TRASZKA GRZEBIENIASTA Triturus cristatus

TRASZKA GRZEBIENIASTA Triturus cristatus

ZWIERZĘTA
CHRONIONE
w Polsce
A GNIESZKA i W Ł ODEK B ILIŃSCY
ZWIERZĘTA
CHRONIONE
w Polsce
TEKST
L ESZEK T RZĄSKI
VIDEOGRAF II
Katowice
SPIS TREŚCI
Orlik krzykliwy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
BEZKRĘGOWCE
Biegacz zielonozłoty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
Orzechówka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Mrówka rudnica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Orzeł przedni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
Niepylak apollo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
Ostrygojad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Trzmiel ziemny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Perkozek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
Tygrzyk paskowany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
Pleszka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
RYBY, PŁAZY, GADY
Grzebiuszka ziemna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Jaszczurka zwinka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Jaszczurka żyworodna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Koza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
Kumak górski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Padalec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Ropucha szara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Ropucha zielona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
Rzekotka drzewna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Salamandra plamista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Traszka górska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Traszka grzebieniasta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
Traszka karpacka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Wąż Eskulapa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Zaskroniec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Żaba trawna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
Żaba wodna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Żmija zygzakowata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Żółw błotny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
PTAKI
Batalion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Bielik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Błotniak łąkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
Bocian czarny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Pluszcz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
Pomurnik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
Puszczyk uralski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
Rybitwa białoczelna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Rycyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Sieweczka obrożna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Sóweczka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
Srokosz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Tracz długodzioby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
Zimorodek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Żołna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
Żuraw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
SSAKI
Bóbr europejski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
Foka szara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
Gacek wielkouch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
Gronostaj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
Jeż europejski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
Kozica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Kret . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
Mopek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
Niedźwiedź brunatny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
Nocek duży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
Orzesznica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
Popielica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
Cietrzew . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Ryjówka malutka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
Dudek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
Ryś . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Dzięcioł czarny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Suseł perełkowany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
Gągoł . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
Świstak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
Jaskółka brzegówka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
Wiewiórka pospolita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Łabędź krzykliwy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
Wilk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Ohar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
Żubr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
Brodziec samotny
B IEGACZ
ZIELONOZ Ł OTY
Carabus auronitens
Rodzina: biegaczowate – Carabidae
CECHA CHARAKTERYSTYCZNA
Duży, metalicznie połyskujący, szybko biegający chrząszcz. Uda,
częściowo nasada goleni i nasadowy człon czułków brązowoczerwone.
OPIS
Długość ciała samicy – do 26 mm, samca – do 22 mm. Wierzch
ciała miedzianoczerwony lub niebieskoczerwony, pokrywy złocistozielone, ale czasem z odcieniami czerwieni, z wyrazistymi, podłużnymi czarnymi żeberkami. Zarys pokryw owalny,
wydłużony, najszerszy za połową długości, u samca z tyłu zaokrąglony, u samicy lekko zaostrzony.
SPOSÓB ŻYCIA
Zasiedla różne typy lasów, głównie liściaste i mieszane, zwłaszcza takie, w których nie sprząta się powalonych drzew, a także rozmaite zarośla, miedze śródpolne porośnięte drzewami
i krzewami, rzadziej łąki. Jest drapieżnikiem o nocnej aktywności, słabo latającym, lecz biegającym szybko i wytrwale, polującym na inne owady i ich larwy. Dogonioną ofiarę polewa wydzieliną z enzymami trawiennymi, a następnie wysysa nadtrawioną masę jej ciała. Jest zwierzęciem naziemnym, jednak
potrafi wspinać się na drzewa i był obserwowany nawet na wysokości 6 m. Do godów przystępuje wiosną; jaja składane są
w ziemi. Larwa jest drapieżnikiem; jesienią zakopuje się w zie-
6
mi, przeobraża w poczwarkę i, jeszcze przed zimą, w postać
dorosłą. Żyje około 7-9 lat; zimuje pod korą butwiejących drzew,
rzadziej pod ściółką.
WYSTĘPOWANIE I ZAGROŻENIA
W Polsce w całym kraju, szczególnie licznie w niższych położeniach górskich. Gatunek niezagrożony, o znacznej zdolności
zajmowania siedlisk przekształconych przez człowieka. Ogólny zasięg obejmuje Europę południową i środkową, od Pirenejów po Rosję.
CIEKAWOSTKI
Gatunek bardzo wrażliwy na środki chwastobójcze, jak i na nadmiar nawozów sztucznych. Z tego względu dane o jego występowaniu są traktowane w niektórych krajach jako wskaźnik
czystości środowiska.
M RÓWKA
RUDNICA
Formica rufa
Rodzina: mrówki – Formicidae
CECHA CHARAKTERYSTYCZNA
Głowa brązowa, tułów żółtoczerwony lub czerwonobrunatny,
odwłok czarnobrunatny, stylik z dużą sterczącą łuską.
OPIS
Długość ciała robotnicy do 6 mm, samica dwukrotnie większa.
