Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis

Transkrypt

Folia 28
Studia Historica IV (2005)
ARTYKUŁY
Jerzy Ciecieląg
Monety Aretasa IV i Agryppy I
a chronologia życia Jezusa.
Czy Jezus został ukrzyżowany w 21 r. po Chr.?
Dzisiejsza nauka stoi ciągle wobec problemu chronologii życia Jezusa, wciąż
nie potrafiąc odpowiedzieć na pytanie o datę Jego narodzin, początek publicznej
działalności czy wreszcie moment ukrzyżowania. Bez wątpienia jednak dominuje
pogląd, że Jezus urodził się między 8 a 2 r. przed Chr., a zmarł między 30 a 33 r. po
Chr. Jednakże odmienne propozycje chronologiczne zaprezentował Jerry Vardaman,
który dowodzi, iż Jezus urodził się pod koniec 12 r. przed Chr., a ukrzyżowany został w 21 r. po Chr.1 Warto przyjrzeć się bliżej niektórym źródłom mówiącym o Jezusie.
Bez wątpienia najbardziej znanym, poza ewangeliami, odniesieniem do Jezusa
jest wzmianka Józefa Flawiusza, znana jako Testimonium Flavianum2. Żydowski
historyk przedstawia Go jako mądrego męża, który został ukrzyżowany przez rzymskiego prefekta Judei Poncjusza Piłata. Jego uczniowie i zwolennicy dowodzili, iż
powstał on z umarłych, a chrześcijanie nie zniknęli nawet pod koniec I w. po Chr.,
kiedy powstawało dzieło Flawiusza. Autentyczność tego tekstu wielokrotnie poddawano w wątpliwość, jednak Vardaman wierzy, że Józef rzeczywiście odnosi się do
biblijnego Jezusa3. Zgadza się co prawda, że niektóre stwierdzenia mogły zostać rozwinięte przez chrześcijańskich pisarzy (trudno w końcu uwierzyć, aby żydowski historyk, wywodzący się z najwyższej arystokracji kapłańskiej, w dodatku zwolennik
faryzeuszy, rzeczywiście napisał, że Jezus był Mesjaszem), niemniej jednak rdzeń
relacji Flawiusza o Jezusie jest całkowicie autentyczny.
Amerykański badacz zwraca uwagę, iż Testimonium Flavianum zostało
umieszczone w sekwencji wydarzeń, która sugeruje, że początek publicznej służby
J. Vardaman, Jesus’ Life: A New Chronology, [w:] J. Vardaman and E.M. Yamauchi, Chronos, Kairos,
Christos. Nativity and Chronological Studies Presented to Jack Finegan, Winona Lake 1989, s. 55–82.
2
Józef Flawiusz, Antiquitates Iudaicae XVIII, 63–64 (dalej Ant.).
3
J. Vardaman, op. cit., s. 56.
1
4
Jerzy Ciecieląg
Jezusa przypada na okres nie późniejszy niż 15–19 po Chr. Sekwencja ta jest następująca: 1) sprawa Vononesa = 14–17 po Chr.4; 2) usunięcie Silana i nominacja
Pizona na legata prowincji Syrii = 17 r. po Chr.5; 3) rządy Orodesa w Armenii =
15–18 po Chr.6; 4) misja Germanika na Wschodzie i jego śmierć = 17–19 po Chr.7;
5) relacja Józefa Flawiusza o Jezusie8; 6) Mundus uwodzi Paulinę; cesarz Tyberiusz
likwiduje kult Izydy w Rzymie = 19 r. po Chr.9; 7) oszukanie Fulwii; wygnanie
Żydów z Rzymu przez Tyberiusza = 19 r. po Chr.10 Tak więc rzeczywiście relacja
Józefa Flawiusza o Jezusie może być traktowana jako bardzo istotna w tym sensie, że umiejscawia Jego posługę w latach 15–19 po Chr., tym bardziej, że odrzucić raczej trzeba postulaty uznania przekazu za nieautentyczny, co naturalnie w prosty i nieskomplikowany sposób usunęłoby problem. Zwróćmy przy tym
uwagę, że w tym samym kontekście historycznym umieszczony też został Poncjusz
Piłat, co musi dawać badaczowi do myślenia, nawet jeżeli odrzucimy świadectwo
Flawiusza o Jezusie11. Problem jednak w tym, że w dziełach Józefa często mamy
do czynienia z pomieszaną chronologią, wobec czego do przedstawionej sekwencji
wydarzeń należy podchodzić z daleko idącą ostrożnością.
Bez wątpienia akceptacja historyczności przekazu Józefa o Jezusie i Piłacie,
umieszczonego w dodatku w takich, a nie innych ramach chronologicznych, stawia
przed nami problem ukrzyżowania Jezusa w roku 30 lub 33 po Chr. Oczywiście,
jeżeli przyjmiemy tezę o narodzinach Jezusa w 12 r. przed Chr., to Jego publiczna
posługa między 15 a 19 r. po Chr. wydaje się jak najbardziej uzasadniona, tym bardziej, że zgadzałoby się to w wejściem w lata trzydzieste życia Jezusa12.
J. Vardaman wskazuje, że ewangelista Łukasz wyraźnie daje do zrozumienia, iż
Jezus w chwili rozpoczęcia publicznej posługi nie miał jeszcze trzydziestu lat13, co
oznacza, że nie do przyjęcia jest przenoszenie tejże posługi na okres po roku 25 po
Chr., wtedy bowiem relacja Łukasza nie miałaby żadnego sensu (oczywiście ciągle
trzeba pamiętać, iż zakładamy narodziny Jezusa w roku 12 przed Chr.)14.
Większość uczonych zgadza się, iż Herod Wielki zmarł w 4 r. przed Chr.15, choć
są tacy, którzy przesuwają to wydarzenie na rok 5 przed Chr.16 lub też są zwolenAnt. XVIII, 46nn.
Ant. XVIII, 52, 54.
6
Ant. XVIII, 52.
7
Ant. XVIII, 54.
8
Ant. XVIII, 63–64.
9
Ant. XVIII, 65nn.
10
11
Ant. XVIII, 55–62; J. Vardaman, op. cit., s. 57.
12
Łk 3, 23.
13
Łk 3, 23.
14
15
Ant. XVII, 188–192; Józef Flawiusz, Bellum Iudaicum I, 661–664; J. Ciecieląg, Palestyna w czasach
Jezusa. Dzieje polityczne, Kraków 2000, dodatek V.
16
N. Kokkinos, The Herodian Dynasty. Origins, Role in Society and Eclipse, Sheffield 1998, s. 373.
4
5
Monety Aretasa IV i Agryppy I a chronologia życia Jezusa...
5
nikami datacji późniejszej17. Poza wszelką wątpliwością jest fakt, iż Jezus urodził
się jeszcze za życia króla Judei, który wedle relacji nowotestamentowej żył jeszcze
przez kilka miesięcy18. Tak więc możemy przyjąć z dużą dozą prawdopodobieństwa,
iż Jezus urodził się najpóźniej w roku 5 przed Chr.; Vardaman dowodzi, że stało się
to kilka lat przed śmiercią Heroda Wielkiego.
Trzeba w tym miejscu przypomnieć, że według Łukasza Jan Chrzciciel rozpoczął swoją działalność w piętnastym roku panowania cesarza Tyberiusza (14–37
po Chr.)19, mniej więcej pół roku przed początkiem posługi publicznej Jezusa.
Oczywiście trzeba odpowiedzieć na pytanie, od którego momentu Łukasz zaczął
liczyć owe piętnaście lat. J. Vardaman dowodzi, że punktem wyjściowym nie była
śmierć cesarza Augusta 19 sierpnia 14 r. po Chr., ponieważ oznaczałoby to rok 28 po
Chr. jako piętnasty rok panowania Tyberiusza (nie pasuje on do teorii Vardamana).
Trzeba pamiętać, że Łukasz podaje, iż Jezus rozpoczął swoją publiczną posługę,
kiedy miał prawie trzydzieści lat20. Gdybyśmy przyjęli owe trzydzieści lat bez zastrzeżeń, to zakładając narodziny Jezusa w 5 r. przed Chr. początek jego publicznej
działalności musiałby przypaść nie później niż w roku 25 po Chr.21
J. Vardaman proponuje rozpocząć liczenie piętnastu lat Tyberiusza w 4 r. po
Chr., kiedy to zmarł Gajusz Cezar, syn Marka Wipsaniusza Agryppy, a wnuk cesarza Augusta, który go adoptował, widząc w nim swego następcę. Zwróćmy uwagę,
że Tyberiusz w latach 6 przed Chr. – 2 po Chr. przebywał na dobrowolnym wygnaniu na Rodos, którego przyczyna tkwiła w fakcie adoptowania przez Augusta
synów Marka Wipsaniusza Agryppy, Lucjusza i Gajusza22. Jednak Lucjusz zmarł
w 2, a Gajusz w 4 r. po Chr., co zmusiło cesarza do szukania nowego następcy.
Oczywistym kandydatem stał się Tyberiusz, którego August adoptował wkrótce po
śmierci Gajusza. W tym samym 4 r. po Chr. syn Liwii otrzymał imperium proconsularis, co czyniło go faktycznym współwładcą imperium. Nie jest wykluczone, iż
Łukasz rozpoczął liczenie panowania Tyberiusza od tego właśnie roku, co oznaczałoby, iż piętnasty rok przypadł w 17 r. po Chr. Pytanie jednak, czy tak rzeczywiście
było, bowiem August był wtedy niekwestionowanym władcą i trudno doprawdy zrozumieć liczenie panowania Tyberiusza już od roku 4 po Chr.
Rzecz ciekawa, że Vardaman dowodzi, iż, po dalszych badaniach, doszedł do
wniosku, że w gruncie rzeczy Łukasz napisał pierwotnie w „drugim roku Tyberiusza”,
który to tekst uległ później zniekształceniu i stąd mamy rok piętnasty23. Przyznaje
jednak uczciwie, że nie jest mu znany żaden manuskrypt z rokiem drugim, a swoje
Np. W. Filmer, The Chronology of the Reign of Herod the Great, “The Journal of Theological Studies”
N.S. XVII (1966), s. 283–298; E.L. Martin, The Nativity and Herod’s Death, [w:] J. Vardaman and
E.M. Yamauchi, op. cit., s. 85–92.
18
Mt 2, 1–20.
19
Łk 3, 1.
20
Łk 3, 23.
21
22
Wellejusz Paterkulus, Historia Romana 99–103.
23
17
6
Jerzy Ciecieląg
przypuszczenie opiera na monetach i papirusach, gdzie skrybowie pisali „B”
(=”El”=2), które jednak wyglądało jak „El” (=15)24.
Na poparcie tej tezy przytoczona zostaje moneta z Antiochii, której inskrypcja
brzmi: „Za Flakkusa, należy do ludu Antiochii, [rok] 82”25. Vardaman zwraca uwagę,
że literę B można łatwo pomylić z El, co było spowodowane faktem, iż B pisano
czasami z przerwami w jej niższym oczku (pętli), co możemy rzeczywiście zaobserwować w greckiej epigrafice I w. po Chr.26 W konsekwencji, Łukasz mógł napisać
pierwotnie B L TIBERIOU, gdzie pierwsze B zostało później błędnie zrozumiane
przez skrybę jako El (=15). Problem jednak w tym, że nie mamy żadnych dowodów na to, że Łukasz rzeczywiście napisał co innego, a cały problem spowodował
dopiero skryba, bowiem sam fakt występowania pomyłek związanych z B i z El niekoniecznie musi dowodzić, że mamy do czynienia z takim zjawiskiem w przypadku
tekstu Łukasza. Zwróćmy uwagę, że jeżeli przyjmiemy teorię o roku drugim
Tyberiusza, to początek działalności Jana Chrzciciela mógł przypaść po kwietniu
15 r. po Chr., a początek działalności Jezusa pod koniec tegoż roku. Odnoszę jednak
wrażenie, że argument ten jest mocno naciągany i w gruncie rzeczy nie opiera się na
żadnych dowodach, chyba że za taki uznamy sformułowaną przez Vardamana teorię,
do której trzeba dopasować nie istniejące w rzeczywistości dowody.
Vardaman dowodzi dalej, że jego teorię wzmacnia fakt, iż rok 13/14 po Chr.
był rokiem jubileuszowym27, co wskazywałoby na szczególne znaczenie kazania
Jezusa w synagodze w Nazarecie, które jednak nie znalazło uznania w oczach mieszkańców miasta. Problem w tym, że nie ma całkowitej pewności, iż rzeczywiście
mamy do czynienia z rokiem jubileuszowym.
Ważną rolę w dyskutowanej teorii odgrywa sławny cenzus Kwiryniusza. Łukasz
podaje, że w chwili narodzin Jezusa w Betlejem legatem prowincji Syrii był P. Sulpicjusz Kwiryniusz, który przeprowadzał wtedy cenzus z rozkazu cesarza Augusta28.
Vardaman, analizując cenzus, powraca do Lucjusza i Gajusza, wnuków Augusta.
Zwraca on uwagę, iż po śmierci Marka Wipsaniusza Agryppy w 12 r. przed Chr.
August pozostał bez współwładcy, a ponieważ dwaj synowie zmarłego wodza nie
mogli zająć miejsca ojca, cesarz miał wyznaczyć Kwiryniusza jako jedną z osób
sprawujących rządy w okresie przejściowym. Dowodzi dalej Vardaman, że po
śmierci Agryppy, który zmarł 12 marca 12 r. przed Chr., Kwiryniusz zajął jego miejsce w Syrii, gdzie pozostawał co najmniej do 10 r. przed Chr. Podstawowym argumentem za tym przypuszczeniem ma być fakt, że w chwili śmierci Agryppy Kwiryniusz
Ibidem, s. 59.
W. Wroth, Catalogue of the Greek Coins of Galatia, Cappadocia, and Syria, London 1899, s. 170,
nr 161–162.
26
Zob. J. de M. Johnson, V. Martin and A.S. Hunt (eds.), Catalogue of the Greek Papyri in the John
Rylands Library, 2, Documents of the Ptolemaic and Roman Periods, Manchester 1915, nr 178.
27
Por. B. Zuckermann, A Treatise on the Sabbatical Cycle and the Jubilee, New York 1974, s. 55.
28
Łk 2, 2. Na temat cenzusu Kwiryniusza zob. J. Ciecieląg, op. cit., Dodatek III; nowe, bardzo interesujące spojrzenie na problem zaprezentował B.W.R. Pearson, The Lucan Census, Revisited, „The Catholic
Biblical Quarterly” 61 (1999), s. 262–281.
24
25
7
pełnił urząd konsula, a legatem Syrii zostawał zawsze były konsul29. Problem jednak w tym, że Syria nie była jedyną prowincją konsularną i po raz kolejny mamy do
czynienia co najmniej z wątpliwą argumentacją. Co więcej, zdaniem autora hipotezy
Kwiryniusz miał kontrolę nad wschodnimi prowincjami imperium, a co za tym idzie
miał prawo przeprowadzać w nich cenzus. Bez wątpienia legat prowincji Syrii był
najważniejszym rzymskim dostojnikiem na Wschodzie, ale nie należy z tego, jak
sądzę, wyciągać zbyt pochopnych, daleko idących wniosków. Kwiryniusz nie był
jednak Markiem Wipsaniuszem Agryppą, zresztą w interesującym nas okresie mamy
do czynienia tylko jeszcze z jednym przypadkiem szczególnych uprawnień legata
Syrii, ale tutaj również chodzi o członka najbliższej rodziny cesarskiej, a mianowicie
Germanika, który przybył na Wschód w 17 r. po Chr.
Niemniej jednak Vardaman przytacza treść inskrypcji, znalezionej ponad
trzysta lat temu, która jego zdaniem wzmiankuje cenzus przeprowadzony przez
P. Sulpicjusza Kwiryniusza w 12/11 r. przed Chr. Jest to inskrypcja Aemiliusa
Secundusa (Lapis Venetus), który przeprowadzał m.in. cenzus w Apamei, a służył
pod rozkazami Kwiryniusza30.
Bez wątpienia za panowania cesarza Augusta przeprowadzono liczne cenzusy w imperium rzymskim. Kasjusz Dio wzmiankuje, iż po śmierci Marka Wipsaniusza
Agryppy August nie chciał spojrzeć na jego zwłoki31. Vardaman dowodzi, że niektórzy uczeni dopatrują się tego dziwnego zachowania w fakcie, iż w roku 12/11 przed
Chr. przeprowadzany był cenzus, który musiałby być powtórzony od nowa, gdyby
August jako cenzor zobaczył zwłoki Agryppy (Vardaman nie cytuje niestety żadnego z owych uczonych)32. Kasjusz Dio relacjonuje również, iż sam August ogłosił
własny cenzus ponownie w 11 r. przed Chr.33. Wspomnieć trzeba, że Łukasz używa
na opisanie cenzusu Kwiryniusza tego samego słowa (¢pograf»)34, co Kasjusz Dio
na opisanie cenzusu Augusta w 12/11 r. przed Chr.
Vardaman przytacza też inne argumenty, które jego zdaniem przemawiają za tym,
iż rok 12/11 przed Chr. był rokiem cenzusu. Liwiusz wspomina, że Druzus, ojciec cesarza Klaudiusza, przeprowadził cenzus w Galii w 12 r. przed Chr.35 Wspomina o tym
Inscriptiones latinae selectae 2683; Corpus inscriptionum latinarum 5.136; Ephemeris epigraphica
4.538; zob. też W. Ramsay, Was Christ Born at Bethlehem?, London 1898, s. 274. Zwróćmy uwagę,
że wyższa część tekstu w tej chwili jest zaginiona, a jego pełnej rekonstrukcji dokonał po raz pierwszy S. Orsato, Marmi eruditi overo lettere sopra alcune antiche iscrizioni, Padova 1719, s. 276–277.
