przypomniała historię kłamstwa katyńskiego oraz fakt, że w okresie PRL nie można było swobodnie mówić o zbrodni katyńskiej. Podkreśliła przy tym, że lokalizacja Muzeum Katyńskiego na terenie Cytadeli Warszawskiej pozwoli wielu osobom poznać prawdę o wydarzeniach z 1940 r. Prezes Federacji Rodzin Katyńskich Izabella Sariusz-Skąpska, wnuczka Bolesława Skąpskiego – prokuratora zamordowanego w Katyniu w 1940 r. – zwróciła uwagę, że najcenniejszymi pamiątkami w powstającym Muzeum Katyńskim będą przedmioty należące do zamordowanych Polaków, będące „relikwiami wydobytymi podczas ekshumacji z dołów śmierci”. Muzeum Katyńskie zbuduje spółka PBM Południe SA, która od 10 września 2013 roku jest generalnym wykonawcą robót budowlanych. W przeszłości firma ta wykonywała już podobne inwestycje, m.in. zbudowała Muzeum Powstania Warszawskiego i zaadaptowała dla potrzeb placówki kultury Fort Sokolnickiego na warszawskim Żoliborzu. Dokumentację projektową prac budowlanych przygotowała warszawska pracownia Brzozowski Grabowiecki Architekci Sp. z o.o. Pierwsze prace budowlane na terenie Cytadeli Warszawskiej rozpoczęły się 20 września. Nadzór inwestorski prowadzi Stołeczny Zarząd Infrastruktury, w ramach którego funk- nr 11/2013 cjonuje, kierowany przez mgr. inż. Krzysztofa Tasaka, zespół inspektorów: inż. Leszek Garstka – inspektor nadzoru inwestorskiego ds. konstrukcji budowlanych, inż. Kazimierz Kossak – inspektor nadzoru inwestorskiego ds. instalacji sanitarnych, Zespół inspektorów nadzoru inwestorskiego. Od lewej: Julian Wiatr, Leszek Garstka, Krzysztof Tasak (szef zespołu) oraz Kazimierz Kossak mgr inż. Stanisław Dubrawski – inspektor nadzoru inwestorskiego ds. sieci i instalacji teletechnicznych, red. naczelny „elektro.info” mgr inż. Julian Wiatr – inspektor nadzoru inwestorskiego ds. sieci oraz instalacji elektrycznych. Tekst i fot. ww 11. Spotkanie Projektantów Instalacji Niskoprądowych P od koniec września, w Wiśle, odbyło się Spotkanie Projektantów Instalacji Niskoprądowych z Polski Południowej i Centralnej. Wydarzenie skupiało producentów i dostawców rozwiązań oraz projektantów i instalatorów z branży niskoprądowej i zgromadziło projektantów, przedstawicieli Partnerów, ekspertów oraz media. Zaprezentowali oni swoje doświadczenia z realizacji projektów integrujących oferowane przez nich technologie. Dzięki temu uczestnicy spotkania mieli możliwość poznania praktycznych zastosowań produktów i rozwiązań. Dodatkowo przedstawienie funkcjonujących realizacji wzbogaciło prezentacje eksperckie. Panele eksperckie stały się już nieodłączną częścią Spotkań Projektantów Instalacji Niskoprądowych. W trakcie tej edycji spotkania uczestnicy mieli okazję wziąć udział w czterech sesjach. Piotr Zychowicz – wiceprezes zarządu Krajowego Stowarzyszenia Budowniczych Telekomunikacji, omówił pojęcie równoważności w przetargach publicznych na budowę systemów teleinformatycznych w świetle prawa zamówień publicznych. Grzegorz Augustyn z Wydziału Inżynierii Mechanicznej i Robotyki AGH w Krakowie przedstawił najnowsze trendy z dziedziny technologii obrazu i dźwięku poprzez pryzmat niezwykle ciekawych zastosowań w obiektach użyteczności publicznej, które coraz częściej wyróżniają się w ten sposób spośród wielu im podobnych. Edward Skiep- ko – rzeczoznawca ds. ppoż. zaprezentował zasady sterowania i zasilania instalacji sygnalizacji pożarowej współpracującej z instalacjami użytkowymi. Natomiast Paweł Kwasnowski – ekspert Polskiego Komitetu Normalizacyjnego, omówił wpływ systemów automatyki na efektywność energetyczną budynków w świetle normy PN-EN 15232. Tradycyjnie, panelom merytorycznym towarzyszyły prezentacje rozwiązań na stoiskach wystawienniczych. Partnerzy 11. SPIN mieli okazję wykazać się inwencją i pomysłowością podczas planowania stoisk. Po raz pierwszy w historii SPIN odbył się bowiem konkurs na najbardziej funkcjonalne i oryginalne stoisko wystawiennicze. Uczestnicy drogą elektroniczną oddawali głosy i wybrali zwycięzców. Stoiska firm: Unicard, C&C Partners, BKT Elektronik oraz MiwiUrmet zostały najwyżej ocenione przez uczestników. Oprac. kk, fot. Lockus lider wśród czasopism branżowych promocja Od prawej stoją: Izabella Sariusz-Skąpska, Tomasz Siemoniak, Hanna Gronkiewicz-Waltz, Bogdan Zdrojewski, Andrzej Kunert, Zbigiew Wawer PRENUMERATA DWULETNIA t y l ko roku! a c ń o k do 10% RABATU 175 zł! prenumerata edukacyjna (studencka) – 70 zł prenumerata roczna – 99 zł Grupa MEDIUM ul. Karczewska 18 04-112 Warszawa tel.: 22 810 21 24, 512 60 84 faks: 22 810 27 42 e-mail: [email protected] ZAMAWIAM PRENUMERATĘ ELEKTRO.INFO OD NUMERU RODZAJ PRENUMERATY NAZWA FIRMY ULICA I NUMER KOD POCZTOWY I MIEJSCOWOŚĆ OSOBA ZAMAWIAJĄCA RODZAJ DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ E-MAIL TELEFON KONTAKTOWY Prezentacjom towarzyszyły liczne dyskusje Informujemy, że składając zamówienie, wyrażacie Państwo zgodę na przetwarzanie wyżej wpisanych danych osobowych w systemie zamówień Grupy Medium w zakresie niezbędnym do realizacji powyższego zamówienia. Zgodnie z Ustawą o ochronie danych osobowych z dnia 29 sierpnia 1997 r. (DzU Nr 101/2002, poz. 926 z późniejszymi zmianami) przysługuje Państwu prawo wglądu do swoich danych, aktualizowania ich i poprawiania. Upoważniam Grupę Medium do wystawienia faktury VAT bez podpisu odbiorcy. Wysyłka będzie realizowana po dokonaniu wpłaty na konto: Volkswagen Bank Polska S.A. Rondo ONZ 1, 00-124 Warszawa 09 2130 0004 2001 0616 6862 0001 DATA I CZYTELNY PODPIS nr 11/2013 Wyrażam zgodę na przetwarzanie moich danych osobowych w celach marketingowych przez Grupę Medium oraz inne podmioty współpracujące z Wydawnictwem z siedzibą w Warszawie przy ul. Karczewskiej 18. Informujemy, że zgodnie z ustawą z dnia 29 sierpnia 1997 r. (DzU Nr 101/2002, poz. 926 z późniejszymi zmianami) przysługuje Pani/ /Panu prawo wglądu do swoich danych, aktualizowania i poprawiania ich, a także wniesienia umotywowanego sprzeciwu wobec ich przetwarzania. Podanie danych ma charakter dobrowolny. 17 czytelny podpis miernictwo badania i pomiary instalacji elektrycznych w obiektach zagrożonych wybuchem mgr inż. Fryderyk Łasak klasyfikacja przestrzeni zagrożonych wybuchem O ceny zagrożenia wybuchem dokonuje inwestor, projektant lub użytkownik decydujący o procesie technologicznym. Ocena zagrożenia wybuchem obejmuje wskazanie miejsc, pomieszczeń i przestrzeni zewnętrznych, w których mogą tworzyć się mieszaniny wybuchowe, oraz wskazanie źródeł ewentualnego zainicjowania wybuchu. Ocenę zagrożenia wybuchem i klasyfikację do odpowiednich stref powinien przeprowadzać zespół złożony z odpowiednich specjalistów, tj. technologa odpowiedzialnego za proces technologiczny, specjalistów ochrony przeciwpożarowej, ochrony środowiska i bezpieczeństwa pracy, specjalistów elektryka i inżyniera ds. wentylacji. Decyzja zespołu przeprowadzającego klasyfikację zagrożenia wybuchem powinna być ujęta w formie dokumentu, który staje się podstawą doboru urządzeń elektrycznych i systemów ochronnych w sklasyfikowanych przestrzeniach. ocena ryzyka W każdej sytuacji przed przystąpieniem do klasyfikacji przestrzeni zagrożonych wybuchem powinna być przeprowadzona ocena ryzyka. zasady oceny ryzyka Zasady oceny ryzyka na podstawie wytycznych normy PN-EN 1127-1:2009 Atmosfery wybuchowe. Zapobieganie wybuchowi i ochrona przed wybuchem. Część 1: Pojęcia podstawowe i metodologia (oryg.). 18 Ocena ryzyka wybuchu początkowo koncentruje się na: r prawdopodobieństwie wystąpienia mieszaniny wybuchowej, r prawdopodobieństwie wystąpienia efektywnych źródeł zapalenia. Ocena ryzyka powinna być przeprowadzona w odniesieniu do każdego procesu pracy lub procesu produkcyjnego oraz w odniesieniu do każdego stanu funkcjonowania. Przed przystąpieniem do klasyfikacji przestrzeni do stref zagrożenia wybuchem powinny być podjęte działania zmierzające do minimalizacji ryzyka wybuchu. Pomieszczenia i przestrzenie zewnętrzne określa się jako zagrożone wybuchem, jeżeli może się w nich utworzyć mieszanina wybuchowa powstała z wydzielającej się takiej ilości gazów palnych, par, mgieł, aerozoli lub pyłów, których wybuch mógłby spowodować przyrost ciśnienia przekraczający 5 kPa. Podstawą uznania przestrzeni za potencjalnie zagrożoną wybuchem jest czas emisji i utrzymywania się czynników tworzących z powietrzem mieszaniny wybuchowe. Przy klasyfikacji przestrzeni do odpowiedniej strefy zagrożenia wybuchem oraz przy doborze urządzeń w wykonaniu przeciwwybuchowym bierze się pod uwagę właściwości fizykochemiczne czynników palnych występujących w danej przestrzeni, zwłaszcza granice wybuchowości, temperaturę zapłonu w przypadku cieczy, grupę wybuchowości i temperaturę samozapalenia, charakter procesu technologicznego, wentylację w klasyfikowanej przestrzeni, częstość występowania i przewidywany czas utrzymywania się mieszaniny wybuchowej. w w w. e l e k t r o . i n f o . p l klasyfikacja przestrzeni zagrożonych wybuchem mieszanin gazowych Przestrzenie zagrożone wybuchem mieszanin gazów palnych i par cieczy palnych z powietrzem klasyfikuje się do stref: 0, 1 i 2 według częstości i czasu występowania gazowej atmosfery wybuchowej w następujący sposób: r strefa 0 – jest to przestrzeń, w której gazowa atmosfera wybuchowa występuje ciągle, w długich okresach czasu lub często (ponad 1000 godzin w roku, np. w zbiornikach i aparatach technologicznych) w czasie normalnych warunków pracy urządzeń technologicznych oraz w miejscach, gdzie może pojawić się i utrzymywać, np. w kanałach, studzienkach, pod stropami. W zasadzie warunki takie odpowiadają warunkom występującym we wnętrzach zbiorników z cieczami palnymi, w rurociągach, w reaktorach i innych urządzeniach technologicznych oraz niekiedy w przestrzeniach nad zbiornikami z dachami pływającymi, w kanałach, studzienkach pod stropami itp., r strefa 1. – jest to przestrzeń, w której pojawienie się gazowej atmosfery wybuchowej jest prawdopodobne w warunkach normalnej pracy urządzeń technologicznych (w czasie od 10 do 1000 godzin w roku) np.: a) wokół nieszczelnych urządzeń i elementów instalacji technologicznych, jak dławice pomp i kompresorów, połączeń kołnierzowych itp., b) wokół kominków wentylacyjnych i oddechowych oraz przy zaworach spustowych i zrzutowych, c) w miejscach, w których produkuje się lub stosuje ciecze palne, np. przy malowaniu, myciu, czyszczeniu, klejeniu, drukowaniu, suszeniu itp., d) przy magazynowaniu substancji palnych w nieszczelnych opakowaniach lub mogących ulec uszkodzeniu, e) przy przelewaniu, mieszaniu i wykonywaniu czynności mogących doprowadzić do wydzielenia się substancji palnych (gazu, pary cieczy lub aerozoli) w ilościach mogących, w sprzyjających warunkach, doprowadzić do powstania mieszaniny wybuchowej, f) przy dystrybucji paliw i gazu płynnego (LPG), przy zaworach spustowych, zrzutowych i oddechowych. Strefa ta może również obejmować między innymi: r bezpośrednie otoczenie strefy 0, r bezpośrednie otoczenie miejsc zasilania surowcami aparatury technologicznej, r bezpośrednie otoczenie miejsc napełniania i opróżniania, r otoczenie wrażliwych na uszkodzenia urządzeń, systemów ochronnych, części i podzespołów, wykonanych ze szkła, ceramiki i podobnych materiałów, r bezpośrednie otoczenie niewłaściwie zabezpieczonych uszczelnień, np. w pompach, zaworach, r w miejscach i w czasie produkcji lub stosowania cieczy palnych, np. do mycia, czyszczenia, malowania, klejenia, r w miejscach i w czasie przelewania, mieszania, suszenia i innych czynności mogących doprowadzić do wydzielania się gazów palnych, par cieczy palnych lub aerozoli w ilościach, które mogą w sprzyjających warunkach do- nr 11/2013 Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl nr 11/2013 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 19 miernictwo Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl 20 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 11/2013 Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl nr 11/2013 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 21 miernictwo Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl 22 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 11/2013 Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl nr 11/2013 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 23 zestawienie zestawienie mierników rezystancji izolacji Dystrybutor BIALL Sp. z o.o. 80-299 Gdańsk, ul. Barniewicka 54c tel. 58 322 11 91, 58 322 11 92, faks 58 322 11 93 [email protected] www.biall.com.pl Producent KYORITSU Oznaczenie katalogowe KEW3021 KEW3127 KEW3128 4,000 (0,001)/40,00 (0,01)/400,00 (0,1)/2000 (1) 9990 (0,1)/99900 (0,1)/199000 (0,1)/999000 (0,1)/9990000 (0,1) 50000/100000/250000/500000/35000000 125/250/500/1000 250/500/1000/2500/5000 500/1000/2500/5000/10000/12000 – 60 60 1,5 5 5 2 2 2 20–600 30–600 30–600 220 mA – – 40 (0,01)/400 (0,1) – – komparator, pamięć pomiarów, podświetlany LCD współczynniki PI/DAR/DD/StepVoltage/ RAMP, pomiar pojemności/prądu upływu współczynniki PI/DAR/DD/StepVoltage, pomiar pojemności/prądu upływu wyświetlacz ciekłokrystaliczny 4 cyfry, bargraf wyświetlacz ciekłokrystaliczny, bargraf wyświetlacz ciekłokrystaliczny, bargraf tak/tak tak/tak tak/tak 6×AA (1,5 V) wbudowany akumulator wbudowany akumulator kat. III 600V wg PN-EN 61010-1:2001 kat. IV 600V wg PN-EN 61010-1:2001 kat. IV 600V wg PN-EN 61010-1:2001 IP40 IP65 IP65 przewody pomiarowe z przyciskiem wyzwalającym pomiar w rączce, chwytaki krokodylkowe, pokrowiec przewody pomiarowe, chwytaki krokodylkowe i haczykowe, twarda waliza, zasilacz, pokrowiec przewody pomiarowe, chwytaki krokodylkowe i haczykowe, twarda waliza, zasilacz, pokrowiec 158×105×70 208×130×225 410×330×180 0,6 4 9 od 0 do 40 od 0 do 40 od 0 do 40 zapamiętanie do 99 pomiarów, automatyczne wyłączenie zapamiętanie pomiarów, pomiary ciągłe,komunikacja Bluetooth, dedykowana aplikacja Android zapamiętanie pomiarów, pomiary ciągłe, komunikacja z PC PN-EN 61010-1:2001 kat. III 600V, PN-EN 61557-1, PN-EN 61557-2, PN-EN 61557-4 PN-EN 61010-1, PN-EN 61010-2-030 kat. IV 600 V, stopień zanieczyszczenia 2, PN-EN 61010-031, PN-EN 61326-1, PN-EN 61326-2-2 PN-EN 61010:2001 kat. IV 600 V, stopień zanieczyszczenia 2 36 36 36 Parametry techniczne Zakresy mierzonych rezystancji izolacji (rozdzielczość), w [MΩ] Napięcie pomiarowe, [V] Czas pomiaru współczynnika absorpcji, w [s] Maksymalny prąd wyjściowy przetwornicy, w [mA] Częstotliwość pomiarów, w [pomiarów/s] Zakresy pomiarowe napięcia ac/dc (rozdzielczość), w [V] Pomiar ciągłości przewodów Zakresy niskonapięciowego pomiaru rezystancji (rozdzielczość), w [Ω] Dodatkowe funkcje pomiarowe Prezentacja pomiarów Wskaźnik obecności napięcia/ samoczynne rozładowanie przyrządu Zasilanie miernika Kategoria pomiarowa Stopień ochrony IP Dołączone akcesoria Wymiary zewnętrzne (szer.×wys.