Krępy zarys ciała, odnóża długie, mocne. Robotnice bezskrzydłe, u samic i samców błoniaste skrzydła.
SPOSÓB ŻYCIA
Zamieszkuje różne rodzaje lasów i ich obrzeża, najchętniej
iglaste i mieszane na umiarkowanie wilgotnych glebach. Jest
drapieżcą polującym na inne owady i ich larwy, czasem na jaszczurki lub drobne gryzonie; odżywia się też sokami roślinnymi, nie gardzi również padliną. Penetruje zarówno dno lasu,
jak i pnie drzew aż do koron. Zagrożona broni się, wystrzykując kwas mrówkowy. Kopiec o wysokości do 1,5 m, zbudowany z resztek roślinnych, wznoszony w miejscu osłoniętym od
wiatru, jest częścią nadziemną, chroniącą przed opadami i zmianami temperatury wnętrze gniazda zajmowanego nawet przez
100 tys. osobników. Główna część mrowiska, sięgająca 2 m w głąb
ziemi, to skomplikowany system komór i korytarzy, klimatyzowany dzięki odpowiedniemu układowi przestrzennemu (większa powierzchnia kopca od południowej strony) i zewnętrznym otworom wentylacyjnym. Robotnice opiekują się zarówno
jajami znoszonymi przez królową, jak i larwami i poczwarkami. Ostatnie jaja składane są we wrześniu, zimują tylko osobniki dorosłe oraz poczwarki. Królowa może żyć nawet 20 lat,
robotnice – około 6.
WYSTĘPOWANIE I ZAGROŻENIA
Rudnica jest pospolita w całej Polsce, nie grozi jej wyginięcie.
Ogólny zasięg gatunku obejmuje całą Europę i przeważającą
część Azji.
CIEKAWOSTKI
Rudnica nie poluje na mszyce, lecz wykorzystuje jako pokarm
ich odchody (spadź) zasobne w cukry; korzyść jest obustronna,
ponieważ mszyce mają zapewnioną ochronę przed innymi drapieżcami, a nawet opiekę nad jajami.
7
N IEPYLAK
APOLLO
Parnassius apollo
Rodzina: motylowate – Papilionidae
CECHA CHARAKTERYSTYCZNA
Bardzo duży, biały motyl z nielicznymi plamkami na skrzydłach, latający powoli, często szybujący.
lęgają się gąsienice żerujące głównie na rozchodniku wielkim,
a przy jego braku – na rozchodnikach: karpackim, czarniawym,
ostrym i białym oraz na rojnikach. Po piątej wylince, w maju
gąsienica przekształca się w poczwarkę – początkowo czarną,
później z jasnoniebieskim nalotem. Dojrzałe motyle pojawiają się od końca czerwca do sierpnia, samce nieco wcześniej
niż samice, i żyją około 2-4 tygodni; ostatnie giną we wrześniu.
WYSTĘPOWANIE I ZAGROŻENIA
Gatunek szybko wymierający, zasiedlający izolowane obszary
górskie na południu oraz niżowe na północy kontynentu.
W Polsce w XX wieku wyginął w Sudetach, Beskidzie Śląskim, Bieszczadach i Górach Świętokrzyskich; występuje głównie w Pieninach (około 1000 sztuk), poza tym nielicznie
w Tatrach i, reintrodukowany, w Górach Kruczych w Sudetach.
Niektóre źródła skrajnego zagrożenia to ustępowanie roślin żywicielskich, zalesianie stanowisk, zubożenie genetyczne w rezultacie chowu wsobnego oraz wyłapywanie przez kolekcjonerów.
CIEKAWOSTKI
Skrzydła niepylaka mają bardzo mało łusek typowych dla motyli i zostawiających po dotknięciu charakterystyczny pył – stąd
polska nazwa.
OPIS
Największy polski motyl dzienny o rozpiętości skrzydeł 70-80 mm. Na przednim skrzydle 5 czarnych plam, na tylnym
– 2 czerwone plamy w czarnych obwódkach. Samce nieco mniejsze i jaśniejsze
od samic. Gąsienice czarne z pomarańczowymi plamami, żerujące wyłącznie na
rozchodnikach.
SPOSÓB ŻYCIA
Zamieszkuje odsłonięte zbocza górskie
o wystawie południowej, zwłaszcza o podłożu wapiennym, w miejscach pokrytych
suchymi murawami obfitującymi w rozchodnik wielki. Lata jedynie przy słonecznej pogodzie; siada na kwiatach ostów,
na których nocuje. Odżywia się nektarem kwiatów chabrów, ostrożni i innych
roślin łąk górskich. Na początku marca
ze złożonych w poprzednim roku jaj wy-
8
J ASZCZURKA
ZWINKA
Lacerta agilis
Rodzina: jaszczurkowate – Lacertidae
CECHA CHARAKTERYSTYCZNA
Ciało wysmukłe, lecz masywne; głowa duża, ogon proporcjonalnie zwężający się ku tyłowi.