Vardaman dowodzi, że mikrolitery w inskrypcji datują go na 10 r. przed Chr., jako twierdzę zdobytą przez
Sekundusa w Górach Libanu wskazują Baitokiki, a kolonią było Berytos (J. Vardaman, op. cit., s. 62,
przyp. 5). Niestety nie podaje on, w jaki sposób odkrył w tekście owe tajemnicze mikrolitery. Ponadto,
nie wiemy czy dokonana rekonstrukcja części tekstu jest rzeczywiście poprawna; zauważmy też, że nawet
jeżeli przyjmiemy poprawność tekstu, to nie ma w nim ani słowa o jakichkolwiek datach czy to cenzusu
przeprowadzonego w Apamei przez Sekundusa, czy to o namiestnictwie Kwiryniusza w Syrii.
31
Kasjusz Dio, Historia Romana LIV, 28. 4.
32
33
Kasjusz Dio, Historia Romana LIV, 35, 1nn.
34
Łk 2, 2.
35
Liwiusz, Epitomes 138–139.
29
30
8
Jerzy Ciecieląg
fakcie sam Klaudiusz36, a mowa też o owym cenzusie w sławnej inskrypcji znanej
jako Tablice z Lyonu37. Źródła mówią też o innym cenzusie w Galii, który miał miejsce w 29/28 r. przed Chr.38 Vardaman dowodzi, że Józef Flawiusz mówi o drugim
cenzusie na Wschodzie w 6 r. po Chr.39, choć w rzeczywistości to właśnie jest cenzus
Kwiryniusza, o którym mówi Łukasz. Stwierdzenie, że cenzus w roku 12/11 przed
Chr. jest w połowie okresu dzielącego cenzusy w roku 29/28 przed Chr. i w roku 6/7
po Chr. trudno uznać za poważny argument.
Amerykański badacz argumentuje, powołując się zresztą na Łukasza40, że
Kwiryniusz przeprowadził na Wschodzie dwa cenzusy, przy czym owym drugim
był cenzus z roku 6 po Chr. Vardaman wskazuje przy tym na fakt, iż w 2 r. po Chr.
P. Sulpicjusz Kwiryniusz poślubił Amelię Lepidę, wdowę po Lucjuszu Cezarze, który to fakt bez wątpienia wzmocnił pozycję i prestiż Kwiryniusza. Małżeństwo to
skończyło się zresztą rozwodem między 21 a 23 r. po Chr.41 W każdym razie, wejście
do rodziny cesarskiej miało spowodować, iż Kwiryniusz po raz drugi został legatem
Syrii w roku 6 po Chr., na co jednak nie mamy żadnych dowodów.
Amerykański uczony wskazuje też inne dowody, które jego zdaniem wskazują
rok 12 przed Chr. jako prawdziwą datę narodzin Jezusa.
Powołuje się m.in. na św. Pawła, który w Liście do Galatów wspomina, iż po
swoim nawróceniu wyjechał z Jerozolimy na okres trzech lat42. Za drugim razem
Apostoł przebywał poza Jerozolimą przez czternaście lat43. Dzieje Apostolskie podają, że Paweł odwiedził Jerozolimę przed śmiercią Agryppy I44, prawdopodobnie w 44 r. po Chr. (choć Vardaman, zupełnie fantastycznie, dopuszcza nawet styczeń 45 r. po Chr.). Vardaman łączy czternastoletni pobyt Pawła poza Jerozolimą z tą
wizytą, wobec czego poprzednia wizyta Pawła wraz z Piotrem45 musiała mieć miejsce co najmniej w 30 r. po Chr.46 W dodatku trzeba by doliczyć co najmniej trzy lata
wstecz do jego konwersji (a więc mamy rok 27 po Chr.). Stąd już prosty wniosek, że
skoro Paweł został nawrócony kilka lat po śmierci Jezusa, to ukrzyżowanie musiało
nastąpić przed 26 r. po Chr.47
Na tym jednak nie koniec. Vardaman znajduje wskazówki, które dowodzą,
że śmierć Jezusa miała miejsce w trakcie cenzusu Kwiryniusza. Dowodzi on,
Tacyt, Annales XI, 23, 1–25, 1.
Corpus inscriptionum latinarum 1668; zob. N. Lewis and M. Reinhold, Roman Civilization, New York
1955, 2, s. 131–134.
38
Liwiusz, Epitomes 134.
39
Ant. XVIII, 1–10.
40
Dz 5, 36–37.
41
Tacyt, Annales III, 48; Swetoniusz, Tiberius 49.
42
Gal 1, 18.
43
Gal 2, 1.
44
Dz 12.
45
Gal 1, 18.
46
47
Ibidem, s. 64.
36
37
9
że po roku 6/7 po Chr. rzymski cenzus przeprowadzano co czternaście lat. Jeżeli
przyjmiemy takie rozumowanie, to następny cenzus miał miejsce w 20/21 r. po
Chr., a później w 34 r. po Chr. W konsekwencji, dowody odnoszące się do czasu nawrócenia Pawła wskazują, że Jezus został skazany na śmierć najpóźniej w 34 r. po
Chr. (choć nauka datuje na ten okres raczej nawrócenie Pawła)48. Ponadto Vardaman
przytacza Mateusza49 i Marka50 ewangelistów, którzy mówią o wrogach Jezusa
chcących go wciągnąć w pułapkę związaną z pieniędzmi trybutowymi, kiedy to
zapytali Go o to, czy jest rzeczą słuszną płacić cezarowi podatek cenzusowy. Jest
to dla amerykańskiego uczonego dowód na to, iż rok śmierci Jezusa jest powiązany z rokiem cenzusowym51.
Co więcej, powołuje się on na dowody wskazujące na zmianę rzymskiej polityki
fiskalnej podczas pobytu na Wschodzie Germanika pomiędzy 17 a 19 rokiem po
Chr. Główna zmiana polegała na zmuszeniu podbitych ludów do płacenia podatków w rzymskim pieniądzu, a nie pieniądzem lokalnym, bitym przez poszczególne miasta lub państwa klienckie52. U podstaw tej decyzji leżała przede wszystkim
znaczna deprecjacja lokalnych systemów monetarnych i nie jest rzeczą wykluczoną,
że Germanik próbował uchronić rzymski pieniądz przed tym niekorzystnym zjawiskiem. Trudno powiedzieć, jakie skutki decyzja bratanka cesarza miała dla Żydów,
choć nie można odrzucić przypuszczenia nawet o drastycznej reakcji. Bez wątpienia
musieli płacić rzymską walutą wszelkie zobowiązania wobec Rzymian. Vardaman
przypuszcza, że jeżeli regulacja ta była nowa i została zastosowana podczas najbliższego cenzusu w 20/21 r. po Chr., to mogła ona wywołać złość, a co najmniej szeroką
dyskusję wśród Żydów, którzy unikali posługiwania się monetami z wyobrażeniami
świątyń czy cesarzy53. Stąd mamy rzekomy kolejny dowód, iż Jezus został ukrzyżowany ok. 21 r. po Chr., na początku święta Paschy. Jego zdaniem cenzus w tym roku
skończył się dopiero koło maja – czerwca, ale Jezus zmarł kilka tygodni wcześniej,
14 dnia miesiąca Nissan (czyli 14 lub 16 kwietnia, odpowiednio według kalendarza
juliańskiego lub gregoriańskiego)54.
48
J. Knox, Chapters in a Life of Paul, Macon 1987, s. XIX, 46. Zwróćmy uwagę, iż we wcześniejszym
wydaniu pracy z 1950 r. Knox datował nawrócenie Pawła na rok 35 po Chr.
49
Mt 22, 17.
50
Mk 12, 14.
51
52
Trzeba tu wspomnieć tzw. Taryfę z Palmyry (nade wszystko wersety 153–158), opublikowaną w Orientis
graeci inscriptiones selectae 336, nr 629. Odnośnie do alternatywnej publikacji por. G.A. Cooke, A TextBook of North-Semitic Inscriptions, Oxford 1903, s. 313–340, nr 147.
53
Problem jednak w tym, iż Żydzi płacili doroczny podatek na rzecz jerozolimskiej świątyni tyryjskimi tetradrachmami, które nosiły pogańskie wyobrażenia. Być może stąd krytyka Jezusa w tej kwestii.
Głównym powodem płacenia podatku tyryjską monetą była wysoka zawartość srebra (nawet +90%).
Tyryjskie szekle stosowali Żydzi aż do upadku świątyni. Y. Meshorer, Ancient Jewish Coinage, 2, New
York 1982, s. 7–9; idem, A Treasury of Jewish Coins. From the Persian Period to Bar Kokhba, Jerusalem
and New York 2001, s. 72–78, dowodzi nawet, że były one bite w Jerozolimie po 19 r. przed Chr.
54
Zob. F. Wünschmann, recenzja pracy R. Eislera, The Messiah Jesus and John the Baptist, „Astronomische
Nachrichten” (1930–1933), s. 405–406.
10 Jerzy Ciecieląg
Kolejnym dowodem ma być kometa Halleya, która ma być Gwiazdą Betlejemską.
Vardaman wskazuje, że między 24 sierpnia a 17 października 12 r. przed Chr. w pobliżu
Ziemi przemknęła kometa, znana dzisiaj jako kometa Halleya. Pojawia się ona na
wschodzie, ale po 9/10 września jest widoczna jedynie na zachodzie. Kometa ta pojawia się w odległości ok. 40 milionów km od Ziemi i osiąga jasność równą jasności
gwiazd w tym czasie. Amerykański uczony uważa, że wiele szczegółów przekazanych przez Mateusza o gwieździe, która pojawiła się w czasie narodzin Jezusa, pasuje świetnie do komety Halleya i nie można jej połączyć z żadnym innym zjawiskiem
niebieskim tego czasu55. Możemy więc wyznaczyć ogólny okres narodzin Jezusa
jako koniec 12 lub też wiosna 11 r. przed Chr.; najprawdopodobniej okolice święta
Namiotów 12 r. przed Chr. Ma to tłumaczyć, dlaczego Maria udała się z Józefem do
Betlejem: zwyczajem było uczestniczenie żon w świętach56, niekoniecznie natomiast
musiały towarzyszyć mężom w ich rejestracji w związku z cenzusem. Stary Testament
przekazuje, że święto Namiotów było najradośniejszym spośród świąt obchodzonych
przez Żydów57. Stąd, zdaniem Vardamana, Bóg wybrał święto Namiotów 12 r. przed
Chr., aby stało się najradośniejszym na wieki – przyszedł wtedy na świat Zbawiciel58.
W całej teorii Vardamana najbardziej zdumiewające są jednak odkryte rzekomo przez niego mikrolitery na monetach Aretasa IV i Agryppy I, które mają mieć
ogromne znaczenie w odniesieniu do rewizji chronologii życia Jezusa i nawrócenia
św. Pawła. Według Vardamana niektóre mikrolitery umieszczone na matrycach miały służyć jako litery – przewodniki, a wycięte zostały diamentem59. W innych przypadkach mikrolitery na monetach, pieczęciach lub też inskrypcjach miały poświadczać autentyczność obiektu. Co więcej, owe mikrolitery umieszczane na matrycach,
niewykrywalne dla szkieł powiększających używanych przez antycznych artystów,
miały za zadanie chronić przed fałszerstwami. Nie wiem tylko, w jaki sposób wykonywano owe mikrolitery, skoro nie wykrywały ich szkła powiększające60. Zdaniem
Vardamana zadaniem mikroliter było też unikanie zamieszczania zbyt wielu ważnych
informacji w głównej inskrypcji monety. W konsekwencji, mincerze nie mieli być
zainteresowani w umiejscawianiu np. dat czy władzy menniczej niejako na eksponowanym miejscu, ale mieli swoje własne sposoby, związane właśnie z mikroliterami61
(odnoszę wrażenie, że mamy tu do czynienia ze spiskową teorią dziejów). Wreszcie
niektóre mikrolitery miały być umieszczane bezpośrednio na wybitej już monecie.
Vardaman przyznaje, że sam nie bardzo wie dlaczego, niemniej jednak wysuwa
Łk 2, 43.
57
Pwt 16, 14; Ant. IV, 206.
58
59
Ibidem, s. 67.
60
Na temat informacji o szkłach powiększających w epoce starożytnej zob. Pliniusz Starszy, Naturalis historia 36, 199; 37, 28; A. Bammer, Recent Excavations at the Altar of Artemis in Ephesus, „Archaeology”
27 (1974), s. 203–204; R.J. Forbes, Studies in Ancient Technology, Leiden 1966, s. 189–191; G. Sines and
Y.A. Sakellarakis, Lenses in Antiquity, „American Journal of Archaeology” 91 (1987), s. 191–196.
55
56
61
11
przypuszczenie, że chodziło być może o jakiś rodzaj kontroli w pewnych określonych przypadkach. Wskazuje przy tym, że niekiedy za pomocą mikroliter wzmiankowani byli władcy62.
Vardaman przytacza monetę, która według katalogu British Museum została wybita w Damaszku „w czasach Tyberiusza”, a więc w latach 14–37 po Chr.63
Amerykański badacz dowodzi, że na podstawie mikroliter możemy dokładniej datować ten egzemplarz, a ponadto możemy wskazać, że wyemitowana została w imieniu
Aretasa IV, króla Nabatejczyków64.
Awers monety przedstawia Tyche w postaci wieżyczek miasta Damaszek patrzącą na prawo. Według katalogu British Museum obiektem za Tyche jest gwiazda, natomiast Vardaman utrzymuje, że jest to monogram znaczący „rok pierwszy Aretasa”.
Dalej, mikrolitery mają pokazywać, iż pełne nazwisko króla Nabatejczyków brzmiało Gajusz Juliusz Aretas65. Na rewersie znajdujemy Nike noszącą chiton i trzymającą
wieniec w prawej ręce; za postacią znajduje się gałązka palmowa. W lewym polu
inskrypcja LHKT = 328 rok ery seleukidzkiej = 16 r. po Chr.; w prawym polu
inskrypcja DAMACKHNwN = „ludu Damaszku”. Nike dość często pojawia się
na monetach Damaszku (np. Aretasa III66 i Kleopatry VII), tak więc mamy raczej do czynienia z typowym egzemplarzem. Vardaman przypuszcza, iż pojawienie się Nike na tej monecie może być związane ze zwycięstwami Germanika nad
Germanami w 15–16 r. po Chr., ale wtedy musielibyśmy przyjąć, że Germanik przybył na Wschód najpóźniej w 16 r. po Chr.
Mikrolitery w dolnej lewej części rewersu mają wyraźnie pokazywać inskrypcję REX JESVS. Vardaman dowodzi, że wiele innych monet Damaszku,
wliczając w nie egzemplarze z datą LZKT (= 15 r. po Chr.), również wzmiankują
Jezusa w mikroliterach. Badacz przypomina, że Jezus zwyczajowo był nazywany
tytułem „Król Jezus”, często występującym w Nowym Testamencie.
Aretas IV jest jedynym, poza członkami dynastii herodiańskiej, władcą wzmiankowanym przez Nowy Testament. Był teściem Heroda Antypasa (żonatego z jego
córką Fazaelis, z którą rozwiódł się, aby poślubić Herodiadę), któremu zresztą wydał
Ten rodzaj graffiti został odnotowany przez E.T. Newella, Reattribution of Certain Tetradrachms of
Alexander the Great, „American Journal of Numismatics” 46 (1912), s. 112.
63
Wroth, op. cit., s. 183, nr 4.
64
O mennictwie nabatejskim zob. m.in. Y. Meshorer, Nabataean Coins, Jerusalem 1975; A. Negev, Numismatics and Nabataea Chronology, „Palestine Exploration Quarterly” 114 (1982), s. 119–128; J.M.C. Bowsher, Early Nabatean Coinage, ARAM (Society for Syro-Mesopotamian Studies), 2 (1990), s. 221–228;
K. Schmitt-Korte, Nabataean Coinage-Part II. New Coin Types and Variants, „Numismatic Chronicle”
150 (1990), s. 105–133; A Kushnir-Stein and H. Gitler, Numismatic Evidence from Tel Beer-Sheva and
the Beginning of Nabatean Coinage, „Israel Numismatic Journal” 12 (1992–93), s. 13–20; K. SchmittKorte, M. Price, Nabatean Coinage-Part III. The Nabatean Monetary System, „Numismatic Chronicle”
154 (1994), s. 67–131; J. Ciecieląg, Coins of Aretas IV, King of Nabataeans (9 BC–AD 40), „Notae
Numismaticae – Zapiski Numizmatyczne”, t. III/IV, Kraków 1999, s. 103–128.
65
66
Y. Meshorer, op. cit., tab. 1–1a.
62
12 Jerzy Ciecieląg
wojnę w rewanżu za upokorzenie córki67. Vardaman datuje rozwód Antypasa i Fazaelis
na rok 17/18 po Chr.; w tym samym roku miało też mieć miejsce małżeństwo
tetrarchy z Herodiadą68. Stąd jego wniosek, że omawiana moneta została wybita
już w okresie trwania małżeństwa Antypasa i Herodiady.
Vardaman stwierdza dalej, iż najważniejszym wnioskiem wynikającym z mikroliter jest fakt, że moneta została wybita w imieniu Aretasa IV, za czasów panowania
Tyberiusza, który jednak nie sprawował wtedy kontroli nad Damaszkiem. Co więcej,
Aretas IV miał panować w latach 11 przed Chr. – 37 po Chr., choć większość uczonych podaje lata 9 przed Chr. – 39/40 po Chr. Owi uczeni mieli również dotąd nie
dostrzegać znaczenia tej monety dla datacji kontroli Aretasa IV nad Damaszkiem69.