×gł.), w [mm] Masa całkowita, w [kg] Temperatura pracy (otoczenia), w [ºC] Informacje dodatkowe Uwagi techniczne Normy, atesty, certyfikaty, standardy, znaki jakości Gwarancja, w [miesiącach] Dane zamieszczone w zestawieniu zostały nadesłane i zautoryzowane przez firmy 24 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 11/2013 zestawienie mierników rezystancji izolacji NDN 02-784 Warszawa, ul. Janowskiego 15 tel./faks 22 641 15 47, 22 644 42 50 [email protected] www.ndn.com.pl SONEL SA APPA Lutron SEW SONEL SA APPA 605 DI 6300 SEW1851 IN WMPLMIC10k1 50/100/250/500/20000 200/1000 200/2000 0,999(0,001)/9,99(0,01)/99,9(0,1)/999 (1)/ 9990 (10)/99900 (100)/999000 (1000)/ 9990000 (10000)/40000000 (100000) 50/100/250/500/1000 100/250/500/1000 250/500/1000 50–1000 co 10/1000–10 000 co 25 – – – trzy ustawienia czasu do wyliczenia Ab1 i Ab2 lub PI i DAR od 1 do 600 s – – – 5 – – – 4 600 750 (1) 600 ac 0,0–29,9 (0,1)/30,0–299,9 (0,1)/300–750 (1) prądem ≤ 200 mA – prądem ≤ 200 mA prądem 200 mA 200 (0,1)/2000(1) 200 (0,1) – 0,00–19,99 (0,01)/20,0–199,9 (0,1)/ 200–999 (1) – – – wykresy, pomiar PI/DAR/DD/SV/BURN, możliwość ustawienia limitu 3 ¾ cyfry LCD 18 mm 3 ½ cyfry graficzny LCD z podświetleniem 6,5” –/– tak/tak tak/tak tak/tak 4×AA (1,5 V) 6×AA (1,5V) 8×AA (1,5V) akumulator żelowy 12 V lub sieciowe kat. IV 600 V wg PN-EN 61010-1 kat. III 600 V wg PN-EN 61010-1 kat. III 600 V wg PN-EN 61010-1 kat. IV 600 V (III 1000 V) wg PN-EN 61010-1 – IP54 IP54 IP40 (zamknięta obudowa IP67) przewody pomiarowe, krokodylki, sonda 1000 V przewody pomiarowe, krokodylki przewody pomiarowe 3×przewód 10 kV 3 m, 3×krokodylek 5,5 kV (kat. IV 1000 V), 2×sonda ostrzowa 5,5 kV z gniazdem bananowym, futerał L-4 na akcesoria, przewód do ładowania i USB 165×170×92 160×120×85 165×170×92 390×310×180 0,65 0,58 0,97 7 od 0 do 40 od 0 do 50 od 0 do 40 od –20 do 50 pamięć do 500 pomiarów pomiary cewek przekaźników, uzwojeń silników – automatyczne wyłączenie, podświetlana klawiatura, współpraca z automatyczną przystawką do pomiaru kabli wielożyłowych IEC 1010 kat. IV IEC 1010 kat. III IEC 1010 kat. III PN-EN 61010-1, IEC 61557, PN-EN 61010-1, ISO 9001, ISO 14001, PN-N-18001, PN-EN 61326-1:2006, PN-EN 61326-2-2:2006 12 12 12 36 nr 11/2013 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 25 prezentacja MI 3102 BT i MI 3102H BT EurotestXE MERSERWIS Na rynku pojawiły się nowe modele mierników firmy Metrel do pomiaru parametrów instalacji elektrycznych, w tym oczekiwany następca modelu MI 2086 Eurotest 61557, który przez wiele lat był jednym z najpopularniejszych mierników tego typu w Europie. M odele te oznaczone symbolami: MI 3102 BT EurotestXE i MI 3102H BT EurotestXE (z pomiarem izolacji do 2,5 kV) są całkowicie nowymi konstrukcjami, które docelowo zastąpią poprzednie wersje MI 3102 EurotestXE, MI 3102H CL EurotestXE. Z a ró w no M I 3102 BT, ja k i MI 3102H BT EurotestXE pozwalają na wykonanie wszystkich pomiarów instalacji elektrycznych zgodnie z obowiązującymi normami PN-EN 61557 i PN-HD 60364, w tym rezystancji izolacji napięciem do 1 kV/2,5 kV ze współczynnikami PI i DAR (tylko MI 3102H BT), pomiar ciągłości PE prądem 200 mA ze zmianą polaryzacji i 7 mA bez wyzwalania wyłączników RCD, pomiar impedancji pętli i linii, pomiar impedancji pętli zwarcia bez wyzwalania wyłączników (w czasie >10 s). Mierniki umożliwiają także test wyłączników RCD: czasu zadziałania, prądu wyzwolenia i napięcia dotyko- wego wyłączników RCD typu AC, A, F (wszystkie modele) oraz dodatkowo B, B+ (tylko MI 3102 BT). Za ich pomocą można również wykonywać pomiar rezystancji uziemienia 3-przewodową metodą techniczną albo metodą dwucęgową oraz rezystywności gruntu (z opcjonalną przystawką). Możliwy jest ponadto pomiar napięcia TRMS i częstotliwości, sprawdzenia kolejności faz, pomiaru natężenia oświetlenia za pomocą sondy, prądu upływowego i obciążenia – cęgami, prądu AC/DC małymi cęgami, wyszukiwania obwodów bezpieczników i kabli pod tynkiem (tylko MI 3102 BT). Kolejną zaletą jest możliwość wykonywania pomiarów w instalacjach typu IT i testów urządzeń IMD (tylko MI 3102 BT) oraz testu ISFL (tylko MI 3102 BT) w tych instalacjach. Nowe modele umożliwiają przeprowadzenie analizy jakości energii w sieciach jednofazowych, tzn. pomiar mocy (S, Q, PF, THDU) oraz harmonicznych (U, I) – co nie jest powszechnie spotykaną funkcją w tego typu miernikach. szybsze pomiary Jedną z najważniejszych nowości jest wyposażenie mierników w funkcję AUTOSEKWENCJA, pozwalającą na automatyczny pomiar parametrów w instalacjach typu TT (AUTO U, Zln, Zs, Uc), TN z RCD (AUTO U, Zln, Zs, Rpe), TN (AUTO U, Zln, Zlp, Rpe), a w modelu MI 3102 BT dodatkowo – IT (AUTO U, Zl, ls, lm). Dzięki niej, w trakcie pomiarów operator wybiera jedynie typ instalacji, a miernik po podłączeniu do gniazda pomiarowego i naciśnięciu przycisku TEST wykonuje automatycznie wszystkie pomiary (np. dla instalacji TN z RCD pomiar: napięcia, impedancji linii, impedancji pętli bez wyzwalania RCD, rezystancji PE). Czas trwania tego pomiaru, bez konieczności zmiany funkcji pomiarowych, wynosi tylko 35 sekund (AUTO TN z RCD). Bezpośrednio po zakończeniu pomiarów miernik wyświetla wyniki, ocenia ich poprawność i pozwala na zapis w pamięci. W ten sposób ogólny czas pomiarów skracany jest nawet 5-krotnie. usprawnienia i zmiany Miernik wielofunkcyjny 3102 BT 26 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l Cały panel czołowy został przeprojektowany z myślą o zwiększeniu użyteczność i prostoty obsługi. Zmieniono na panelu przyciski tak, aby w szybki sposób umożliwić dostęp do najważniejszych funkcji. Nie znajdziemy tutaj tradycyjnego przełącznika obrotowego funkcji, który w nowych modelach MI 3102 BT i MI 3102H BT został zastąpiony dwukierunkowym przyciskiem nawigacyjnym, pozwalającym na konfigurację i wybór funkcji pomiarowych. Mierniki zostały wyposażone w duży ekran LCD, po bokach którego umieszczono zielone i czerwone segmenty diod LED, które wraz z zupełnie nową sondą wielofunkcyjną typu commander (także zawierającą diody LED, latarkę i przyciski sterowania miernikiem) sygnalizują kolorem zielonym lub czerwonym rodzaj wyniku pomiaru w postaci DOBRY/ZŁY. Ocena wyniku możliwa jest m.in dzięki wbudowanej tabeli bezpieczników dla funkcji impedancji (należy wybrać typ zabezpieczenia) oraz wprowadzonych limitów dla innych funkcji, które operator może modyfikować. Dodatkowo miernik posiada menu pomocy z dokładnymi schematami podłączenia miernika do instalacji dla każdej funkcji pomiarowej. W razie wątpliwości, operator może sprawdzić, jak wykonać dany pomiar. W każdym z modeli udało się obniżyć wagę do ok. 1,3 kg, co ma duże znaczenie dla operatora. Mierniki zasilane są tradycyjnymi akumulatorkami AA, więc w przypadku ich rozładowania, można zastąpić je przejściowo standardowymi bateriami AA. Wbudowana pamięć do zapisu wyników posiada strukturę drzewa, a odczyt danych z poziomu PC możliwy jest przez kabel USB lub Bluetooth. nr 11/2013 Android i Bluetooth Jedną z kolejnych nowości jest wyposażenie mierników we wspomniany wyżej Bluetooth, który pozwala na bezprzewodową komunikację z PC lub urządzeniem typu tablet lub smartfon z systemem Android i programem Eurolink ANDROID. Oprogramowanie Eurolink ANDROID pozwala na odczyt danych z pamięci miernika np. zaraz po każdym pomiarze, a następnie nadanie właściwych nazw obiektom w strukturze za pomocą głosu bądź klawiatury smartfonu/tabletu, a nawet dodania zdjęcia, filmu czy notatki głosowej. Zmienione dane można przesłać z tabletu/smartfona z powrotem do pamięci miernika i kontynuować pomiary. Dzięki temu po zakończeniu procedury pomiarowej, operator po przejrzeniu danych może w oprogramowaniu Eurolink PRO lub Eurolink PRO PLUS wydrukować z komputera PC gotowy raport pomiarowy z właściwymi nazwami obiektów. Oprogramowanie Eurolink na Android OS wyposażenie i akcesoria Każdy z modeli wyposażony jest w: przewody pomiarowe, zestaw krokodylków i sondy, sondę commander, zestaw do pomiaru uziemienia, program Eurolink PRO PC PL, przewód USB, ładowarkę i aku- mulatorki AA, torbę i certyfikat kalibracji – co pozwala, po otrzymaniu takiego zestawu, na natychmiastowe rozpoczęcie wszystkich niezbędnych pomiarów. Spośród dużego wyboru akcesoriów dodatkowych warto wspomnieć o cęgach prądowych A 1018, A 1019 do uziemień, cęgach prądowych AC/DC A1391, sondach luksometrycznych, lokalizatorze, oprogramowaniu Eurolink PRO PLUS i Eurolink ANDROID czy adapterach 3-fazowych. Przyrządy objęte są akcją promocyjną i są już dostępne w sprzedaży. reklama nr 11/2013 27 termowizja kamery termowizyjne w badaniach urządzeń elektrycznych (część 1) mgr inż. Karol Kuczyński P omiary termowizyjne znajdują zastosowanie we wszystkich przypadkach, w których na podstawie rozkładu temperatury na powierzchni badanego obiektu można oceniać jego stan techniczny. Najpopularniejszym sposobem wykrywania uszkodzeń urządzeń elektroenergetycznych jest wykonanie badań z użyciem kompaktowych kamer termowizyjnych. Wykrycie elementu przegrzanego i prawidłowa klasyfikacja zagrożenia w zależności od obciążenia prądowego i przyrostu temperatury – to typowe zadania kontroli termograficznej. Dostępne na rynku mobilne kamery termowizyjne ułatwiają diagnostykę często trudno dostępnych elementów w stacjach elektroenergetycznych i rozdzielnicach. Fot. G. Dymny, K. Kuczyński badanego obiektu. Badania takie możemy wykonywać za pomocą specjalnych urządzeń zwanych kamerami termowizyjnymi. Kamera termowizyjna jest urządzeniem służącym do bezkontaktowego zobrazowania rozkładu temperatury na obserwowanej powierzchni na podstawie pomiaru mocy promieniowania podczerwonego emitowanego przez poszczególne elementy tej powierzchni [2, 3]. Dzięki temu możliwe jest uwidocznienie kierunków przepływu ciepła, szybki przegląd dużych powierzchni, znalezienie punktowego źródła ciepła. Po skierowaniu kamery na jakiś obiekt, podzespół, część instalacji, budynek, linię technologiczną czy energetyczną linię przesyłową, na ciekłokrystalicznym wyświetlaczu ukazuje się obraz odwzorowujący promieniopojęcie termografii wanie obiektu w podczerwieni. Wyniki takich badań otrzymujemy Termografia, zwana potocznie termo- w postaci barwnych obrazów zwanych wizją, opiera się na detekcji i rejestracji termogramami (fot. 1.). Każdej barpromieniowania podczerwonego emi- wie zarejestrowanej na termogramie towanego przez obiekty, których tem- odpowiada na skali temperatur okreperatura jest wyższa od zera bezwzględ- ślona temperatura zarejestrowana nego i przekształceniu tego promienio- przez kamerę termowizyjną. Z reguwania na światło widzialne. Otrzyma- ły barwami jasnymi oznacza się pony obraz termalny jest odwzorowaniem wierzchnie o wysokiej temperaturze, pola temperaturowego na powierzchni natomiast kolorami ciemniejszymi – powierzchnie o temperaturze niższej. Ponadto do analizy zarejestrowanych obrazów termalnych wykorzystuje się specjalistyczne programy komputerowe, które umożliwiają precyzyjne określenie temperatury w wyznaczonym miejscu. Porównując termogramy wykonane w różnym czasie lub na różnych obiektach łatwo wyłowić tendencje Fot. 1. Złe dokręcenie przewodu w podstawie bezpiecznikowej i różnice, dzięki określe- 28 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l niu pola temperatury na powierzchni urządzenia. detektory podczerwieni Detektor promieniowania podczerwonego jest przetwornikiem, który pochłania energię tego promieniowania i zamienia ją na sygnał w postaci napięcia lub natężenia prądu elektrycznego. Detektory podczerwieni można grupować według rozmaitych kryteriów. Z punktu widzenia zjawisk stanowiących podstawę działania, detektory dzielą się na termiczne i fotonowe. Detektorem termicznym promieniowania podczerwonego może być materiał, który pochłania promieniowanie podczerwone i którego dana właściwość fizyczna zależy od zmiany temperatury detektora. Poważnym ograniczeniem osiągnięcia tego stanu jest wymiana ciepła pomiędzy elementem aktywnym detektora a otoczeniem na drodze promieniowania. Właściwością zależną od temperatury może być, na przykład, oporność elektryczna materiału detektora. Detektory, w których wykorzystuje się tego typu zależność, nazwano bolometrami. Do termicznych detektorów podczerwieni należą także detektory, w których wykorzystuje się zjawisko termoelektryczne, znane także jako zjawisko Seebecka [2, 3]. Jego istotą jest indukowanie siły elektromotorycznej w obwodzie zamkniętym, zestawionym z co najmniej dwóch różnych, połączonych szeregowo, materiałów przewodzących prąd elektryczny, gdy ich złącza są utrzymywane w różnych temperaturach. Wartość siły elektromotorycznej jest wprost proporcjonalna do różnicy temperatury złączy. Jeśli jedno z nich umieścimy w temperaturze odniesienia, a drugie w jakimś ośrodku o nieznanej temperaturze, to jej wartość możemy wyznaczyć mierząc siłę elektromotoryczną i znając współczynnik proporcjonalności. Taki obwód elektryczny nazywamy termoparą. Może on stać się detektorem promieniowania podczerwonego, jeżeli przyrost temperatury drugiego złącza jest wynikiem absorpcji promieniowania termicznego. Między złączami powstaje napięcie elektryczne, którego wartość jest funkcją mocy absorbowanego promieniowania [2, 3]. W detektorach fotonowych pochłanianie promieniowania termicznego jest rezultatem kwantowych oddziaływań fotonów z elektronami. Detektory te reagują na strumień fotonów. W odróżnieniu od detektorów termicznych, ich czułość zależy od długości fali padającego promieniowania. Charakteryzują się one krótszymi czasami odpowiedzi. Wszystkie fotonowe detektory wykonuje się z półprzewodników, w których absorpcja fotonu powoduje uwolnienie lub przesunięcie nośnika ładunku. Ponieważ energia fotonu (kwant energii) jest odwrotnie proporcjonalna do przyporządkowanej mu długości fali, to zakres widmowy detektorów fotonowych zależy od szerokości przerwy energetycznej półprzewodnika i jest tym szerszy, im ta szerokość jest mniejsza. Mniejsza przerwa sprzyja większej liczbie nośników ładunku generowanych termicznie, co podnosi poziom szumu, a więc pogarsza detekcyjność przetwornika. Dlatego detektory fotonowe wymagają chłodzenia. Rozróżnia się trzy typy detektorów fotonowych: detektory fotoprzewodzące (fotorezystory), fotowoltaiczne i detektory na studniach kwantowych [2, 3]. nr 11/2013 Praca czy przestój. TWOJE WYNIKI MAJĄ ZNACZENIE. Jedynie nowe kamery termowizyjne firmy Fluke posiadają automatyczny system regulacji ostrości LaserSharp , gwarantujący niezmiennie ostry obraz. ZA. KAŻDYM. RAZEM. TM Zobacz, jak działa system LaserSharpTM www.fluke.pl/lasersharp ©2013 Fluke Corporation. Wszystkie znaki towarowe są własnością odpowiednich podmiotów. AD 4331549D_PL prezentacja klimatyzatory „Blue e“ w SHW Werkzeugmaschinen GmbH chłodzenie dopasowane pod kątem efektywności Rittal PowerForce 8, ważąca 200 ton frezarka suwnicowa firmy SHW Werkzeugmaschinen GmbH, wyznacza przyszły standard efektywnej techniki wysokowydajnego skrawania. Ta dopasowana pod kątem wydajności, konstrukcji i wyposażenia maszyna została wyróżniona w 2012 r. nagrodą Nortec-Award za „zrównoważony rozwój w produkcji przemysłowej“. Do zdobycia tego tytułu, oprócz sięgających 27% oszczędności energii, przyczyniła się m.in. także nowa generacja klimatyzacji szaf sterowniczych. F irma SHW Werkzeugmaschinen GmbH jest jednym ze światowych liderów w produkcji frezarek suwnicowych i zalicza się do uznawanych na całym świecie specjalistów w zakresie obróbki skrawaniem. Maszyny firmy znajdują zastosowanie np. w produkcji dużych części w budowie maszyn i urządzeń, do dużych silników wysokoprężnych, turbin i dla techniki ochrony środowiska. Szczególny nacisk położono przy tym na zrównoważony rozwój. W ramach strategii zarządzania energią firma w ostatnich latach stworzyła optymalne warunki produkcji dla swoich zakładów, instalując własną elektrociepłownię blokową oraz instalację fotowoltaiczną w połączeniu z inteligentną techniką budynku. Około 80% prądu potrzebnego do proce- sów produkuje się we własnym zakresie. bezstopniowe frezowanie Duży postęp w opracowaniu efektywniejszych energetycznie, bardziej przyjaznych dla środowiska i oszczędnych pod względem zasobów maszyn SHW WM poczyniła w 2012 r., tworząc nową frezarkę suwnicową. Ta gigantyczna, ważąca 200 ton i licząca 9,35 m wysokości nowość znajduje zastosowanie np. przy frezowaniu stojanów do elektrowni wiatrowych o wewnętrznej średnicy 6,5 m. Sercem maszyny jest nowa głowica frezująca wyposażona w moc napędową do 90 kW i moment obrotowy do 1725 Nm. Głowica ta jest instalowana w każdej PowerForce 8 i może obrabiać przedmioty praktycznie w dowolnej pozycji, w jednym lub w kilku przebiegach. w pełni wykorzystane potencjały efektywności PowerForce 8, ważąca 200 ton frezarka suwnicowa firmy SHW Werkzeugmaschinen GmbH, wyznacza standardy efektywnej techniki wysokowydajnego skrawania 30 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l Do sięgających 27% oszczędności energii przyczyniła się m.in. także nowa generacja klimatyzatorów „Blue e” Projektanci są jednak szczególnie dumni z osiągnięć technicznoenergetycznych. „PowerForce 8 jest jak dotychczas największą, efektywną energetycznie frezarką suwnicową, którą kiedykolwiek zbudowano w SHW WM“ – objaśnia Alfons Egetemeir, szef ds. konstrukcji i elektroniki. I podkreśla: „Wykorzystaliśmy tutaj w pełni wszystkie potencjały w kwestii efektywności energetycznej, jakie były możliwe w czasie opracowywania od 2011 do 2012 r.