OPIS
Długość ciała do 20 cm. Grzbiet najczęściej brunatny (samiec)
lub szarobrązowy (samica), zwykle z ciemnym pasem biegnącym przez środek oraz z białobrązowymi plamami w kilku rzędach; znanych jest jednak wiele odmian barwnych. Podobnie
jak u innych jaszczurek, młode okazy są znacznie ciemniejsze
od dorosłych. Spód ciała u samca zielonkawy, u samicy żółtawy.
Wiosną, w okresie godowym, u samca spód i boki ciała zielone. Ogon niewiele dłuższy od reszty ciała.
SPOSÓB ŻYCIA
Przebywa w miejscach suchych i nasłonecznionych. Zamieszkuje polanki leśne, skraje dróg, odsłonięte miedze, zbocza
wzgórz i jarów, wrzosowiska, nasypy kolejowe itp. Prowadzi
dzienny tryb życia; od wczesnej wiosny lubi wygrzewać się
w słońcu, wypatrując ofiar, którymi prawie zawsze są owady,
pająki, dżdżownice lub wije, czasem młode żaby. Do godów
przystępuje najczęściej w kwietniu. Jaja, 5-15, w pergamino-
wych osłonkach, składane są po mniej więcej miesiącu w ziemi, w nasłonecznionym miejscu; wylęg następuje po 8-10 tygodniach. W zimowych kryjówkach przebywa od października do
końca marca.
WYSTĘPOWANIE I ZAGROŻENIA
Najczęściej spotykany gatunek gada, pospolity na całym niżu
i znacznie rzadszy w górach. Na niektórych terenach liczebność
zwinki spada z powodu zarastania lub zalesiania łąk i ugorów.
Ogólny zasięg obejmuje prawie całą Europę, Azję Mniejszą i wnętrze kontynentu azjatyckiego aż po Bajkał.
CIEKAWOSTKI
Swoją nazwę zwinka zawdzięcza wielkiej ruchliwości. Przestraszona potrafi błyskawicznie ukryć się w norze gryzonia, pod
kamieniami lub pod korzeniami. W ostateczności potrafi również
wspiąć się na krzaki lub skały.
12
R OPUCHA
SZARA
Bufo bufo
Rodzina: ropuchowate – Bufonidae
jąc wędrówkę do tego samego zbiornika,
w którym rozwijała się jako kijanka. Głos
godowy przypomina jękliwe pochrząkiwania. Skrzek ma postać sznurów o długości 3-4 m, zawierających po kilka tysięcy małych, czarnych jaj ułożonych w rzędy, przylepionych do roślin wodnych. Kijanki są bardzo niewielkie, żyją stadnie
w płytkich częściach zbiornika i przeobrażają się po 6 tygodniach.
WYSTĘPOWANIE
I ZAGROŻENIA
Pospolita w całej Polsce, w górach występuje aż po piętro kosodrzewiny. Ogólny zasięg obejmuje prawie całą Europę
oraz zachodnią część Azji po Mongolię.
Gatunek zagrożony wyginięciem na terenach, na których szlaki wędrówek poprzecinane są przez ruchliwe drogi bez
odpowiednich przepustów.
CIEKAWOSTKI
CECHA CHARAKTERYSTYCZNA
Duży płaz o jednolitym zabarwieniu ciała, chropowatej, suchej
skórze i poziomej źrenicy oka. Porusza się krocząc.
Łączenie się w pary następuje już w czasie wędrówki do zbiornika wodnego; samiec chwyta mocno samicę i wędruje przyczepiony do jej grzbietu.
OPIS
Największy europejski płaz bezogonowy. Długość ciała samca
do 9 cm, samicy do 20 cm (zwykle nie więcej niż 14 cm). Grzbiet
brązowy, szary, oliwkowy lub czerwonawy z nieregularnymi,
ciemnymi plamkami. Pysk bardzo szeroki. Z tyłu głowy bardzo wyraziste, bochenkowate gruczoły jadowe (parotydy). Spód
ciała szary lub brudnobiały, często z marmurkowym deseniem.
SPOSÓB ŻYCIA
Zasiedla różnego rodzaju lasy, zarośla, parki, ogrody, miedze,
często w pobliżu siedzib ludzkich. Prowadzi lądowy, zmierzchowo-nocny tryb życia; bywa aktywna w dżdżyste, ciepłe dni.
Odpoczywa w ciemnych, wilgotnych zakamarkach; mogą to być
nawet piwnice. Odżywia się bezkręgowcami, zwłaszcza ślimakami i owadami, stare osobniki pożerają także młode gryzonie, jaszczurki, a nawet pisklęta ptaków. Zimuje w podziemnej
kryjówce, zwykle w pobliżu zbiornika wodnego, od października do marca. Do godów przystępuje w kwietniu, podejmu-
17
S ALAMANDRA
PLAMISTA
Salamandra salamandra
Rodzina: salamandrowate – Salamandridae
dziernika – listopada, czasem dopiero od
grudnia, do marca – kwietnia. Do godów
przystępuje w kwietniu – maju, na lądzie. Jest jajożyworodna; po mniej więcej
roku samica składa do wody, przy brzegach potoków, kilkadziesiąt dobrze rozwiniętych larw, mających już nogi i pierzaste skrzela. Przeobrażenie następuje po
3 miesiącach.