W nauce dominuje raczej przypuszczenie, że Nabatejczycy sprawowali kontrolę nad
Damaszkiem za panowania cesarza Kaliguli (37–42 po Chr.).
Vardaman powołuje się też na mikrolitery na monecie Agryppy I wyemitowanej w Cezarei Nadmorskiej70. Y. Meshorer datuje tę monetę na rok 41/42 po Chr.,
miała być ona wyemitowana po powrocie Agryppy do Judei71. Natomiast Vardaman
dowodzi, że mikrolitery wskazują datę LZ („rok siódmy”), co oznaczałoby datę
43/44 r. po Chr.72
Awers monety przedstawia Agryppę I stojącego między dwiema postaciami.
Postacią po prawej stronie, według mikroliter, jest cesarz Klaudiusz, który nakłada
królowi Judei wieniec. Agryppa trzyma patera (mesophalos) w swojej prawej ręce
oraz nosi długi welon na głowie. Na monecie z Macherontu, która nie została dotąd
opublikowana, Agryppa również ma welon na głowie i trzyma patera oraz wylewa
libację nad ołtarze. Grecka legenda głosić ma „Król Agryppa, przyjaciel Cezara”73.
Postać po lewej stronie Vardaman interpretuje jako personifikację rzymskiego senatu, często przedstawianą w postaci żeńskiej. Niestety zły stan zachowania
monety nie pozwala na dalej idące wnioski. W każdym razie, postać owa wznosi gałązkę palmową, która ma symbolizować zawarcie traktatu między Agryppą I
i Rzymem w 41 r. po Chr.
Inną interpretację tej monety zaproponował ostatnio Y. Meshorer, który wskazuje,
iż postaciami na awersie są cesarz Klaudiusz, Agryppa I i Herod z Chalkis, o czym
wyraźnie informuje inskrypcja „Król Agryppa, cesarz August, król Herod, rok 8”74.
Obydwaj żydowscy królowie trzymają w wyciągniętych do cesarza dłoniach prawdopodobnie wieńce, choć dokładna identyfikacja nie jest tu możliwa. Y. Meshorer
Datacja Vardamana jest zupełnie wyssana z palca; zob. J. Ciecieląg, Polityczne dziedzictwo Heroda
Wielkiego. Palestyna w epoce rzymsko-herodiańskiej, Kraków 2002, s. 109, 132–134.
69
J. Vardaman, op. cit., s. 72–73.
70
F.W. Madden, History of the Jewish Coinage and Money in the Old and New Testaments, London
1864, s. 109–110; Y. Meshorer, Ancient Jewish Coinage, 2, New York 1982, s. 55–57.
71
Y. Meshorer, op. cit., 2, s. 55.
72
73
Ibidem, s. 74.
74
Y. Meshorer, A Treasury of Jewish Coins, op. cit., s. 100.
67
68
Monety Aretasa IV i Agryppy I a chronologia życia Jezusa... 13
zwraca uwagę, że możemy scenę na awersie interpretować jako koronację Klaudiusza przez braci, jego bliskich przyjaciół. Ponieważ jednak taki epizod historyczny nie jest nam znany, musimy przyjąć, że mamy tu rzeczywiście do czynienia z odzwierciedleniem traktatu przyjaźni między Rzymem i herodiańskimi królami75.
Wewnątrz koła kropek rewers pokazuje dłonie w uścisku, symbolizujące również zawarcie traktatu. Grecka legenda brzmi: Przysięga wielkiego króla
Agryppy z Augustem Cezarem [T. Klaudiuszem?] i ludem rzymskim i traktat przyjaźni z nim. Kontramarka na monecie zawiera portret cesarza Wespazjana, co wskazuje, iż moneta znajdowała się w obiegu przez długi czas. Vardaman wskazuje na
wzmiankowanie Jezusa dużymi mikroliterami między greckim słowem „rzymskim” i dłońmi w uścisku76, których jednak nikt poza nim się nie doszukał.
Mikrolitery na awersie mają dostarczać daty wybicia. W lewym łokciu Agryppy
jest data LZ = rok siódmy = 44 r. po Chr. Nad głową króla znajdować się mają słowa
JESVS LKT MORTVsm, czyli „rok dwudziesty trzeci śmierci Jezusa”, co oznaczać
musi rok 21 po Chr. jako rok śmierci Jezusa. W stopie Agryppy oraz poniżej możemy wyczytać, że REGNVM Jezusa rozpoczęło się w roku LZKT, czyli 327 ery
seleukidzkiej, co daje datę 15 r. po Chr, jako początek Jego „panowania”77.
Jest rzeczą fascynującą, iż Vardaman zauważa dalej, że na monecie tej Jezus
jest wzmiankowany częściej niż Agryppa I. Wspomina, iż Cezarea Nadmorska
miała liczną ludność żydowską78, wysuwając wniosek, że do roku 44 po Chr. życie i działalność Jezusa, ukrzyżowanego w 21 r. po Chr. było tam dobrze znana,
a z pewnością wielu Żydów w Cezarei pracowało w tamtejszej mennicy79. Nie bardzo jednak wiem, jaki ma to związek z rzekomymi odniesieniami do Jezusa na analizowanej monecie Agryppy I, tym bardziej iż doskonale wiemy, że król Judei prześladował chrześcijan80. Czyżbyśmy mieli uwierzyć, że z jednej strony występował przeciwko wyznawcom Jezusa, a z drugiej nazywał Jezusa królem na swoich monetach?
Vardaman dowodzi, iż wspomniane monety Aretasa IV i Agryppy I są pierwszymi niechrześcijańskimi źródłami wzmiankującymi postać Jezusa. Wydaje mi
się, iż amerykański uczony zobaczył na owych monetach zbyt dużo (a może raczej zobaczył to, co chciał widzieć). Poza wszystkimi innymi wątpliwościami
odnoszącymi się do co najmniej dyskusyjnej interpretacji źródeł pisanych mówiących o Jezusie, a dowodzących rzekomo daty narodzin Jezusa w 12 r. przed
Chr. i Jego ukrzyżowania w 21 r. po Chr., nie mogę w żaden sposób zrozumieć,
jakim cudem inskrypcje związane z Jezusem mogły się znaleźć na monetach króla nabatejskiego i króla Judei. Pomijam już problemy techniczne wykonania rzekoIbidem, s. 101.
Ibidem, s. 76.
77
Ibidem, s. 76.
78
Nie jest to żadne wielkie odkrycie, choć trzeba pamiętać, że dominowała jednak ludność pogańska.
79
80
Dz 12; J. Ciecieląg, Palestyna w czasach Jezusa, s. 126; idem, Polityczne dziedzictwo Heroda
Wielkiego, s. 152.
75
76
14 Jerzy Ciecieląg
mych mikroliter na tych monetach; pozostają jeszcze motywy umieszczenia na nich
tak niezwykłych inskrypcji. Nie znajduję ani jednego powodu uzasadniającego takie
kroki; co ciekawe – nie wspomina też o nich Vardaman.
Coins of Aretas IV and Agrippa I and the Chronology of the Life of Jesus.
Was Jesus Crucified in AD 21?
Abstract
The article is an analysis of the theory presented by Jerry Vardaman, who maintains that
Jesus was born in 12 BC, and crucified in AD 21. The American researcher questions numerous records which corroborate the traditional dating, basing his reasoning however, on dubious
fundamentals, to say the least. We are often dealing with arguments which are fabricated. The
most astounding evidence, which supposedly confirms Vardman’s hypothesis, are the coins
issued by Aretas IV, King of Nabateans, and Agrippa I, King of Judaea. The American researcher found some micro-letters on those coins, which are supposed to refer to Jesus. The ones
on the coins of Aretas call him even the king, while the ones on the coins of Agrippa talk about
the reign of Jesus. Vardaman’s theory is a scientific curiosity which has no substantiation in
facts. The American scientist saw too much on said coins, or perhaps he rather saw what he
wanted to see. Consequently, his theory is a set of wishful thoughts, and not tangible facts.
Folia 28
Teresa Wnętrzak
Wykonywanie edyktów
o prześladowaniu chrześcijan
na terenie Palestyny
w relacji Euzebiusza z Cezarei
„O męczennikach palestyńskich”
Prześladowanie zwane dioklecjańskim jest nam dobrze znane dzięki relacji
Euzebiusza z Cezarei, którego był świadkiem. Opisał je nie tylko w trzech ostatnich z dziewięciu ksiąg swej „Historii kościelnej”, ale jeszcze dodał do tego opisu
odrębną księgę o męczennikach w Palestynie, której był metropolitą jako biskup
Cezarei. Spodziewał się, że inni metropolici pójdą za jego przykładem i że dzięki
temu potomni otrzymają pełny i kompletny opis „wielkiego prześladowania”. Ta
nadzieja zawiodła i jego księga nie znalazła naśladowców. Tym cenniejsza jest dla
nas zarówno ona, jak i dzieło podstawowe, do którego jest dodatkiem. Na podstawie
tego tekstu pragniemy przedstawić, jak wykonywano edykty cesarskie, nakazujące
prześladowanie chrześcijan, na terenie Palestyny. Wiadomo bowiem, że nigdy nie
było takiej sytuacji, by wszystkie prowincje objęte były represjami o jednakowej sile
i czasie trwania oraz nie wszyscy chrześcijanie byli na nie narażeni w jednakowy
sposób. Zamierzamy przypomnieć, jakie były motywy tego prześladowania i wykazać, czy podjęta przez państwo akcja przyniosła oczekiwane rezultaty.
Przyczyny „wielkiego prześladowania”
Prześladowanie za panowania Dioklecjana (284–305) i jego współrządców było
ostatnim, jakiego doznali chrześcijanie z rąk władz rzymskich. Znane od czasów
starożytnych jako „wielkie prześladowanie” było ostatnią próbą zdławienia religii,
której kilka lat później, za sprawą cesarza Konstantyna, przyznana została wolność
wyznawania i prawa równe z innymi religiami. W „Historii kościelnej” (8,1) relację
o tym prześladowaniu Euzebiusz poprzedził opisem sytuacji, w jakiej znajdowało się
chrześcijaństwo w przeddzień swojej ekspansji:
16 Teresa Wnętrzak
Godne opisanie wielkości i rodzaju chwały oraz swobody, jaką się przed prześladowaniem
dni naszych u wszystkich ludzi, Greków i barbarzyńców, cieszyła religia Boga
wszechrzeczy, światu zwiastowana przez Chrystusa, przewyższa moje zdolności. Dowodem niech będzie władców łaskawość, okazywana naszym braciom. Otóż powierzali im
zwierzchnią nad ludami władzę, a z wielkiej przychylności, jaką żywili do wiary naszej,
zwalniali ich z przykrego obowiązku składania ofiar. Cóż mam powiedzieć o dworzanach
cesarskich, a przede wszystkim o samych cesarzach? Dworzanom swym [...] w sprawach
Bożych pozostawiali zupełną swobodę słowa i czynu [...] pozwalali im prawie chlubić
się swej wiary wolnością. Darzyli ich łaską nadzwyczajną, więcej nawet niż drugich [...].
Widziało się ponadto, jakimi względami dostojnicy cywilni i wojskowi darzyli zwierzchników poszczególnych Kościołów. A jakże opisać owo przystępowanie do Kościoła ludzi
niepoliczonych, te w każdym mieście tłumne zgromadzenia, ten wspaniały napływ rzesz
całych do domów modlitwy? Rzeczywiście już nie starczyło starych budynków, więc po
miastach nowe a przestronne i obszerne budowały się kościoły.
Przyjmując nawet, że Euzebiusz trochę przesadza, nie ulega wątpliwości, że
około roku 300 chrześcijanie mogli znajdować się na wpływowych pozycjach.
Kościół cieszył się długim okresem pokoju. Zwłaszcza czterdziestolecie poprzedzające „wielkie prześladowanie”, zwane „małym pokojem Kościoła”, odznaczało się
szczególnie szybkim rozprzestrzenianiem się Kościoła w cesarstwie. Wypowiedź
Euzebiusza o szerokim zakresie swobody, jaką cieszyli się chrześcijanie oraz o wzroście ich znaczenia w społeczeństwie rzymskim została potwierdzona przez wszystkie świadectwa: w Nikomedii, stolicy cesarskiej, kościół chrześcijański „stojący na
wzgórzu widać było z pałacu”1.
Sukcesy chrześcijaństwa stały się przyczyną wrogości, jaką wywoływało ono
w kręgach konserwatywnych pogan, uważających się za obrońców jego religii, kultury i pomyślności, w których rękach w głównej mierze pozostawało zarządzanie
cesarstwem2. Bez wątpienia prześladowanie rozpętał sam Dioklecjan, twórca władzy
teokratycznej. Długo czekał i przyglądał się w milczeniu, jak nawet na jego dworze
w Nikomedii chrześcijanie zdobywają coraz wyższe stanowiska, gdy on zajmował
się zapewnianiem imperium bezpieczeństwa oraz porządkowaniem administracji
i gospodarki. Laktancjusz winą za „wielkie prześladowanie” obarczył Galeriusza,
którego nazywa nieokrzesanym poganinem z zadunajskiej dziczy. Jest skądinąd
prawdą, że Galeriusz, wspierając się na iliryjskich legionach, energicznie działał
przeciwko chrześcijanom. Niemniej jednak cała akcja była istotną częścią dioklecjańskiej teokracji, polegającej na ubóstwieniu godności cesarskiej i zmierzającej do
zrównania poddanych w służbie bogom i cesarzowi3.
Dlaczego właśnie wówczas, w lutym 303 roku, Dioklecjan wydał pierwszy
edykt o prześladowaniu, wypowiadając wojnę chrześcijanom? Euzebiusz z Cezarei
1
Laktancjusz, O śmierci prześladowców, 12; Pisma wybrane, tłum. J. Czuj, Poznań 1933; Cyprian, Epistola
80,2; przekład ks. W. Szołdrskiego opracowany przez ks. E. Stanulę, seria: Pisma Starochrześcijańskich
Pisarzy, 1986.
2
R.A. Markus, Chrześcijaństwo w świecie rzymskim, Warszawa 1978, s. 52.
3
J. Vogt, Upadek Rzymu, przełożył A. Łukaszewicz, Warszawa 1999, s. 94.
Wykonywanie edyktów o prześladowaniu chrześcijan... 17
nie podaje racjonalnego wyjaśnienia, gdy po przedstawieniu obrazu spokojnego
i prosperującego Kościoła w czasach „małego pokoju” przechodzi do relacji o prześladowaniu, na które, jego zdaniem, chrześcijanie sobie zasłużyli i które było karą
Boga na chrześcijan nadużywających swobody w długim okresie tolerancji. Tak
pisze na ten temat w „Historii Kościelnej” (VIII,7):
Lecz gdyśmy skutkiem tej wielkiej swobody popadli w lekkomyślność i niedbalstwo, gdy
jedni do drugich odnosili się z zawiścią i wzajemne wybuchały kłótnie, gdyśmy sobie
sami prawie że otwartą wypowiedzieli wojnę i przy lada sposobności uderzali na siebie
ostrymi jak miecz i włócznie słowami, gdy się zwierzchnik porywał na zwierzchnika,
a gmina powstawała przeciwko gminie, gdy nikczemna obłuda i fałsz wzrosły do ostatecznych granic niegodziwości, tedy się rozpoczęło działanie sądu Bożego.
Także Laktancjusz, przebywający wówczas w Nikomedii, milczy o przyczynach
podjętej akcji. Poważne i prawdziwe motywy prześladowań możemy natomiast odczytać z ostatnich słów edyktu:
Wśród innych zarządzeń, które wydajemy zawsze dla pomyślności i pożytku państwa,
oznajmiliśmy swego czasu wolę uporządkowania wszelkich stosunków w zgodzie z dawnymi prawami i z obyczajem państwowym Rzymian oraz troskę o to, by również chrześcijanie, którzy porzucili religię swych przodków, powrócili do właściwszych poglądów.
Z jakiegoś powodu chrześcijan tych ogarnął taki upór i taka głupota, że nie stosowali
się oni do dawnych obyczajów, które może kiedyś wprowadzili ich właśni przodkowie,
lecz sami według własnego widzimisię ustanowili prawa, trzymali się ich i gromadzili tu
i ówdzie rzesze ludzi4.
Edykty Dioklecjana zarządzające prześladowanie pochodzą z ostatniej fazy jego
rządów. Pisarze chrześcijańscy potwierdzają zgodnie, że do ich wydania został skłoniony przez Galeriusza i podobno uczynił to niechętnie, przewidując nieuchronny
przelew krwi5. Wbrew tym twierdzeniom trzeba uznać, że atak na religię chrześcijańską był jak najbardziej zgodny z logiką polityki tego cesarza i można się nawet
dziwić, dlaczego edykty przeciwko tej religii zostały wydane tak późno6. Dioklecjana
uważa się za wielkiego innowatora w dziejach Rzymu, ale był on innowatorem, którego ożywiał duch konserwatywny. Jego reformy miały na celu zachowanie nie tylko
potęgi państwa, lecz i istoty rzymskiej tradycji7. Zrywając z zakorzenionym już kultem władcy, stworzył nowe, religijne uzasadnienie swojej pozycji. Cesarz był człowiekiem wybranym przez bóstwo dla sprawowania rządów na ziemi. Przybierając
przydomek „Iovius” mówił poddanym, że jego władza pochodzi od Jowisza i przed
Laktancjusz, O śmierci prześladowców, 34.
