Friedrich Wilhelm August Froebel i jego filozofia sferyczna

FRIEDRICH WILHELM AUGUST FRŐBEL
(1782
–
1852)
i jego filozofia sferyczna
Szczególnym zadaniem i właściwym powołaniem człowieka jako istoty rozumnej jest
pełne uświadomienie sobie własnego jestestwa, swej boskiej natury, a tym samym
Boga i jego zamierzeń, tak aby stały się one jasno określoną rzeczywistością, głoszoną
i realizowaną w ciągu życia.
(F. Fröbel, 1826, str. 3)
Wydaje mi się, że współcześnie niewiele wiemy o życiu i działalności
pedagogicznej Friedricha Fröbla – a szkoda! Na początku XX wieku fröblizm osiągnął
dość dużą popularność w Holandii i Szwajcarii, gdzie zaczęły powstawać ogródki
dziecięce, a także w Anglii, gdzie powstało Towarzystwo Fröblowskie – później
przekształcone w Towarzystwo Narodowego Zjednoczenia Fröblowskiego. Z całą
pewnością międzynarodowy sukces ogródków przedszkolnych Fröbla związany był
z rosnącą potrzebą zapewnienia opieki dzieciom w wieku przedszkolnym, co wiązało
się z postępującą wówczas industrializacją. Obecnie bardzo często wiąże się
zagadnienia pedagogiki przedszkolnej i materiałów dydaktycznych dla małych dzieci
z osobą Marii Montessori. Pomija się tym samym, albo zupełnie nie pamięta o roli,
jaką odegrał F. Fröbel. W tym artykule chciałabym przybliżyć jego pedagogiczne
poglądy.
Friedrich Fröbel urodził się 21. kwietnia 1782 roku w księstwie SchwarzburgRudolstadt, jako szóste dziecko pastora. Dzieciństwo i wczesna młodość F. Fröbla
naznaczone były stratą matki, która zmarła sześć miesięcy po urodzeniu syna. Ojciec
ożenił się ponownie trzy lata później. Jednakże ani macocha, ani ojciec nie poświęcali
uwagi najmłodszemu dziecku. Od małego Friedrich Fröbel – pozostawiany sam sobie
– uwielbiał kontakt z przyrodą, a także samodzielnie zgłębiał Biblię. Te trzy elementy:
strata matki, obcowanie z przyrodą oraz wiara chrześcijańska wywarły niebagatelny
wpływ na jego późniejszą koncepcję pedagogiczną.
Opracowała: Marta Kotarba
1
Jego ścieżka zawodowa była dość kręta. W roku 1803 został mierniczym
posiadłości, domostw i lasów. Marzył jednak, aby wykonywać zawód architekta
i szukał zatrudnienia w tym kierunku. W 1805 roku rozpoczął pracę w budownictwie.
Jednak dość szybko okazało się, że i to nie jest to praca dla niego.
W 1806 roku nawiązał kontakt z wpływową, patrycjuszowską rodziną von
Holzhausenów we Frankfurcie i otrzymał zatrudnienia jako guwerner. Caroline von
Holzhausen umożliwiła Fröblowi wyjazd do Yverdon w Szwajcarii, gdzie zapoznał się
z metodami nauczania Pestalozziego, a jednocześnie kształcił swoich trzech
podopiecznych.
Pedagogiczne poglądy Pestalozziego odegrały znaczącą role w kształtowaniu
się poglądów F. Fröbla. Warto przypomnieć, że Pestalozzi dążył do poprawy
warunków życia klas niższych poprzez pedagogiczną aktywizację natury jednostek.
Twierdził, że powinno dążyć się do tego, aby każdy człowiek mógł rozwijać wszystkie
swoje siły. Pestalozzi uważał, że aby tak się stało należy początkowo wywierać
systematyczny wpływ na ucznia. Rozwojem każdego dziecka zaś kierują trzy
podstawowe siły:
• siła percepcyjna i intelektualna (siła głowy), na którą składają się
głównie lingwistyczne zdolności poznawcze,
• siła fizyczna (siła rąk), związana z kontrolą ciała i zdolnościami
manualnymi,
• siła moralna (siła serca), na którą składają się określone postawy
społeczne.
Te trzy siły są kategoriami, które należy pobudzać do rozwoju w sposób optymalny.
Nie jest to jednak możliwe bez interwencji z zewnątrz. Doprowadzić do pełnego
rozwoju owych sił można jedynie poprzez odpowiednią stymulację, którą należy
rozpoczynać już we wczesnym dzieciństwie.
F. Fröbel uważał, że teoria Pestalozziego wymaga solidniejszej podstawy, aby
mogła dalej ewoluować. Fröblowi brakowało jednak wiedzy specjalistycznej, aby
samodzielnie się tym zająć i dlatego postanowił podjąć studia pedagogiczne
i nauczycielskie.