WYSTĘPOWANIE
I ZAGROŻENIA
Występuje dość licznie w okolicach podgórskich oraz w Karpatach i Sudetach, jednak nie osiąga piętra regla górnego. W ostatnich dziesięcioleciach jej liczebność spadła, a przyczyną jest obudowywanie potoków, prowadzące do utraty siedlisk dla
larw. Ogólny zasięg obejmuje Europę środkową, Półwysep Bałkański i Półwysep Apeniński, Turcję i północną Afrykę.
CECHA CHARAKTERYSTYCZNA
Zwierzę jaszczurkowatego kształtu o kontrastowym, czarno-żółtym lub czarno-pomarańczowym zabarwieniu.
OPIS
Największy w Europie płaz ogoniasty.
Długość ciała do 25 cm. Grzbiet o żółto-czarnym lub żółto-pomarańczowym rysunku układającym się w pasy lub plamy, skóra gładka, jakby polakierowana,
głowa duża, nogi krótkie i silne, ogon
krótszy od reszty ciała.
SPOSÓB ŻYCIA
Zamieszkuje wilgotne lasy, zwłaszcza liściaste, w piętrze regla dolnego i pogórza. Prowadzi lądowy, zmierzchowo-nocny tryb życia; dzień przesypia w ukryciach pod kamieniami lub w norach innych zwierząt. Nazywana bywa deszczową jaszczurką, gdyż szczególnie aktywna
jest przy dżdżystej pogodzie. Na lądzie porusza się niezgrabnie, a przy tym jest słabym pływakiem. Jej pokarmem są dżdżownice, ślimaki, larwy owadów, rzadziej
pająki lub dorosłe owady. Zimuje od paź-
20
CIEKAWOSTKI
Gruczoły skórne z tyłu głowy (parotydy) zawierają silny jad wydzielany w razie zranienia lub gwałtownego ściśnięcia; jaskrawe,
żółte bądź pomarańczowe plamy to ostrzeżenie dla potencjalnego napastnika.
T RASZKA
GRZEBIENIASTA
Triturus cristatus
Rodzina: salamandrowate – Salamandridae
CECHA CHARAKTERYSTYCZNA
Całe ciało, zwłaszcza strona brzuszna, z wyraźnymi czarnymi
plamami.
OPIS
Największa krajowa traszka; długość ciała do 16 cm, samica
nieco masywniejsza od samca. Grzbiet szary lub czarny. Na bokach ciała, w dolnej części, wyraźne białe kropki. Strona brzuszna żółta lub pomarańczowa, a układ plam to cecha osobnicza. U samców w okresie godowym na grzbiecie fałd skórny
(grzebień), a po bokach ogona opalizujące smugi. Larwa z dużymi pierzastymi skrzelami, ostro zakończoną płetwą ogonową i długą płetwą grzbietową sięgającą przedniej części ciała.
SPOSÓB ŻYCIA
Zamieszkuje wilgotne lasy liściaste, torfowiska, a także tereny
silnie zmienione z gliniankami, rowami melioracyjnymi, dołami pożwirowymi itp., porośniętymi roślinnością zanurzoną.
Na lądzie prowadzi nocny tryb życia i odżywia się dżdżownicami, ślimakami i owadami; w wodzie aktywna jest w ciągu
dnia. Zarówno postać dorosła, jak i larwa poluje na wszelkie
drobne organizmy wodne. Dorosłe traszki zimują gromadnie, w wodzie, jak
i na lądzie. Do godów przystępują w kwietniu – maju; samica składa około 200
jaj i każde zawija oddzielnie w liście roślin. Larwy przeobrażają się po 3 miesiącach.
WYSTĘPOWANIE
I ZAGROŻENIA
Występuje dość licznie na całym niżu
i w niższych położeniach górskich. Do
spadku liczebności przyczynia się odwadnianie terenu i zasypywanie niewielkich zbiorników wodnych, jednak gatunek nie jest zagrożony wyginięciem. Ogólny zasięg obejmuje Europę północną, środkową i wschodnią, a granica południowa przebiega wzdłuż Alp i Karpat.
CIEKAWOSTKI
W okresie godowym samce zajmują
w zbiorniku wodnym tokowiska odwiedzane przez samice. Częścią zalotów jest
skomplikowany taniec godowy samca.
22
Ż MIJA
ZYGZAKOWATA
Vipera berus
Rodzina: żmijowate – Viperidae
puje w kwietniu – maju. Jest jajożyworodna; w sierpniu –
wrześniu przychodzi na świat kilkanaście całkowicie rozwiniętych młodych. Zimuje gromadnie, np. w opuszczonych norach,
od października do marca.