Przekonanie to potwierdza T. Zieliński, Chrześcijaństwo antyczne, Toruń 1999, s. 224–225: „Sam cezar-august bowiem wcale nie był zasadniczo źle usposobiony względem chrześcijan, co widać już z tego,
że i jego małżonka, i córka były chrześcijankami. Właściwym inicjatorem prześladowania był jego cezar
Galeriusz, prawdziwy zły duch tego zanadto miękkiego cesarza”.
6
Takie jest zdanie E. Wipszyckiej we Wstępie do tomu pt. Męczennicy z serii: Ojcowie Żywi, IX, Kraków
1991, s. 47.
7
Ibidem, s. 47.
4
5
18 Teresa Wnętrzak
nim będzie odpowiadał za jej sprawowanie, co więcej, że on jest wcieleniem ojca
rzymskich bogów i ojca ludu rzymskiego8. Maksymian, współrządzący z cesarzem,
otrzymał od niego przydomek „Herculius”, gdyż miał mu pomagać, tak jak Herkules
pomagał Jowiszowi, miał służyć mu za jego zbrojne ramię9. Tej nowej teologii władzy towarzyszył wysiłek odnowienia religii i nasycenia treściami religijnymi gestów
publicznych, które uległy zeświecczeniu10. Charakterystyczne jest, że na swego patrona wybrał Jowisza, bóstwo czysto rzymskie. Pragnął też odrodzenia tradycyjnych
wartości w rzymskim społeczeństwie. Dowodem tych dążeń mogą być dwie ustawy.
Prawo o małżeństwie (De nuptiis) wydane w 295 r., w którym czytamy, iż cesarstwo osiągnęło swą obecną wielkość dzięki łasce wszystkich bogów tylko dlatego, że osłaniało wszystkie swoje prawa roztropnym poszanowaniem religii i troską
o moralność11. Ustawa zabraniała małżeństw osób zbyt blisko spokrewnionych,
zawieranych czy to przez nieświadomość, czy przez uleganie zwyczajom barbarzyńskim. Takie związki, określane jako „illicitae” narażają całe społeczeństwo na
gniew bogów, a prawo nie może chronić niczego, co nie jest święte i czcigodne i stoi
w sprzeczności z „dyscypliną naszego czasu”12. Władze odkryły swoje zamiary powrotu do tradycyjnej, starej religii rzymskiej oraz religijnej uniformizacji wydając
edykt, na mocy którego wyjęta spod prawa została religia manichejska, zapowiadając jakby to, co wkrótce spotka chrześcijaństwo. Wobec wyznawców manicheizmu
zastosowano surowe środki represyjne z następującym uzasadnieniem:
Zdarza się, że głęboki pokój zachęca ludzi, aby przekraczali miarę, wyznaczoną przez naturę; wprowadzają wtedy całkowicie bezsensowne i wręcz odpychające rodzaje wierzeń
[...]. Nowe wierzenia nie powinny zwracać się przeciwko starym. Największą bowiem
zbrodnią jest ganić to, co ustanowili i określili już przodkowie, a co wciąż zachowuje
swój stan i bieg. Dlatego dokładamy wszelkich starań, aby ukarać zatwardziałą prze-
W.H.C. Frend, Martyrdom and Persecution in the Early Church, Oxford 1965, s. 48; W.M. Seston,
Diocletien et la Tetrarchie, vol. i, Guerres et reformes, Paris 1946, s. 211; Scriptores Historiae Augustae,
Vita Numeriani, 13: „Diocletianum omnes divino consensu, cui multa iam signa facta dicebantur imperii,
Augustum appellaverunt”.
9
Mamertinus, Pan.Lat., ed. Baehrens, 272: „Diocletianus facem, tu (Maximianus) tribuis effectum”, ibidem: „Jove rectore caeli et Hercule pacatore terrarum”.
10
Wprowadzenie ceremonii „adoratio”, używanie przymiotnika „sacer” w odniesieniu do osoby cesarza
i jego rządu: Aurelius Victor, De Caes., 39,4: Diocletian „se primus omnium Caligulam post Domitianumque
dominum palam dici passus et adorari se appellarique uti deum”.
11
Podaję za: W.H.C. Frend, op. cit., s. 522 – Codex Gregorianus, ed. C. Riccobono, FIRA, s. 558–560:
„Ita enim ipsos immortales deos Romano nomine, ut semper fuerunt, faventes atque placatos futuros esse
non dubium est, si cunctos sub imperio nostro agentes piam religiosamque et quietam et castam in omnibus mere colere perspexerimus vitam”.
12
Ibid., s. 560: „insurgere nos disciplina nostrorum temporum cohortatur”, „Nihil enim nisi sanctum et
venerabile nostra iura custodiunt et ita ad tantam magnitudinem Romana maiestas cunctorum numinorum
favere pervenit”. Owa „disciplina temporum nostrorum”, narzucona i kontrolowana przez władze państwowe, rozumiana jako publiczny porządek stanowiła hasło polityczne tetrarchii, kontrastując z otwartością obyczajów i „liberalitas” epoki Antoninów – por. W.H.C. Frend, op. cit., s. 522.
8
wrotność ludzi niegodziwych, to jest tych, którzy przeciwstawiają nowe wyznania starym
wierzeniom, a na podstawie swego dowolnego osądu odtrącają dawny dar bogów13.
Podejrzewano, że manichejczycy są organizacją na usługach obcego mocarstwa i prowadzą działalność szpiegowską, toteż gdy w roku 297 doszło do konfliktu zbrojnego z Persją, powzięto przeciwko nim najsurowsze środki represyjne.
W uzasadnieniu edyktu podkreślono jednak przede wszystkim sprawę ich nowatorstwa religijnego i kwestionowanie doktryny raz na zawsze sformułowanej i przyjętej
przez przodków14. Te same dążenia, co w obydwu ustawach, przejawiają się również
w reformie monetarnej z 294 r. Obrazowe przedstawienia różnych aspektów virtus oraz bóstwa, występujące na monetach w ostatnim półwieczu, zostają usunięte.
Na rewersie nowego aureusa wyobrażeni są bogowie rzymscy, najwyżsi strażnicy
państwa. Srebrny przedstawia cnoty wojskowe i spełnianie ofiar kultowych, czyli
środki, za pomocą których mają być wypełniane obowiązki religijne i oddawana bogom cześć. Drobniejsze monety nosiły przedstawienia wyobrażające „Genius populi
Romani” – te najszerzej używane miały kierować umysły ludu ku idei rzymskości15.
Wobec takiej polityki państwa konflikt między Dioklecjanem a chrześcijanami był
nieunikniony. Zapewne cesarz uznał, że należy konsekwentnie usuwać z życia społecznego wszystko, co zagraża starorzymskim ideałom oraz zwartości państwa; naciski ze strony Galeriusza być może dodały mu odwagi i przyspieszyły rozpoczęcie
akcji. Galeriusz natomiast, człowiek o mentalności właściwej dla wojskowego obozu, był przekonany, że kto nie składa ofiar bogom i nie korzy się przed majestatem
władzy, jest zdrajcą ojczyzny i powinien ponieść karę za swój zbrodniczy upór16.
Rozpoczęcie prześladowań – pierwsze edykty
Prześladowania rozpoczynają się w atmosferze odbudowanej stabilizacji, po
blisko dwudziestu latach panowania tej samej ekipy, z uspokojonymi granicami,
sprawnym systemem fiskalnym i zwiększoną armią17. Akcja przeciwko chrześcijanom rozpoczęła się nim ogłoszono pierwsze edykty, w armii, gdzie najsilniejsze
były wpływy Galeriusza. Dioklecjan wydał rozkaz usunięcia z wojska wszystkich
Collectio librorum iuris anteiustiniani, wyd. Kruger-Mommsen, Lipsk 1890, s. 187.
Manicheizm określony jest jako „religio nova, religio prava” por. Riccobono, FIRA., 580–581: „hi
enim, qui novellas et inauditas sectas veterioribus religionibus obponunt, ut pro arbitrio suo pravo excludant quae divinitas concessa sunt quondam nobis”.
15
W kwestiach monetarnych opieram się na informacji z dzieła W.H.C. Frend, op. cit., s. 480.
16
Laktancjusz, O śmierci..., 11–14.
17
Pod koniec 297 r. Galeriusz odniósł wspaniałe zwycięstwo nad Persami, opanowując Armenię i zdobywając przebogaty Ktezyfont. Jego sukces upamiętnia łuk tryumfalny wzniesiony w Tessalonice, na
którym jest wyobrażony jako syn boga Marsa, por. Aurelius Victor, De Caesaribus, ed. F. Pichlmayr,
Teubner, Leipzig 1911, 39, 36.
13
14
20 Teresa Wnętrzak
żołnierzy, którzy odmówili składania ofiar. Wspomina o tym Euzebiusz w „Historii
kościelnej” (VIII,4,2–3):
Można tedy było widzieć bardzo wielu wojskowych, wracających jak najchętniej do życia prywatnego, by się nie zaprzeć religii Stwórcy wszechrzeczy. Ówczesny bowiem dowódca siły zbrojnej, rozpoczynając niedawno temu prześladowanie w wojsku, oddzielił
i odłączył poddanych sobie żołnierzy i dał im do wyboru, albo usłuchać i pozostać przy
swoim stopniu, albo w razie przeciwnym, gdyby rozkazu nie usłuchali, stracić go.
Wkrótce zaś miało zacząć się prześladowanie, które stopniowo ogarnie całą
chrześcijańską ludność państwa18.
Pierwszy edykt w sprawie chrześcijan ukazał się w Nikomedii 24 lutego 303 r.
i obejmował swym działaniem całe cesarstwo. Jego odpisy docierały do prowincji odleglejszych później, w ciągu marca i kwietnia. Główne postanowienia, jak
możemy je odtworzyć na podstawie różnych wzmianek, były treści następującej19:
wszystkie budynki kościelne należy zburzyć, a pisma święte wydać władzom i spalić, chrześcijan usuwa się z urzędów, ludzie stanu wyższego „honestiores” tracą
swoje przywileje, jeśli pozostaną wierni nowej religii, żaden chrześcijanin nie może
występować w sądzie jako oskarżyciel, nawet gdyby spotkała go osobista krzywda. Edykt nie przewidywał kary śmierci za przynależność do gminy chrześcijańskiej. Ustawodawcom więc chodziło raczej o zniszczenie organizacji i zastraszenie
jej członków, a nie o ich fizyczną likwidację. Tymczasem wiosną 303 r. wybuchły
rozruchy ludności w niektórych okręgach Syrii, wywołane z pewnością trudną sytuacją gospodarczą i nieurodzajem. Ale ponieważ było tam wielu chrześcijan, ich
przede wszystkim oskarżono o spowodowanie zamieszek. W związku z tym wiosną lub wczesnym latem ukazał się nowy edykt Dioklecjana, nakazujący uwięzienie kapłanów chrześcijańskich w całym imperium: „Wkrótce potem nastąpiły inne
edykty z rozkazem, by wszędzie wszystkich zwierzchników kościelnych najpierw
uwięziono, a potem ich na wszelki sposób zmuszano do składania ofiar”20. Jesienią,
w czasie uroczystości z okazji dwudziestolecia rządów Dioklecjana, wydano dekret
o charakterze połowicznej amnestii21: duchowni, którzy złożyli ofiarę, mieli wyjść
z przepełnionych więzień, nie przygotowanych do przyjęcia tak wielkiej liczby ludzi.
Wreszcie czwarty edykt, z wiosny 304 r. wydany w sytuacji, gdy z powodu złego
stanu zdrowia Dioklecjana władza coraz bardziej jawnie należała do Galeriusza, okaW 301 r. Euzebiusz zanotował (Chronicon, ad anno 301): „paulatim ex illo iam tempore persecutione
adversum nos incipiente”.
19
Euzebiusz z Cezarei, O męczennikach Palestyńskich, prolog, 1; Historia kościelna VIII, 2, 4; tłum.
A. Lisiecki, Poznań 1924 (repr. WAM 1993).
20
Euzebiusz z Cezarei, Historia kościelna VIII, 2, 5; ibid., VIII, 6, 8: „Krótko potem stało się, że
w tak zwanej ziemi meliteńskiej, tudzież w okolicach syryjskich usiłowano wzniecić powstanie przeciwko
władzy cesarskiej. Skutkiem tego ukazał się dekret cesarski, z rozkazem, by wszędzie zwierzchników
kościelnych powtrącać do więzienia i zakuć w kajdany”.
21
Ibid., VIII, 6, 10: „Znowu w ślad za pierwszymi edyktami szły dalsze, z poleceniem, by więźniów,
którzy złożyli ofiarę, puszczać wolno, tych zaś, którzy stawiali opór, dręczyć tysięcznymi torturami”.
18
zał się dla Kościoła najgroźniejszy. Nakazywał bowiem powszechnie, wszystkim,
pod karą śmierci, złożenie ofiar bogom. Tym samym groźbę prześladowań rozciągał
na całą ludność chrześcijańską. Stało się jasne, że w myśl własnych zasad religijnych
państwo podejmuje metodyczne tępienie chrześcijaństwa.
Okazało się, że czterej panujący nie postępowali jednakowo przy wykonywaniu edyktów. Jak to było zasadą, odpowiednie zarządzenia wysłano również do
Augusta Zachodu, Maksymiana, i do jego Cezara, Konstancjusza. Pierwszy z nich
wykonywał je dość ściśle, zwłaszcza na terenie Afryki. Natomiast Konstancjusz
ograniczył się jedynie do zburzenia budynków, w których gromadzili się wyznawcy Chrystusa, nie byli natomiast nękani ani członkowie kleru, ani zwykli wierni22.
Za tę powściągliwość wielce go później chwalono, jako cichego poplecznika nowej religii23. Jednakże rzeczywisty powód tej roztropnej polityki był inny: w Galii
i Brytanii chrześcijaństwo nie miało tylu zwolenników, co w Afryce czy w prowincjach wschodnich, toteż nasilenie represji musiało być słabsze. W Hiszpanii,
w Italii czy w Afryce tylko sporadycznie dochodziło do aktów męczeństwa, panujący okazywali tolerancję (Konstantyn, Maksencjusz) i w zasadzie poprzestano tam
na wykonaniu zaleceń pierwszego edyktu24. Wprawdzie w Afryce Prokonsularnej
i w Numidii namiestnicy próbowali iść dalej, czy to z religijnego fanatyzmu, czy
z urzędniczej gorliwości, ale i tak prześladowanie miało tam przebieg łagodniejszy
i było krótsze niż na Wschodzie25.
Tym okrutniej postępowano w prowincjach Wschodu. Gdy w 305 r. Dioklecjan
abdykował i wyznaczył kolejną tetrarchię, Galeriusz, znany już jako bezlitosny
prześladowca chrześcijan, stał się Augustem we wschodniej części cesarstwa, a jego
pomocnikiem i Cezarem został również poganin z przekonania, Maksymin Daja.
Prześladowanie na wschodzie imperium ciągnęło się więc przez długie lata, wiarygodne przekazy świadczą o stosowaniu wyrafinowanych tortur, o upokarzaniu oskarżonych, o powolnych i bolesnych egzekucjach skazanych. Najdłużej i najsurowiej
organizowano represje na obszarze podległym Maksyminowi Dai, który próbował
w sposób rygorystyczny wymusić złożenie ofiary na wszystkich, a także wykorzystał
pomysł posłużenia się przy tym imiennymi wykazami mieszkańców, istniejącymi
w urzędach fiskalnych26. Czy stosując takie środki był w stanie dopiąć swego, możemy przekonać się czytając uważnie dziełko Euzebiusza, przedstawiające przebieg
prześladowania w Palestynie, którego był naocznym świadkiem.
E. Wipszycka, Kościół w świecie późnego antyku, Warszawa 1994, s. 111.
Euzebiusz z Cezarei, Historia kościelna, VIII, 17– dod. 4–5.
24
E. Wipszycka, ibid., s. 111–112: „Nawet niechętny wyznawcom Chrystusa Maksymian poprzestał jedynie na realizacji zaleceń pierwszego edyktu. [...] Poganin Maksencjusz, panujący po swej uzurpacji
w Italii, Hiszpanii i w Afryce w 306 r. pozwolił chrześcijanom na sprawowanie kultu, a w 311 r. polecił
im zwrócić skonfiskowane dobra”.
25
Ibid., s. 111.
26
Ibid., s. 112.
22
23
22 Teresa Wnętrzak
Pierwszy rok prześladowania 303–304
W Nikomedii, stolicy cesarskiej, prześladowanie rozpoczęło się w lutym, natomiast w Palestynie edykt opublikowano „przed nadchodzącym świętem męki
Zbawiciela”27 (w tym roku Wielkanoc przypadała 18 kwietnia). Był to dziewiętnasty
rok panowania Dioklecjana, a namiestnikiem Palestyny był wówczas Flawianus28.