Opracowała: Marta Kotarba
2
Z powodów osobistych, niektórzy podejrzewają, że nawiązał romans z matką
swoich podopiecznych – Caroline, w roku 1811 zrezygnował z posady guwernera
i przeniósł się do Göttingen. Tam opracował swoją filozofię wychowania – filozofię
sferyczną, która była teorią naukową i metafizyczną. Jego teoria wychowania ma
chrześcijańskie, choć warto podkreślić, że nie dogmatyczne korzenie.
F. Fröbel uważał, że każdy człowiek jest częścią boskiej rzeczywistości
i wszelkie ludzkie działania zdeterminowane są przez boską siłę (jego telos). Fröbel
pojmuje więc wychowanie i nauczanie jako stymulację procesu formowania się sił, o
których była wyżej mowa. Wewnętrzna rzeczywistość człowieka, gdzie drzemią
potencjalne siły, powinna być stale rozwijana. Mówiąc prościej – wspieranie procesu
formowania się owych sił polega na gromadzeniu przez dziecko różnorodnych
doświadczeń, które później łączą się w specyficzne struktury. Friedrich Fröbel
podkreślał, że wychowanie i nauczanie dzieci – w myśl teorii Pestalozziego –
powinno integrować elementarne siły: głowy, rąk i serca w celu zapewnienia pełnego
wykształcenia. Wynika stąd wniosek, że wychowanie nauczające ma mieć
charakter globalny, czyli musi łączyć aspekty: poznawczo-intelektualne,
z fizyczno-manualnymi oraz z społecznymi i religijnymi. Ogólnie można
powiedzieć, że celem kształcenia jest odkrywanie ludzkiej siły kształtowania świata.
W marcu 1813 roku rozpoczęła się wojna przeciwko Napoleonowi. F. Fröbel
zgłosił się na ochotnika do wojska i do maja 1814 roku brał udział w walkach.
W czerwcu 1814 roku wystąpił z wojska i został asystentem na Uniwersytecie
Berlińskim. W roku 1816 przeniósł się do Griesheim, aby po śmierci brata –
Christopha, zająć się swoimi bratankami. W 1817 roku ponownie przeniósł się, tym
razem do Keilhau i tam założył prywatną szkołę pod nazwą – Ogólny Niemiecki
Zakład Wychowawczy.
Model edukacji tworzony w Keilhau koncentrował się na wychowaniu w
rodzinie. Nauczanie według Friedrich Fröbla nie powinno odbywać się w prostej
formie odbierania przez uczniów instrukcji od nauczyciela, gdyż edukacja powinna
być indywidualnie modelowana. Moralność i religijność – tak ważna w koncepcji
Fröbla – wynikać miała z emocjonalnych związków ucznia z grupą.
Opracowała: Marta Kotarba
3
Po komplikacjach natury politycznej, kiedy to policja pruska określiła jego
Zakład mianem „gniazda demagogów”, szkoła Fröbla zaczęła podupadać. Jednak
okres spędzony w Keilhau (1817 – 1831) był bardzo produktywny pod względem
twórczym. Fröbel napisał wówczas sześć rozpraw, między innymi: Uniwersalna
edukacja w pełni odpowiadająca potrzebom charakteru niemieckiego i podstawowym
potrzebom Niemców (1821), czy: O Edukacji w Niemczech (1823).
Po upadku Keilhau, Friedrich Fröbel przeniósł się do Szwajcarii, gdzie
pracował w prywatny zakładzie wychowawczym w Wartensee. W jego koncepcji
pojawiała się wówczas – obok nadal aktualnej zasady rozwijania wszystkich sił
człowieka – idea twórczego działania. W późniejszych latach został dyrektorem
sierocińca w Bern i szkoły elementarnej w Burgdorf.
Przejdę teraz do ramowego zaprezentowania koncepcji Friedricha Fröbla, która
– co wynika z dotychczasowych rozważań – kształtowała się przez całe jego życie.
Fröblowska filozofia sferyczna stanowi zarówno teorię naukową, jak i doktrynę
edukacyjną. Warto podkreślić, że Friedrich Fröbel używał terminu SFERA na
określenie uniwersalnej, żywej i twórczej siły, która jest podstawą świata fizycznego
i duchowego zarazem. Jak już pisałam, celem kształcenia – mówiąc językiem Fröbla –
jest rozwijanie owej sferyczności. Jak tego dokonać?
Należy oprzeć subiektywne poznawania świata na aktywności
pedagogicznej.
Owa aktywność zmusza dziecko do analitycznego zgłębiania rzeczywistości
zewnętrznej w celu odnajdywania jej struktury. Tym samym przejawia się wówczas
zdolność ludzkiego umysłu do samotworzenia struktur. W procesie tym dziecko
odkrywa zarówno siebie, jak i obiekt, który bada. Uczeń doświadcza, że bez człowieka
nie ma zewnętrznego świata.
