Cesarstwo rzymskie w okresie pryncypatu

Cesarstwo rzymskie w okresie pryncypatu
Dzieje cesarstwa rzymskiego obejmują okres od roku 30 p.n.e., gdy niepodzielne rządy w imperium
rzymskim objął Oktawian August, do 395 roku n.e., kiedy rozpadło się ono ostatecznie na dwie części:
cesarstwo zachodniorzymskie i wschodniorzymskie. Pierwsze z nich przetrwało do roku 476,
natomiast drugie aż do roku 1453.
W cesarstwie rzymskim panowały dwie formy ustrojowe: najpierw pryncypat (od roku 30 p.n.e.
do 284 n.e.), a następnie dominat.
Mechanizm funkcjonowania pryncypatu
Ustrój ten charakteryzował się zachowaniem pozorów republiki. Nadal istniały republikańskie urzędy,
funkcjonował senat, ale realna władza skupiona była w rękach jednego człowieka. Ustrój pryncypatu
określano często mianem komedii republiki ze względu na kultywowanie republikańskich form przy
zmienionej, dyktatorskiej treści rządów. Zgromadzenia, które w okresie republiki odgrywały kluczową
rolę polityczną, za pryncypatu zostały sprowadzone do roli dekoracyjnej.
Władca, poczynając od Oktawiana, nosił tytuł princeps senatus, czyli pierwszego wśród
senatorów – stąd nazwa ustroju pryncypat. Formalnie tytuł princepsa przysługiwał Oktawianowi od
stycznia 27 roku p.n.e., kiedy to na posiedzeniu senatu oświadczył, że zrzeka się specjalnych
pełnomocnictw triumwira, przysługujących mu od roku 43 p.n.e. i przywraca ustrój republikański.
Senatorowie zaczęli go wówczas prosić, by zachował pełnię władzy dla siebie, na co Oktawian
ostatecznie odpowiedział, że gotów jest podzielić się władzą z senatem.
Princeps skupiał w swych rękach całą faktyczną władzę – konsula (Oktawian sprawował ten urząd
w latach 31-23 p.n.e.), władzę prokonsularną (co dawało mu kontrolę nad prowincjami), naczelnego
dowódcy armii (przysługiwało mu imperium maius, czyli najwyższa władza wojskowo-religijna nad
prowincjami) i dożywotniego trybuna ludowego. Princeps miał osobistą nietykalność (był wcieleniem
majestatu ludu rzymskiego), prawo weta oraz prawo zgłaszania kandydatur na urzędy. Ponadto nosił
od 27 roku p.n.e. tytuł Augustus, czyli wywyższony przez bóstwo, i Cezar (stąd słowo cesarz). Cesarz
po śmierci uznawany był za boga.
Zwiększone zostały wprawdzie uprawnienia ustawodawcze senatu, jednak ustawy były zgłaszane
głównie przez princepsa. Liczebność senatu zmniejszono z 900 podczas dyktatury Cezara do 600
osób.
Polityka Oktawiana Augusta wobec prowincji
Oktawian przeprowadził administracyjny podział imperium na prowincje zewnętrzne, świeżo
zdobyte przez Cezara, Pompejusza i samego Augusta, które podlegały bezpośrednio cesarzowi, oraz
prowincje wewnętrzne, podległe senatowi (mocno już zintegrowane z Rzymem, zdobyte w III i II
wieku p.n.e.).
W skład prowincji senatorskich (wewnętrznych) w roku 27 p.n.e. wchodziły: Hispania Ulterior,
Sardynia z Korsyką, Sycylia, Dalmacja, Macedonia, Achaja, Kreta, Bitynia z Pontem, Azja, Afryka.
W prowincjach senatorskich nie stacjonowały wojska, z wyjątkiem jednego legionu w Afryce.
Urzędy namiestników prowincji były zarezerwowane dla byłych konsulów, czyli prokonsulów
(zarząd prowincji cesarskich i zarząd dwóch prowincji senatorskich – Azji i Afryki) oraz byłych
pretorów, czyli propretorów.
Egipt był osobistą własnością cesarza, który czerpał z tego tytułu ogromne dochody.
Namiestnikiem Egiptu mógł być tylko ekwita, czyli człowiek należący do warstwy bogatych
przedsiębiorców i handlowców. Senatorom zakazany był wjazd to tej domeny cesarskiej.
Oktawian August dokończył podbój Hiszpanii, zajmując jej część północno-zachodnią, Galicję.