Euzebiusz podaje, że „nagle, we wszystkich miejscach pojawiły się dekrety rozkazujące, by kościoły zburzyć do fundamentów, a Pisma zniszczyć przez spalenie
ogniem. Obwieszczały także, że dostojnicy pozbawieni będą godności, a ludzie prywatni utracą wolność, jeżeli nadal będą trwać w postanowieniu wyznawania chrześcijaństwa”29. Edykt nie przewidywał kary śmierci dla nieposłusznych. Co prawda,
już 24 lutego wykonano w Nikomedii wyrok śmierci na chrześcijaninie, popełnił
on jednak czyn obłożony najcięższą karą w każdym wypadku, ośmielił się bowiem
zerwać z muru edykt cesarski i potargał go, śmiejąc się szyderczo. Aresztowano go
natychmiast i skazano na spalenie żywcem, przy czym czyn jego musiał być zakwalifikowany jako crimen laesae maiestatis30. Krótko potem nastąpił drugi edykt, nakazujący uwięzienie zwierzchników Kościoła, a potem zmuszenie ich do składania
ofiar31. O tym, w jaki sposób władze starały się wykonywać pierwszy edykt opowiada Euzebiusz: niektórych chrześcijan siłą ciągnięto do złożenia ofiary i potem zaraz
ich wypuszczano, chociaż w istocie ofiary nie złożyli, o innych znowu głoszono, że
zastosowali się do żądania władz, a jeśli temu nie zaprzeczyli, natychmiast ich zwalniano, byli też i tacy, którzy nawet torturowani nie chcieli pokłonić się bogom – tych,
omdlałych z bólu, wleczono ku miejscu, gdzie znajdowali się ci, którzy ofiarę złożyli
– „taką wagę przywiązywali do tego, by za wszelką cenę uratować chociaż pozory
powodzenia”32. Przy zastosowaniu tego rodzaju metod liczba ofiar śmiertelnych nie
mogła być zbyt wielka. Organizatorzy prześladowań chcieli chrześcijan zastraszyć,
nie stawiali sobie za cel ich fizycznej eksterminacji33. Z punktu widzenia pogan wystarczyło wybrać pewną liczbę ofiar, zastosować wobec nich tortury po to, by złamać
słabszych, a tylko część schwytanych, uparcie trzymających się swojej wiary, wysłać
na spektakularną i hańbiącą śmierć właśnie dla odstraszenia innych. Taka taktyka
tłumaczy postępowanie władz, które relacjonuje Euzebiusz.
Rozkaz wydania ksiąg Pisma zwrócony był do kleru: do biskupów, prezbiterów,
lektorów, bowiem to oni mieli w swojej pieczy święte księgi. Pod tym względem
Euzebiusz z Cezarei, O męczennikach palestyńskich, 1. Tłumaczenia fragmentów tego dzieła podaję
w przekładzie własnym. Podstawą tłumaczenia jest tekst Eusebius Caesariensis, Die Kirchengeschichte,
Hg. Ed. Schwarz, Leipzig 1903–1909, wydanie 5, 1955.
28
Ibid.
29
Ibid.
30
Laktancjusz, O śmierci..., 11–14. E. Wipszycka, Kościół w świecie..., 114.
31
Euzebiusz, O męczennikach..., I, 2.
32
Ibid., I, 4.
33
E. Wipszycka, op. cit., s. 110.
27
zachowywali się odważnie, pomimo grożących im tortur i liczba tych, którzy je
wydawali była niewielka: „w tym samym mieście [Cezarei] najliczniejsi zwierzchnicy kościołów walczyli mężnie na strasznych torturach [...]. Inni natomiast, którym
strach poraził ducha, od razu, przy pierwszym spotkaniu, tracili siły...”34. W porównaniu z liczbą świeckich, ofiarą prześladowania padła niewielka liczba kleru. Jak
podaje Euzebiusz, w pierwszym roku prześladowania męczeństwo poniosło czterech
duchownych. W Cezarei Palestyńskiej byli to Prokopiusz, Alfejos i Zacheusz, którzy
po torturach zostali ścięci za odmowę złożenia ofiar i wyznanie, że jest tylko jeden
Bóg i Król35. W Antiochii zaś poniósł śmierć Roman, pochodzący z Palestyny diakon
i egzorcysta. Sam sprowokował on swoje uwięzienie, ponieważ publicznie wystąpił z upomnieniem skierowanym do tłumnie składających ofiary bogom pogańskich
obywateli tego miasta. Sędzia wydał na niego wyrok śmierci przez spalenie w ogniu,
a działo się to w obecności cesarza (Galeriusza). A ponieważ bez leku ponaglał jeszcze katów do podpalenia stosu, odcięto mu język i ponownie zamknięto w więzieniu,
gdzie cierpiał męczarnie zamknięty w dyby36. Z okazji obchodzonych uroczyście
vicenaliów Dioklecjana więźniom ogłoszono amnestię (trzeci edykt). Roman jednak
nie został uznany za godnego tej łaski (nie złożył ofiary), więc wykonano na nim
wyrok przez uduszenie, a miało to miejsce 20 XI 303 r.37 Tyle było ofiar pierwszego
roku prześladowania, gdy obejmowało ono samych zwierzchników Kościoła. Można
odnieść wrażenie, że w tym czasie władze uciekały się do wykonywania wyroków
śmierci tylko w ostateczności, czasami namiestnicy gotowi byli zadowolić się nawet
pozorami ustępstwa. Wielu chrześcijan jednak wręcz pragnęło męczeństwa, czego
przykładem jest wspominany wyżej Roman.
Drugi rok prześladowania 304–305
Namiestnikiem prowincji był wówczas Urbanus. Edykt cesarski nakazał, aby
wszyscy obywatele, bez żadnego wyjątku, składali bogom ofiary i czynili libacje38.
Euzebiusz, O męczennikach..., I, 3. T. Zieliński, op. cit., s. 227: „Członkowie kleru czasami korzystali
z tego, że urzędnicy rzymscy nie byli wytrawnymi teologami. Na przykład biskup Kartaginy, Menzuriusz,
otrzymawszy od prokonsula rozkaz wydania mu ksiąg świętych, bardzo uczynnie ofiarował mu swoją
piękną kolekcję ksiąg heretyckich. I można wyobrazić sobie, z jakim zadowoleniem przypatrywał się, jak
te utwory diabła wrzucano do ognia”.
35
Euzebiusz, O męczennikach..., I, 4.
36
E. Wipszycka, Wstęp..., s. 67: „Dyby (compedes lub nervus) były to belki przymocowane do podłoża,
na których co kilkadziesiąt centymetrów wpasowywano metalowe pręty. W powstałe w ten sposób przedziały wkładano nogi więźniów, a następnie zamykano od wierzchu przytwierdzając deskę lub metalową
listwę. Dyby mogły także służyć do zadawania tortur, gdyż pozwalały na rozciąganie nóg, aż do wyrywania kości udowych ze stawów – tak torturowano Romana, który miał nogi przytwierdzone do piątego
ich otworu”.
37
Euzebiusz, O męczennikach..., II, 1–5.
38
Ibid., III, 1.
34
24 Teresa Wnętrzak
W tym czasie śmierć męczeńską poniosło dziewięciu chrześcijan: Tymoteusz, po
torturach, został spalony na stosie (była to tradycyjna kara dla podpalaczy), Agapios
i Tekla skazani zostali na rzucenie dzikim zwierzętom, ale wyroku tego na razie
nie wykonano, sześciu młodzieńców, którzy sami sprowokowali swój los. Ze spętanymi rękami, co miało wskazywać na ich pragnienie męczeństwa, zabiegli drogę
Urbanusowi, który właśnie wyruszał na polowanie. Oświadczyli mu, iż są chrześcijanami i wspierani siłą swej pobożności nie lękają się nawet spotkania z dzikimi zwierzętami. Oczywiście natychmiast ich aresztowano. Wkrótce, wraz z dwoma
innymi, zostali ścięci w Cezarei dnia 24 III 305 r.39
Kościół generalnie potępiał tych, którzy sami szukali męczeństwa. Ks. M. Starowieyski pisze40: „Męczeństwo było uważane za dar Ducha Świętego – nikt bowiem
bez szczególnej pomocy Bożej nie może znieść męczeństwa. Kto jednak może być
pewien, że ten dar posiada? Sprawdzianem były okoliczności: nie trzeba się wydawać, ale, wobec męczeństwa, odważnie je przyjąć”. Euzebiusz wspomina41, że
matka zabrała ubranie młodemu i pełnemu gorliwego zapału Orygenesowi, który
rwał się do męczeństwa. Zdrowy rozsądek matki zgadzał się zupełnie z mądrością
Kościoła. Kościół bowiem, nie pozwalając zgłaszać się samemu na męczeństwo,
bronił zarówno prześladowanych, którym groziło załamanie, jak i samych prześladowców – każda nowa ofiara obciążała ich sumienia przed Bogiem. Tych, którzy
prowokowali pogan, przez bluźnierstwa czy znieważanie świątyń, Orygenes nazwie
chrześcijanami ostatniego gatunku, a synod w Elwirze nakazuje skreślić ich imiona
z listy męczenników, bo takiego postępowania nie nauczali Apostołowie. Jak należy
w takim razie rozumieć pragnienie męczeństwa, tylekroć podkreślane w pismach
o męczennikach? Jeżeli człowiek szuka męczeństwa dla męczeństwa, dla zadania
sobie cierpień, jeżeli szuka go dla sławy i chwały, to takie pragnienie jest czymś
złym, dlatego Kościół potępia szukanie takiego męczeństwa. Inna jest postawa, gdy
ktoś stara się we wszystkim naśladować Chrystusa, a więc także w śmierci. Ale nie
wydaje się sam, lecz uwięziony nie dąży do uwolnienia się od męki. Uczniowie
Jezusa mają bowiem być Jego świadkami: nie tylko życia, ale przede wszystkim
śmierci i zmartwychwstania. Co to znaczy „świadek Męki Pańskiej” wyjaśnia dobrze
św. Piotr: to znaczy stać się jej uczestnikiem, aby otrzymać ostatecznie niewiędnący
wieniec chwały (1 P 5,1–5)42. Odbiegając nieco od zasadniczego tematu poruszamy
te kwestie dla uniknięcia niebezpieczeństwa „historyzmu”. Omawiając wydarzenia
związane z prześladowaniami i męczeństwem w kontekście historycznym nie możemy bowiem zapominać o ich znaczeniu podstawowym, to znaczy teologicznym.
Ibid., III, 2–4.
Ks. M. Starowieyski wypowiada się na ten temat we Wstępie do tomu pt. Męczennicy z serii: Ojcowie
Żywi IX, Kraków 1991, s. 96–99.
41
Euzebiusz z Cezarei, Historia kościelna, VI, 2, 5 n.
42
Ks. M. Starowieyski, op. cit., s. 93: „W połowie II w. chrześcijanie zdają sobie sprawę, że świadczyć
(gr. martyrein) łączy się z krwią przelaną przez męczeństwo – słowo świadek przybiera inne znaczenie,
znaczy już nie świadek, lecz męczennik”.
39
40
Trzeci rok prześladowania 305–306
1 maja 305 r. Dioklecjan i Maksymian abdykowali, ich Cezarowie Galeriusz
i Konstancjusz Chlorus stali się Augustami, a do grona tetrarchów włączono
Maksymina Daję i Flawiusza Sewera. Jak już wspomniano, na obszarze podległym
Maksyminowi Dai (Egipt, Syria), między innymi w Palestynie, represje przeciwko
chrześcijanom organizowane były najdłużej i najsurowiej. Próbował on w sposób
rygorystyczny wymusić na wszystkich złożenie ofiary i zalecił posługiwać się
przy tym istniejącymi w urzędach fiskalnych imiennymi wykazami mieszkańców43. Euzebiusz przedstawia Maksymina jako najgorszego spośród prześladowców,
nazywa go „symbolem nienawiści do Boga, którą miał w duszy wrodzoną, oraz
bezbożności”, to on „rozpoczął przeciwko nam prześladowanie gwałtowniejsze, niż
jego poprzednicy”44. Prześladowanie nabrało charakteru zorganizowanego, co biskup
Cezarei opisuje następująco:
Najpierw więc zostały opublikowane edykty zawierające rozporządzenie, aby wszyscy
razem i każdy z osobna, bez żadnego wyjątku, pod nadzorem i przy gorliwym staraniu
władz miejskich, złożyli ofiarę. Następnie w całej Cezarei heroldowie, zgodnie z rozkazem namiestnika, zwoływali mężczyzn i wraz z nimi kobiety oraz dzieci do świątyń
bogów, a ponadto trybuni wywoływali każdego według imiennej listy45.
Jednak z dalszej relacji Euzebiusza wynika, że nie zrealizowano groźby rozciągnięcia represji na wszystkich, którzy powinni byli im podlegać zgodnie z literą prawa.
W trzecim roku prześladowania śmierć męczeńską poniosło troje chrześcijan.
Wynika z tego, że prześladowcy działali wybiórczo, uderzając w osoby, będące
„na widoku” lub prowokujące przedstawicieli pogańskiej władzy46. Więcej miejsca
poświęca Euzebiusz opisowi wydarzeń związanych z męczeństwem znanego sobie
osobiście Afianosa. Młodzieniec ten, niespełna dwudziestoletni, pochodził z rodziny
bardzo bogatej i wpływowej, z miasta Gagi w Licji. Otrzymał staranne wykształcenie w duchu filozofii i nauki greckiej. W czasie studiów zapoznał się też z nauką
chrześcijańską i według niej żył, odznaczając się wyjątkową pobożnością, skromnością, poważnymi obyczajami, czystością i opanowaniem młodzieńczych namiętności. Po ukończeniu nauki powrócił do rodzinnego domu, ale nie mogąc znieść jego
pogańskiej atmosfery, opuścił ojca i krewnych. Zamieszkał w Cezarei, gdzie poznał
go Euzebiusz, albowiem mieszkali w tym samym domu. Afianos pilnie studiował
Pismo Święte i dążył do doskonałości w życiu, stosując się do płynących z niego
norm moralnych. Ćwiczył się także w ascezie, jakby już wówczas przygotowywał
się do przyszłego męczeństwa. Młodzieniec z rozmysłem sprowokował swój tragiczny koniec. Gdy namiestnik Urbanus publicznie czynił libacje, Afianus podszedł do
43
44
45
46
E. Wipszycka, Kościół w świecie..., s. 112.
Euzebiusz, O męczennikach..., IV, 1.
Ibid., IV, 8.
26 Teresa Wnętrzak
niego i pochwyciwszy jego rękę uniemożliwił mu złożenie ofiary. Ponadto upomniał
Rzymianina, aby odstąpił od pogańskiego błędu, mówiąc, że nie wolno lekceważyć
Boga jedynego i prawdziwego, a ofiary składać fałszywym demonom. Oczywiście,
natychmiast został pochwycony i pobity przez towarzyszącą namiestnikowi eskortę,
a potem wtrącony do więzienia, gdzie zakuto go w dyby. Nazajutrz postawiono go
przed sędzią i zmuszano do złożenia ofiary. Ponieważ odmówił, poddany został najokrutniejszym torturom. Znowu zamknięty został w więzieniu, a po trzech dniach
ponownie znalazł się przed sędzią. I tym razem pozostał nieugięty w wyznawaniu
swojej wiary. Wówczas, już na pół żywego, utopiono go w morzu. Euzebiusz, zastrzegając, że mówi prawdę i rzecz mogą potwierdzić liczni świadkowie, opisuje
cud, który miał wtedy miejsce. Nastąpiło niezwykłe trzęsienie ziemi, morze się poruszyło i miasto zadrżało. Morze przyniosło ciało męczennika i złożyło je przed
bramami miasta, jakby nosić go nie mogło47.
W tym samym czasie, w Tyrze, umęczono młodzieńca imieniem Ulpianus – po
torturach i biczowaniu zaszyty został w skórzanym worze razem z psem i jadowitą
żmiją, po czym utopiony w morzu48.
Śmierć za wiarę poniósł również brat Afianosa, noszący imię Aidesios.
Wykształcony był jeszcze gruntowniej, albowiem studiował w szkołach filozoficznych. Zginął on w Aleksandrii, a podobnie jak brat sam wydał się na męczeństwo.
Wystąpił bowiem z upomnieniem wobec sędziego, który odznaczał się wyjątkową
złośliwością i okrucieństwem wobec chrześcijan, gdy rozstrzygał ich sprawy. Także
Aidesios znalazł śmierć w morskich falach, albowiem po długich i ciężkich torturach
utopiono go w morzu49.
Powyższe przykłady dowodzą, że represje wobec chrześcijan, nawet wówczas,
gdy edykt objął wszystkich, nie były masowe i nie miały na celu zagłady wszystkich wyznawców tej religii. Śmierć spotykała tych, którzy sami prowokowali pogan
– tak wynika z relacji Euzebiusza – i służyła raczej zastraszeniu innych. Młodzieńcy,
o których była mowa, mogli uniknąć śmierci, gdyby zgodzili się na złożenie ofiary. Kara spotkała ich za upór i za to, co wydawało się poganom drażniące, czyli
krnąbrność i naruszanie porządku publicznego, przez niezastosowanie się do poleceń
edyktów cesarskich, a nie za sam fakt bycia chrześcijaninem50.
Czwarty rok prześladowania 306–307
20 XI 306 r. w Cezarei przebywał sam cesarz Maksymin. Z okazji swoich urodzin urządzał on dla ludu widowisko, które miało mieć charakter szczególnie uro47
48
49
50
Euzebiusz, O męczennikach..., IV, 3–15.
Ibid., V, 1.
Ibid., V, 2–3.
E. Wipszycka, Wstęp..., rozdz. pt. Podstawy prawne prześladowań; procedury sądowe, s. 63–66.
czysty, a publiczność spodziewała się więcej i bardziej oryginalnych rozrywek, niż
w zwykłych okolicznościach. Oczekiwania te podsycał fakt, że z różnych stron
świata sprowadzono wiele egzotycznych, dzikich zwierząt. Zapowiadał się ulubiony
przez lud spektakl polowania – „venationes”. Aby podnieść temperaturę takiego pokazu wprowadzano na arenę ludzi skazanych na śmierć, po to, by dzikie zwierzęta
pozbawiały ich życia. Taka forma egzekucji nazywała się „ad bestias” i często ginęli
w ten sposób chrześcijanie. Daty ich męczeństwa często pokrywały się z datami
uroczystości publicznych51, tak, jakby specjalnie na nie byli zachowywani. Tego samego oczekiwała publiczność w Cezarei, gdy tymczasem w więzieniu trzymano na
tę okazję jednego tylko chrześcijanina52. Był nim Agapios. Po wyprowadzeniu na
środek stadionu, najpierw został wezwany przed cesarza i namiestnika – namawiali
go, aby zaparł się wiary za obietnicę odzyskania wolności. Agapios odmówił i sam
pobiegł na spotkanie z wypuszczoną przeciwko niemu niedźwiedzicą. Ponieważ
przeżył, zamknięto go w więzieniu, a nazajutrz wykonano egzekucję przez utopienie w morzu.