WYSTĘPOWANIE I ZAGROŻENIA
W Polsce dość pospolita, zwłaszcza w górach; nie jest zagrożona wyginięciem, choć w ostatnich dziesięcioleciach jej liczebność spadła z powodu osuszania mokradeł. Ogólny zasięg obejmuje prawie całą strefę umiarkowaną Eurazji.
CIEKAWOSTKI
Samce staczają rytualne walki godowe polegające na splataniu
się i próbach przyciśnięcia przodu ciała przeciwnika do ziemi;
słabsze zwierzę wycofuje się bez szwanku.
CECHA CHARAKTERYSTYCZNA
Głowa płaska, sercowata, bardzo wyraźnie odgraniczona od tułowia. Źrenica pionowa. Ciemny zygzak wzdłuż całego grzbietu (wyjątek – osobniki czarno ubarwione). Jedyny jadowity
wąż w Polsce.
OPIS
Długość ciała do 75 cm. Ciało krępe, grube, pozornie ociężałe.
Barwa grzbietu brązowa, srebrzysta, czarna, żółtawa, oliwkowozielona lub miedziana. Boki ciała w ciemne plamy. Z tyłu
głowy ciemny rysunek w kształcie litery X. Brzuch szarobrązowy, czerwonobrązowy lub czarny. Ogon krótki o żółtym spodzie.
SPOSÓB ŻYCIA
Zasiedla głównie okolice o dużej wilgotności powietrza i dużych różnicach temperatur między dniem i nocą, dlatego
szczególnie często spotykana jest w górach i na mokradłach. Widywana jest na
obrzeżach lasów, miedzach, łąkach i torfowiskach, jednak ulubionym miejscem
są polanki w podmokłych lasach, a w górach stosy kamieni na pograniczu pól i lasów. Poluje z zasadzki, zarówno w dzień,
jak i w nocy. Pokarmem są drobne ssaki,
jaszczurki, żaby, rzadziej pisklęta. Ofiara jest uśmiercana jadem, dopiero później połykana. Zaniepokojona żmija stara
się uciekać, odstrasza intruza syczeniem,
atakuje tylko w ostateczności, np. schwytana lub nadepnięta. Do godów przystę-
28
Ż Ó ŁW
B Ł OTNY
Emys orbicularis
Rodzina: żółwie błotne – Emydidae
CECHA CHARAKTERYSTYCZNA
Jedyny polski gatunek żółwia. Uwalniane żółwie obcych gatunków to: wodno-błotny żółw czerwonolicy, mający na głowie
czerwone smugi, oraz żółwie lądowe: mauretański i grecki, z jaśniejszymi i wypukłymi pancerzami; żaden z nich nie zaaklimatyzował się w Polsce na stałe.
OPIS
Samice mają pancerz długości 17-19 cm, samce 14-17 cm. Masa
ciała samic to około 0,8-1,0 kg, samców 0,4-0,7 kg. Grzbietowa część pancerza (karapaks) zwykle czarniawa lub brunatna z żółtawymi plamkami, słabo wysklepiona, o prawie gładkiej powierzchni. Część dolna (plastron) – u samic płaska,
u samców wklęsła – brązowożółta, brązowa lub prawie czarna, elastycznie połączona z karapaksem. Kończyny, głowa i ogon
prawie czarne, całkowicie wciągane do pancerza. Palce połączone błoną pławną i zakończone ostrymi pazurami.
SPOSÓB ŻYCIA
Żyje nad niewielkimi zbiornikami, starorzeczami lub wolno
płynącymi strugami, wśród bagien i torfowisk. Lubi wygrzewać się na słońcu, zaniepokojony ucieka do wody. Żeruje w wodzie; odżywia się mięczakami, kijankami, owadami wodnymi,
padliną, czasem rybami i roślinami wodnymi. Do godów przystępuje w czerwcu. Jaja, około 20, składane w lipcu, zakopywane są w ziemi lub piasku; młode wylęgają się dopiero wiosną następnego roku, niestety rzadko. Niektóre osobniki zimują
zagrzebane w mule dennym, inne na lądzie, od października
do marca.
WYSTĘPOWANIE I ZAGROŻENIA
Występuje na rozproszonych stanowiskach na niżu Polski, najliczniej na Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim – co najmniej
kilkaset osobników; zagrożony wyginięciem, zwłaszcza z powodu osuszania mokradeł i zalesiania sąsiadujących z nimi nieużytków. Ogólny zasięg obejmuje Europę środkową, zachodnią i południową oraz zachodnią Azję i północną Afrykę.
CIEKAWOSTKI
Zwierzę długowieczne, mogące żyć nawet 120 lat.
29
B ATALION
Philomachus pugnax
Rodzina: bekasowate – Scolopacidae
ne między połową kwietnia i początkiem
czerwca, są szare, żółtawe lub zielonkawe, z ciemniejszymi plamkami, wysiadywane przez 20-23 dni. Przylot w marcu – kwietniu, odlot w sierpniu – wrześniu. Zimuje w Afryce, Indiach, Australii; niektóre osobniki w zachodniej Europie.