“. Aby osiągnąć oszczędności energii do 27% w porównaniu z podobnymi frezarkami – a dokładniej 66000 kWh rocznie przy 3200 godzinach pracy i średniej mocy wrzeciona 30 kW – producent wykorzystał wszystkie nr 11/2013 certyfikowana moc chłodnicza Aby wykorzystać wszystkie możliwe potencjały efektywności, także w zakresie klimatyzacji szaf sterowniczych, SHW WM stawia na nową generację klimatyzatorów „Blue e“ firmy Rittal. „W porównaniu z poprzednią technologią, nowe urządzenia zużywają o 45% mniej energii. To pozwala zaoszczędzić w pracy PowerForce 8 nawet 3047 kWh rocznie“, cieszy się Egetemeir. Cztery zainstalowane na maszynie urządzenia do zabudowy naściennej zapewniają chłodzenie modułów zasilania napędu osi, filtrów sieciowych, dławików oraz rozłączników mocy, styczników i przekaźników, łącznie dysponują mocą chłodniczą 16 kW. Współczynnik wydajności chłodzenia 2,47 (COP, Coefficient of Performance) jest wynikiem optymalnego współdziałania wszystkich komponentów odpowiedzialnych za wydajność chłodzenia, jak konstrukcja skraplaczy, parowników, płytek chłodzących, łuków ru- nr 11/2013 rowych i wszystkich innych komponentów chłodniczych. Innym ważnym czynnikiem wpływającym na większą efektywność jest idealne dopasowanie techniki regulacji dzięki nowym sterownikom Eco-Mode. Jeżeli praca ciągła wewnętrznego wentylatora przestaje być potrzebna, zostaje on automatycznie wyłączony – co powoduje oszczędność prądu. Ponieważ klimatyzatory „Blue e“ posiadają atest TÜV Nord, SHW WM ma pewność, że faktycznie dysponuje taką mocą chłodniczą i efektywnością energetyczną, jaką Rittal podaje dla swoich produktów. reklama możliwe rozwiązania techniczne: zredukowane zostały straty mocy, zminimalizowano liczbę ruchomych części, w znacznym stopniu zrezygnowano z komponentów hydraulicznych oraz zainstalowano bezprzekładniowe elementy wrzecion. Ponadto do strategii energetycznej należy zastosowanie techniki pomp z regulacją częstotliwościową oraz energooszczędnych klimatyzatorów szaf sterowniczych. Największe oszczędności 21 600 kWh inżynierowie osiągnęli dzięki automatycznej redukcji przepływu głównego silnika wrzeciona. Można było zaoszczędzić aż 14 400 kWh przez konsekwentną rezygnację z wrzecion napędzanych przekładniami. Dodatkowe korzyści objaśnia Egetemeir: „Bez przekładni nie ma też start mechanicznych, a tym samym pojawiają się oszczędności traconej energii i chłodzenia“. nagrodzony produkt Za optymalne wykorzystanie zasobów i oszczędności energii przy opracowywaniu PowerForce 8 firma SHW WM w 2012 r. otrzymała szczególną nagrodę Nortec Award. Wyróżnienie to zostało przyznane, ponieważ producent konsekwentnie wdrożył założenia zrównoważonego rozwoju w produkcji przemysłowej w każdym aspekcie opracowania, konstrukcji i wyposażenia tej wielkiej obrabiarki. Do kryteriów decyzyjnych należał stopień zrównoważonego rozwoju w produkcji przemysłowej, zrównoważenia społecznego, opłacalności i wykorzystania energooszczędnych podsystemów, względnie aspekty zrównoważonego rozwoju w odniesieniu do części od poddostawców. reklama Rittal Sp. z o.o. 02-672 Warszawa ul. Domaniewska 49 infolinia 0 801 380 320 [email protected] www.rittal.pl w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 31 prezentacja plan zmniejszenia zużycia energii w przedsiębiorstwie przemysłowym Schneider Electric O biekty przemysłowe zużywają 31% globalnej energii, wyprzedzając pod tym względem pozostałe segmenty odbiorców. Chociaż właściciele i kierownictwo zakładów przemysłowych są zazwyczaj świadomi wpływu zużycia energii na koszty funkcjonowania firmy, to statystyka pokazuje jednak, że wiele możliwości dotyczących poprawy wydajności zużycia energii nie jest wykorzystywanych. W wielu przypadkach audyt energetyczny wydaje się być odpowiednim punktem do rozpoczęcia działań na rzecz poprawy efektywności energetycznej przedsiębiorstwa. Tak jest w istocie, jest on bardzo wartościowy z uwagi na zalecenia dotyczące poprawy wydajności zużycia energii, jednakże tego rodzaju opracowania zwykle nie zawierają szczegółowego opisu mechanizmów i rozwiązań zapewniających pełne wykorzystanie każdej z możliwości. Dopiero Strategiczny Plan Działań pozwala na uczynienie kolejnego, istotnego kroku w kierunku uzyskania długofalowych, stabilnych w czasie oszczędności energii. Taki plan składa się z czterech kroków, które określa się jako: pomiar zużycia energii, ustalenie podstawowych miejsc wymagających działania, wprowadzenie automatyki tam, gdzie jest to zasadne, monitorowanie i kontrola. Krok 1: pomiar zużycia energii Pierwszym krokiem w kierunku lepszego zarządzania energią jest uzyskanie informacji, co do bieżącego jej zużycia. Oznacza to konieczność zgromadzenia danych o głównych odbiorcach energii w zakładzie i analizy ich wpływu na całkowite zużycie energii. Instalacja urządzeń pomiarowych i systemu monitoringu na tym etapie jest ważna, 32 ponieważ stanowi punkt odniesienia do oceny zużycia mediów energetycznych w zakładzie oraz zwiększa świadomość pracowników w tym zakresie. Chociaż audyt energetyczny daje właścicielowi przedsiębiorstwa obraz bieżącej gospodarki energetycznej w poszczególnych sektorach firmy, to w praktyce wartość tej informacji nie jest kluczowa. Najistotniejszą rzeczą jest podjęcie działań dotyczących zaleceń zawartych w audycie. Plan działań w tym zakresie powinien obejmować zarówno krótkie i niecierpiące zwłoki usprawnienia, jak również długoterminową strategię na rzecz optymalizacji zużycia energii. Dobrze przemyślany plan powinien odzwierciedlać długofalową politykę energetyczną przedsiębiorstwa. Krok 2: ustalenie podstawowych miejsc wymagających działania Implementacja podstawowych usprawnień i zmian jest często głównym działaniem kierownictwa firmy wynikającym z audytu. Może ona obejmować instalację energooszczędnych urządzeń (np. modernizację oświetlenia) lub poprawę współczynnika mocy. Z pewnością takie zmiany są ważne i mogą przełożyć się nawet na 15% wzrost wydajności energetycznej, jednakże są to działania zazwyczaj jednorazowe. Krok 3: wprowadzenie automatyki Bieżącą poprawę efektywności energetycznej można osiągnąć poprzez zautomatyzowanie oraz regulację procesów oraz systemów zainstalowanych w obiekcie. Takie rozwiązania, jak sterowanie oświetleniem na podstawie zaplanowanego harmonogramu czasowego oraz czujniki ruchu i obecności automatycznie włączają oświetlenie tylko wtedy, gdy jest ono potrzebne. Sterowanie HVAC zapewnia optymalną w w w. e l e k t r o . i n f o . p l pracę układów ogrzewania, wentylacji i klimatyzacji, odpowiednio dla pory dnia i potrzeb użytkowników. Układy napędowe z przetwornicami częstotliwości sterują wentylatorami i pompami w systemach ogrzewania i wentylacji oraz w procesach produkcyjnych fabryki. Nie pracują więc stale przy pełnym obciążeniu, ponieważ ich wydajność jest płynnie dostosowywana do chwilowego zapotrzebowania. Łącznie, zastosowanie tych środków może przynieść poprawę efektywności wykorzystania energii do 15%. Co bardzo istotne, systemy automatyki ułatwiają zarządzanie energią w sposób aktywny, ponieważ poprzez zmianę ustawień parametrów można je szybko dostosować do nowych możliwości związanych z polepszeniem wydajności energetycznej, które mogą pojawiać się w przyszłości. Krok 4: monitorowanie i kontrola Powstanie Strategicznego Planu Działania stanowi rękojmię, że uzyskane oszczędności energii i kosztów nie znikną wraz z upływem czasu. Instalacje do pomiaru energii, monitoring, analiza zużycia oraz weryfikacja rachunków za energię mogą pomóc w osiągnięciu zamierzonego celu, jednak jednym z najbardziej efektywnych sposobów jest kompleksowy system zarządzania energią EEM (Enterprise Energy Management). Jest to narzędzie, które zapewnia analizę biznesową w odniesieniu do energii elektrycznej w przedsiębiorstwie. Zasadniczo system EEM zbiera wszystkie istotne dane o gospodarce takimi mediami jak: woda, sprężone powietrze, elektryczność, gaz ziemny i para. Dane te są gromadzone i analizowane, a następnie prezentowane w postaci różnorodnych raportów biznesowych konfigurowanych zgodnie z potrzebami klienta. Dane dostarczane przez system EEM są podstawą do poszukiwania kolejnych rozwiązań i usprawnień w celu lepszego zarządzania energią w firmie lub rozwiązywania bieżących problemów związanych z gospodarką energetyczną. Na przykład, system EEM może zostać wykorzystany do analiz służących do optymalizacji taryf energetycznych w zakładzie lub wykrywania ponadnormatywnych zużyć energii w poszczególnych działach firmy w celu podjęcia działań naprawczych. zmiana nastawienia Plan działań związany z energią, składający się z czterech wspomnianych kroków, może pomóc kierownictwu fabryki w podejmowaniu prewencyjnych działań dotyczących zużycia energii zamiast doraźnego reagowania na ostatnio zanotowany zwiększony rachunek za energię. Może on pomóc w zbudowaniu poczucia odpowiedzialności za energię w poszczególnych działach zakładu i zmienić nastawienie w przedsiębiorstwie i uczynić zarządzanie energią jednym z kluczowych elementów kultury firmy. reklama SCHNEIDER ELECTRIC POLSKA Sp. z o.o. 02-135 Warszawa, ul. Iłżecka 24 tel. 22 511 82 00 faks 22 511 82 02 www.schneider-electric.com nr 11/2013 instalacje elektroenergetyczne efektywność energetyczna w przemyśle możliwości jej zwiększenia mgr inż. Karol Kuczyński W ciągu ostatnich 10 lat w Polsce dokonał się ogromny postęp w zakresie efektywności energetycznej. Według danych Ministerstwa Gospodarki energochłonność Produktu Krajowego Brutto spadła blisko o 1/3. Jest to efekt przede wszystkim: przedsięwzięć termomodernizacyjnych wykonywanych w ramach ustawy o wspieraniu przedsięwzięć termomodernizacyjnych, modernizacja oświetlenia ulicznego czy też optymalizacja procesów przemysłowych. Nadal jednak efektywność energetyczna polskiej gospodarki jest około 3 razy niższa niż w najbardziej rozwiniętych krajach europejskich i około 2 razy niższa niż średnia w krajach Unii Europejskiej. Dodatkowo, zużycie energii pierwotnej w Polsce, odniesione do liczebności populacji, jest niemal 40% niższe niż w krajach „starej 15”. Powyższe świadczy o ogromnym potencjale w zakresie oszczędzania energii w Polsce, charakterystycznym dla gospodarki intensywnie rozwijającej się [1, 5]. ustawa o efektywności energetycznej Ustawa o efektywności energetycznej z dnia 15 kwietnia 2011 r. (DzU nr 94, poz. 551, z późn. zm.), określa cel w zakresie oszczędności energii, z uwzględnieniem wiodącej roli sektora publicznego, ustanawia mechanizmy wspierające oraz system monitorowania i gromadzenia niezbędnych danych. Ustawa zapewnia także pełne wdrożenie dyrektyw europejskich w zakresie efektywności energetycznej, w tym zwłaszcza zapisów Dyrektywy 2006/32/WE w spra- 34 wie efektywności końcowego wykorzystania energii i usług energetycznych. Przepisy ustawy weszły w życie z dniem 11 sierpnia 2011 r. [5]. Przez efektywność energetyczną rozumie się stosunek uzyskanej wielkości efektu użytkowego danego obiektu, urządzenia technicznego lub instalacji, w typowych warunkach ich użytkowania lub eksploatacji, do ilości zużycia energii przez ten obiekt, urządzenie techniczne lub instalację, niezbędnej do uzyskania tego efektu. (art. 3 pkt 1 ustawy o efektywności energetycznej) [5]. Wykonując zapis art. 14 ust. 2 dyrektywy 2006/32/WE Ministerstwo Gospodarki opracowało w 2007 roku pierwszy Krajowy Plan Działań dotyczący efektywności energetycznej. Dokument określił cel indykatywny osiągnięcia do 2016 roku oszczędności energii końcowej w ilości nie mniejszej niż 9% w relacji do średniego zużycia tej energii w latach 2001–2005. Drugi Krajowy Plan Działań dotyczący efektywności energetycznej został przygotowany w związku z obowiązkiem przekazywania Komisji Europejskiej sprawozdań na podstawie dyrektywy w sprawie efektywności końcowego wykorzystania energii i usług energetycznych 2006/32/WE (DzUrz. L 114 z 27.04.2006, s. 64) oraz dyrektywy w sprawie charakterystyki energetycznej budynków 2010/31/WE (DzUrz. L 153 z 18.06.2010, s. 13). Dokument opracowano także na podstawie art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o efektywności energetycznej (DzU nr 94, poz. 551), wdrażającej przepisy dyrektywy 2006/32/ WE. Drugi Krajowy Plan Działań zawiera opis środków poprawy efektywności energetycznej ukierunkowanych na końcowe wykorzystanie energii oraz oblicze- w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nia dotyczące oszczędności energii uzyskanych w okresie 2008–2009 i oczekiwanych w 2016 roku zgodnie z wymaganiami dyrektyw. Opracowując drugi Krajowy Plan Działań przyjęto następujące założenia [2]: proponowane działania będą w maksymalnym stopniu oparte na mechanizmach rynkowych i w minimalnym stopniu wykorzystywać finansowanie budżetowe, realizacja celów będzie osiągnięta wg zasady najmniejszych kosztów, tj. m.in. poprzez wykorzystanie w maksymalnym stopniu istniejących mechanizmów i infrastruktury organizacyjnej, założono udział wszystkich podmiotów w celu wykorzystania całego krajowego potencjału efektywności energetycznej. sposoby zwiększania efektywności energetycznej Zgodnie z art. 5 ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o efektywności energetycznej, osoby fizyczne, osoby prawne oraz jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, zużywające energię, podejmują działania w celu poprawy efektywności energetycznej. Celem białych certyfikatów jest zmotywowanie obywateli i przedsiębiorstw do działań przyśpieszających poprawę efektywności energetycznej polskiej gospodarki oraz redukcję zużycia energii końcowej. Istotne jest założenie wykorzystania potencjalnych oszczędności energii w sposób efektywny ekonomicznie, czyli przynoszący oszczędności finansowe po uwzględnieniu niezbędnych nakładów inwestycyjnych [2, 3]. System białych certyfikatów działa w trzech obszarach, zwanych kategoriami przedsięwzięć, służących poprawie efektywności energetycznej: 1) zwiększenia oszczędności energii przez odbiorców końcowych, 2) zwiększenia oszczędności energii przez urządzenia potrzeb własnych, 3) zmniejszenia strat energii elektrycznej, ciepła lub gazu ziemnego w przesyle lub dystrybucji. Pierwsza kategoria odbiorców końcowych obejmuje wszystkie sektory końcowego zużycia energii. Druga kategoria dotyczy wyłącznie tzw. urządzeń potrzeb własnych, definiowanych, jako zespół pomocniczych obiektów lub instalacji w rozumieniu art. 3 pkt 10 ustawy z dnia 10 kwietnia 1997 r. Prawo energetyczne, służących procesowi wytwarzania energii elektrycznej lub ciepła (np. silnik transportera taśmowego, podającego węgiel do młyna w elektrowni). Natomiast kategoria zmniejszenia strat energii elektrycznej, ciepła lub gazu ziemnego w przesyle lub dystrybucji dotyczy modernizacji sieci transportujących nośniki energii wraz z odpowiednimi obiektami towarzyszącymi tym procesom [2]. przedsięwzięcia zwiększające efektywność energetyczną Do przedsięwzięć służących poprawie efektywności energetycznej należą [2]: 1. Przedsięwzięcia służące poprawie efektywności energetycznej w zakresie modernizacji, w tym automatyzacji lub wymiany: 1) urządzeń przeznaczonych do użytku domowego (np. pralki, su- nr 11/2013 reklama Rozdzielnice nn o prądach znamionowych do 7300 A Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl Rozdzielnice nn o modułowej budowie, z kasetami wysuwnymi, przeznaczone do dystrybucji energii elektrycznej nn oraz do zasilania i sterowania odpływami silnikowymi. Zastosowanie w dużych zakładach przemysłowych i obiektach infrastrukturalnych. System funkcjonalny rozdzielnic niskiego napięcia wykorzystywany do wszystkich systemów dystrybucji energii nn, zarówno w środowisku przemysłowym, jak i komercyjnym. Ponadto oprócz rozdzielnic typu OKKEN (licencja Schneider Electric) Prefabrykowane są rozdzielnice: – X-ENERGY (technologia Eaton Electric), – PRISMA Plus P (technologia Schneider Electric), – XL3-... (technologia LEGRAND), – rozwiązania uniwersalne z zastosowaniem obudów i aparatów renomowanych producentów. ELEKTROTIM S.A. nr 11/2013 54-156 Wrocław, ul. Stargardzka 8 tel. 71 352 13 41, 71 351 40 70, faks 71 351 48 39 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l [email protected], 35 www.elektrotim.pl instalacje elektroenergetyczne Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl 36 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 11/2013 instalacje elektroenergetyczne Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl 38 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 11/2013 prezentacja SIBA – nasze zabezpieczenie, twoja korzyść Mariusz Madurski – SIBA Polska Sp. z o.o. O d ponad 60 lat firma SIBA specjalizuje się w produkcji bezpieczników topikowych i jest jednym z najważniejszych europejskich producentów tych