Piąty rok prześladowania – 307
Chociaż w niektórych prowincjach prześladowanie zaczęło wygasać już w 306 r.,
na obszarze podległym Maksyminowi Dai represje nasiliły się i stały bardziej masowe. Z przekazu Euzebiusza wynika, że dotknęły one większą liczbę chrześcijan,
niż w latach wcześniejszych. Podczas gdy na Zachodzie tylko sporadycznie dochodziło do aktów męczeństwa, tym okrutniej postępowano w niektórych prowincjach
Wschodu. Stało się powszechnie wiadome, jak mocno wiara chrześcijańska zakorzeniła się wśród ludności Egiptu i Azji Mniejszej. Zmusiło to Maksymina do zmiany
taktyki – mniej zapadało wyroków śmierci, ale stosowano okrutne i wyrafinowane
tortury, masowo zsyłano do pracy przymusowej w kamieniołomach porfiru, gdzie
los skazanych bywał nieraz gorszy od śmierci. Tak więc do męczenników dołączyła
wówczas rzesza wyznawców, którzy ginęli w kopalniach albo zostali kalekami, ponieważ przed zesłaniem, w imię „ludzkich uczuć”, pozbawiano ich tylko jednej nogi
i wyłupywano jedno tylko oko53.
Zesłanie „ad metalla” było najcięższą formą pracy przymusowej i taka kara była
uważana za najcięższą po wyroku śmierci54. Nazwa ta obejmuje zarówno kamieniołomy, jak i kopalnie. Skazanie „ad metalla” było z reguły dożywotnie. Oznaczało, że
skazany stawał się niewolnikiem państwowym. Położenie więźniów w metalla było
wyjątkowo ciężkie: zakuwano ich w kajdany nie zdejmowane nawet do pracy, źle
Ibid., s. 77.
W.H.C. Frend, op. cit., s. 507. Euzebiusz, O męczennikach..., VI, 1–7.
53
Euzebiusz, O męczennikach..., VII, 3. por. J. Vogt, op. cit., s. 95.
54
Wyjaśnienia te podaję za: E. Wipszycka, Wstęp..., rozdz. pt. Inne kary grożące chrześcijanom, s. 79–81.
51
52
28 Teresa Wnętrzak
karmieni, niemal nadzy pracowali ponad siły, zapadali na choroby i szybko umierali.
Na miejsce zsyłki wybierano kopalnie i kamieniołomy położone z dala od ludzkich
osiedli, skąd nie można było uciec. W Egipcie służyły do tego kamieniołomy porfiru, tzw. Mons Porphyrites, na kamiennej i bezwodnej pustyni na wschód od Nilu,
w Palestynie miejscem zesłania były kamieniołomy w Phaino, na południu kraju.
Euzebiusz relacjonuje, że w 307 r. na śmierć przez utopienie w morzu skazana
została młoda chrześcijanka, niespełna osiemnastoletnia Teodozja, którą pochwycili
żołnierze, gdy przyszła do więźniów, oczekujących przed sądem na ogłoszenie wyroku, aby wyrazić im współczucie55. Przed śmiercią dziewczynę poddano torturom,
a więźniów skazano „ad metalla”, do kamieniołomów w Phaino. Podobny los spotkał
Sylwanusa, będącego wówczas prezbiterem, oraz kilku jego towarzyszy. Za konsekwentne wyznawanie swojej religii skazano ich na katorgę, a wcześniej okrutnie
okaleczono: rozpalonym żelazem porażono im ścięgna w kolanach, czyniąc bezwładnymi nogi. W ogóle tortury i katusze, jakimi karano chrześcijan stają się coraz okrutniejsze: starzec Dominus, cieszący się wielkim poważaniem z powodu wielokrotnego dawania świadectwa wiary, został skazany na tortury w ogniu, Auksencjusz, starzec święty i czcigodny, wydany został na pastwę dzikich bestii, pewnych mężczyzn
w wieku dojrzałym pozbawiono męskości i zesłano do kopalń, więziono i torturowano wielu innych56. Wśród nich był najdroższy przyjaciel Euzebiusza, Pamfilos,
znany w Palestynie uczony, uczeń, obrońca i biograf Orygenesa57. Ponieważ odmówił przed namiestnikiem złożenia ofiary bogom, torturowano go przez rozrywanie
boków żelaznymi pazurami58.
Rok 308–309
Według świadectwa Euzebiusza władze rzymskie zaczęły w tym czasie przesyłać do Palestyny chrześcijan aresztowanych w Egipcie, celem ich osądzenia i egzekucji59. Wspomina o grupie dziewięćdziesięciu siedmiu Egipcjan, którzy wraz z wieloma innymi odbywali karę w kopalniach Tebaidy. Przesłani zostali do Palestyny,
gdzie ówczesny namiestnik, Firmilianus, nakazał zastosować wobec nich potworną
Euzebiusz, O męczennikach..., VII, 1–2.
Ibid., VII, 4.
57
W.H.C. Frend, op. cit., s. 508.
58
Euzebiusz, O męczennikach..., VII, 5–6.
59
Takie poczynania sensownie wyjaśnia E. Wipszycka, Kościół w świecie..., s. 112: „Być może władze
odczuwały społeczny opór, ponieważ chrześcijanie stanowili już część normalnego świata, byli liczni
(zwłaszcza w Egipcie), a powiązania sąsiedzkie i rodzinne okazywały się nieraz silniejsze, niż możliwości
urzędników, których obowiązkiem było realizować edykty. Przesyłanie aresztowanych do innej prowincji
można wytłumaczyć chęcią wyrwania niektórych podsądnych z ich środowiska i przeniesienia do innego,
obcego, gdzie brakowało pomocy znajomych pogańskich notabli, chociaż nie brakowało litujących się
innych chrześcijan”.
55
56
torturę. Polegała ona na tym, że więźniowi wykłuwano jedno oko i zrywano ścięgna
w kolanie jednej nogi60. Tak manifestowała się „humanitarna” postawa władz. Nie
było masowych wyroków śmierci, karano natomiast okaleczeniem i zsyłką. Egipcjan
wysłano do kopalń porfiru w Phaino, a niedługo później tak samo postąpiono z grupą
liczącą sto trzydzieści osób, przy czym część odesłano do kopalni w Cylicji61. W tym
samym roku miały też miejsce kolejne egzekucje Palestyńczyków. W Gazie aresztowano chrześcijan, którzy potajemnie zebrali się na lekturze Pisma Świętego. Oni tak
samo poddani zostali okaleczeniom oczu i nóg, a następnie zesłani do kopalń62. Była
wśród nich niewiasta, która odważyła się zwrócić do samego Maksymina ze skargą
na okrucieństwo sędziego, którego on obdarzył taką władzą nad życiem innych63.
Gdy ją okrutnie katowano, inna, nie mogąc tego dłużej znieść, zawołała do tego samego sędziego, jak długo jeszcze zamierza dręczyć jej siostrę. Doprowadzona przed
jego oblicze wzywana była do złożenia ofiary bogom. Gwałtem zaciągnięta przed
ołtarz, kopnęła weń nogą, przewracając wszystko, co na nim było i gasząc święty
ogień. Wobec takiego zuchwalstwa sędzia kazał torturować ją żelaznymi pazurami,
a następnie obie niewiasty związać razem i spalić na stosie. Egzekucję wykonano
w Cezarei 25 VII 308 r.64 W tym samym czasie, również w Cezarei, został ścięty
Paweł, który przed śmiercią modlił się głośno za swoich prześladowców, aby Bóg
nie policzył im tej zbrodni65.
Według relacji Euzebiusza od lipca do listopada tego roku represji przeciwko
chrześcijanom nie stosowano: „ogień prześladowań przygasł [...] już po trochu wolnym oddychaliśmy powietrzem”66. Przyczyną tej krótkiej odwilży mogły być wydarzenia polityczne – uwaga Maksymina była skierowana na zjazd w Karnutum
(listopad 308 r.), na którym postanowiono, że Augustem, w miejsce zmarłego Sewera,
zostanie Licyniusz. Maksymin Daja czuł się dotknięty, że wciąż jest tylko Cezarem,
pretendował bowiem do tytułu Augusta, uważając, że wysunięcie Licyniusza było
bezprawne, bo nie przeszedł on przez szczebel Cezara67.
Jednakże już wcześniej, przed 13 listopada, ponieważ wtedy miała miejsce kolejna egzekucja, opublikowane zostały nowe edykty Maksymina przeciwko chrześcijanom. Nakazywały one odbudować podupadłe świątynie bogów i wszystkim, nawet
dzieciom, złożyć ofiary, a nawet skosztować mięs ofiarnych68. W każdym mieście
Euzebiusz, O męczennikach..., VIII, 1.
Ibid., VIII, 13.
62
Ibid., VIII, 4.
63
Ibid., VIII, 5.
64
Ibid., VIII, 6–8.
65
Ibid., VIII, 9–12.
66
Ibid., IX, 1.
67
W.H.C. Frend, op. cit., s. 509.
68
Euzebiusz, O męczennikach..., IX, 1–2. Warto dodać w tym miejscu krótki komentarz [za:] E. Wipszycka,
Kościół w świecie..., s. 123. Ludzie w tym czasie opanowani byli lękiem przed złymi mocami. Dotknięcie
ofiar czy ich skosztowanie wydawało się groźne, ponieważ oddawało skalanego takim kontaktem pod
władzę demonów, a te powodowały wszystko, co złe: choroby, zbrodnie, wojny, herezje. Na podstawie
60
61
30 Teresa Wnętrzak
mieli tego gorliwie dopilnować urzędnicy. Co najciekawsze, edykty nie znalazły
uznania wśród samych pogan: „Niewierni poganie ganili ucisk przez nie spowodowany jako coś zbytecznego i niedorzecznego, bowiem także im samym wszystko
to wydawało się już wstrętne przez swój nadmiar i nieznośne”69. Chrześcijanie zaś,
jak zwykle, zareagowali zdecydowanym sprzeciwem, za co kilku zapłaciło życiem:
trzech młodzieńców, Antonina, Zebinasa i Germanusa, ścięto 13 IX 308 r., ponieważ
usiłowali powstrzymać rzymskiego namiestnika od złożenia ofiary70, niewiastę imieniem Ennatas po strasznych torturach spalono na stosie71, 14 XII 308 r. w Askalonie
śmiercią ukarano kilku Egipcjan wysłanych z pomocą współwyznawcom odbywającym karę w Cylicji72.
Rok 310
Na terenie Palestyny egzekucje trwały do marca 310 r. W styczniu miały miejsce
dwie: na stosie spłonęli Piotr asceta zwany Apsalmos i Asklepios biskup, zwolennik
herezji Marcjona73. Potem śmierć poniosło jeszcze dwunastu chrześcijan. Najwięcej
miejsca poświęca Euzebiusz przedstawieniu ostatnich chwil swego przyjaciela,
uczonego Pamfilosa i jego towarzyszów. Byli to Walens, czcigodny starzec, znawca
Pisma Świętego i Paweł z miasta Jamnitów. Od dwóch lat przebywali oni w więzieniu. Wraz z nimi postawiono przed sądem pięciu Egipcjan, którzy powracali do
domu z Cylicji, dokąd odprowadzali swoich współwyznawców na katorgę w kopalniach. W bramach Cezarei zostali oni aresztowani przez straże74. 16 II 310 r. wszyscy
kanonu synodu w Ankyrze, tym, którzy usiedli do kultowej uczty, ale niczego nie zjedli, nakazuje się
pokutować przez dwa lata, natomiast tym, którzy się załamali i złożyli ofiarę, na powrót do Kościoła
kazano czekać lat sześć. Ludziom tych czasów najstraszliwsze wydawało się dotknięcie ołtarza i spożycie
cząstek ofiar – nad jasnym wyznaniem wiary w Chrystusa dominował lęk przed materialnym kontaktem
z demonami. Obawy tej nie powodował jednak zabobon, ale niechęć do udziału w kulcie pogańskim.
69
Euzebiusz, O męczennikach..., IX, 3.
70
Ibid., IX, 4–5.
71
Ibid., IX, 7.
72
Ibid., X, 1.
73
Ibid., X, 2–3.
74
Ibid., XI, 6. Słusznie zauważa E. Wipszycka, op. cit., s. 115, że źródła najczęściej nic nie mówią o okolicznościach aresztowania męczenników. Z punktu widzenia ich autorów ważniejsze były opisy tortur
i przemówienia stron, służyły one bowiem heroizacji ofiar. Relacjonowanie innych okoliczności uznawano za niegodną wielkiego tematu pedanterię. Tylko w niektórych przypadkach możemy dowiedzieć się,
jak doszło do aresztowania. Jednym z nielicznych przykładów jest relacja Euzebiusza, który opowiada,
jak u bram Cezarei zatrzymano grupę chrześcijan egipskich. Przepytywanie przybyszów u bram dużego miasta nie leżało w zwykłych obyczajach. Egipcjanie nie mogli narazić się władzom samą wizytą
w Cylicji, gdyż schwytano by ich od razu, w kamieniołomach. Zapewne w czasie podróży stało się coś, co
spowodowało zainteresowanie władz podróżnymi i polecenie ich zatrzymania. Żołnierze prawdopodobnie
czekali u bram na określonych ludzi, a nie właśnie na chrześcijan.
oni stanęli przed sądem. Najpierw poddano torturom Egipcjan, którzy swoją wytrwałością potwierdzili swą gorliwość i stałość w wierze. Pytani o imiona, podawali nie
swoje, ale imiona proroków, na pytanie o ojczyznę, oświadczali, że jest nią niebieskie
Jeruzalem75. Doprowadzili tym do wściekłości sędziego, który „myślał, że chrześcijanie założyli sobie gdzieś jakieś miasto, wrogie Rzymianom, męczył się, by je
odgadnąć i określonej miejscowości szukał gdzieś w krainie Wschodu”76. Następnie
przeszedł do Pamfilosa, Walensa i Pawła, a ponieważ ci ostatecznie odmówili mu
posłuszeństwa, kazał prowadzić ich na stracenie77. Wówczas pewien młodzieniec
z domowej służby Pamfilosa zawołał z tłumu do sędziego z żądaniem, aby ciała
męczenników pochowano w ziemi. Bowiem, jak zaświadcza Euzebiusz, człowiek
ten swą nienawiść skierowaną do chrześcijan posunął aż do wykroczenia przeciwko
prawom natury, ponieważ odmówił im pogrzebu i kazał porzucać martwe zwłoki
świętych męczenników tak, by były pokarmem dla dzikich zwierząt i drapieżnego
ptactwa78. Młodzieniec ten poniósł śmierć jako pierwszy, przez spalenie na stosie,
po nim życie oddał Porfirios, następnie Seleukos, były żołnierz, wydalony z wojska
zanim jeszcze wydano edykty przeciwko chrześcijanom, Teodulos, starzec należący
do służby domowej namiestnika, wreszcie Julian z Kapadocji, aresztowany w chwili,
gdy oddawał cześć zwłokom męczenników. Wraz z Egipcjanami, Pamfilosem i jego
towarzyszami śmierć poniosło wtedy dwunastu chrześcijan. Ostatnie egzekucje
w Cezarei odbyły się 5 i 7 marca 310 r., gdy oddano dzikim zwierzętom Adrianosa
i Eubulosa, przybyłych do miasta z Betanii79.
Rok 311
Był to już ósmy i ostatni rok prześladowania. W palestyńskich kamieniołomach
porfiru przebywała wówczas tak wielka rzesza wyznawców, że zaczęli nawet wznosić sobie prowizoryczne kościoły, cieszyli się ponadto pewną swobodą i złagodzeniem rygorów. Jednak gdy poinformowano o tym namiestnika, a ten cesarza, na
jego rozkaz podzieleni zostali na grupy i rozesłani w różne miejsca: na Cypr, do
Libanu oraz innych miejscowości w Palestynie80. Przywódców zaś postawiono przed
zwierzchnikiem wojsk prowincji; byli to Peleus i Neilus, biskupi egipscy, oraz kaEuzebiusz, O męczennikach..., XI, 8–9.
Ibid., XI, 12.
77
Ibid., XI, 14.
78
Ibid., IX, 8–9, por. M. Starowieyski, op. cit., s. 113: „Prawdopodobnie, aby uniemożliwić chrześcijanom
oddawanie czci ciału męczennika, które w chwili męczeństwa było w szczególny sposób mieszkaniem
Ducha Świętego. Pierwsze świadectwo mówiące o czci oddawanej ciału męczennika pochodzi z roku 156,
a jest to «Męczeństwo św. Polikarpa»”.
79
Euzebiusz, O męczennikach..., XI, 30.
80
Ibid., XIII, 1–2.
75
76
32 Teresa Wnętrzak
płan Patermutius – gdy nie chcieli zaprzeć się wiary, skazano ich na spalenie na
stosie. Czwarty z nich, Sylwanus, biskup Gazy, oraz trzydziestu dziewięciu Egipcjan
zostali ścięci na rozkaz Maksymina81.