WYSTĘPOWANIE
I ZAGROŻENIA
CECHA CHARAKTERYSTYCZNA
Na skrzydłach biała smuga dobrze widoczna w locie. Samiec
w szacie godowej bardzo kolorowo upierzony, z kryzą długich
piór na szyi i puklami na tyle głowy.
OPIS
Samiec wielkości gołębia domowego, samica wielkości kosa.
Upierzenie przez cały rok od spodu brązowobiałe. Wierzch ciała zimą koloru piaskowego z ciemniejszymi plamami, latem brązowy, czasem z czerwonawym odcieniem.
Nogi długie, żółtawe. Długość ciała samca wynosi 30-33 cm, rozpiętość skrzydeł
57-60 cm, waga 180-230 g.
SPOSÓB ŻYCIA
Przebywa na terenach bagnistych, mokrych łąkach i brzegach wód. Odżywia
się owadami, mięczakami, dżdżownicami, glonami, nasionami roślin. Ptak na
ogół milczący, czasem wydaje przytłumione gęganie. Gnieździ się tylko na terenach, które wiosną zalewane są wodą.
Gniazdem bataliona jest dołek wykopany w wilgotnej ziemi, wśród traw, wyścielony źdźbłami. Jaja, zwykle 4, znoszo-
30
W całej Europie coraz rzadszy, w Polsce
– na krawędzi wyginięcia. Gnieździ się
tylko na Bagnach Biebrzańskich, chociaż do niedawna istniały lęgowiska nad
Narwią, Bugiem, Wartą, nad jeziorem
Jamno, u ujścia Warty do Odry i w kilku
innych miejscach. Nad dużymi rzekami
i zbiornikami w różnych częściach kraju pojawiają się skandynawskie stada odpoczywające w czasie przelotów. Dawniej największym zagrożeniem były polowania, a pożądanym
trofeum były głównie samce. Obecnie najgroźniejsze jest zanikanie terenów lęgowych spowodowane osuszaniem mokradeł.
CIEKAWOSTKI
Tokujące samce gromadzą się o świcie na otwartym miejscu
wśród bagien i tam staczają spektakularne pojedynki, polegające na stroszeniu grzyw i pozorowanych atakach.
B IELIK
Haliaëtus albicilla
Rodzina: jastrzębiowate – Accipitridae
CECHA CHARAKTERYSTYCZNA
Potężny ptak drapieżny o szerokich skrzydłach. Ogon (przynajmniej po brzegach) biały. Nogi żółte, w dolnej części nieopierzone.
OPIS
Bardzo duży ptak o pokroju orła, o brązowym upierzeniu; głowa i szyja jaśniejsze. Ogon krótki, klinowaty, u starych ptaków
cały biały, u młodych – jedynie po brzegach. Dziób masywny,
intensywnie żółty. Długość ciała 80-95 cm, rozpiętość skrzydeł 220-250 cm, waga 3,5-6,5 kg. Obie płci są podobnie upierzone; samica jest nieco większa od samca.
SPOSÓB ŻYCIA
Przebywa w sąsiedztwie jezior, stawów rybnych i dolin rzecznych. Poluje nad wodami, zarówno z zasiadki, jak i z dolotu
w powietrzu, a także brodząc. Ofiary chwytane są za pomocą
szponów. Odżywia się głównie ptakami wodnymi i rybami, rza-
dziej ssakami, a w zimie – padliną. Ofiarą padają głównie kaczki, łyski, perkozy i mewy, a z ryb – leszcze, karpie, szczupaki
i płocie. Głos bielika to przeciągłe okrzyki i krakanie. Gnieździ się w lasach, na
wysokich starych drzewach. Gniazdo zbudowane z gałęzi ma kształt i wielkość
zbliżoną do bocianiego. Para bielików wykorzystuje to samo gniazdo przez kilka
lat, ma też zwykle jedno lub kilka gniazd
„rezerwowych”. Jaja w liczbie 2-3, białe,
składane są w marcu i wysiadywane przez
około 38 dni. Stare okazy zimują na miejscu, młode podejmują niewielkie wędrówki.
WYSTĘPOWANIE
I ZAGROŻENIA
W Polsce gnieździ się około 500 par, prawie w całym kraju, z wyjątkiem części południowej. Gatunek zasiedlający Eurazję
od Grenlandii po Cieśninę Beringa i Japonię, jednak w Europie Zachodniej wytępiony. W Polsce był już na granicy wyginięcia, jednak od lat osiemdziesiątych
XX wieku jego populacja stale wzrasta.
CIEKAWOSTKI
Bielik jest pierwowzorem naszego godła
narodowego.
31
Z IMORODEK
Alcedo atthis
Rodzina: zimorodkowate – Alcedinidae
CECHA CHARAKTERYSTYCZNA
Niewielki ptak o potężnym dziobie i egzotycznie kolorowym
upierzeniu.