wyrobów. Wytwarza bezpieczniki wysokonapięciowe, niskonapięciowe, miniaturowe, subminiaturowe, a od niedawna oferuje również bezpieczniki polimerowe PTC. W katalogach firmy wymienionych jest ponad 8500 rodzajów wkładek topikowych, podstaw bezpiecznikowych i elementów uzupełniających. Produkty te zapewniają ochronę urządzeniom, instalacjom i ludziom. Patrząc pod tym kątem, oferujemy produkty pierwszej potrzeby. Firma posiada oddziały oraz partnerów handlowych w wielu krajach na sześciu kontynentach. W dziedzinie bezpieczników wysokonapięciowych firma SIBA jest liderem rynku europejskiego. Była jedną z pierwszych firm, które we wkładkach wysokonapięciowych wprowadziły wyzwalacze termiczne wbudowane w system wybijaka. Była to odpowiedź firmy na wyniki badań rozdzielnic z zestawami rozłączników wysokonapięciowych z bezpiecznikami. W badaniach tych stwierdzono, że przy niewielkich prądach przeciążeniowych może dochodzić do niedozwolonego przegrzewania się elementów izolacyjnych rozdzielnic powodującego ich uszkodzenie. Wyzwalacze termiczne stosowane przez firmę SIBA działają niezależnie od tego, czy przyczyną nadmiernego wzrostu temperatury jest uszkodzenie wkładki topikowej, spowodowane np. wyładowaniem atmosferycznym, czy wzrost temperatury wewnątrz rozdzielnicy nastąpił w wyniku innych przyczyn. We wkładkach topikowych niskonapięciowych o stykach nożowych (gG i aM) firma SIBA stosuje zintegrowany, podwójny system wskaźnika zadzia- nr 11/2013 łania. Ułatwia to obsłudze zlokalizowanie wkładek, które zadziałały. Wkładki topikowe o stykach nożowych produkowane są na napięcia znamionowe 500, 690 i 1000 V prądu przemiennego w wykonaniu standardowym z metalowymi pokrywami oraz z pokrywami z materiału izolacyjnego i izolowanymi zaczepami do chwytaka wkładki topikowej. W ofercie firmy SIBA znajdują się również wkładki topikowe o charakterystyce gTr specjalnie dostosowane do zabezpieczania transformatorów energetycznych. Wkładki te nie są oznaczane prądem znamionowym, lecz mocą transformatora, do którego zabezpieczania są przeznaczone. Szczególną uwagę firma SIBA przywiązuje do bezpieczników stosowanych w celu zabezpieczenia elementów półprzewodnikowych. Produkcja taka wymaga szczególnej precyzji wykonania topików do szeregu odmian bezpieczników różniących się kształtami korpusów i elementów stykowych oraz napięciami znamionowymi, zakresem wyłączania i kategorią użytkowania. Dostępne są bezpieczniki mające charakterystykę aR o niepełnej zdolności wyłączania oraz charakterystykę gR o pełnej zdolności wyłączania. Firma SIBA produkuje również bezpieczniki o charakterystyce gS (początkowo wprowadzone z oznaczeniem gRL), zabezpieczające nie tylko elementy półprzewodnikowe, ale również przewody w zabezpieczanym obwodzie. Osobną grupą są bezpieczniki prądu stałego do zabezpieczania półprzewodników. Bezpieczniki te przeznaczone są do stosowania między innymi w przekształtnikach częstotliwości i zasilaczach UPS. Do najnowszych produktów w tej grupie zaliczają się bezpieczniki do zabezpieczania baterii słonecznych. Są to bezpieczniki na znamionowe napięcie stałe 900 V i prą- dy znamionowe od 0,5 do 400 A. SIBA produkuje także bezpieczniki miniaturowe, począwszy od tradycyjnych, w korpusach szklanych lub ceramicznych, o średnicy 5 mm i długości 20 mm, poprzez subminiaturowe przeznaczone do montażu przewlekanego na płytkach drukowanych, aż Przykłady bezpieczników produkowanych w SIBA do bezpieczników SMD przeznaczonych do montażu po- obwód lub urządzenie, bez koniecznowierzchniowego. Bezpieczniki minia- ści wymiany. W firmie SIBA przywiązuje się dużą turowe mogą mieć różne charakterystyki czasowo-prądowe: bardzo szyb- wagę do jakości wytwarzanych produkką (FF), szybką (F), średniozwłoczną tów poprzez wdrożenie systemu jakości. (M), zwłoczną (T) i bardzo zwłoczną Kontroli podlegają dostarczane do pro(TT) oraz znamionowe zdolności wy- dukcji materiały i gotowe bezpieczniłączania od 35 lub 50 A aż do wielu ki. Przykładowo bezpieczniki wysokokA, w przypadku wykonań specjal- napięciowe sprawdzane są poprzez ponych. Bezpieczniki miniaturowe fir- miar rezystancji i badanie szczelności my SIBA znane były w Polsce pod mar- każdej wyprodukowanej wkładki topiką ELU. kowej. Własny dział badawczo-rozwoNajnowszą grupą bezpieczników jowy umożliwia szybką reakcję na pominiaturowych w ofercie firmy SIBA jawiające się nowe potrzeby użytkowsą bezpieczniki polimerowe PTC pro- ników, opracowując nowe konstrukcje dukowane w dwóch wykonaniach, do bezpieczników. SIBA produkuje wiele montażu przewlekanego i powierzch- nietypowych bezpieczników przeznaniowego. Te nietypowe bezpieczniki czonych dla specyficznych grup odbiorcharakteryzują się tym, że po prze- ców, np. dla górnictwa, kolei czy przekroczeniu określonej temperatury, mysłu okrętowego, gdzie niekorzystne np. w wyniku przeciążenia, ich rezy- warunki środowiskowe wymuszają kostancja wzrasta o kilka rzędów wiel- nieczność stosowania specjalnych konkości, powodując ograniczenie prądu strukcji bezpieczników. w zabezpieczanym obwodzie. Po ustąOddziałem niemieckiej firmy SIBA pieniu przyczyny przeciążenia i osty- w Polsce jest SIBA Polska Sp. z o.o. gnięciu bezpiecznika jego rezystancja (www.siba-bezpieczniki.pl). Więcej wraca do wartości zbliżonej do począt- informacji o firmie SIBA można znakowej. Bezpiecznik może dalej chronić leźć na www.siba-fuses.com. w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 39 prezentacja Eaton Road Show 2013 Mariusz Hudyga – Eaton Electric Sp. z o.o. We wrześniu br. po raz kolejny gościliśmy w Polsce samochód ekspozycyjny EATON. Prezentowane były w nim najnowsze rozwiązania w zakresie średnich napięć: wersja kompaktowa i modułowa rozdzielnic Xiria, innowacyjna rozdzielnica rozdziału pierwotnego Power Xpert FMX oraz przewody szynowe niskiego napięcia Power Xpert MP i XP. Dwutygodniowa trasa promocyjna zbiegła się z targami energetycznymi ENERGETAB w Bielsku-Białej. P odczas targów oprócz samochodu ekspozycyjnego z rozdzielnicami SN oraz przewodami szynowymi nn na stoisku firmy Eaton dostępny był także autobus EXPOLINER, w którym można było zobaczyć m.in. nowe wyłączniki powietrzne IZMX40, przemienniki częstotliwości z serii DA1 i DC1 oraz system SmartWireDT. W pawilonie zewnętrznym odwiedzający mogli zapoznać się z nową ofertą zasilaczy trójfazowych UPS 93PM, jednofazowych UPS 3S, prze- mienników częstotliwości Power XL oraz rozdzielnic kasetowych xEnergy z systemem SmartWire-DT (iMCC). Jednodniowe prezentacje odbyły się także w Tauron Dystrybucja oddział Gliwice, KGHM ZG Rudna i Lubin, ENEA Operator Poznań, ENEA Wytwarzania Elektrownia Kozienice, PGE Dystrybucja Oddział Łódź i PGE Dystrybucja Oddział Lublin. Uczestniczyło w nich ponad sto osób z kilkudziesięciu firm. Byli wśród nich głównie przedstawiciele najwięk- Samochód ekspozycyjny podczas targów ENERGETAB Prezentacja rozdzielnic Xiria 40 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l Samochód ekspozycyjny EATON szych spółek wytwarzania i dystrybucji elektrycznej, przemysłu wydobywczego i przetwórczego oraz projektanci. Dużym zainteresowaniem cieszyły się nowe rozwiązania rozdzielnic Xiria w wykonaniu modułowym. System Xiria-E bazując na sprawdzonych technologiach zastosowanych w rozdzielnicy kompaktowej Xiria pozwala na wykorzystanie szeregu nowych funkcjonalności. Wykonanie modułowe umożliwia dowolną konfigurację rozdzielnicy oraz przyszłościową rozbudowę. Połączenie pól poprzez złącza wtykowe sprawia, że montaż rozdzielnicy jest bardzo prosty i szybki. W przedziale kablowym pól rozłącznikowych i wyłącznikowych mogą zostać zabudowane przekładniki prądowe i napięciowe o klasie pomiarowej lub zabezpieczeniowej. W połączeniu z przestrzennym przedziałem obwodów pomocniczych daje to możliwość zastosowania praktycznie dowolnego przekaźnika zabezpieczeniowego, realizującego także zabezpieczenia kierunkowe. Dopełnieniem rodziny rozdzielnic Xiria jest pole pomiarowe przejściowe z przekładnikami prądowymi i napięciowymi w wykonaniu wsporczym. Rozwiązanie takie może być stosowane do celów rozliczeniowych za energię elektryczną i jest akceptowane praktycznie przez każdy zakład energetyczny. Powyższe właściwości rozdzielnicy są dostępne przy jednoczesnym zachowaniu małych gabarytów, braku konieczności przeglądów konserwacyjnych oraz wyeliminowaniu ryzyka zwarć wewnętrznych. Prezentowany zestaw składał się z trójpolowej rozdzielnicy kompaktowej, pola pomiarowego przejściowego oraz dwóch pól Xiria-E w wykonaniu modułowym. W pełni funkcjonalna, jednopolowa ekspozycja Power Xpert FMX umożliwiała prezentację zasady działania rozdzielnicy, pełnego cyklu łączeniowego oraz szeregu blokad wewnętrznych zapobiegających błędnym i niebezpiecznym operacjom. W rozdzielnicy zastosowano nowoczesny wyłącznik próżniowy z napędem elektromagnetycznym. Uzyskano w ten sposób wytrzymałość mechaniczną wynoszącą 30 000 operacji łączeniowych bez konieczności wykonywania przeglądów serwisowych. Wyłącznik wykonany jest w posta- nr 11/2013 reklama Energia pod kontrolą Rodzina rozdzielnic Xiria ci wtyczki z możliwością wymiany w ciągu 20 minut, co stanowi pewną alternatywę dla rozdzielnic dwuczłonowych. Rozdzielnica ma wykonanie przyścienne w klasie łukoochronności IAC AFL 25 kA/1s, bez konieczności stosowania dodatkowych kanałów czy komór wydmuchowych. Tłumienie energii łuku elektrycznego oraz filtrowanie gazów połukowych odbywa się w ceramicznych absorberach zabudowanych w górnej tylnej części pól. Nadmiar energii wydostaje się na zewnątrz poprzez klapy wy- dmuchowe. Pozwala to na znaczną oszczędność miejsca w pomieszczeniu stacji. Dużą ciekawość budziło przystosowanie rozdzielnicy do wykonywania próby napięciowej kabli SN bez konieczności otwierania przedziałów kablowych. Jest to możliwe dzięki zastosowaniu specjalnych otworów i sond probierczych. Znacznie usprawnia to okresowe badania kabli oraz eliminuje ryzyko błędów ludzkich podczas prac związanych z ingerencją w połączenie głowic kablowych. EATON jako jeden liderów branży elektroenergetycznej nieustannie prowadzi prace badawcze w poszukiwaniu rozwiązań i technologii, mających na celu zwiększenie niezawodności, wydajności i bezpieczeństwa obsługi urządzeń. Tegoroczny Road Show był znakomitą okazją do zaprezentowania nowości produktowych średniego napięcia oraz szczegółowego wyjaśnienia zasady ich działania. Innowacyjne rozwiązania wzbudzały żywe zainteresowanie wśród uczestników szkoleń. Pole rozdzielnicy Power Xpert FMX nr 11/2013 Eaton Electric Sp. z o.o. 80-299 Gdańsk ul. Galaktyczna 30 tel. 58 554 79 00 faks 58 554 79 09 [email protected] www.moeller.pl ENERGET YKA ENERGOELEK TRONIKA BUDOWNICT WO I PRZEMYSŁ reklama - 41 instalacje elektroenergetyczne analiza obciążeń i zużycia energii elektrycznej podczas imprezy masowej dr inż. Grzegorz Hołdyński – Politechnika Białostocka streszczenie Artykuł przedstawia wyniki badań pomiarowych podstawowych wielkości elektrycznych (prądów mocy czynnych i biernych) zarejestrowanych w układzie elektroenergetycznym niskiego napięcia, zasilającym urządzenia elektryczne wykorzystywane podczas wybranej imprezy masowej. Przedstawiona została również analiza wyników badań pod kątem oceny wartości obciążeń dla poszczególnych grup odbiorników, zużycia energii elektrycznej oraz kosztów związanych przyłączeniem do sieci i użytkowaniem energii. 42 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l Rys. G. Hołdyński W ramach przeprowadzonych badań zarejestrowano przebiegi zmienności podstawowych wielkości elektrycznych, takich jak: napięcia, prądy, moce czynne i bierne, współczynniki mocy oraz wskaźni- 19 maj 15:25 19 maj 17:25 19 maj 19:25 19 maj 21:25 19 maj 23:25 20 maj 01:25 20 maj 03:25 20 maj 05:25 20 maj 07:25 20 maj 09:25 20 maj 11:25 20 maj 13:25 20 maj 15:25 20 maj 17:25 20 maj 19:25 20 maj 21:25 20 maj 23:25 21 maj 01:25 21 maj 03:25 21 maj 05:25 21 maj 07:25 21 maj 09:25 21 maj 11:25 21 maj 13:25 21 maj 15:25 21 maj 17:25 21 maj 19:25 21 maj 21:25 21 maj 23:25 22 maj 01:25 22 maj 03:25 65 60 55 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 analiza przebiegów obciążeń Czas [data i godz.] Rys. 1. Przebieg zmian wartości średnich prądów w poszczególnych fazach zarejestrowanych w polu zasilającym aparaturę nagłaśniającą 85 80 75 70 65 60 55 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Rys. G. Hołdyński Obiektem badań były urządzenia i infrastruktura wykorzysty- niem wyników, natomiast w przypadku analizatora SONEL PQM 701 (oświetlenie i gastronomia) z 1-minutowym uśrednianiem wyników. Dla obydwu analizatorów w każdym okresie uśredniania rejestrowane były wartości średnie, maksymalne i minimalne wszystkich mierzonych wielkości elektrycznych. 19 maj 15:25 19 maj 17:25 19 maj 19:25 19 maj 21:25 19 maj 23:25 20 maj 01:25 20 maj 03:25 20 maj 05:25 20 maj 07:25 20 maj 09:25 20 maj 11:25 20 maj 13:25 20 maj 15:25 20 maj 17:25 20 maj 19:25 20 maj 21:25 20 maj 23:25 21 maj 01:25 21 maj 03:25 21 maj 05:25 21 maj 07:25 21 maj 09:25 21 maj 11:25 21 maj 13:25 21 maj 15:25 21 maj 17:25 21 maj 19:25 21 maj 21:25 21 maj 23:25 22 maj 01:25 22 maj 03:25 charakterystyka badanego obiektu oraz procedura badań wane podczas koncertów organizowanych w ramach Dni Kultury Studenckiej „Juwenalia” na terenie kampusu Politechniki Białostockiej. Do głównych urządzeń wykorzystywanych podczas tych koncertów zaliczyć można sprzęt nagłośnieniowy, oświetlenie sceny i terenu oraz dodatkowo punkty gastronomiczne. Teren imprezy zasilany był dwoma obwodami (kablami niskiego napięcia), przyłączonymi do dwóch pól liniowych rozdzielnicy niskiego napięcia stacji transformatorowej 15/0,4 kV umiejscowionej w jednym z budynków Politechniki Białostockiej. Jednym z kabli zasilana była aparatura nagłaśniająca, natomiast drugim oświetlenie sceny i terenu oraz punkty gastronomiczne. Badania pomiarowe prowadzone były w formie rejestracji ciągłej w dniach od 19 do 22 maja 2011 r. W tym czasie organizowane były trzy koncerty: 19, 20 i 21 maja w godz. 17:00 – 2:00. Poza tym w ciągu dnia (przed godz. 17) odbywały się próby do koncertów oraz imprezy towarzyszące. Przez większą część dnia działały punkty gastronomiczne. Do badań w ykorzyst y wane były dwa analizatory jakości energii. W polu liniowym zasilającym aparaturę nagłaśniającą zainstalowano analizator typu CIRCUTOR AR-5, natomiast w polu zasilającym oświetlenie i punkty gastronomiczne zainstalowano analizator typu SONEL PQM 701. W przypadku analizatora CIRCUTOR AR5 (nagłośnienie) rejestrację prowadzono z 5-minutowym uśrednia- [A] mpreza masowa w formie np. koncertu stanowi bardzo skomplikowane i jednocześnie bardzo ciekawe zagadnienie od strony organizacyjnej i logistycznej, a także z punktu widzenia zasilania w energię elektryczną. Ważną kwestią w tym przypadku jest informacja dotycząca zapotrzebowania mocy, która umożliwia odpowiedni dobór układu zasilania (miejsce przyłączenia do sieci elektroenergetycznej, przekrój przewodów, prąd znamionowy zabezpieczeń) oraz ewentualnych rozliczeń za energię elektryczną. Obecnie brak jest w literaturze kompleksowych opracowań i zaleceń dotyczących tych zagadnień. Zdarza się, że na potrzeby takich imprez wykonywana jest jedynie prowizoryczna instalacja, ponieważ osoby odpowiedzialne za przygotowanie układu zasilania nie zdają sobie sprawy z charakteru oraz wielkości obciążeń. [A] I Czas [data i godz.] Rys. 2. Przebieg zmian wartości maksymalnych prądów w poszczególnych fazach zarejestrowanych w polu zasilającym aparaturę nagłaśniającą nr 11/2013 Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl nr 11/2013 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 43 instalacje elektroenergetyczne Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl 44 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 11/2013 Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl reklama nr 11/2013 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 45 prezentacja Platinum nowa seria przycisków i przełączników Lovato Electric Norbert Borek – Lovato Electric Sp. z o.o. Lovato Electric poszerzyło ofertę aparatury sterującej i sygnalizacyjnej o przyciski i przełączniki serii Platinum. Kompaktowe wymiary, szybka i prosta instalacja, detale wykonania przyjazne dla użytkownika oraz możliwość modyfikacji konfiguracji to tylko niektóre z wielu zalet