Zakończenie prześladowania
„Te są więc męczeństwa, jakie dokonały się w Palestynie w ciągu całych ośmiu
lat i takie było prześladowanie przeciwko nam szalejące”82 – tymi słowami biskup
Cezarei kończy relację o prześladowaniu na terenie Palestyny. Zaznacza, że największe nasilenie represji miało miejsce we wschodnich prowincjach cesarstwa,
natomiast na Zachodzie były łagodniejsze i trwały krócej: „mnożyła się rzesza męczenników po wszystkich prowincjach, począwszy od Libii, poprzez cały Egipt,
prowincje wschodnie, aż do Illyrikum [...] cała Italia, Sycylia, Galia, wszystko, co
znajduje się na Zachodzie, w Hiszpanii, Mauretanii, w Afryce, niecałe pierwsze
dwa lata cierpiało prześladowanie”83. Jak już wspomniano, taka sytuacja powstała
na Wschodzie, gdy po zmianie tetrarchów władzę objęli tam Galeriusz i Maksymin
Daja. Tam też gmin chrześcijańskich było najwięcej i były one najliczniejsze. Na
omawianym przez nas obszarze apogeum prześladowań nastąpiło w 306 r., gdy
Maksymin dołączył do edyktu przepis zalecający władzom miejskim egzekwować
go według szczegółowych rejestrów z nazwiskami wszystkich mieszkańców. Jednak
w roku następnym musiał odstąpić od stosowania wobec nieposłusznych kar śmierci.
Nakazał wówczas namiestnikom prowincji zmianę metody wykonywania edyktu i,
zamiast kary śmierci, stosowanie kary okaleczenia i zsyłki na przymusowe roboty
„ad metalla”. Kolejne nasilenie prześladowań przyszło jesienią 309 r. i trwało przez
310 r., po czym zaczęło słabnąć.
W tym czasie ciężko i śmiertelnie zachorował inicjator prześladowania Galeriusz84. Ponieważ było jasne, że prześladowania nie przyniosły efektów współmiernych do zaangażowanych środków, zdecydował się więc na wydanie, w imieniu
panujących, edyktu, który po długich i krwawych zmaganiach ofiarowywał państwu tolerancję. Było to 30 IV 311 r. w Serdyce. Treść edyktu przekazał Euzebiusz
w Historii kościelnej (VIII, 17) oraz Laktancjusz w piśmie „O śmierci prześladowców” (34)85. Edykt najpierw przypomina motywy prześladowania, następnie zawiera
Ibid., XIII, 4–10.
Ibid., XIII, 11.
83
Ibid., XIII, 12.
84
Laktancjusz, O śmierci..., 33; Euzebiusz, Historia kościelna, VIII, 16. Obie relacje mają pokazać, że
każdego, kto ośmieli się podnieść rękę na lud Boży, czekają potworne kary. Podobny opis znajduje się
w II księdze Machabeuszów, gdzie czytamy relację o śmierci króla Antiocha, prześladowcy Żydów. Galeriusz
rzeczywiście stał się ofiarą złośliwego nowotworu i zmarł po długotrwałych i strasznych cierpieniach.
85
Streszczenie edyktu podaję według przekazu Euzebiusza: „Naszym pierwotnym zamiarem było nawrócić chrześcijan na wiarę ich ojców. Ponieważ jednak to, wskutek ich oporu, nie udało się i skutkiem
81
82
przyznanie się do fiaska akcji podjętej przez państwo i do jej fatalnego rezultatu,
tego, chrześcijanie nie mogą już czcić w ogóle żadnego boga. W tej sytuacji ogłasza
się tolerancję dla religii chrześcijańskiej pod warunkiem, że chrześcijanie nie będą
naruszali porządku publicznego. Wzywa się ich nawet do modłów za cesarza i państwo. Tym samym uznaje się Boga chrześcijan za moc niebiańską. Było to wyznanie
szczególnie ważne, biorąc pod uwagę, że prześladowanie skierowane było właśnie
przeciwko temu Bogu. To uznanie chrześcijańskiego Boga i tolerancja dla religii
chrześcijańskiej stanowiły rezygnacje z istotnej części dioklecjańskiej restauracji86.
Wiara chrześcijańska jest odtąd dozwolona, stanowi „religio licita”. A ponieważ życie państwowe bez fundamentu religijnego było nie do pomyślenia, koniecznością
stał się wybór religii, w jakiej państwo chce mieć swoje oparcie.
Lapsi
Łaciński termin „lapsi” czyli „upadli” określa chrześcijan, którzy się załamali
i dopuścili apostazji. Nie potrafimy określić ich liczby, ponieważ źródła (Akta męczenników, Pasje) zawierają bardzo mało informacji na ten temat. Opisy załamań
są rzadkie, ponieważ nikomu z chrześcijan nie zależało na chwaleniu się upadłymi,
niechętnie piszą o nich historycy, gdyż psuli obraz heroicznego Kościoła. Na temat
odstępców milczy, niestety, również Euzebiusz z Cezarei, a jego rzetelne świadectwo
byłoby niezwykle cenne, skoro pisze o wydarzeniach, które zna z autopsji. W tekście
relacji „O męczennikach Palestyńskich” (XII, 1) sam tłumaczy swoje stanowisko
następująco:
ponadto ową żądzę władzy napotykaną u wielu z nich [tzn. zwierzchników Kościoła],
owe nierozważne i nieprawne nakładania rak, odszczepieństwa, zachodzące nawet wśród
wyznawców [...]. Wszystko to, moim zdaniem, powinienem pominąć. Sądzę, że to do
mnie nie należy, dlatego proszę wybaczyć, jeżeli odstępuję od obszernego opowiadania
o tych rzeczach. O tym wszystkim natomiast, co uczciwe i godne pochwały [...] co cnotliwe i chwalebne, mówić, pisać i podawać wiadomości wiernym słuchaczom, to, moim
zdaniem, rzecz godna umieszczenia w historii cudownych męczenników87.
naszych rozporządzeń było to, że znaczna część naszych poddanych nie modliła się ani do niebieskich
bogów [ponieważ nie chciała], ani do boga chrześcijańskiego [ponieważ nie mogła], więc my, zgodnie
z naszym zwykłym humanitaryzmem, chętnie zezwalamy na to, żeby oni znowu zostali chrześcijanami
i odbudowali gmachy, w których się zbierali, pod warunkiem jednak, żeby nie czynili nic przeciwnego
nauce. Odwdzięczając się jednak za tę naszą łaskę powinni oni wznosić do swego boga modły za dobrobyt nasz i państwa i swój własny”.
86
J. Vogt, op. cit., s. 96.
87
M. Starowieyski, op. cit., s. 109: „Tego, co wiemy o upadłych, dowiadujemy się przede wszystkim
z pism duszpasterskich św. Cypriana, szczególnie z jego listów i traktatu «O upadłych» oraz z pism
Tertuliana, Dionizego i Piotra z Aleksandrii”. E. Wipszycka, Kościół w świecie..., s. 119–121 omawia
też greckie listy prywatne, odnalezione na papiruach z Oksyrynchos – wydane w serii „The Oxyrynchus
34 Teresa Wnętrzak
Trudno zatem na podstawie jego relacji ocenić zachowanie ogółu wiernych,
skoro autorowi bardziej zależało na ukazaniu heroicznych wzorców niż rzeczywistości. Tymczasem „upadłych” w czasie wielkich prześladowań było na pewno bardzo wielu. Liczba ich musiała przewyższać liczbę tych, którzy ponieśli męczeństwo
czy złożyli wyznanie swojej wiary na torturach. Heroizm jest zjawiskiem rzadkim,
a strach przed torturami i śmiercią nieodłącznie cechuje ludzką naturę. Ludzie lękali
się także upadku materialnego swojej rodziny, ponieważ ze skazaniem na śmierć czy
zsyłkę do kopalń łączyła się konfiskata majątku.
„Upadłych” dzielono na cztery kategorie88: blasphemati – którzy bluźnili Chrystusowi, thurificati – którzy złożyli ofiarę z kadzidła, sacrificati – którzy w jakiś
sposób włączyli się w pogańskie ofiary, libellatici – którzy w jakiś sposób zdobyli sobie świadectwo lojalności, to jest złożenia ofiary (łac. libellus)89. Byli tacy,
którzy, ogarnięci paniką, sami biegli do świątyń, by tam złożyć ofiary, inni złożyli
je pod przymusem, inni załamali się dopiero po bardzo ciężkich torturach. Wielu
z tych, którzy zawiedli w godzinie próby, chciało następnie wrócić w szeregi Kościoła.
Dlatego słuszne jest stwierdzenie, że „lapsi” na równi z męczennikami są dowodem
siły nowej wiary90. Czynili to przecież z przekonania, że wiara chrześcijańska jest
słuszna, a oni przez swoją słabość i zdradę skazali się na potępienie wieczne.
W postawie Kościoła wobec „upadłych” można stwierdzić dwa ekstremalne podejścia. Rygoryści, dumni ze swej niezłomności, twierdzili, że dla „upadłych” nie
ma powrotu, lub że powrót ten trzeba okupić bardzo ciężką pokutą. Takie było stanowisko biskupów hiszpańskich zebranych na synodzie w Elwirze (300–303 r.), jednak taka postawa powodowała odejście od Kościoła, lub, niejednokrotnie, wpędzała
„upadłych” w ramiona schizmy i herezji. Św. Cyprian (List 55,17) pisze: „jeśli przez
Kościół twardo i okrutnie zostanie odrzucony, schodzi na pogańskie drogi i oddaje się sprawom światowym, albo odrzucony od Kościoła przechodzi do heretyków
i schizmatyków”91. Postawa łagodna tych, którzy traktowali „upadłych” zbyt pobłażliwie, burzyła znowu gmach kościelnej dyscypliny i prowadziła często do schizmy
w Kościele92. Oficjalna postawa Kościoła była postawą względnej surowości, przy
uwzględnieniu wagi winy, ale i słabości ludzkiej natury. Charakterystyczne są tu
bardzo ludzkie prawa ustalone przez biskupa Aleksandrii Piotra w „Liście kanonicznym”, wydanym w 306 r. po pierwszej fali prześladowań93. W podobnym duchu
brzmią niektóre kanony uchwalone na synodzie w Ankyrze w 314 r.
Papyri”, tom 31 nr 2601 oraz tom 33 nr 2673, przekład A. Świderkówny w jej książce Życie codzienne
w Egipcie greckich papirusów, Warszawa 1983.
88
M. Starowieyski, op. cit., s. 107.
89
Ibid. Przy uzyskiwaniu „libelli” jedni wysyłali przyjaciół lub krewnych pogan, podstawiali niewolników, płacili za nie słone ceny, udawali atak epilepsji przy składaniu ofiar, by ich ostatecznie nie złożyć.
90
91
Podaję za M. Starowieyski, op. cit., s. 110.
92
Na tym tle powstała schizma Nowacjana w Rzymie czy Melecjusza w Egipcie.
93
T. Vivian, St. Peter of Alexandria. Bishop and Martyr, Philadelphia 1986 – E. Wipszycka tłumaczy
niektóre fragmenty w książce Kościół w świecie, s. 122.
Prześladowanie zakończyło się zatem nie osiągnąwszy swojego celu: „Bóg,
obrońca swego Kościoła – pisał Euzebiusz w „Historii kościelnej” (IX,7) – nałożył wędzidło rozkiełznanej przeciwko nam pysze tyrana i z niebios pospieszył nam
z pomocą”. Było ono częścią pogańskiego odrodzenia – chrześcijanie mieli zostać
zmuszeni do opamiętania i dostosowania się do starożytnych praw i zwyczajów.
Ale w tym czasie chrześcijaństwo było już solidnie osadzone w pogańskim świecie. Pogańscy władcy musieli tłumaczyć obywatelom cesarstwa potrzebę prześladowania chrześcijan – Maksymin Daja zalecił czytać w szkołach tzw. „Akta Piłata”,
apokryficzny paszkwil na chrześcijaństwo, powstała literatura atakująca chrześcijan
skierowana nie do ludu, ale do elity. Dioklecjan organizował propagandę pozytywną,
przedstawiając poddanym swą teologię władzy (monety), starając się o odbudowę
świątyń i ożywienie tradycyjnych świąt.
Jeżeli chodzi o specyfikę „wielkiego prześladowania”, to nigdy nie było takiej sytuacji, aby wszystkie gminy były objęte represjami o jednakowej sile i czasie trwania. Więcej niż egzekucji było szykan, znęcania się, zsyłek. Nie wszyscy
chrześcijanie byli na nie narażeni w jednakowy sposób. Łatwiej uderzały w osoby wyróżniające się z racji funkcji (duchowieństwo) albo przynależności do elity
(przez wykształcenie, majątek, służbę w domu cesarskim). Dlatego dobrowolne męczeństwo częściej pojawia się wśród zwykłych ludzi, którzy normalnie nie zwracali
na siebie uwagi i nie mieli okazji, by znaleźć się przed trybunałem i tam złożyć
wyznanie wiary i dać jej świadectwo. Euzebiusz rzadko posługuje się konkretnymi
danymi, gdy chodzi o liczbę męczenników. Z pewnością było ich więcej, niżby to
wynikało z wykazu ich imion, które odnotował. W pewien sposób deformuje obraz
wydarzeń, o których pisze: urzędników rzymskich (Urbanus, Firmilianus, sędziowie) przedstawia jako krwawych okrutników, mówiąc o ofiarach prześladowań ma
tendencje do powiększania rozmiarów ich cierpień, na ogół milczy na temat okoliczności aresztowania, wskutek czego nie potrafimy powiedzieć, dlaczego władze
zajęły się tą osobą czy grupą, a pozostawiły w spokoju inne. Te sprawy nie służyły
heroizacji ofiar i dlatego nie interesowały autorów relacji o prześladowaniach, co
Euzebiusz sam przyznaje. Trzeba też stwierdzić, że badania na temat liczby męczenników i odstępców nie są możliwe z powodu braku źródeł, na których moglibyśmy
je oprzeć94. Prawdopodobnie nie dysponowano takimi danymi nawet w czasie prześladowań. Historię prześladowań odtwarzamy niemal wyłącznie na podstawie źródeł
chrześcijańskich, bez możliwości konfrontowania świadectwa obu stron. Skazujący
zazwyczaj obciążają swoją ofiarę i uzasadniają zastosowanie represji naruszeniem
prawa, ofiary powiększają rozmiary swoich cierpień oraz liczbę osób nimi dotkniętych. Rzadko podawane są powody i okoliczności aresztowania, dlatego nie wiemy,
dlaczego władze poddały represjom tę właśnie grupę chrześcijan. O wartości dziełka
ojca historiografii kościelnej świadczy fakt, że tekst stanowi autentyczny dokument
swojej epoki i jest relacją o wydarzeniach, których sam był świadkiem. Sam o tym
pisze w księdze VIII „Historii kościelnej”:
94
36 Teresa Wnętrzak
Walki tych mężów, staczane po całym świecie za sprawę religii bożej, dokładnie opisywać i wszystkich ich losów szczegóły opowiadać nie jest naszą rzeczą, ale zadaniem
tych, którzy te zdarzenia własnymi oglądali oczami. To natomiast, przy czym osobiście
byłem obecny, podam w osobnym piśmie do wiadomości przyszłych pokoleń.
Execution of the Edicts Concerning Persecution of Christians in Palestine
According to the Account of Eusebius of Caesarea The Martyrs of Palestine
Abstract
“The great persecution”, which took place during the reign of Diocletian, is known to us
very well thanks to the account of Eusebius of Caesarea, who witnessed it. He described it in
The Eclesiastical History and in a separate book about the martyrs in Palestine, where he was
the metropolitan as the bishop of Caesarea. On the basis of The Martyrs of Palestine, this article presents the execution of emperors’ edicts ordering to persecute Christians on the territory
of Palestine. The Diocletian persecution was the last attempt at stifling the Christian religion,
which was granted freedom of worship several years later. The attack on Christianity resulted
from political reasons. Diocletian longed for return of the traditional old Roman religion and
religious unity in order to reconstruct the power of the state. The persecution was most intensive in the eastern provinces of the empire, whereas in the West, it was more lenient and
lasted shorter. In the East, there were actually more Christian communes and they were most
numerous. The persecution on the discussed territory peaked in 306, when Maximin added
to the edict a regulation ordering municipal authorities to execute it according to the detailed
registers of names of all inhabitants. The next escalation of persecution took place in 309 and
it continued through 310 when it started to weaken. It did not bring the expected results.
Folia 28
Joanna Kuchta
Staropolskie mowy weselne
Istotną rolę w staropolskim ceremoniale ślubnym pełniła literatura okazjonalna, tj. weselna. Charakteryzowała się różnorodnością formy i stylu. Z tego rodzaju
ulotną twórczością wiąże się termin epitalamium, którym nazywano utwory pełniące
funkcję nadrzędną w stosunku do wszelkich innych form literackich realizowanych
z okazji wesela, np. mowy weselne, gadki (gatki)1. W węższym znaczeniu epitalamium dotyczy gatunku i formy wypowiedzi poetyckich o antycznym rodowodzie
i pochodzi od starożytnych pieśni obrzędowych2. Z tymi utworami wiążą się dwie
inne nazwy: hymenaios, hymen – pieśni obrzędowe śpiewane przy przewożeniu
panny młodej do domu męża i epithalamium – pieśni wykonywane wieczorem pod
komnatą małżeńską oraz poranna pieśń, którą budzono nowożeńców3. Mianem tym
określano również pierwotnie pieśń śpiewane przy wejściu nowożeńców do izby
małżeńskiej – thalamos, a następnie wszystkie okolicznościowe utwory weselne4.
W XVI i XVII wieku do poezji weselnej odnosiły się terminy: epitalamium, hymenaeus, hymen, carmen nuptiale, thalassio lub thalassus. W XVI wieku najczęściej
używano określenia epitalamium lub epithalamion5.