Zajął także Alpy, dochodząc do górnego Dunaju (Ister). W Alpach zachodnich, łączących Italię z
Galią, utworzone zostały trzy nowe małe prowincje: Alpes Maritimae, Alpes Cottiae i Alpes Poeninae.
Na obszarze Alp wschodnich powstała prowincja Noricum (obejmująca obszar dzisiejszej Austrii oraz
częściowo Bawarii i Słowenii). W środkowych Alpach utworzono prowincję Recja (dzisiejsza
wschodnia Szwajcaria i zachodnia Austria oraz częściowo Bawaria). W 6 roku n.e. z ziem podbitych
nad dolnym Dunajem utworzona została prowincja Mezja (północna część dzisiejszej Bułgarii).
Rzymianie podporządkowali także sobie Panonię nad środkowym Dunajem (obszar dzisiejszych
zachodnich Węgier). Podboje te umożliwiły realizację koncepcji oparcia granic imperium rzymskiego
o dwie wielkie rzeki europejskie: Dunaj i Ren.
Nie udała się natomiast próba rozciągnięcia rzymskiego panowania na ziemie germańskie między
Renem a Łabą. W roku 9 n.e. wódz Publiusz Kwinktyliusz Warus poniósł klęskę w Lesie
Teutoburskim w dzisiejszych północnych Niemczech, między rzekami Ems i Wezerą. W zasadzkę
przygotowaną przez germańskie plemię Cherusków wpadły tam trzy legiony, liczące około 15 tysięcy
żołnierzy. Zostały one kompletnie rozbite, większość rzymskich żołnierzy utonęła w bagnach. Po tej
traumatycznej klęsce Rzymianie zrezygnowali z planów ekspansji za Ren.
Na wschodzie Oktawian przyłączył do imperium rzymskiego prowincję Galację (środkowa część
dzisiejszej Turcji). Za jego panowania przyśpieszeniu uległ proces romanizacji i urbanizacji prowincji.
Stworzono możliwość awansu dla przedstawicieli elit prowincjonalnych w centralnym aparacie
władzy, na przykład w senacie.
Pax romana (pokój rzymski)
Tym mianem określono pokój wewnętrzny, jaki zapanował w imperium rzymskim za Oktawiana
Augusta.
Podstawą władzy cesarskiej była stała zawodowa armia. Służba wojskowa trwała maksymalnie 24
lata. Weterani otrzymywali odprawę w postaci nadziału ziemi bądź sporej sumy pieniędzy.
Dynastia julijsko-klaudyjska
Dynastia ta rządziła imperium rzymskim przez pół wieku po śmierci Oktawiana. Pierwszym jej
przedstawicielem na tronie cesarskim był Tyberiusz, pasierb Oktawiana (syn jego drugiej żony,
Liwii), sprawujący władzę w latach 14-37 n.e. Za jego panowania Rzymianie toczyli walki
w Germanii. Germanik (syn Druzusa, bratanek Tyberiusza) pomścił w 16 roku n.e. klęskę z Lasu
Teutoburskiego, pokonując Arminiusza, wodza germańskiego plemienia Cherusków. Na Wschodzie
do Rzymu została przyłączona prowincja Kappadocja, leżąca w Azji Mniejszej.
Po śmierci Tyberiusza władzę przejął Kaligula (37-41), syn Germanika i cioteczny wnuk
Tyberiusza. Chciał on umieścić swój posąg w świątyni jerozolimskiej, co doprowadziło do
gwałtownego wzrostu napięcia w Judei (wprowadzenie w życie tego pomysłu oznaczałoby złamanie
przywileju ludu żydowskiego, który był zwolniony od składania ofiar cesarzowi i bogini Romie).
Zasłynął z okrucieństwa oraz ekscentrycznego zachowania – swojego konia Incinatusa czcił jako
boga, karmił go owsem z płatkami złota, ubierał w purpurową tkaninę przypominającą strój senatorski
i zamierzał go mianować konsulem. Został zamordowany przez gwardię cesarską.
Kolejny cesarz, Klaudiusz (41-54), był synem Druzusa i bratankiem Tyberiusza. Podbił on
Brytanię, a także Trację i Mauretanię. Masowo nadawał obywatelstwo rzymskie mieszkańcom
prowincji. Przyczynił się do rozbudowy portów w Italii (między innymi Ostia) i rozwoju handlu
morskiego. Zmarł z powodu otrucia – zabójstwo było prawdopodobnie dziełem jego żony Agryppiny,
która – jak twierdzi Swetoniusz w Żywotach cezarów – podała mu zatrute grzyby borowiki.