całej grupy – jednej z najbardziej kompletnych na rynku automatyki przemysłowej. D o produkcji przycisków i przełączników zastosowano materiały o doskonałej charakterystyce mechanicznej i odporności chemicznej, co sprawia, że mogą być stosowane w każdego typu środowisku, nawet niektórych typów kwasów, węglowodorów, alkoholi, zasad i organicznych związków chloru. Dodatkowo cała grupa charakteryzuje się szerokim zakresem temperatur stosowania: od –25° do 70°C. Dzięki ergonomicznej konstrukcji zachowującej dbałość o szczegóły urządzenia mogą być stosowane w każdego typu aplikacjach, również takich, które wymagają wyrafinowanej estetyki. Z punktu widzenia wykonania, funkcjonalności, wydajności i niezawodności przyciski i przełączniki serii Platinum są jedną z najbardziej kompletnych i wszechstronnych serii tego typu urządzeń dostępnych na rynku automatyki przemysłowej. aplikacji, gdzie panel musi być czyszczony wodą pod wysokim ciśnieniem lub gdzie wymagana jest wysoka czystość maszyn. Wszystkie głowice przycisków i przełączników spełniają wymogi wysokiego stopnia ochrony: IP66 (typ 4X wg UL), IP67 według normy IEC 60529 i IP69K według normy DIN 40050. Stopień ochrony IP66 wymaga, by operator został przetestowany silnym strumieniem wody padającym pod różnym kątem; natomiast stopień ochrony IP67 wymaga ochrony przed zalaniem przy zanurzeniu w wodzie przez trzydzieści minut i na głębokość jednego metra. Jeszcze bardziej zdumiewające są wymogi stopnia ochrony IP69K, które określają, iż głowica operatora musi być przetestowana silnym strumieniem wody pod wysokim ciśnieniem (100 bar przy 80°C) pod czterema różnymi kątami 0°, 30°, 60° i 90°, pod każdym kątem, co najmniej trzydzieści sekund. wysoki stopień ochrony szybka instalacja Przyciski i przełączniki serii Platinum mogą być używane w ekstremalnych warunkach, jak w przypadku Kolejną cechą i zarazem zaletą przycisków i przełączników serii Platinum jest szybka instalacja. Wszystkie głowi- klik! Jedną z głównych zalet przycisków i przełączników serii Platinum jest szybka instalacja 46 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l Nowa seria przycisków i przełączników Platinum ce operatorów mogą być wstępnie zamocowane w otworze montażowym dzięki specjalnej funkcji uszczelki (zasysanie) i następnie trwale zamocowane przy użyciu gwintowanej nakrętki. Właściwy montaż umożliwia bolec antyrotacyjny, dostępny w każdym wykonaniu operatora, który uniemożliwia obracanie się głowicy w przystosowanym do tego otworze montażowym. W przypadku, gdy otwór montażowy nie posiada wycięcia, bolec antyrotacyjny chowa się podczas montażu w korpusie operatora zapewniając najwyższy stopień ochrony. Nowa seria oferuje niewielką głębokość wewnętrzną, tylko 43 mm od płyty montażowej klik! do końca pierwszej linii zestyków pomocniczych, co aktualnie stanowi jeden z najlepszych wyników na rynku i pozwala na zmniejszenie odległości montażowych dla dwóch operatorów do 30×40 mm. Adapter montażowy, zestyki pomocnicze i źródła światła montuje się na zatrzaski, bez użycia jakichkolwiek narzędzi. doskonała charakterystyka mechaniczna i elektryczna Oferta Lovato Electric spełnia wymogi normy EN 60947-5-1. Dzięki starannemu wykonaniu cała seria oferuje wysoką trwałość mechaniczną: pięć milionów cykli dla przycisków z samoczynnym powrotem, które są najbardziej rozpowszechnione na rynku, milion cykli dla przełączników, przycisków dwuklawiszowych i trzyklawiszowych oraz trzysta tysięcy dla przycisków grzybkowych. Zestyki pomocnicze łączą w sobie niewielkie wymiary mechaniczne i wysoką przewodność elektryczną (5 V – 1 mA), co umożliwia stosowanie w aplikacjach każ- nr 11/2013 10 mm tylko 43 mm Nowa seria charakteryzuje się niewielką głębokością wewnętrzną, tylko 43 mm od płyty montażowej do końca pierwszej linii zestyków pomocniczych dego typu. Źródła światła LED, również o niewielkich wymiarach mechanicznych, zapewniają dobrą wizualizację przycisków i przełączników dzięki wysokiej intensywności świecenia; elementy świetlne posiadają również wysoką trwałość elektryczną i zabezpieczenie przeciwprzepięciowe, ograniczające piki napięciowe i prądowe, gdy zostały zamontowane równolegle do obciążeń indukcyjnych; dodatkowo elementy świetlne zabezpieczone są na wypadek występowania wibracji, posiadają ograniczone zjawisko migotania i ochronę przed żarzeniem w przypadku obecności prądów indukowanych w przewodach. modyfikacja i konfiguracja Lovato Electric zaprojektowało nową serię Platinum, by zaspokoić różne wymagania klientów co do modyfikacji i konfiguracji. Nowa seria oferuje na przykład możliwość wymiany pokrywki i dyfuzora (dowolny typ i kolor) w zależności od funkcji i typu aplikacji, umożliwia montaż do 9 zestyków pomocniczych (NO lub NC) oraz konfigurację zadziałania zestyków centralnych dla przełączników. Wśród nowych przycisków należy zwrócić uwagę na przyciski do kasowania mechanicznego, które umożliwiają regulację trzpienia od przodu przycisku (1…4 mm) i jednoczesne zamontowanie zestyków pomocniczych; przyciski grzybkowe do zatrzymania awaryjnego, zgodne z normą ISO 13850, która wymaga wymuszonego zadziałania operatora i które typowo wykonane są w wersji z odblokowaniem przez obrót, pociągnięcie lub kluczem; przyciski dwuklawiszowe i trzyklawiszowe, zaprojektowane, by zapewnić minimalne odległości Platinum oferuje możliwość wymiany pokrywki i dyfuzora montażowe (30×55 mm) i wysoki stopień ochrony IP69K. reklama LOVATO Electric Sp. z o.o. 55-330 Błonie k. Wrocławia ul. Zachodnia 3 tel. 71 797 90 10 faks 71 797 90 20 [email protected] www. LovatoElectric.pl reklama nr 11/2013 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 47 ochrona przeciwporażeniowa problemy dobezpieczania wyłączników różnicowoprądowych dr hab. inż. Stanisław Czapp – Politechnika Gdańska W yłączniki różnicowoprądowe z wbudowanym zabezpieczeniem nadprądowym (RCBO – ang. residual current operated circuit-breakers with integral overcurrent protection) mają zdolność wyłączania porównywalną z wyłącznikami nadprądowymi. Producent podaje informację o prądzie znamionowym zwarciowym umownym, np. 6 kA lub 10 kA, do którego nie jest wymagane dobezpieczenie [3, 5, 7]. Wyłączniki różnicowoprądowe bez wbudowanego zabezpieczenia nadprądowego (RCCB – ang. residual current operated circuit-breakers without integral overcurrent protection) mają niewielką zdolność wyłączania prądu różnicowego. Najmniejsza wymagana jej wartość to zaledwie 10-krotny prąd znamionowy ciągły (jednak nie mniej niż 500 A), więc w praktyce z zasady wymagają dobezpiecze- 1000 1500 3000 4500 6000 10000 Producenci mogą produkować wyłączniki różnicowoprądowe wytrzymujące większy prąd szczytowy i większą całkę Joule’a niż podane w tabeli 1. Podają wtedy największy dopuszczalny prąd zwarciowy początkowy w miejscu zainstalowania wyłącznika różnicowoprądowego i dodają symbol graficzny bezpiecznika, jeśli dobezpieczenie jest konieczne streszczenie W artykule przedstawiono problematykę dobezpieczania wyłączników różnicowoprądowych. Przeanalizowano dobezpieczanie bezpiecznikami oraz dobezpieczanie wyłącznikami nadprądowymi instalacyjnymi. Zwrócono uwagę na to, że w niektórych przypadkach urządzenie dobezpieczające znacznie ogranicza możliwość wykorzystania prądu znamionowego ciągłego wyłączników różnicowoprądowych. In, w [A] Inc, IΔc, w [A] 500 różnicowoprądowego. Wytrzymywany prąd szczytowy is powinien być natomiast nie mniejszy niż prąd ograniczony io wspomnianego bezpiecznika bądź wyłącznika nadprądowego [4, 5]. Rozpatrując wyłącznik różnicowoprądowy o prądzie znamionowym ciągłym In = 40 A i prądzie znamionowym zwarciowym umownym 6 kA, na podstawie tabeli 1. można stwierdzić, że wyłącznik ten powinien wytrzymać prąd szczytowy do is = 3 kA oraz całkę Joule’a do I2t = 11,5 kA2s. Wartości wymagane przez normę [7] wydają się nieduże i w obwodach, w których spodziewany prąd zwarciowy ma wartość zbliżoną do prądu znamionowego zwarciowego umownego wyłącznika różnicowoprądowego, zachodzi ryzyko ich przekroczenia, co może doprowadzić do uszkodzenia wyłącznika różnicowoprądowego. nia. Dobezpieczenie ma również zapewnić, że w stanie zamkniętym wyłącznik różnicowoprądowy wytrzyma cieplne i elektrodynamiczne skutki przepływu prądu przy zwarciu między przewodami czynnymi (L-L, L-N). Jeżeli instaluje się wyłącznik różnicowoprądowy bez wbudowanego zabezpieczenia nadprądowego (RCCB), to poprzedzać go powinno osobne zabezpieczenie nadprądowe i jednym z kryteriów jego doboru jest dobezpieczanie wyłącznika różnicowoprądowego. Norma przedmiotowa [7] wymaga, aby wyłączniki różnicowoprądowe RCCB wytrzymywały prąd szczytowy is oraz całkę Joule’a I2t o wartościach podanych w tabeli 1. Wytrzymywana całka Joule’a powinna być nie mniejsza niż całka wyłączania I2tw bezpiecznika bądź wyłącznika nadprądowego stanowiącego dobezpieczenie wyłącznika ≤ 16 ≤ 20 ≤ 25 ≤ 32 ≤ 40 ≤ 63 is [kA] 0,45 0,47 0,5 0,57 I2t [kA2s] 0,4 0,45 0,53 0,68 is [kA] 0,65 0,75 0,9 1,18 0,50 0,9 1,5 2,7 1,02 1,1 1,25 1,5 1,9 2,1 1 1,5 2,4 4,1 9,75 1,1 1,2 1,4 1,85 2,35 3,3 1,2 1,8 2,7 4,5 8,7 22,5 is [kA] 1,15 1,3 1,5 2,05 2,7 3,9 I2t [kA2s] 1,45 2,1 3,1 5,0 9,7 is [kA] 1,3 1,4 1,7 2,3 3 I2t [kA2s] 1,6 2,4 3,7 6,0 11,5 is [kA] 1,45 1,8 2,2 2,6 3,4 I2t [kA2s] 1,9 2,7 4 6,5 I2t [kA2s] is [kA] I2t [kA2s] is [kA] I2t [kA2s] 12 ≤ 80 ≤ 100 3,5 3,8 ≤ 125 22 28 4,05 25 4,3 24 26 4,3 31 4,7 31 5,1 31 42 4,8 45 5,3 3,95 72,5 5,6 82,0 5,8 48 65,0 6 6,4 48 60,0 I2 t Tab. 1. Wytrzymywane przez wyłącznik różnicowoprądowy RCCB wartości całki Joule’a i prądu szczytowego is , gdzie: In – prąd znamionowy ciągły wyłącznika różnicowoprądowego, Inc – prąd znamionowy zwarciowy umowny wyłącznika różnicowoprądowego, IΔc – prąd znamionowy różnicowy zwarciowy umowny wyłącznika różnicowoprądowego [7] 48 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 11/2013 Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl nr 11/2013 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 49 ochrona przeciwporażeniowa Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl 50 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 11/2013 Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl reklama nr 11/2013 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 51 ochrona przeciwporażeniowa system przeciwpożarowy wykorzystujący wyłączniki różnicowoprądowe dr inż. Janusz Konieczny, dr inż. Ryszard Zacirka – Politechnika Wrocławska zagrożenie pożarowe w obiektach mieszkalnych Wprowadzenie obowiązku stosowania wyłączników różnicowoprądowych dla ochrony wybranych obwodów instalacji (od roku 1995 [1]) spowodowało, że w znacznej liczbie instalacji znajduje się taki aparat. Liczba obwodów, w których wymaga się stosowania tego rodzaju zabezpieczenia, poszerzała się na przestrzeni lat [2, 6, 7, 8]. Chociaż obecnie nie wymaga się, aby wyłącznikiem różnicowo- 52 prądowym zabezpieczać całą instalację [2, 8], to w wielu przypadkach (np. w mieszkaniach w budynkach wielorodzinnych lub w niewielkich domach jednorodzinnych) stosuje się jeden wysokoczuły wyłącznik różnicowoprądowy dla całego obiektu. Zadziałanie wyłącznika spowoduje zatem wyłączenie zasilania w całej instalacji bądź w jej części. Znaczna liczba pożarów, jakie powstają w budynkach mieszkalnych, to pożary powodowane uszkodzeniem w instalacjach lub w elektrycznych urządzeniach odbiorczych. Stosowanie wyłączników różnicowoprądowych (chociażby średnioczułych – o I Δn = 100 ÷ 500 mA, a tym bardziej wysokoczułych – o I Δn ≤ 30 mA) znacznie zmniejsza prawdopodobieństwo powstania pożaru w wyniku uszkodzenia w instalacji lub w urządzeniach odbiorczych. Uszkodzenie izolacji przewodów w części instalacji ułożonej na stałe, w sposób mogący doprowadzić do pożaru, jest bardzo mało prawdopodobne, zwłaszcza w instalacjach nowych. Wynika to zarówno z czasu eksploatacji tych instalacji, jak i ze stosowanych w nich materiałów izolacyjnych. Znacznie większe prawdopodobieństwo pożaru stwarzają uszkodzenia w urządzeniach odbiorczych oraz w elementach instalacji niebędących ich częścią stałą, np. w przedłużaczach. Przedłużacze są specyficznym elementem instalacji: służą, tak jak instalacja stała obiektu, do zasilania różnych urządzeń odbiorczych użytkowanych w obiektach mieszkalnych, a jednocześnie nie są w żaden sposób skoordynowane z zabezpieczeniami chroniącymi przed skutkami zwarć i przeciążeń. Do przedłużacza o dowolnie małym przekro- rozdzielnica główna B10 ju i znacznej długości, nie zwracając uwagi na zastosowane w instalacji zabezpieczenia przetężeniowe, podłączyć można urządzenia odbiorcze o zbyt dużej mocy, ograniczonej jedynie przez prąd znamionowy zabezpieczenia. Konsekwencją tego może być przeciążenie w żyłach przedłużacza, stwarzające zagrożenie pożarowe. Podobna sytuacja może wystąpić w urządzeniach odbiorczych. Wprawdzie uszkodzenie w urządzeniu mogące prowadzić do pożaru powinno zostać wykryte przez zabezpieczenia instalacji (np. wyłącznik różni- pomieszczenie nr 1 B16 40 A 0,5 A S czujnik B10 pomieszczenie nr 2 B16 25 A 0,03 A czujnik Rys. 1. Sposób instalacji czujników w instalacji 1-fazowej (liniami przerywanymi zaznaczono zależności czujnik-wyłącznik) streszczenie W artykule przedstawiono koncepcję systemu automatycznie wyłączającego zasilanie obiektu w sytuacjach awaryjnych, zbudowanego na podstawie dedykowanych czujników współpracujących z klasycznymi elementami instalacji elektrycznej. Przedstawiono możliwe obszary zastosowań tego systemu, zwrócono uwagę na sytuacje mogące zaburzyć jego prawidłową pracę oraz zaproponowano rozwiązania pozwalające na ich uniknięcie. w w w. e l e k t r o . i n f o . p l Rys. J. Konieczny, R. Zacirka edną z metod wykrywania pożaru jest stosowanie czujników dymu lub ognia. Odcięcie dopływu energii elektrycznej po wykryciu zagrożenia przez czujnik wymaga zastosowania specjalnego systemu, przeznaczonego do tego celu. Oprócz samych czujników, w skład takiego systemu musi wchodzić centralka sterująca znajdującym się w rozdzielnicy wyłącznikiem z cewką wybijakową lub zanikową, a także medium służące do komunikacji pomiędzy elementami systemu. Komunikacja ta realizowana jest za pomocą dedykowanego okablowania lub bezprzewodowo. System taki powinien być zatem przewidziany już na etapie projektu budowlanego i wymaga dodatkowych, niekiedy dość znacznych, nakładów finansowych. Znacznie prostszym, przedstawionym w artykule rozwiązaniem, jest system, którego idea działania opiera się na współpracy elementów wykrywających stan awaryjny (czujników) z urządzeniami, które występują w klasycznej instalacji elektrycznej. L zasilanie N człon detekcji zagrożenia człon decyzyjny człon generujący prąd upływowy Rys. 2. Schemat ideowy czujnika nr 11/2013 PE Rys. J. Konieczny, R. Zacirka J reklama Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl nr 11/2013 53 ochrona przeciwporażeniowa Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl reklama STEROWANIE AGREGATÓW ORAZ SILNIKÓW [email protected] www.comap.cz www.comapsystems.com/pl 54 DOSTAWA STEROWNIKÓW ORAZ KOMPLEKSOWA REALIZACJA ROZWIĄZAŃ SYSTEMÓW STEROWANIA w w w. e l e k t r o . i n f o . p l abstract Fire protection system using residual circuit devices The paper presents the concept of system for automatic power-off in case of emergency, which was built on the basis of dedicated sensors cooperating with the conventional elements of the electrical installation. The possible areas of application of this system were presented. Attention was drawn to situations that may disturb its proper operation and solutions to avoid them were proposed. nr 11/2013 ps yr o s tjeem k ty g w a r a n t o w a n e g o z a s i l a n i a dobór mocy zespołu prądotwórczego (część 2) projektowanie ochrony przeciwporażeniowej w instalacjach elektrycznych zasilanych z generatora zespołu prądotwórczego mgr inż. Julian Wiatr W drugiej części artykułu publikowanego w nr. 9/2013 skupimy się na zasadach projektowania ochrony przeciwporażeniowej oraz jej ocenie w istniejących układach zasilania awaryjnego. zasady projektowania ochrony przeciwporażeniowej S pośród trzech układów sieci: TT, IT i TN (TN-C; TN-C-S i TN-S), do zasilania obiektów budowlanych najbardziej nadaje się układ TN-S lub TN-C-S. Układ IT może być stosowany tylko w ograniczonym zakresie (np. blok operacyjny lub OIOM w szpitalu) po spełnieniu określonych warunków. Warunek samoczynnego wyłączenia w sieci TN należy uznać za spełniony, jeżeli: ZS ≤ Uo Ia (1) Z S = ( X k1G + X L )2 + ( R kG + R L )2 (2) W praktyce korzysta się z innej postaci tego wzoru: I k1 = 0, 8 ⋅ U0 ZS (3) gdzie: Zs – impedancja pętli zwarciowej obejmującej źródło zasilania, przewód roboczy, aż do punktu zwarcia i przewód ochronny między punktem zwarcia a źródłem, w [Ω], Ia – prąd powodujący samoczynne zadziałanie urządzenia wyłączającego, w czasie zależnym od napięcia znamionowego Uo podanego w tabeli 1., RkG – rezystancja uzwojeń generatora ( R kG = 0, 03 U2nG ), w [Ω], SnG Xk1G – reaktancja generatora dla zwarć jednofazowych, w [Ω], RL – rezystancja kabla zasilającego oraz przewodów instalacji odbiorczej, w [Ω], XL – reaktancja kabla zasilającego oraz przewodów instalacji odbiorczej, w [Ω], Uo – napięcie pomiędzy przewodem fazowym a uziemionym przewodem ochronnym (PE) lub ochronno-neutralnym (PEN), w [V], UnG – napięcie znamionowe generatora zespołu prądotwórczego, w [kV], SnG – moc znamionowa generatora zespołu prądotwórczego, w [MVA]. 