OPIS
Ptak trochę większy od wróbla. Długość ciała 16-18 cm, rozpiętość skrzydeł 25-30 cm, waga 25-40 g. Upierzenie u obu płci
jednakowe: wierzch ciała turkusowy, brzuch i piersi rdzawe,
podgardle białe, nogi intensywnie pomarańczowe. Głowa duża,
ogon krótki. U samca dziób czarny, u samicy – żuchwa przebarwiona pomarańczowo.
WYSTĘPOWANIE I ZAGROŻENIA
Około 6 tys. par zajmuje w rozproszeniu cały obszar Polski z wyjątkiem wysokich gór, szczególnie w dolinie górnej Odry, nad
środkową Wisłą, nad rzekami pomorskimi i na Mazurach. Zasięg
obejmuje prawie całą Eurazję, a także Afrykę, Indonezję i Nową Zelandię. Liczebność w Polsce pomału spada, a największe zagrożenie to regulacja brzegów, której rezultatem jest brak
miejsc do wykopania gniazda i brak nadwodnego pasa drzew
i krzewów.
CIEKAWOSTKI
Trzymając złapaną rybę w dziobie, zimorodek obraca ją w taki
sposób, by połknąć od głowy. Szarpiącą się rybę ogłusza, uderzając nią o gałąź lub inny przedmiot.
SPOSÓB ŻYCIA
Przebywa nad urwistymi brzegami rzek i jezior. Poluje na małe
ryby i inne wodne zwierzęta, których wypatruje, siedząc na nadwodnych gałęziach. Na ofiarę rzuca się z czatowni lub z lotu
patrolowego, w którym potrafi „zawisnąć” na chwilę nad wodą.
Głosem zimorodka jest przenikliwy, długi gwizd. Gnieździ się
w skarpach brzegowych, w których wykopuje poziomą norę o długości do 1 m, a rozszerzone zakończenie wyściela wyplutymi
ośćmi ryb. Jaja, białe z połyskiem, najczęściej 6, składane są po
raz pierwszy w kwietniu i wysiadywane przez 18-21 dni. W czerwcu odbywają się drugie lęgi. Na zimę nie odlatuje i przebywa nad niezamarzniętymi wodami; dawniej sądzono, że pojawia się u nas właśnie zimą – stąd nazwa.
57
K OZICA
Rupicapra rupicapra
Rodzina: krętorogie (pustorogie) – Bovidae
urodzeniu przebywa tylko z matką, już
po tygodniu podąża za stadem i pasie się,
jednak karmione jest przez matkę mlekiem aż do zimy, a opieka trwa jeszcze
w następnym roku. Żyje 18-25 lat.
WYSTĘPOWANIE
I ZAGROŻENIA
W Polsce żyje tylko w Tatrach, około 300
osobników, z czego 1/3 po stronie polskiej.
Podgatunek wyraźnie różniący się od kozic żyjących w górach południowej Europy od Pirenejów po Kaukaz, a także od
kozic żyjących w masywie Śnieżnika w Sudetach, a sprowadzonych z Alp. Naturalnymi wrogami są wilki, rysie i niedźwiedzie, a dla młodych także lisy, orły i kruki;
zagrożeniami – lawiny śnieżne, gwałtowne spadki temperatury i opady śniegu,
zwłaszcza w okresie rodzenia młodych,
lecz najważniejszym – hałasujący turyści.
CIEKAWOSTKI
Kozica, mimo podobieństwa do kozy, bardziej spokrewniona jest z antylopami niż
z bydłem domowym.
CECHA CHARAKTERYSTYCZNA
Duży ssak trochę przypominający kozę domową, żyjący tylko
wysoko w górach.
OPIS
Długość ciała 110-130 cm, wysokość w kłębie 70-80 cm, waga
25-40 kg; samice lżejsze i mniejsze od samców, o mniej zakrzywionych rogach; na grzbiecie samca grzywa. Latem sierść płoworuda, czasem prawie czerwona, z czarną pręgą wzdłuż grzbietu. Zimą barwa grzbietu ciemniejsza – prawie czarna z odcieniami ciemnego brązu, natomiast spód ciała – biały.
SPOSÓB ŻYCIA
Zamieszkuje otwartą przestrzeń hal i turni; wśród kosodrzewiny przebywa tylko w czasie ciężkich zim, a następnie w maju lub czerwcu, na czas rodzenia koźląt. Jest znakomitym biegaczem i wspinaczem, a długość skoku sięga 8 m. Aktywna tylko w dzień, noc spędza w kryjówkach wśród skał i w rozpadlinach, w pobliżu pastwisk. Latem główny pokarm to trawy i różne
byliny, zimą także krzewinki, gałązki świerka, kosodrzewiny,
jarzębiny i porosty naskalne. Samice z młodymi żyją stadnie,
samce poza okresem rui – samotnie. Młode przez kilka dni po
65
R YŚ
Felis lynx
Rodzina: kotowate – Felidae
CECHA CHARAKTERYSTYCZNA
Duży, cętkowany kot z charakterystycznymi bokobrodami i czarnymi pędzelkami włosów wieńczącymi uszy.