Po śmierci Klaudiusza ster rządów przejął Neron (54-68), który był pasierbem Klaudiusza, synem
jego żony Agryppiny. Próbował wprowadzić w imperium rzymskim hellenistyczny, despotyczny
model władzy, co doprowadziło do głębokiego konfliktu z senatem. Rozpoczął masowe
prześladowania chrześcijan w Italii, oskarżając ich o wywołanie pożaru Rzymu w r. 64. Za jego
panowania (r. 66) wybuchło powstanie w Judei. Podporządkował Rzymowi Armenię. Opuszczony
przez armię i gwardię pretoriańską, które wypowiedziały mu posłuszeństwo, popełnił samobójstwo.
Na nim skończyła się dynastia julijsko-klaudyjska, wywodząca się od Oktawiana Augusta.
Dynastia Flawiuszy
Po obaleniu Nerona oddziały armii rzymskiej stacjonujące w Hiszpanii i Galii obwołały cesarzem
Serwiusza Galbę, namiestnika prowincji Hispania Tarraconensis. Galba sprawował władzę jednak
tylko przez siedem miesięcy (od czerwca 68 do stycznia 69 roku) i został obalony przez pretorianów,
którym nie wypłacił obiecanych pieniędzy. Pretorianie ogłosili kolejnym cesarzem Salwiusza Othona,
namiestnika Luzytanii, jego władzy nie uznały jednak legiony stacjonujące nad Renem i obwołały
władcą Aulusa Witelliusza, namiestnika Dolnej Germanii. Do bitwy między obu pretendentami doszło
w kwietniu 69 roku pod Bedriacum koło Kremony. Pokonany Othon popełnił samobójstwo.
Panowanie Witelliusza trwało tylko kilka miesięcy i charakteryzowało się samowolą legionistów i
pretorianów, którzy masowo dopuszczali się grabieży i gwałtów. W sytuacji pogłębiającego się chaosu
prefekt Egiptu ogłosił cesarzem Tytusa Flawiusza Wespazjana, dowódcę armii w Judei. Uzyskał on
szybko poparcie namiestników prowincji i wyruszył do Italii. W październiku 69 roku pokonał pod
Kremoną wojska Witelliusza, zapoczątkowując panowanie dynastii Flawiuszy w imperium rzymskim.
Dynastia ta pochodziła nie z rzymskiej arystokracji, lecz ze szlachty italskiej. Sam Wespazjan
pochodził z Reate w kraju Sabinów i tam rozpoczął karierę jako urzędnik municypalny. Trzej
przedstawiciele dynastii Flawiuszy – Wespazjan, Tytus i Domicjan – panowali w latach 69-96.
Wespazjan po krótkotrwałych rządach trzech cesarzy (Galby, Othona i Witelliusza) przywrócił
dyscyplinę w armii, a przede wszystkim w zbuntowanych legionach stacjonujących nad Renem.
Zmienił zasady rekrutacji do legionów, opierając ją nie na zaciągu z Italii, lecz ze zromanizowanych
prowincji zachodnich, głównie Hiszpanii. Dbał o to, by legiony stacjonowały z dala od obszaru, z
którego były rekrutowane.
Wespazjan wzmocnił budżet, wprowadzając nowe podatki (między innymi od toalet publicznych,
stąd powiedzenie pecunia non olet) oraz oszczędnie rozporządzając funduszami publicznymi.
Propagował życie skromne, pozbawione wszelkich ekstrawagancji, czym odróżniał się od swoich
poprzedników. Swetoniusz napisał w Żywotach cezarów, że Wespazjan sam zdejmował sobie buty.
Za panowania Wespazjana zostało stłumione antyrzymskie powstanie w Judei – dokonał tego w r.
70 syn Wespazjana, Tytus, zdobywając Jerozolimę i burząc tamtejszą świątynię. Zniesiony został
urząd arcykapłana – duchowego zwierzchnika wyznawców religii judaistycznej. Represje
spowodowały, że Żydzi zaczęli masowo opuszczać Judeę, osiedlając się w innych prowincjach
imperium rzymskiego.