50 V < Uo ≤ 120 V s Układ sieci ac TN 0,8 TT 0,3 dc Wyłączenie może być wymagane z innych przyczyn niż ochrona przeciwporażeniowa Uwagi: 1. Dłuższe czasy wyłączenia mogą być dopuszczone w sieciach rozdzielczych oraz elektrowniach i w sieciach przesyłowych systemów. 2. Krótsze czasy wyłączenia mogą być wymagane dla specjalnych instalacji lub lokalizacji objętych arkuszami normy PN-IEC (HD) 60364 grupy 700. 3. Dla układu sieci IT samoczynne wyłączenie zasilania nie jest zwykle wymagane po pojawieniu się pojedynczego zwarcia z ziemią. 4. Maksymalne czasy wyłączenia podane w tabeli 7. powinny być stosowane do obwodów odbiorczych o prądzie znamionowym nieprzekraczającym 32 A. 5. Jeżeli w układzie sieci TT wyłączenie jest realizowane przez zabezpieczenia nadprądowe, a połączenia wyrównawcze ochronne są przyłączone do części przewodzących obcych znajdujących się w instalacji, to mogą być stosowane maksymalne czasy wyłączenia przewidywane dla układu sieci TN. 6. W układach sieci TN czas wyłączenia nieprzekraczający 5 s jest dopuszczony w obwodach rozdzielczych i w obwodach niewymienionych w pkt 4. 7. W układach sieci TT czas wyłączenia nieprzekraczający 1 s jest dopuszczony w obwodach rozdzielczych i w obwodach niewymienionych w pkt 4. 8. Jeżeli samoczynne wyłączenie zasilania nie może być uzyskane we właściwym czasie, to powinny być zastosowane dodatkowe połączenia wyrównawcze ochronne. Uo, w [V] Dla napięcia dotykowego dopuszczalnego długotrwale, w [s] UL ≤ 25 V ac; UL ≤ 60 V dc 120 0,35 230 0,20 277 0,20 400 0,05 480 0,05 580 0,02 Tab. 2. Maksymalne czasy wyłączenia dla warunków środowiskowych o zwiększonym zagrożeniu w układzie sieci TN (wg PN-HD 60364-4-481:1994) 120 V < Uo ≤ 230 V s 230 V< Uo ≤ 400 V s Uo > 400 V s ac dc ac dc ac dc 0,4 5 0,2 0,4 0,1 0,1 0,2 0,4 0,07 0,2 0,04 0,1 Objaśnienia: Uo – nominalne napięcie ac lub dc przewodu liniowego względem ziemi Tab. 1. Maksymalne czasy wyłączenia dla normalnych warunków środowiskowych wg PN-HD 60364-4-41:2009 nr 11/2013 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 55 systemy gwarantowanego zasilania Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl 56 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 11/2013 Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl nr 11/2013 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 57 systemy gwarantowanego zasilania Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl 58 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 11/2013 Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl reklama Agregaty prądotwórcze FLIPO ENERGIA Sp. z o.o. Oficjalny autoryzowany Master Dystrybutor firmy SDMO Industries. Specjalistyczna firma agregatowa na rynku zasilania gwarantowanego w Polsce. Dostawy agregatów we wszystkich wersjach wyposażenia w zakresie mocy od 5 do 3300kVA. Automatyka agregatu dopasowana do potrzeb klienta. Oferujemy: projekty Systemów Zasilania, specjalistyczne uzgodnienia, dobór urządzeń i rozwiązań technicznych, kompletacja dostaw, usługi realizacji instalacji dedykowanych, wentylacji, wydechu spalin, zasilania paliwem, serwis gwarancyjny , opieka serwisowa nr 11/2013 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 59 napędy i sterowanie napięcia zaburzeń doziemnych i międzyfazowych w napędach z przekształtnikami częstotliwości dr inż. Jerzy Szymański – Uniwersytet Technologiczno–Humanistyczny im. Kazimierza Pułaskiego w Radomiu Napędowe przekształtniki częstotliwości z falownikami MSI są generatorami napięcia zaburzeń doziemnych i międzyfazowych. Są to efekty uboczne kształtowania trójfazowego napięcia odkształconego w falowniku. W publikacji autor omówił zjawisko powstawania napięcia zaburzeń doziemnych i międzyfazowych. Na podstawie analizy widmowej napięć falownika zostało wyjaśnione postępowanie mające na celu ograniczanie negatywnych sutków występowania zaburzeń doziemnych i międzyfazowych. model PC modulator MSI Rys. 1. Model przekształtnika częstotliwości z wydzieleniem prostownika jako przekształtnika ac/dc i falownika jako przekształtnika dc/ac ekran lub zbrojenie korpus silnika PE lub PN Rys. 2. System napędowy z przekształtnikiem częstotliwości z zaznaczonymi pasożytniczymi pojemnościami ekranowanego przewodu silnikowego i silnika 60 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l Rys. J. Szymański W artykule opisane są napięcia powodujące powstawanie prądów międzyfazowych i doziemnych w napędach z przemysłowymi przekształtnikami częstotliwości. Odkształcone napięcie fazowe wytwarzane przez dwupoziomowy falownik napięciowy zawiera harmoniczne napięcia zaburzeń międzyfazowych i doziemnych, co przebadano metodą symulacyjną. Wnioski z analizy napięć falownika wykazały celowość stosowania komercyjnych filtrów silnikowych LC do tłumienia jedynie zaburzeń międzyfazowych. W artykule autor wykazał, że ograniczenie negatywnych skutków napięcia doziemnego falownika jest zadaniem złożonym i w szczególnych przypadkach trudnym technicznie do zrealizowania. falownik prostownik 3f6d filtr EMC-P 2×Cf1 = 0,33 μF streszczenie nr 11/2013 Rys. J. Szymański W systemach napędowych zasilanych w układzie TN wysokoczęstotliwościowe prądy doziemne wytworze przez przemysłowe przekształtniki częstotliwości przepływają przez uzwojenia transformatora. Prądy te uniemożliwiają stosowanie wyłączników różnicowoprądowych jako elementów uzupełniającej ochrony przeciwporażeniowej. Zastosowanie w tych układach wyłączników różnicowoprądowych skutkowało będzie niekontrolowanym ich działaniem wywołanym przez prądy doziemne, charakterystyczne dla tego typu układów zasilających. Napędowe przekształtniki częstotliwości nazywane są także przemiennikami, przetwornicami lub mniej poprawnie falownikami czy inwerterami. Dla wyjaśnienia powstawania napięć zaburzeń różnicowych (międzyfazowych) i wspólnych (doziemnych) (ang. DM – differential mode voltage, CM – common mode voltage) autor zaproponował model przekształtnika częstotliwości pokazany na rysunku 1. Zaproponowany na rysunku 1. model napędowego przekształtnika częstotliwości umożliwia niezależne badanie współpracy prostownika 3f6d z transformatorem poprzez zadawanie obciążenia baterii kondensatorów rezystorem Rdc oraz badanie wpływu relacji pomiędzy indukcyjnościami obwodu dc prostownika i indukcyjnościami zastępczymi transformatora. Model umożliwia też badanie napięcia doziemnego wytwarzanego przez prostownik 3f6d. Przy założonym stanie obciążenia prostownika można badać wpływ zastosowanej modulacji MSI w falowniku, odwzorowanym tutaj przez trójfazowe źró- reklama Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl nr 11/2013 61 napędy i sterowanie Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl 62 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 11/2013 Najlepszą kontrolę silnika elektrycznego napędzającego maszynę zapewni przetwornica częstotliwości VLT®. Danfoss dzięki globalnej organizacji sprzedaży i serwisu jest obecny i oferuje swoje produkty oraz usługi w ponad 100 krajach. Także w Polsce nasi eksperci służą Klientom fachowym doradztwem. To wszystko aby pomóc zaprojetować efektywny i oszczędny układ sterowania napędem elektrycznym. Danfoss Drives jest światowym liderem w produkcji elektronicznie regulowanych napędów, stosowanych w każdym obszarze działalności przemysłowej. to rok w historii na świecie Danfoss rozpoczął masową produkcję przetwornic częstotliwości o nazwie VLT ® Danfoss Poland Sp. z o.o., ul. Chrzanowska 5, 05-825 Grodzisk Mazowiecki Telefon: (48 22) 755 06 68 • Telefax: (48 22) 755 07 01 e-mail: [email protected] napędy i sterowanie Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl 64 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 11/2013 automatyka precyzyjne pomiary przesunięcia i kąta obrotu – wprowadzenie mgr inż. Karol Kuczyński Urządzenia wykonawcze są stosowane w zwykłych zadaniach, gdzie jeden napęd realizuje pojedynczy ruch, jak również w zaawansowanych systemach, gdzie wiele urządzeń wykonawczych wykonuje skoordynowane i kontrolowane przemieszczenia (np. roboty przemysłowe). Proste zadania są łatwo realizowane i zwykle wymagają nieskomplikowanych rozwiązań do kontroli położenia urządzenia wykonawczego. Występują jednak bardziej złożone systemy zintegrowane, które realizują złożone zadania wymagające kontroli przemieszczeń elementu wykonawczego i zamkniętej pętli sprzężenia zwrotnego. P omiary ruchu liniowego i obrotowego występują najczęściej w urządzeniach i układach napędowych maszyn wielu gałęzi przemysłu. Przykładem mogą być obrabiarki skrawające, systemy telemetryczne, a także urządzenia dźwigowe i roboty przemysłowe. optyczna detekcja przesunięcia lub kąta obrotu Jednym z istotniejszych elementów mających wpływ na dokładność maszyny są układy pomiarowe powszechnie zwane liniałami lub enkoderami. Optyczne układy pomiarowe zliczają przetworzone sygnały elektryczne, które powstają w fotodetektorach w wyniku pojawienia się strumienia świetlnego modulowanego pasywnymi i aktywnymi polami wzorca. Najczęściej pasywne i aktywne pola reprezentowane są przez ciemne i jasne szczeliny o równej szerokości na wzorcu, które są naprzemiennie rozmieszczone względem siebie. Układ detekcyjny jest połączony z licznikiem rewersyjnym, który zlicza liczbę prążków na wzorcu. Dioda LED umieszczona w głowicy odczytowej oświetla powierzchnię liniału pod pewnym kątem. Powierzchnia liniału jest w przybliżeniu siatką dyfrakcyjną o stałej rzędu kilku lub kilkunastu mikrometrów. Światło ugięte na pierwszym rzędzie dyfrakcyjnym przechodzi przez kolejną nr 11/2013 siatkę przeciwwzorca. Zdudnienie częstości przestrzennej wzorca i przeciwwzorca generuje w płaszczyźnie liniału prążki interferencyjne. Układ detekcyjny uśrednia sygnał z kilkudziesięciu oświetlonych pól liniału oraz bardzo dokładnie go filtruje, co w rezultacie daje dużą stabilność sygnału nawet gdy liniał jest zanieczyszczony lub uszkodzony. Przykładowe rozwiązanie przedstawia rysunek 1. Układ pomiarowy składa się z głowicy odczytowej oraz wzorca. Wzorcem jest stalowa taśma o szerokości 6 mm pokryta cienką warstwą złota oraz specjalnego lakieru w celach ochronnych. Najdłuższe odcinki liniału mają nawet 100 m długości. Liniał z reguły transportowany jest w szpulach w postaci zwiniętego krążka na specjalnym bębnie. Głowica odczytowa posiada możliwość interpolowania sygnału czytanego z liniału nawet 2000-krotnie. Z tego względu 20 μm podziałka na liniale może być podzielona 2000 razy dając w rezultacie rozdzielczość 10 nm. Sygnałem wyjściowym jest najczęściej sinusoida, której okres równy jest stałej podziałki liniału 20 μm. Układ pomiarowy najczęściej posiada opcję czytania punktów referencyjnych oraz dodatkowe wejścia przeznaczone do wyłączników krańcowych [3]. Dla użytkowników wymagających wyższych dokładności oraz dużych prędkości pomiarowych istnieją rozwiązania, które zapewniają dokładność nawet do 1 μm/m i rozdzielczości 5 nm. Jednym z takich rozwiązań jest układ pomiarowy RELM, który składa się z inwarowego wzorca charakteryzującego się wpółczynikiem rozszerzalności 0,6 μm/m/ºC. Liniał inwarowy jest rozwiązaniem, które posiada znacznie lepszą dokładność niż dotychczas uznawane za najdokładniejsze liniały szklane. Dzięki swojej budowie liniał inwarowy może mieć znacznie mniejszy przekrój niż liniał szklany, jak również jego montaż jest dużo wygodniejszy przez zminimalizowanie ryzyka uszkodze- nia [4]. Wadą układów tego typu jest ograniczona długość liniału inwarowego wynosząca zaledwie 1,2 m. Dla dłuższych osi pomiarowych, nawet do 5 m, można zastować rozwiązanie równie dokładne w postaci liniału stalowego o dokładności nieprzekraczającej ±4 μm na długości 5 metrów. Interesującym rozwiązaniem jest zastosowanie optycznego enkodera kątowego służącego do pomiaru przemieszczeń kątowych. W tym rozwiązaniu pierścień enkodera połączony jest sztywno z wałkiem, a głowica pomiarowa umieszczona jest bezpośrednio nad liniałem, co eliminuje konieczność przeniesienia napędu na enkoder. Rozwiazanie takie minimalizuje błędy wynikające z luzu oraz histerezy w przypadku zmiany kierunku obrotu [4]. Taki układ stosowany jest w urządzeniach z dużym momentem obrotowym sterowanych precyzyjnie za pomocą serwomechanizmów. Zasada działania enkodera polega na zlicza- Fot. 1. Budowa enkodera typu LinACE [5] w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 65 automatyka Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl 66 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 11/2013 zestawienie zestawienie enkoderów liniowych Dystrybutor Balluff Sp. z o.o. 54-424 Wrocław, ul. Muchoborska 16 tel. 71 338 49 29 faks 71 338 49 30 [email protected] www.balluff.pl IMPOL-1 F. Szafrański Sp. J. 02-255 Warszawa, ul. Krakowiaków 103 tel. 22 886 56 02 faks 22 886 56 04 [email protected] www.impol-1.pl Renishaw Sp. z o.o. 02-823 Warszawa ul. Osmańska 12 tel. 22 577 11 80, faks 22 577 11 81 [email protected] www.renishaw.pl Producent Balluff Kubler Renishaw BML S1/S2 LI20 LM10 Typ: inkrementalny/absolutny +/+ +/– +/+ Wersja: magnetyczny/optoelektroniczny/ pojemnościowy +/–/– +/–/– +/–/– taśma/pierścień magnetyczny taśma/pierścień magnetyczny taśma/pierścień magnetyczny do 2* 1 0,1–1,5* 48* 50 100* Maksymalna rozdzielczość, w [mm] 0,001* 0,01 0,001* Dokładność pomiaru, w [μm/m] ±10* ±10 ±10* 20* 25 25* 50/100* 2 2* 10–30/5 ±5%* 4,8–30 dc (push-pull) 4,8–26 dc (RS-422) 4,7–7* dc <50 ≤60 ≤30 – –/20 – HTL, TTL, SSI, BiSS 10–30 V RS-422, push-pull RS-422, sin/cos, push-pull, open collector 2–4/30* 6/250 4/8000* Odporność na wibracje – 30 g/10...2000 Hz 300 m/s2 Odporność na uderzenia – 500 g/1 ms 300 m/s2 IP67 IP67/IP68/IP69k IP68 13×12×35/25×10×35* 40×25×15 24×32×10 – 150 56 (głowica) od –20 do 80* od –20 do 80 od –20 do 85 *podane parametry zależne od wersji pomiar bezdotykowy z taśmą magnetyczną lub pierścieniem magnetycznym, łatwy montaż z dużymi tolerancjami montażowymi *podane parametry zależne od wersji CE, 89/336/EEC CE, 2004/108/EC, RoHS RoHS, BS, EMC, IEC 12 24 24 Oznaczenie katalogowe Parametry techniczne Typ liniału (taśma/pręt) Odległość głowicy od liniału, w [mm] Maksymalna długość pomiarowa, w [m] Maksymalna prędkość przesuwu, w [m/s] Odstępy między punktami referencyjnymi, w [mm] Znamionowe napięcie zasilania, w [V] Pobór prądu, w [mA] Liczba analogowych kanałów wyjściowych/ obciążalność każdego kanału, w [mA] Interfejs wyjściowy Liczba cyfrowych kanałów wyjściowych/ maksymalna częstotliwość na wyjściu impulsowym, w [kHz] Stopień ochrony IP obudowy Wymiary zewnętrzne (wys.×szer.