Najważniejszą
częścią
pedagogicznej
koncepcji
Fröbla
są:
zabawy
edukacyjne, które mają podkreślać wspólnotę dorosłych i dzieci oraz
wykorzystywane do tych zabaw –
podarki (por. F. Kierski (1923): Podręczna
Encyklopedia Pedagogiki) lub inaczej dary, które stanowią po prostu materiał
autodydaktyczny, a służyć miały właśnie do badania struktury przedmiotów.
Opracowała: Marta Kotarba
4
Warto dodać, że w roku 1836 Fröbel otworzył w Turyngii Zakład dla
rozwijania zamiłowań dzieci i młodzieży do pracy, który był w zasadzie fabryką
zabawek! Powstały tam pierwsze podarki, które służyć miały samouczeniu się, a były
to między innymi:
• drewniane kule, które dzieliły się na mniejsze,
• pudełka z klockami,
• sześciany – podzielone na dalsze osiem sześcianów, sześciany
przestrzenne – matematyczne itp.,
• małe piłki z wełnianych nitek w kolorach tęczy,
• walce,
• wycinanki itp.
Idea Friedricha Fröbla była prosta – dzieci poprzez
aktywny kontakt
z podstawowymi formami, w zabawie miały odkrywać właściwości i strukturę
owych podarków! Przykładowo – od piłki (kuli), która symbolizuje jedność
przechodziło się do paciorków, aż w końcu do wzorków w kropki. Miało to na celu
przybliżanie idei kosmosu i procesu tworzenia poprzez budowanie. Układanie
z podstawowych elementów (np. z tzw. pudelek do budowania) dawało
nieograniczone możliwości tworzenia kształtów, nazywanych przez Fröbla żywymi
kształtami (kształty życia.) Konstruktywne posługiwanie się prostymi zabawkami
umożliwiało, zdaniem Fröbla, koncentrowanie uwagi na przedmiotach które podlegały
manipulacji.
Matki
mogły
obserwować
w
praktyce
funkcjonowanie
teorii
przedszkolnych Fröbla i ewentualnie miały udzielać wskazówek i wyjaśnień swoim
dzieciom. Obecność matek była niezwykle ważna, gdy Fröbel twierdził, że zaufanie
i intymność są niezbędne w pracy wychowawczej.
Centralną rolę w koncepcji Fröbla odgrywały oczywiście zabawy
z podarkami, ale obok nich istniały zabawy ruchowe (bieganie, tańce, gry
w kole itp.) oraz ogrodnictwo.
Opracowała: Marta Kotarba
5
Fröbel starał się spopularyzować swoją teorię zabawy na różne sposoby,
jednakże nie opracował jej syntezy w żadnym ze swoich pism. Co prawda 1848 roku
zorganizował konferencję dla nauczycieli szkół elementarnych, na której dyskutowano
związek ogródków dziecięcych ze szkołą, a także rolę, jaką mogą odegrać podarki w
systemie szkolnym. Nauczyciele szkól ludowych – po konferencji – wystosowali
nawet wniosek do Zgromadzenia Narodowego we Frankfurcie o włączenie
fröblowskich ogródków dziecięcych do ogólnoniemieckiego systemu edukacji.
Jednakże niedogmatyczne i nieortodoksyjne metody pracy we fröblowskich ogródkach
dziecięcych nie podobały się rządowi pruskiemu, który zakazał otwierania i
utrzymywania tego typu placówek.
Innowacyjność pomysłu Fröbla polegała na tym, że jego ogródki dziecięce,
jako ośrodki kształcenia dzieci w wieku od 3 do 6 lat, zdecydowanie różniły się od
współczesnych
im
placówek
przedszkolnych,
które
były
tylko
zakładami
opiekuńczymi, albo miejscem formalnego nauczania. Fröbel pragnął rozwijać
procedury edukacyjne w oparciu o zabawę.
Jego początkowe pomysły nauczania małych dzieci poprzez zabawę w rodzinie
zostały po roku 1840 zrewidowane, w związku z tym, że pojawiła się społeczna
potrzeba zapewnienia dzieciom całodziennej opieki poza domem. Ogródek dziecięcy
stał się wówczas miejscem profesjonalnie organizowanej zabawy. Zajęciami dzieci
kierowały – po ukończeniu odpowiednich kursów przygotowujących do zawodu –
tzw. przewodniczki zabaw.
Po II wojnie światowej ruch fröblowski praktycznie przestał istnieć, jednak
system nauczania początkowego Fröbla, obejmujący zabawę z użyciem autentycznych
przedmiotów wniósł bez wątpienia wiele do wychowania przedszkolnego.
LITERATURA:
Fröbel F. (1826): Die Menschenerziehung [Wychowanie człowieka]. Wienbrack.
Kupisiewicz Cz. (2000): Myśliciele o wychowaniu. Warszawa.
Opracowała: Marta Kotarba
6