OPIS
Największy z europejskich dzikich kotów. Długość ciała do 130
cm, ogona do 20 cm; waga 12-35 kg, średnio około 20 kg. Wierzch
ciała rudawoszary lub ciemnorudy; brzuch, gardło i wewnętrzna
strona nóg – białe; ogon z tępym, ciemnym końcem.
SPOSÓB ŻYCIA
Zamieszkuje najbardziej odludne zakątki rozległych lasów; w Tatrach odwiedza także kosodrzewinę i hale. Poza okresem godów
jest samotnikiem zajmującym rozległe terytorium o powierzchni
kilkuset kilometrów kwadratowych. Każdej nocy przemierza
stałymi szlakami kilka lub kilkanaście kilometrów w poszukiwaniu pokarmu. Rzadko poluje z zasadzki; wbrew utartym poglądom prawie nigdy nie czatuje na swą ofiarę na gałęzi, choć
dobrze się wspina. Jego ofiarami są gryzonie, zające, ptaki, sarny, młode jelenie i dziki, a wysoko w górach kozice. Za dnia
przebywa w kryjówce, którą może być jaskinia, opuszczona nora
lisia lub borsucza, a nawet dziupla. Samica rodzi w kwietniu,
po 10-tygodniowej ciąży, 2-5 młodych. Żyje do 17 lat.
WYSTĘPOWANIE I ZAGROŻENIA
Około 200 osobników zamieszkuje dwa izolowane rejony: w północno-wschodniej części kraju (puszcze: Białowieska, Knyszyńska, Augustowska, Piska, Romincka, Borecka, Kampinoska,
Lasy Napiwodzko-Ramuckie i Lasy Gostynińsko-Włocławskie)
i w Karpatach – od Bieszczad i Pogórza Przemyskiego po Beskid Śląski. Zagrożeniem są ruchliwe drogi przecinające szlaki wędrówek; zdarza się też, że rysie padają ofiarą kłusowników.
Ogólny zasięg gatunku obejmuje Eurazję od Francji i Skandynawii po Iran, Irak, Mongolię i Mandżurię.
CIEKAWOSTKI
Dużą zdobycz ryś ukrywa w najbardziej niedostępnych zakamarkach – w gęstwinie młodnika, pod zwalonym pniem, zwisającymi gałęziami, a dodatkowo maskuje liśćmi, gałęziami, w zimie
śniegiem.
73
S USE Ł
PERE Ł KOWANY
Spermophilus suslicus (Citellus suslicus)
Rodzina: wiewiórkowate – Sciuridae
CECHA
CHARAKTERYSTYCZNA
Gryzoń wielkości wiewiórki o wyraźnie,
biało perełkowanym grzbiecie i bokach
ciała (białe plamy o średnicy 3-4 mm)
oraz bardzo dużych oczach.
OPIS
Długość ciała 18-22 cm, ogona 5-7 cm,
waga 180-450 g; samce są większe i cięższe od samic. Kształt ciała podobny jak
u wiewiórki, lecz uszy okrągłe; grzbiet
szarobrunatny lub żółtawobrunatny, boki i spód ciała jaśniejsze, gardło prawie
białe, ogon puszysty.
SPOSÓB ŻYCIA
Zamieszkuje stepy i murawy porastające łagodne, suche, słoneczne zbocza wzgórz. Żyje kolonijnie i kopie długie nory
o głębokości nawet 2 m. Na polach wybiera miedze i ugory,
rzadziej kopie nory w uprawach. Prowadzi dzienny tryb ży-
cia; pokarm stanowią trawy, zioła, nasiona, bulwy, owady oraz
jaja ptaków naziemnych. Sen zimowy trwa około 6 miesięcy,
od września do marca – kwietnia. Po ciąży trwającej 4 tygodnie
samica rodzi w maju lub czerwcu 3-11 młodych. Żyje do 5 lat.
WYSTĘPOWANIE
I ZAGROŻENIA
Żyje na Zamojszczyźnie i w izolowanej
ostoi koło Świdnika (w Lubelskiem). Jest
w Polsce na skraju wyginięcia, o czym zadecydowała intensyfikacja upraw rolnych
i utrata terenów otwartych w wyniku zabudowy lub zalesiania ugorów, a także
ograniczenie powierzchni pastwisk. Zwarty zasięg gatunku obejmuje Europę wschodnią od Mołdawii i ujścia Dunaju po Wołgę i Don. Przez Polskę i Białoruś przebiega północno-zachodnia granica występowania.
CIEKAWOSTKI
Określenie „śpi jak suseł” ma biologiczne uzasadnienie. W czasie zimowej hibernacji spowolnienie procesów życiowych
jest głębsze niż u innych ssaków. Temperatura ciała spada prawie do 0°C, częstotliwość oddechu do 1 na minutę, a liczba
uderzeń serca z 300 do 4-7 na minutę.
Niestety, śmiertelność w stanie hibernacji wynosi 50-60 proc.
74