×gł.), w [mm] Masa całkowita, w [g] Temperatura pracy (otoczenia), w [°C] Informacje dodatkowe Uwagi techniczne Normy, atesty, certyfikaty, standardy, znaki jakości Gwarancja, w [miesiącach] Dane zamieszczone w zestawieniu zostały nadesłane i zautoryzowane przez firmy nr 11/2013 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 67 zestawienie zestawienie enkoderów obrotowych Dystrybutor DACPOL Sp. z o.o. 05-500 Piaseczno k. Warszawy ul. Puławska 34 tel. 22 703 51 00 faks 22 703 51 01 [email protected] www.dacpol.eu IMPOL-1 F. Szafrański Sp. J. 02-255 Warszawa ul. Krakowiaków 103 tel. 22 886 56 02, faks 22 886 56 04 [email protected] www.impol-1.pl Kubler Sp. z o.o. 60-451 Poznań ul. Dąbrowskiego 441 tel. 61 849 99 02, faks 61 849 99 03 [email protected] www.kubler.pl Producent SCANCON Sick Fritz Kuebler GmbH 2REX-A DFS60 F5868/F5888 Inkrementalny/absolutny +/– +/– –/+ Jednoobrotowy/wieloobrotowy –/+ +/– –/+ – – binarny 3000 10000/12000 (z tuleją plastikową) 12000 100/50 80/40 80/40 Oznaczenie katalogowe Parametry techniczne Typ kodu Maksymalna prędkość obrotowa, w [obr./min] Maksymalne obciążenie promieniowe/osiowe, w [N] Maksymalna rozdzielczość, w [imp./obr.] 10000 65536 4294967296 (32 bit) 4,5–30 dc 4,5–32 dc 10–30 dc ≤45 ≤30 ≤80 2/≤30 6/≤30 – push-pull, różnicowy, OL7272, 26C31 TTL, HTL, TTL/HTL programowane CanOpen 300 820 – IP66 (opcja IP67) do IP67 do IP67 +/+/+ +/+/+ –/–/+ Znamionowe napięcie zasilania, w [V] Pobór prądu, w [mA] Liczba kanałów wyjściowych / obciążalność każdego kanału, w [mA] Interfejs wyjściowy Maksymalna częstotliwość na wyjściu impulsowym, w [kHz] Stopień ochrony IP obudowy Ochrona termiczna/zwarciowa/ przeciwprzepięciowa Sposób montażu: czołowy/kołnierzowy +/+ +/+ +/+ Średnica wałka/otworu, w [mm] 10/– 6,10 / 8, 3/8”, 10, 12, 1/2”, 14, 15, 5/8 6,10, 1/4'', 3/8'' /10, 12, 14, 15 – przelotowe 68×68×60 60×60×43 58×58×59,5 58×58×64,5 540 300 ok. 450 od –40 do 90 od –30 do 100 od –40 do 80 przystosowany do pracy w przemyśle ciężkim/rafinerie wysokiej rozdzielczości inkrementalne enkodery w obudowie 60 mm, z maksymalną rozdzielczością 65 536 impulsów na obrót w wykonaniu z otworem lub wałem diagnostyczna dioda LED, specjalne wykonanie z otworami przelotowymi, opcjonalnie: obudowa odporna na wodę morską, wykonanie EX dla stref 2 i 22 ATEX Ex II 2 G Ex IIC T5 Gb, ATEX Ex II 2 G Ex tb IIIC T100°C Db UL, CE UL, CE, RoHS 12 12 24 Wymiary zewnętrzne (wys.×szer.×gł.), w [mm] Masa całkowita, w [g] Temperatura pracy (otoczenia), w [°C] Informacje dodatkowe Uwagi techniczne Normy, atesty, certyfikaty, standardy, znaki jakości Gwarancja, w [miesiącach] Dane zamieszczone w zestawieniu zostały nadesłane i zautoryzowane przez firmy 68 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 11/2013 zestawienie enkoderów obrotowych P.P.H. WOBIT E.K.J. OBER S.C. 62-045 Pniewy, Dęborzyce 16 tel. 61 222 74 22 faks 61 222 74 39 [email protected] www.wobit.com.pl Renishaw Sp. z o.o. 02-823 Warszawa, ul. Osmańska 12 tel. 22 577 11 80 faks 22 577 11 81 [email protected] www.renishaw.pl SIMEX Sp. z o.o. 80-556 Gdańsk, ul. Wielopole 7 tel. 58 762 07 77 faks 58 762 07 70 [email protected] www.simex.pl Turck Sp. z o.o. 45-836 Opole, ul. Wrocławska 115 tel. 77 443 48 00 faks 77 443 48 01 [email protected] www.turck.pl „MEGATRON Elektronik GmbH & Co. KG Renishaw BAUMER IVO Hans Turck GmbH & Co. KG MAB25 RE36 GI 355 RI360P-QR24 –/+ +/+ +/– +/+ +/– +/– +/– +/opcja efekt Halla binarny – Graya/binarny 3000 20 000 10000 – – 30/15 40/20 – 4096 (12bit) 8192 6000 18 bit 5 5–24 dc dc 5±10%/4,75 – 30/10 – 30 15–30 dc <20 30–50 ≤30 (24 Vdc) ≤60 (5 Vdc) <100 – 2/≤30 3/≤30 – SSI, SPI, SER RS-422, SSI, A, V, analogowy RS-422 RS-485, Modbus RTU, SSI, push-pull, IO-Link – 300 150 200 IP40 IP68 IP54 (IP 65 z uszczelnieniem) IP67/IP69K –/–/– –/–/– –/+/+ –/+/+ +/– +/+ –/+ +/+ 6/– do 10/– 10/– –/6–20 25×25×40 ∅36,5×54 58×58×głębokość zależna od rodzaju przyłącza 81×78×24 20 105 250 – od –40 do 85 od –25 do 85 od –25 do 100 (5 V dc) od –25 do 85 (24 V dc) od -40 do 85 – odporność na wibracje 100 m/s² przy częstotliwości 55–2000 Hz i udary 1000 m/s² przez 6 ms przyłącze: konektor lub kabel bezkontaktowe enkodery indukcyjne, wykonania zgodne ze specyfikacją e1 do pracy w maszynach mobilnych, odporność na wibracje 100 G przy częstotliwości 55 Hz i udary 30 G – EMV, BS EN 60068-2-7:1993 (IEC 68-2-7:1983), BS EN 60068-2-27:1993 (IEC 68-2-27:1987), BS EN 60068-2-6:1996 (IEC 68-2-6:1995), BS EN 61326 UL / E 63076 EN 60068-2-6, EN 60068-2-27, EN 60068-2-29 12 12 12 12 nr 11/2013 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 69 kable i przewody przykłady oznaczania kabli i przewodów W jak również bez nadruku. Zastosowanie: znakowanie kabli i przewodów elektrycznych w różnych urządzeniach. Występują również oznaczniki czyste (bez napisu) o długościach 5, 10, 20, 30, 40 mm do samodzielnego opisywania. Jako zalety wymienia się także odporność na promieniowanie UV [2]. W ten sposób możemy oznaczyć pojedyncze przewody, osłony, listwy zaciskowe, aparaturę modułową i sterowniczą oraz opisy na obudowach rozdzielnic. oznaczanie przewodów Obecnie do najbardziej rozpowszechnionych metod znakowania żył kabli i przewodów oraz powłok należą metoda z zastosowaniem lasera nadfioletowego lub metoda termiczna z zastosowaniem głowicy znakującej symbolami graficznymi. Możemy również spotkać metody atramentowe z zastosowaniem drukarki i specjalnego zestawu czcionek, a także metodę z zastosowaniem oznaczników, tabliczek i etykiet. Fot. K. Kuczyński łaściwe oznaczenie żył kabli i przewodów oraz czytelne ich opisanie umożliwiają szybszy montaż instalacji oraz ułatwiają i skracają czas potrzebny do wykonania konserwacji, a także napraw i modernizacji instalacji elektrycznych. Aktualnie kable i przewody są oznaczane przez producentów różnymi kolorami lub kombinacjami kolorów, a w przypadku kabli wielożyłowych, również cyframi [1]. Sprawa komplikuje się, gdy używamy kilku kabli wielożyłowych. Pomocne okazują się wówczas różnego typu elementy używane do oznaczania kabli i przewodów. Dostępne na rynku oznaczniki przewodów wykonane są najczęściej z materiałów izolacyjnych. Oznaczniki są odporne na działanie paliw, olejów, kwasów i typowych rozpuszczalników stosowanych przy czyszczeniu aparatów i urządzeń elektrycznych. Mogą być wykorzystywane w miejscach, gdzie temperatura wynosi od –30°C do 100°C. Posiadają najczęściej właściwości samogasnące i nieścieralny nadruk. Kolory oznaczników to: żółty, czerwony, niebieski, zielony i inne – nadruk czarnymi symbolami, Fot. 2. Oznaczniki kabli wykonane w centrum przetwarzania danych 70 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l Fot. Coleman mgr inż. Karol Kuczyński Fot. 1. Trwałe wykonanie oznakowania przy użyciu specjalnej drukarki atramentowej Zastosowanie lasera nadfioletowego umożliwia znakowanie cienkich przewodów. Napisy i informacje umieszczone za pomocą lasera na izolacjach przewodów i kabli są praktycznie nieścieralne. Przewody i kable znakowane tą metodą są stosowane przy budowie samolotów, nowoczesnego taboru szynowego, w przemyśle samochodowym i w produkcji nowoczesnych urządzeń. Znakowanie metodą termiczną z zastosowaniem specjalnej drukarki jest wykonywane w wysokiej temperaturze. Głowica znakująca z symbolami graficznymi z dużą siłą dociska folię nasyconą substancją znakującą do izolacji przewodu lub powłoki kabla [4]. Z kolei metoda atramentowa polega na tym, że drukarka wyposażona w specjalny zestaw czcionek i wysokiej klasy różnokolorowe atramenty wykonuje trwałe, odporne na działanie trudnych warunków atmosferycznych oznakowanie izolacji kabli i przewodów [5]. Identyfikacja za pomocą kolorów nie jest wymagana w przypadku przewodów koncentrycznych, żył płaskich przewodów giętkich bez powłoki oraz przewodów w izolacji z materiału, który nie może być oznaczany kolorem, jak np. przewody o izolacji mineralnej. W przypadku kabli jednożyłowych w powłoce oraz przewodów w izolacji powinny być stosowane niżej podane kolory izolacji [1]: kombinacja kolorów zielonego i żółtego dla oznaczania przewodu ochronnego oraz kolor niebieski dla oznaczania przewodu neutralnego, kolory brązowy, czarny i szary dla oznaczania przewodów fazowych. wykonywanie nowych instalacji Oznaczniki, które stosowane są przed podłączeniem przewodów, cechują się kształtem zamkniętym. Ich konstrukcja pozwala na oznaczanie przewodów w szerokim zakresie średnic. Dobierając oznaczniki należy zwrócić uwagę na ich kształt. Niektóre modele mają budowę uniemożliwiającą przekręcanie się oznaczników względem siebie. Jest to szczególnie przydatne w przypadku informacji wieloznakowych [2, 6, 8]. W czasie prac mogą być również użyte oznaczniki do samodzielnego opisania przez instalatora. Innym rozwiązaniem mogą być koszulki termokurczliwe. Zadruko- nr 11/2013 Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl reklama 56>(KY\RHYRHL[`RPL[)47 RAZ i ZROBIONE Drukuj etykiety łatwiej i szybciej a zaoszczędzony czas możesz przeznaczyć na inne ważne sprawy. Wydrukuj za pierwszym razem, wszystko co potrzeba i gotowe. Zobacz drukarkę w akcji: www.bradyeurope.com/bmp41 Zobacz film Oferta specjalna: Nawigacja GPS w prezencie nr 11/2013 Zamów nową drukarke przenośną BMP™41 wraz z minimalnie 5 materiałami i otrzymasz nawigacje GPS GRATIS! w w w. e l e k t r o . i n f o . p l Więcej informacji: 800 080 178 (Bezpłatna infolinia), [email protected], www.brady.pl 71 kable i przewody Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl 72 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 11/2013 dystr ybucja ACEL Gdańsk, ul. Twarda 6c, tel. 58/340-14-45 www.acel.com.pl AMPER sp. j. Bolesławiec, ul. Wróblewskiego 7e, tel. 75/732-61-54 ASTE Sp. z o.o. Gdańsk, Kowale, ul. Magnacka 25, tel. 58 340 69 00 www.aste.pl BARGO Sp. z o.o., Dziekanów Polski, ul. Kolejowa 223, tel. 22/751-29-29 www.bargo.pl COSIW-SEP Warszawa, ul. Świętokrzyska 14, tel. 22/336-14-19, 336-14-20, 336-14-21 www.cosiw.sep.com.pl ELECTRIC Gdańsk, ul. Grunwaldzka 481, tel. 58/344-73-54 ELEKTRO-PARTNER- HURTOWNIE ELEKTRYCZNE Ząbkowice Śl., ul. Niepodległości 24, tel. 74/815-40-00 ELGED – HURTOWNIA ARTYKUŁÓW ELEKTRYCZNYCH Inowrocław, ul. Metalowców 7, tel. 52/356-55-40 FH EL-INSTAL Bartoszyce, ul. Szewców 7 HURTOWNIA ELEKTROTECHNICZNA ELMAT Żary, ul. Hutnicza 1 Sieć hurtowni Elektrotechnika „MORS” Sp. z o.o. Gdynia, ul. Hutnicza 35, tel.58/785-99-99 ELMI www.elmi.net.pl Giżycko, ul. Smętka 6A, tel. 87/428-47-88 Rynkowa 6, 11-400 Kętrzyn, tel. 89/752-20-68 PPH ELNOWA Bydgoszcz, ul. Szubińska 17, tel. 52/375-45-71 ELPIE Sp. z o.o. www.elpie.com.pl Lublin, ul. Inżynierska 3, tel. 81/744-26-51 Chełm, ul. Mickiewicza 7A, tel./faks 82/564-86-91 Zamość, ul. Hrubieszowska 63, tel./faks 84/639-84-95 Puławy, ul. Włostowicka 3, tel./faks 81/886-41-50 Biała Podlaska, ul. Handlowa 1, tel./faks. 83/342-07-61 Hrubieszów, ul. Polna 1, tel./faks 84/697-23-56 euroKABEL-prorem Sp. z o.o. Starachowice, ul. Kościelna 98A ZAKŁAD ENERGETYCZNY TORUŃ ENERGOHANDEL Sp. z o.o. www.energohandel.com.pl Toruń, ul. Wschodnia 36b, tel. 56/659-57-75 Włocławek, ul. Duninowska 8, tel. 54/233-29-25 Brodnica, ul. 18 Stycznia 40, tel. 56/697-53-67 Grudziądz, ul. M. Curie-Skłodowskiej 6/7, tel. 56/642-18-80 Rypin, ul. Pisaki 31, tel. 54/423-13-90 Radziejów Kujawski,ul. Brzeska 19, tel. 54/285-34-48 Toruń, ul. P.Fr.Skarbka 7/9, tel. 56/659-56-35 FERT KSIĘGARNIA BUDOWLANA Kraków, ul. Kazimierza Wielkiego 54A, tel. 12/294-73-99 74 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l FHU MAKRO Bochnia, ul. Proszkowa 40A, tel. 14/611-15-75 Kraków, ul. Królewska 2, tel. 12/292-80-51 Wieliczka, ul. Narutowicza 24, tel. 12/278-59-74 Polska Grupa Elektryczna FORUM-RONDO Sp. z o.o. Morszków, 08-304 Jabłonna Lacka, tel. 25/787-18-10 www.forum-rondo.pl APARATEX, 63-400 Ostrów Wielkopolski, ul. Prądzyńskiego 30, tel./faks 62/737-27-62 AREL, 10-406 Olsztyn, ul. Lubelska 29c, tel./faks 89/532-02-93 BANASIAK Sławomir, 62-700 Turek, ul. Kolska Szosa 7b, tel./faks 63/278-39-05 BASS, 04-376 Warszawa, ul. M. Paca 48, tel.22/870-75-05, BERM GROSFELD, 18-300 Zambrów, ul. Wiśniowa 13, tel./faks 86/271-41-31 BTS 2, 18-402 Łomża, ul. Poznańska 43, tel. 86/ 218-45-00 CANDELA, 48-250 Głogówek, ul. Dworcowa 8, tel./faks 77/406-77-12 CONECT, 08-400 Garwolin, Aleja Legionów 47, tel. 25/786-28-90 DELTA, 20-445 Lublin, ul. Zemborzycka 112B, tel. 81/745-25-99 DOKO, 87-300 Brodnica, ul. Lidzbarska 2, tel. 56/697-01-48 ELBUD, 07-200 Wyszków, ul. I Armii Wojska Polskiego 173, tel. 29/743-11-50 ELESKO, 42-200 Częstochowa, ul. Bór 77/81A, tel. 34/363-33-68 ELEKTRA, 06-500 Mława, ul. Warszawska 65, tel./faks 23/654-34-30 ELEKTROHURT, 61-756 Poznań, ul. Małe Garbary 7A, tel. 61/853-02-53 ELEKTROMAX, 62-300 Września, ul. Warszawska 27a, tel. 61/436-75-10 ELEKTRO-PARTNER Centrala, 57-200 Ząbkowice Śląskie, ul. Niepodległości 24, tel./faks 74/815-40-00 ELEKTROS, 59-700 Bolesławiec, ul.10 Marca 6, tel./faks 75/732-41-98 ELEKTROTECH, 62-800 Kalisz, ul. Wojska Polskiego 13, tel. 62/766-51-72 ELEKTRYK, 17-300 Siemiatycze, ul. Zaszkolna 26, tel. 85/655-54-80 ELGOR, 77-100 Bytów, ul. Sikorskiego 41, tel. 59/822-33-16 ELHURT, 58-200 Dzierżoniów, ul. Strumykowa 2, tel./faks 74/831-86-00 ELMEHURT, 87-800 Włocławek, ul. Okrężna 2b, tel. 54/231-14-25 ELMEX, 10-420 Olsztyn, ul. Żelazna 7a, tel./faks 89/535-14-05 ELMONTER, 08-300 Sokołów Podlaski, ul. Kosowska 5, tel./faks 25/781-54-84 ELTOM, 89-600 Chojnice, ul. Drzymały 14, tel. 52/396-01-26 ELTRON, 18-100 Łapy, ul. Mostowa 4, tel. 85/715-68-44 EL-DAR, 26-600 Radom, ul. Przytycka 25a, tel. 48/331-74-24 ELMAT, 37-450 Stalowa Wola, ul. Kwiatkowskiego 2, tel. 15/844-55-17 EL-SAM, 07-410 Ostrołęka, ul. 11 listopada 21, tel./faks 29/760-29-20 ELUS, 83-300 Kartuzy, ul. Kościerska 1A, tel./faks 58/681-15-38 FIRMA HANDLOWA HURT-DETAL, 16-400 Suwałki, ul. Sejneńska 57, tel./faks 87/563-18-85 IMPULS, 68-100 Żagań, ul. Gen. Bema 19, tel./faks 68/367-05-20 INSTALATOR, 38-400 Krosno, ul. Krakowska 147 A, tel./faks 13/432-37-90 JALEX, 05-400 Otwock, ul. Świderska 22, tel. 22/779-13-10 JANTESSA, 05-092 Łomianki, ul. Warszawska 51, tel. 22/751- 30-88 KRAK-OLD, 30-704 Kraków, ul. Na Dołach 2, tel./faks 12/656-30-71 KWANT II, 33-200 Dąbrowa Tarnowska, ul.Graniczna 6a, tel./faks 14/642-41-69 LUMIER, 91-203 Łódź, ul. Traktorowa 109, tel. 42/272-30-00 ŁĄCZNIK, 64-600 Oborniki, ul. Staszica 1D, tel. 61/ 646-30-22 MARCUS, 58-100 Świdnica, ul. Husarska 1, tel. 74/851-44-57 MAPEX, 95-200 Pabianice, ul. Św. Jana 48, tel./faks 42/215-31-47 MERKURION, 05-827 Grodzisk Mazowiecki, ul. Królewska 14, tel./faks 22/724-04-33ZPH PEX-POOL, 39-200 Dębica, ul. Fredry 3, tel. 14/670-23-81 POLMARK, 33-150 Wola Rzędzińska 589c, tel./faks 14/679-22-79 SEPIX, 76-200 Słupsk, ul. Ogrodowa 23, tel./faks 59/841-12-91 inmedio IN MEDIO SALONY SPRZEDAŻY PRASY IN MEDIO NOWA FRANCE Sp. z o.o. Poznań, ul. Złotowska 30, tel. 61/864-57-01 KSIĘGARNIA TECHNICZNA DOMU WYDAWNICZEGO MEDIUM Warszawa, ul. Karczewska 18, tel. 22/810-21-24 KSIĘGARNIA „QUO VADIS” Elbląg, ul. 1 Maja 35, tel. 55/232-57-91 Platforma Handlowa ELENET e-hurtownia ELENET, www.elektrotechnika.net.pl POLAMP Sp. z o.o. www.polamp.com Giżycko, ul. Przemysłowa 1, tel. 87/429-89-00 Giżycko, ul. Armii Krajowej 7, tel. 87/428-32-68 Ełk, ul. Suwalska 82B, tel. 87/621-62-18 Mrągowo ELTA, ul. Mrongowiusza 54, tel. 89/741-25-05 Kętrzyn ELTA, ul. Rycerska 4/2, tel. 89/752-21-94 Ełk, ul. Stary Rynek 2, tel. 87/610-96-26 HURTOWNIA ELEKTROTECHNICZNA ROMI [email protected] www.romisj.pl Warszawa, ul. Kłobucka 10, tel. 22/857 31 83 RUCH SA SIEĆ SPRZEDAŻY RUCH W CAŁYM KRAJU SEP www.sep.org.pl STOWARZYSZENIE ELEKTRYKÓW POLSKICH Oddziały SEP w calym kraju SOLAR Polska Sp. z o.o. www.solar.pl Łódź, ul. Rokicińska 162, tel. 42/677 58 00 (centrala), 42/677 58 32 (sklep) Gliwice, ul. Ligocka 15, tel. 32/270 60 10, 14 Jastrzębie-Zdrój, ul. Podhalańska 31, tel. 32/471 31 21 Katowice, ul. Pułaskiego 20, tel. 32/346 16 45, 46 Kępno, ul. Poznańska 4, tel. 62/782 14 18, 19 Konin, ul. Poznańska 47, tel. 63/249 11 70 Kraków, ul. Radzikowskiego 35, tel. 12/638 91 00 Lublin, ul. Witosa 3, tel. 81/745 59 00 Poznań, ul. Czechosłowacka 108, tel. 61/832 62 58 Radlin, ul. Rybnicka 125, tel. 32/456 02 87, 32/456 03 10 Rybnik, ul. Podmiejska 81, tel. 32/739 17 07 Szczecin, ul. Heyki 3, tel. 91/485 44 00 Tarnów, ul. Przemysłowa 4F, tel. 14/629 80 20 Wałbrzych, ul. Armii Krajowej 1, tel. 74/880 01 14, 17 Wrocław, ul. Krakowska 141-155, tel. 71/377 19 00 SPE www.spe.org.pl STOWARZYSZENIE POLSKICH ENERGETYKÓW Oddziały SPE w całym kraju. Punkty sieci empik w całej Polsce. elektro.info można kupić w całej Polsce KONTAKT W SPRAWIE DYSTRYBUCJI ANETA KACPRZYCKA TEL. 22 512 60 83 E-MAIL: [email protected] nr 11/2013 normy Polskie Normy dotyczące pomiarów elektrycznych w technice Polskie Normy w branży elektrycznej Zestawienie norm zawiera wybrane Polskie Normy dotyczące pomiarów elektrycznych w technice, które zostały ogłoszone przez Polski Komitet Normalizacyjny oraz na podstawie informacji normalizacyjnych