Tytus sprawował rządy cesarskie w latach 79-81. Italia stanęła wówczas w obliczu kataklizmu:
wybuch Wezuwiusza (79) pogrzebał Pompeje i Herkulanum nad Zatoką Neapolitańską. Rok później
wielki pożar spustoszył Rzym. W tym czasie wybuchła także rebelia Terentiusa Maximusa – ten
mieszkaniec prowincji Azja podawał się za cesarza Nerona, przypominał go zresztą z wyglądu i głosu.
W obliczu klęski Maximus zbiegł do Partów. Tytus zakończył swoje panowanie po niespełna trzech
latach, umierając prawdopodobnie na malarię.
Ostatnim z Flawiuszy był Domicjan, brat Tytusa, panujący w latach 81-96. Był autokratą i
tyranem, kazał się tytułować Dominus et Deus (Pan i Bóg). Jego największym osiągnięciem było
rozpoczęcie budowy limesu, czyli systemu umocnień na granicy z terenami germańskimi. Elementami
kluczowymi tego systemu były obozy legionów (castra) oraz obozy wojsk pomocniczych (castella),
między którymi rozmieszczano wieże strażnicze. Po zbudowaniu limesu punkt ciężkości wysiłku
militarnego Rzymian przesunął się znad Renu nad Dunaj.
Domicjan zginął zamordowany przez gwardię pretoriańską – przypuszcza się, że w spisku
uczestniczyła jego żona Domicja Longina.
Dynastia Antoninów
Objęcie panowania przez tę dynastię oznaczało dojście do władzy przedstawicieli arystokracji
prowincjonalnej. Najwybitniejszy jej reprezentant, Marek Ulpiusz Trajan, pochodził z Hiszpanii.
Charakterystyczny dla tej dynastii był także fakt, iż władzę sprawowały na ogół osoby ze sobą nie
spokrewnione, związane tylko systemem adopcji. Za Antoninów wykształcił się w imperium
rzymskim zawodowy aparat urzędników cesarskich, tworzony spośród ekwitów.
Pierwszym władcą z tej dynastii był Marek Kokcejusz Nerwa, przedstawiciel starej rzymskiej
arystokracji, powołany przez senat. Jednak panował on tylko dwa lata (96-98), po czym adoptował
jednego z dowódców wojskowych, Trajana, i przekazał mu władzę.
Trajan (98-117) podbił Dację zamieszkaną przez plemiona pochodzenia trackiego. Atakująca
Daków armia rzymska liczyła 13 legionów, czyli około 150 tysięcy żołnierzy. Pokonany król Decebal
popełnił samobójstwo, Dacja stała się w roku 106 rzymską prowincją, słynącą ze złóż złota. Na
Wschodzie Trajan przyłączył do Rzymu Arabię, a po wojnie z królestwem Partów – Mezopotamię i
Asyrię. Współpracował z Senatem, za co senatorowie przyznali mu tytuł optimus princeps.
Hadrian (117-138) – zrezygnował z dalszych podbojów, koncentrując się na konsolidowaniu
imperium. Zwrócił Mezopotamię i Asyrię Partom, rozbudował umocnienia na granicy nadreńskiej
oraz zbudował w Brytanii wał Hadriana o długości 117 km. Wprowadził zasadę, iż poszczególne
legiony rekrutują swych żołnierzy z prowincji, w której stacjonują. W latach 132-135 trwało wielkie
powstanie w Judei, w wyniku którego zginęło około pół miliona ludzi i zostało zniszczonych 50 miast
żydowskich. Hadrian zlikwidował prowincję Judea i utworzył na jej miejsce prowincje Syria i
Palestyna. Niewolnicy zawdzięczają mu wydanie przepisów broniących ich praw.
W okresie panowania Marka Aureliusza (161-180) trwająca na Wschodzie wojna z Partami
doprowadziła do osłabienia granicy naddunajskiej, co wykorzystały germańskie plemiona
Markomanów i Kwadów i wtargnęły na tereny imperium rzymskiego. Walki z tymi plemionami
trwały przez niemal cały okres panowania Aureliusza. Ostatecznie cesarzowi udało się Germanów
pokonać. Spora część pokonanych osiedliła się na stałe na obszarze imperium.
Jego panowaniu towarzyszyły klęski naturalne: wylew Tybru, inwazja szarańczy, epidemia dżumy
(stała się ona przyczyną śmierci tego cesarza). Marek Aureliusz napisał Rozmyślania, które stały się
jednym z najbardziej znanych dzieł filozofii stoickiej.