zamieszczonych w wersji elektronicznej miesięcznika „Wiadomości PKN – Normalizacja”. Zakres Polskich Norm dotyczących tematyki pomiarów elektrycznych w technice jest ujęty kompleksowo w następujących katalogowych grupach i podgrupach klasyfikacji ICS: pomiary elektryczne – grupy, podgrupy ICS: 17.220.20; 19.080; 91.140.50; wybrane pomiary wielkości nieelektrycznych przydatne w budownictwie – 17.140.01; 17.140.20; 17.140.50; 33.160; 33.100.10; 91.120.20; pomiary zużycia energii elektrycznej sprzętu domowego – 97.040.30; pomiary zakłóceń radioelektrycznych – 33.100.01; 33.100.10. Z uwagi na ciągłą nowelizację i aktualizację Polskich Norm zalecamy zbadanie możliwości zastosowania najnowszego wydania tych norm oraz aktualnych projektów Polskich Norm zamieszczonych w zestawieniu. Zachęcamy też do odwiedzenia strony internetowej Polskiego Komitetu Normalizacyjnego www.pkn.pl. PN-EN 50413:2013 Norma podstawowa w zakresie metod pomiarów i obliczeń ekspozycji ludzi w polach elektrycznych, magnetycznych i elektromagnetycznych (0 Hz – 300 GHz). Zastępuje: PN-EN 50413:2009. PN-EN 55022:2013 Urządzenia informatyczne. Charakterystyki zaburzeń radioelektrycznych. Poziomy dopuszczalne i metody pomiarów. Zastępuje: PN-EN 55022:2011. PN-EN 60688:2013-06 Wymagania bezpieczeństwa dotyczące elektrycznych przyrządów pomiarowych, automatyki i urządzeń laboratoryjnych. Część 2-032: Wymagania szczególne dotyczące ręcznych i ręcznie obsługiwanych czujników prądowych przeznaczonych do badań i pomiarów elektrycznych. Zastępuje: PN-EN 61010-2-032:2005. PN-EN 61094-8:2013-06 Elektroakustyka. Mikrofony pomiarowe. Część 8: Wyznaczanie skuteczności roboczych mikrofonów wzorcowych w polu swobodnym metodami porównawczymi. Jerzy Nowotczyński, Krystyna Nowotczyńska reklama AGREGATY PRĄDOTWÓRCZE DO ZASILANIA REZERWOWEGO I PRACY CIĄGŁEJ Polskie Normy dotyczące pomiarów elektrycznych w technice PN-EN 50379-1:2013-03E Wymagania dotyczące przenośnych przyrządów elektrycznych do pomiaru parametrów gazu spalinowego urządzeń grzewczych. Część 1: Wymagania podstawowe i metody badań. Zastępuje: PN-EN 50379-1:2009P. PN-EN 50379-1:2013-03E Wymagania dotyczące przenośnych przyrządów elektrycznych do pomiaru parametrów gazu spalinowego urządzeń grzewczych. Część 2: Wymagania funkcjonalne stosowane podczas regulowanych prawem inspekcji i oceny. Zastępuje: PN-EN 503791:2009P. PN-EN 50379-1:2013-03E Wymagania dotyczące przenośnych przyrządów elektrycznych do pomiaru parametrów gazu spalinowego urządzeń grzewczych. Część 3: Wymagania funkcjonalne dotyczące przyrządów stosowanych podczas nieregulowanej prawem obsługi urządzeń grzewczych spalających gaz. Zastępuje: PN-EN 50379-1:2009P. PN-EN 50383:2011P:2013 Norma podstawowa dotycząca obliczania i pomiaru natężenia pola elektrycznego i SAR związanego z ekspozycją ludzi w polach elektromagnetycznych, wytwarzanych przez radiowe stacje bazowe i stałe stacje końcowe bezprzewodowych systemów telekomunikacyjnych (110 MHz – 40 GHz). nr 11/2013 • Stacjonarne, przewoźne, również wyciszone, sterowanie ręczne lub automatyczne, SZR • Zakres mocy od 10 do 2000 kVA • Przygotowywanie dokumentacji, uzgodnienia, instalacja, serwis Szwedzkie Biuro Techniczne Sp. z o.o. 04-664 Warszawa • ul. Floriana 3/5 tel. 22 613 00 12 • fax 22 815 31 16 81-340 Gdynia • ul. Hryniewickiego 12 tel. 58 627 63 01 • fax 58 627 63 76 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l e-mail: [email protected] www.sbt.com.pl wspomnienie prof. dr hab. inż. Andrzej Sowa Z marły pod koniec października prof. dr hab. inż. Andrzej Sowa całe swoje zawodowe życie związał z Politechniką Białostocką, gdzie po ukończeniu Studium Doktoranckiego w Politechnice Warszawskiej rozpoczął w 1978 roku pracę. Początkowo pracował jako adiunkt, a następnie w roku 1993 objął stanowisko profesora nadzwyczajnego. W październiku 2012 r. otrzymał nominację profesorską nadaną przez Prezydenta Bronisława Komorowskiego. W okresie swojej działalności prowadził prace analityczne oraz badania laboratoryjno-terenowe dotyczące oddziaływania szybkozmiennych impulsów elektromagnetycznych na rozbudowane systemy elektroniczne. W prowadzonych badaniach szczególną uwagę zwracał na: określanie zagrożeń stwarzanych przez rozpływający się prąd piorunowy podczas bezpośredniego wyładowania w urządzenia piorunochronne obiektów z systemami elektronicznymi, wyznaczanie przepięć atmosferycznych indukowanych w liniach przesyłu sygnałów oraz w prostych układach przewodów ułożonych wewnątrz obiektów budowlanych, wyznaczanie napięć i prądów indukowanych w różnorodnych układach przewodów oraz w wybranych systemach anten przez impuls elektromagnetyczny wybuchu jądrowego. W latach 1992–1993 prowadził, wspólnie z pracownikami Uniwersytetu Technicznego w Uppsali ( Department of High Voltage Reseach), badania terenowe oraz analizy teoretyczne napięć indukowanych przez piorunowy impuls elektromagnetyczny w układach przewodów instalacji elektrycznych w różnorodnych obiektach budowlanych. Kilkakrotnie był zapraszany przez Uniwersytet Techniczny w Uppsali na cykle wykładów, na których były również przedstawiane wyniki wspólnych badań. Dodatkowo prowadził zajęcia na kursie podyplomowym z ochrony przed piorunowym impulsem elektromagnetycznym organizowanym przez ten Uniwersytet. 76 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l W Politechnice Białostockiej kierował zespołem, który zajmuje się m.in. następującymi problemami: prowadzeniem badań terenowych i laboratoryjnych zagrożeń stwarzanych przez prąd udarowy, symulujący prąd piorunowy, rozpływający się w przewodzących elementach konstrukcyjnych obiektów lub w urządzeniach piorunochronnych. Badania terenowe prowadzono w rzeczywistych obiektach telekomunikacyjnych, wolno stojących stacjach bazowych telefonii komórkowej, wybranych systemach stacji bazowych na obiektach budowlanych oraz w stacjach elektroenergetycznych wysokich napięć. Podział prądów udarowych w przewodzących elementach konstrukcyjnych lub elementach urządzeń piorunochronnych różnego rodzaju obiektów budowlanych wprowadzono w celu wyznaczania współczynników niezbędnych do określania odstępów izolacyjnych, wyznaczaniem zagrożenia istot żywych przebywających w sąsiedztwie elementów urządzenia piorunochronnego (zagrożenia napięciami dotykowymi i krokowymi), koordynacją zagadnień ograniczania zagrożeń stwarzanych przez piorunowy impuls elektromagnetyczny z wymaganiami kompatybilności elektromagnetycznej urządzeń, badaniami właściwości wielostopniowych systemów ograniczania przepięć w instalacji elektrycznej podczas bezpośredniego wyładowania piorunowego w obiekt budowlany oraz koordynacji właściwości takich systemów z wymaganiami kompatybilności elektromagnetycznej przyłączy zasilania urządzeń, A nalizą zagrożenia piorunowego w obiektach, w których znajdują się obszary zagrożone pożarem lub wybuchem, badaniami bezpośredniego oddziaływania na urządzenia rozbudowanych systemów elektronicznych impulsowego pola elektromagnetycznego wywołanego przez prądy udarowe symulujące roz- Fot. archiwum PB (1951–2013) Prof. dr hab. inż. Andrzej Sowa pływające się prądy piorunowe w urządzeniach piorunochronnych. Za propagowanie zasad ochrony przed narażeniami impulsowymi otrzymał od naszej redakcji nagrodę Verba Docent przyznawaną przez „elektro.nfo” za wkład w propagowanie wiedzy z dziedziny ochrony odgromowej obiektów budowlanych oraz ograniczania przepięć w instalacjach w obiektach budowlanych. Współpracował ze Stowarzyszeniem Elektryków Polskich oraz Izbami Inżynierów Budownictwa (od roku 1994) oraz z Kaunas University of Technology, Vilnius Gedyminas University, Kaunas Techical College oraz Tallin Technical University oraz Riga Technical University w zakresie szkoleń dotyczących zasad ochrony odgromowej dla studentów i inżynierów. Wspólnie z pracownikami Uniwersytetu Technicznego we Lwowie organizował szkolenia dotyczące zasad ochrony przed zagrożeniami stwarzanymi przez LEMP i NEMP (seminarium we Lwowie). Był autorem lub współautorem kilkunasu monografii oraz podręczników. Opublikował ogółem ponad kilkadziestąt artykułów w czasopismach oraz ponad 200 referatów na konferencjach krajowych i zagranicznych. Redakcja nr 11/2013 recenzja wyłączniki wysokiego napięcia od 72,5 do 800 kV – rozwój, budowa i właściwości eksploatacyjne dr inż. Paweł Budziński GRUPA W 39,90 e wrześniu 2013 roku Grupa MEDIUM opublikowała książkę pt. „Wyłączniki wysokiego napięcia od 72,5 ZŁ z VAT do 800 kV – rozwój, budowa i właściwości eksploatacyjne”, autorstwa dr. inż. Pawła Budzińskiego, wieloletniego pracow nika f irmy Siemens AG w Berlinie. Autor zdecydował się przedstawić w publikacji zagadnienia pomijane lub traktowane marginalnie w innych publikacjach. Prezentowana książka ma charakter poradnika, w którym przedstawiono jedynie wyłączniki wysokiego napięcia, tj. o napięciu znamionowym równym lub wyższym od 72,5 kV. W treści książki autor świadomie pominął teorię łuku elektrycznego, który jest dobrze opisany w innych dostępnych na rynku publikacjach z zakresu aparatów elektrycznych. Podobnie pominięte zostały wyłączniki średniego napięcia, które można spotkać w wielu publikacjach dotyczących rozdzielnic średniego napięcia. Książka została podzielona na pięć rozdziałów. W pierwszym autor opisał różne klasy wyłączników, przedstawiając rys historyczny ich rozwoju. W drugim zostały opisane wyłączniki z sześciofluorkiem siarki (SF 6). Zostały tam przedstawione wybrane właściwości sześciofluorku siarki, gotowość do pracy tych wyłączników 35 pracy wyłącznika. W trzecim rozdziale zostały opisane rodzaje wyłączników wysokiego napięcia. Znajdzie tam czytelnik opis wyłączników typu live-tank, deadtank, oraz wyłączników izolacyjnych. Ponadto zostały opisane wyłączniki stosowane w rozdzielnicach okapturzonych i wnętrzowych, wyłączniki służące do łączenia baterii kondensatorów oraz wyłączniki wysokiego napięcia stosowane w sieciach prądu stałego. Rozdział czwarty został poświęcony wyłącznikom przeznaczonym do łączeń synchronicznych. W rozdziale piątym zostały przedstawione różne typy wyłączników wysokiego napięcia w zastosowaniach kompaktowych. Na końcu książki został zamieszczony spis literatury, który pozwoli dociekliwym czytelnikom na poszerzenie wiedzy w zakresie wyłączników wysokiego napięcia. Prezentowana książka jest adresowana do osób zajmujących się aparatami wysokiego napięcia, a w szczególności do projektantów rozdzielnic oraz elektroenergetycznych linii wysokich napięć. Korzystać z niej mogą również studenci wydziałów elektrycznych wyższych uczelni technicznych, w szczególności przy zgłębianiu wiedzy z zakresu aparatów elektrycznych oraz techniki wysokich napięć. Tekst mgr inż. Julian Wiatr Paweł Budziński PORADNIK WYŁĄCZNIKI WYSOKIEGO NAPIĘCIA OD 72,5 DO 800 kV ROZWÓJ, BUDOWA I WŁAŚCIWOŚCI EKSPLOATACYJNE oraz ich szczelność eksploatacyjna. Znaczna część tego rozdziału została poświęcona wyjaśnieniu warunków eksploatacyjnych wyłączników z szcześciofluorkiem siarki w niskich temperaturach. Autor wyjaśnił zasady napełniania wyłącznika czynnikiem izolacyjnym, układy automatyki pomiaru gęstości gazu w tle temperatury pracy wyłącznika oraz metody obniżania nominalnej temperatury www.ksiegarniatechniczna.com.pl Księgarnia Techniczna tak, zamawiam książkę .............................................................................................................. imię nazwisko firma zawód wykonywany kod NIP miejscowość ulica ul. Karczewska 18 04-112 Warszawa tel.: 22 512 60 60 faks: 22 810 27 42 e-mail: [email protected] www.ksiegarniatechniczna.com.pl w liczbie ........... egz., w cenie ................. + koszty przesyłki 13 zł, płatności dokonam przy odbiorze. nr tel./faks lok. e-mail Informujemy, że składając zamówienie, wyrażacie Państwo zgodę na przetwarzanie wyżej wpisanych danych osobowych w systemie zamówień Domu Wydawniczego Medium w zakresie niezbędnym do realizacji powyższego zamówienia. Zgodnie z Ustawą o ochronie danych osobowych z dnia 29 sierpnia 1997 r. (DzU Nr 101/2002, poz. 926 z późniejszymi zmianami) przysługuje Państwu prawo wglądu do swoich danych, aktualizowania ich i poprawiania. Upoważniam Dom Wydawniczy Medium do wystawienia faktury VAT bez podpisu odbiorcy. data Podpis Wyrażam zgodę na przetwarzanie moich danych osobowych w celach marketingowych przez Dom Wydawniczy Medium oraz inne podmioty współpracujące z Wydawnictwem z siedzibą w Warszawie przy ul. Karczewskiej 18. Informujemy, że zgodnie z ustawą z dnia 29 sierpnia 1997 r. (DzU Nr 101/2002, poz. 926 z późniejszymi zmianami) przysługuje Pani/Panu prawo wglądu do swoich danych, aktualizowania i poprawiania ich, a także wniesienia umotywowanego sprzeciwu wobec ich przetwarzania. Podanie danych ma charakter dobrowolny. Kupon należy nakleić na kartę pocztową i przesłać na adres: DW Medium, ul. Karczewska 18, 04-112 Warszawa, lub przesłać faksem: 22 810 27 42 czytelny podpis krzyż ówka nagrody nagrody ufundowała ufundowała firma firma 27 26 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 Poziomo: 1 „szklanka”; 5 rybi tłuszcz; 7 obóz kozacki; 8 pilotaż inaczej; 9 deszyfrator; 12 rodzaj hamulca rowerowego; 15 umyka przed światłem; 16 elektroniczny instrument klawiszowy; 18 mierzy natężenie prądu; 19 popołudniowa potańcówka; 20 wątpiący; 22 obskurne pomieszczenie; 24 nauka o prawach równowagi i ruchu cieczy; 25 kłoda drewna; 26 najjaśniejszy kolor; 27 nastawność soczewki oka. Pionowo: 1 reakcja utleniania; 2 kamień w pierścionku; 3 związek alkoholu z kwasem; 4 jedna z nauk ekonomicznych; 5 wagabunda; 6 firnament; 10 góralskie obuwie; 11 filia instytucji; 13 miejsce na występy artystyczne; 14 materiał na bałwana; 17 załamanie światła; 20 przy kości; 21 szlacheckie słowo honoru; 22 kwatera; 23 sklejka. (jasa) Litery z pól ponumerowanych od 1 do 11 utworzą hasło. Rozwiązanie (hasło) prosimy nadsyłać do 20 stycznia 2014 r. na adres redakcji (kupon zamieszczamy obok). Do wygrania szczypce nastawne „Cobra” do rur, z rękojeścią PCW Knipex ufundowane przez sklep ProfiTechnik. Nagrody w krzyżówce z numeru 9/2013 wygrali: pas monterski Parat – Paulina Mąka, Kazimierz Gula; zestaw wkrętaków Wera – Krzysztof Ciuraj, Konrad Dobrzyński; szczypce wielofunkcyjne Knipex – Tomasz Kazula, Ireneusz Cichoń. Gratulujemy! Wyrażam zgodę na zapisanie mnie do newslettera. Kupon należy nakleić na kartę pocztową i przesłać na adres: 04-112 Warszawa, ul. Karczewska 18 lub przesłać faksem na numer: 22 810-27-42 Data: ................................ Podpis: .................................................... Wyrażam zgodę na przetwarzanie moich danych osobowych w celach marketingowych przez Dom Wydawniczy Medium oraz inne podmioty współpracujące z Wydawnictwem z siedzibą w Warszawie przy ul. Karczewskiej 18. Informujemy, że zgodnie z ustawą z dnia 29 sierpnia 1997 r. (DzU Nr 101/2002, poz. 926 z późniejszymi zmianami) przysługuje Pani/Panu prawo wglądu do swoich danych, aktualizowania i poprawiania ich, a także wniesienia umotywowanego sprzeciwu wobec ich przetwarzania. Podanie danych ma charakter dobrowolny. imię: ................................................... nazwisko: .................,............................................... zawód wykonywany .......................................................................................... ulica: ...................................................................................... nr ............... lok. ................... telefon...................................................... e-mail ............................................................. kod .. .. – .. .. .. miejscowość .................................................................................................. hasło krzyżówki: .................................................................................................................. 1 nr 11/2013 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 78 19 18 11 25 8 24 17 7 16 15 23 9 22 21 20 6 Do wygrania szczypce nastawne „Cobra” do rur, z rękojeścią PCW Knipex 14 2 13 12 11 10 9 10 8 7 6 5 4 3 2 1 4 5 1 3
Podobne dokumenty
nieodpłatnie w formacie PDF
Specjalista ds. dystrybucji ANETA KACPRZYCKA [email protected]
Specjalista ds. prenumeraty ANNA SERGEL [email protected]
ADMINISTRACJA
Główna księgowa BARBARA PIÓRCZYŃSKA bpiorczyns...