W okresie średniowiecza właściwie nie wytworzyła się typowa pieśń weselna.
Pewne odniesienia można jedynie odnaleźć w epitalamiach nabożnych, w których
nastąpiło zespolenie treści religijnych z dwoma nurtami epitalamium antyczne1
W literaturze używane są obie formy: gatki lub gadki, zob. S. Salmonowicz, Gatki toruńskie, czyli zagadki weselne z przełomu XVII i XVIII w., Toruń 1980.
2
L. Ślękowa, Muza domowa. Okolicznościowa poezja rodzinna czasów renesansu i baroku, Wrocław
1991, s. 85–94.
3
K. Mroczek, Epitalamium staropolskie. Między tradycją literacką a obrzędem weselnym, Wrocław 1989,
s. 8–13.
4
M. Brożek, Epitalamia antyczne, czyli antyczne pieśni weselne, Warszawa 1999, s. 1–23.
5
K. Mroczek, op. cit., s. 5–67.
38 Joanna Kuchta
go (krytykowanego jako pogańskie) i wzorami biblijnymi – Pieśni nad pieśniami
i psalmu Dawidowego Eructavit cor meum. Do wykształconej w średniowieczu
nabożnej literatury epitalamijnej nawiązywał okres kontrreformacji6. Niewątpliwie
pewne odniesienie do epitalamium nabożnego można znaleźć w okolicznościowych
drukach weselnych późniejszego okresu – wiersze stroficzne mające w tytule nazwę
pieśń. W utworze Pieśń nowo uczyniona na wesele [...] Jana Kostki z Stymbarku [...]
o małżeństwie świętym Michała Hey Stawickiego (Kraków 1556) przewodni motyw
stanowi wywód o dobrodziejstwie małżeństwa, jakie Bóg przeznaczył ludziom (po
ich wygnaniu z raju). Argumentacja ta ma udowodnić, że małżeństwo jest celem
ludzkiego życia7:
Potem Pan Bóg, gdy obaczył ich zachowanie wtem,
Wiarę, bojaźń, chwałę i cześć kniemu w Stadle Świętym,
[...] Rozkazał Pan przodkom naszym, potem też nam wszytkim,
Żeby każdy cnotliwie żył, w stadło wstąpił potem8.
Na koniec umieszczona jest prośba do Boga o odpuszczenie win i miłosierdzie9.
Takie poglądy wykorzystywano w mowach weselnych z początku XVII wieku (tu
przywołać można choćby Jakuba Sobieskiego).
Nowożytne epitalamium europejskie ukształtowało się w atmosferze dworów
włoskich XIV i XV wieku. Tu uroczystości zaślubin stanowiły okazję do zabiegania
o względy osób wyżej postawionych, a rozbudowany enkonim stwarzał do tego znakomite możliwości. Niewątpliwie funkcję tę zaczęły lepiej spełniać mowy weselne,
głównie te pochodzące z przełomu XVII i XVIII wieku10. Dzieła starożytnych twórców (Katulla, Stacjusza, Klaudiana) były wzorem dla polskich twórców epitalamiów
nowożytnych z XVI wieku (m.in. Andrzeja Krzyckiego, Pawła z Krosna, Stanisława
Kleryka, Eobanusa Hessusa, Jana Dantyszka)11. Właściwym twórcą polskiego epitalamium był Jan Kochanowski. Można wymienić tu choćby Epitalamium na wesele
[...] Krzysztofa Radziwiłła [...] i [...] Katarzyny Ostrogskiej [...] z 1578 r. czy utwór
Dziewosłęb, który jest rodzajem perswazyjnego monologu, w którym wyraźnie widać wpływ antycznych dzieł. Jan Kochanowski napisał go w związku ze ślubem
którejś z jego sióstr12.
Oprócz wspominanych powiązań antycznych epitalamiów z pieśniami obrzędowymi widać również pewne zbieżności z pieśniami miłosnymi. W epitalamiach
występują konwencje poezji miłosnej – umowny język, stałe relacje między koK. Mroczek, op. cit., s. 29–31.
Ibidem, s. 85.
8
M. Hey Stawicki, Pieśń nowo uczyniona na wesele wielmożnego pana Jana Kostki z Stymbarku,
Podskarbiego ziem pruskich, starosty puckiego, [w:] J. Mrowiński-Płoczywłos, Stadło Małżeńskie 1561,
Kraków 1890, s. 30–31.
9
K. Mroczek, op. cit., s. 85.
10
L. Ślękowa, op. cit., 94.
11
K. Mroczek, op. cit., s. 140–141.
12
L. Ślękowa, op. cit., s. 94.
6
7
Staropolskie mowy weselne 39
chankami – pokorny, płonący uczuciem kochanek, zwraca się ze skargą, z namową,
pochwałą miłości do zimnej wybranki oraz kontrasty typu: nadzieja – zwątpienie,
życie – śmierć, ogień – lód. W antycznym epitalamium na ślub Honoriusza z Marią
czytamy:
Jak długo jeszcze czcigodny,
Zwlekać ze ślubem chce teść? Czemu dać mi się waha,
Którą zaręczył?13.
W sfinalizowaniu małżeństwa pomagają Amor i Wenus. Podobny motyw tęsknoty odnajdujemy w pieśni miłosnej okresu staropolskiego:
Połowo dusze mojej jedne kochanie
Bez ciebie żywot mi, śmierć uciecha, troskanie...
Ale będzie ten czas i chwila lat droga,
Kiedy się uspokoi tęskność we mnie sroga,
Przyjdzieli dzień, którego chwile oczy moje
Na rumiane jagody będą patrzyć twoje.
Którego wzruszysz serce w słodkim powitaniu,
Cóż uznała w tym moim światowym błąkaniu14.
Roksolanki Szymona Zimorowica, napisane na wesele jego brata Józefa Bartłomieja z Katarzyną Duchnicówną (1629 r.), są utworem, w którym autor odrzuca
częściowo konwencję pieśni miłosnej, zawarte tam jednak zostały nawiązania do
kontrastów: śmierć – miłość, która rozwija się wśród przeciwieństw losu i cierpienia15. Zimorowic w Roksolankach nawiązuje do antyku. Czy jednak autor odwołuje
się wyłącznie do starożytności? Nie da się nie zauważyć także wpływów rodzimych,
odnoszących się do tradycji słowiańskiej. Jednym z takich nawiązań jest postać dziewosłęba, tworzącego ciekawe połączenie elementów słowiańskich z antycznymi,
mówi on o sobie:
Owóż ja, Hymen do was wdzięczni oblubieńcy,
Przychodzę...16.
Jest on też nazywany Amorem Bożym, a więc do wspomnianych elementów
dochodzi jeszcze motyw chrześcijański. Dziewosłęb wygłasza monolog będący parafrazą oracji weselnej. Traktuje w niej o życiu jako niespełnionej nadziei – tu widać
główny motyw oracji weselnych z początków XVII w.17 Do tradycji słowiańskiej
M. Brożek, op. cit., s. 84.
Eiusdem ad aliam, [w:] Mowy weselne aktom służące, Kopie różnych akt XVII, Biblioteka Czartoryskich
[dalej BCz], rkps 1669, b.m.p.
15
C. Hernas, Barok, Warszawa 1980, s. 62–68.
16
L. Kukulski, Wstęp, [w:] S. Zimorowic, Roksolanki, Warszawa 1981, s. 21.
17
Ibidem.
13
14
40 Joanna Kuchta
odwołuje się też Szymon Szymonowic we fragmencie utworu Kołacze dotyczącym
wróżb weselnych18. Już Jan Kochanowski posłużył się nazwą dziewosłęb.
W XVII–XVIII wieku rozwinęła się nowa forma twórczości okolicznościowej
– gadki. Pisano je na zamówienie. Ceremoniał weselny stwarzał okazje do zabawy,
kpin i radości. Wśród tych utworów spotykamy różne frywolne pieśni, fraszki, wiersze, które przedstawiano po odprowadzeniu panny młodej do domu pana młodego19.
Podobne funkcje pełniły antyczne fescenniny, które rozwinęły się prawdopodobnie
w środowisku wieśniaczym i miały charakter ludyczny. Były to najczęściej drobne
utwory o zacięciu żartobliwym, uszczypliwym, improwizowane na poczekaniu dla
odwrócenia uwagi i ewentualnej zazdrości bogów od nowożeńców20.
Wśród różnorodności odmian utworów okolicznościowych, jakimi były epitalamia (w szerszym znaczeniu), występują też mowy weselne21. Jeżeli chodzi
o tematykę – motywy pokrywają się z utworami lirycznymi. W mowach weselnych
występuje również: pochwała nowożeńców, małżeństwa, rodu i herbu, choć brak
w nich otoczki historii mitologicznej. Związki między utworami Stacjusza a ówczesnymi mowami weselnymi wykazała Hanna Szelest. Do elementów wspólnych
zaliczyła: pochwałę małżeństwa i dobrodziejstwo z niego płynące, opowiadanie
o wcześniejszych losach pary narzeczonych, opis przybywających gości i radości
z zaślubin22. W epitalamiach – zarówno tych antycznych, jak i staropolskich – wewnątrz utworu zawarte są elementy mowy weselnej (głównie tych dotyczących oddawania i dziękowania za pannę). Staropolskie epitalamia wplatają pochwalne monologi na cześć rodów nowożeńców w historie na motywach antycznych. W utworze
Polskie Niebo przy wesołych Hymena ogniach Jaśnie Wielmożnego IMP Stanisława
Hrabie Denhoffa [...] z Jaśnie Oświeconą IM Panną Zofią Sieniawską ... orację
wygłasza Hymen, wyjaśnia on posłańcowi Jowisza – Merkuriuszowi, dlaczego na
polskim niebie dzień wstał przed Febusem (sprawiła to zacność gości i przodków
rodów, które się w tym dniu łączyły)23.
Pieśni weselne są związane głównie z tradycją obrzędową, tj. odpowiednią częścią ceremoniału ślubnego, trzeba zwrócić uwagę, że śpiewano je przy wszystkich
niemal aktach obrzędowych. Epitalamia były natomiast utworami na zamówienie,
tworzonymi przez poetów tkwiących w dworskiej stylizacji. Także mowy weselne
pisano na zamówienie lub korzystano z wzorcowych oracji gromadzonych w poradnikach, np. Jakuba Boczyłowicza, Wojciech Bystrzynowskiego. O ile śpiewane na
weselach pieśni były udziałem młodzieży, o tyle przemowy wygłaszali starsi uczestJ. Sokolski, Wstęp, [w:] S. Szymonowic, Sielanki, Warszawa–Kraków 1985, s. 66.
S. Salmonowicz, Toruń w czasach baroku i oświecenia, Toruń 1982, s. 23; zob. S. Salmonowicz, Gatki
toruńskie ..., Toruń 1980.
20
M. Brożek, op. cit., s. 107.
21
L. Ślękowa, op. cit., s. 90–94.
22
23
Polskie Niebo przy wesołych Hymena ogniach Jaśnie Wielmożnego IMP Stanisława Hrabie Denhoffa
[...] z Jaśnie Oświeconą IM Panną Zofią Sieniawską [...], Lwów 1724.
18
19
nicy ceremonii24. Na wesela magnackie mowy pisali sławni oratorzy, np. Jakub
Sobieski, Andrzej Załuski, Jerzy Ossoliński czy Stanisław Lubomirski (zachowywano je jako wzory w poradnikach). Konkludując można powiedzieć, że geneza
epitalamiów tkwi w obrzędowej pieśni weselnej. Mowy weselne mają powiązania
z lirycznymi epitalamiami (w węższym znaczeniu), jeżeli chodzi o układ motywów
wypowiedzi i poszczególne elementy zawierane w tych utworach. Oracje weselne
mają też bardziej bezpośredni związek z obrzędowymi pieśniami weselnymi – ze
względu na ich specjalizację przy kolejnych częściach ceremonii weselnej. Przemów
weselnych uczyli się od szlachty kmiecie, ta grupa społeczna zachowała też pieśni
weselne, które wyparte zostały z dworów25.
Mowy weselne stanowiły nieodzowny element ceremoniału weselnego w okresie staropolskim. Wygłaszanie okolicznościowych przemówień stało się zwyczajem
preferowanym nie tylko na dworze królewskim, wśród magnaterii, czy szlachty, ale
również u bogatych mieszczan26. Szymon Starowolski pisze: „W Polsce, kiedy kto
w domu znakomitym rodzi się lub umiera, zaraz zbierają się sąsiedzi, i już to winszujące, już żałobne w licznem kole słuchaczów prawią mowy. Podobnie, gdy się
odprawują gody weselne”27.
W XVI wieku oracje jeszcze nie były tak popularne, jak w wieku XVII, kiedy
niemalże zdominowały obrzędy zaślubin28. Powszechna jest opinia, że początkowo
(tj. w XVI wieku) mowy były pełne uczucia, wylewne, później (w XVII i do połowy XVIII wieku) wraz ze zmianą obyczajów stawały się zimne, wymuszone formą zwyczajową, a wymowa nasiąkła czczą deklamacją29. Szablon retoryczny coraz
bardziej dostosowywał się do upodobań szlachty tego okresu, która większą wagę
przykładała do formy niż do treści. Uwagę zwraca pewna jednostronność rozwoju
wymowy oraz naśladownictwo. W stylu panegirycznym najważniejsza dla wymowy
była popisowość. W stylu tym tworzono głównie panegiryki i mowy okolicznościowe (a więc i te weselne). Wyznacznikami tego stylu były pochwały30. W okresie
renesansu w retoryce uczono, że mówca powinien trzymać się tematu, słowa zaś
nie mogą dominować nad tematem (z tego względu w renesansie rozwija się głównie oratorstwo sądowe i polityczne). Wykształcenie retoryczne rozpowszechniło się
w Polsce w szerszej skali dopiero w XVI wieku. Takie nauki miały przygotować do
udziału w życiu publicznym. Wymowa okolicznościowa, której celem było uświetnić wydarzenie, to przede wszystkim popisowa i gratulacyjna oracja. Główny nacisk kładziono tu na chwalenie i wysławianie, w mniejszym stopniu na doradzanie.
Z. Gloger, Obchody weselne, Kraków 1869, s. 206.
Ibidem, s. 207; Przykłady oracji wygłaszanych na ludowych weselach odnalazłam [w:] Obrzęd weselny
polski. Z pieśniami i przemowami, zebrał i oprac. Z. Gloger, Warszawa 1901, s. 35–66.
26
M. Bogucka, Staropolskie obyczaje w XVI–XVIII wieku, Warszawa 1994, s. 53.
27
S. Starowolski, De claris oratoribus Sarmatiae, Florencja 1628, p. 80, [w:] K. Mecherzyński, Historia
wymowy w Polsce, Kraków 1858, t. I, s. 18–19.
28
B. Nadolski, Wymowa XVII wieku, [w:] A. Sajkowski, Barok, Warszawa 1972, s. 332–339.
29
K. Mecherzyński, op. cit., t. I, s. 284.
30
Z. Rynduch, Nauka o stylach w retorykach polskich XVII wieku, Gdańsk 1967, s. 73–99.
24
25
42 Joanna Kuchta
Szkoły zarówno jezuickie, jak i różnowiercze były w stanie przygotować młodzieńców w zakresie wymowy okolicznościowej. W nauczaniu oratorstwa rozwijała się
barokowa teoria wymowy, co związane było z obecnym w polskim społeczeństwie
systemem zależności i powiązań hierarchicznych oraz rozbudowanym mecenatem31.
Nie da się ukryć, iż przesadne zdobnictwo, antytezy, paradoksy stanowiły zjawisko
ogólnoeuropejskie. Dojrzały mówca miał dbać o to, by jego mowę charakteryzowała dojrzałość oraz głęboka i solidna argumentacja. Retoryka według pijarów winna
posiadać odniesienie do poezji, sentencje32.
Długi ciąg mów weselnych rozpoczynały deklaracje, czyli prośba o rękę panny,
wygłaszana przez dziewosłęba. Treścią oracji były refleksje natury ogólnej – rozważania o małżeństwie, o poszukiwaniu przyjaciela jako o elemencie ludzkiej natury.
Dopiero po tych dywagacjach przedstawiano właściwą część mowy, tj. oświadczyny. Nie obywało się bez krasomówczej pochwały kawalera oraz rodu panny. Jeżeli
rodzice dziewczyny w odpowiedniej mowie wyrazili swoją przychylność dla kawalera, wówczas deklarował on dobre chęci i gotowość służby wobec domu wybranki33. Mowy tego typu znajdują się w zbiorze Mówca polski albo suplement...34
oraz Spiżarnia aktów rozmaitych...35. Oprócz wspomnianych motywów, w oracjach
oświadczynowych podkreślano, że trudno znaleźć odpowiedniego partnera – np. nawiązywano do cyników i szukania przyjaciela z pochodnią. Tylko opatrzność Boża
jest w stanie wskazać właściwą drogę. W innej mowie czytamy: „Wielka praca szukać przyjaciela, ale nie mniejsza uciecha znaleźć przyjaciela”36.
Inny rodzaj mowy wygłaszano przy wręczaniu pierścienia. Dominowała w tej
przemowie tematyka dotycząca pierścienia – jego kształtu, rodzaju kamienia w nim
osadzonego itp. W poradniku J. Boczyłowicza Orator politicus albo wymowny polityk... z 1699 r. odnajdujemy m.in. mowę tego rodzaju. Diament w tej mowie uznano
za najkosztowniejszy: „jako orzeł między ptactwem najzacniejszy”, z kolei jaspis
i turkus uważano za kamienie lecznicze i talizmany. Pierścień miał pieczętować
wieczną przyjaźń narzeczonych37.
Kolejną fazą weselnego widowiska były mowy przy oddawaniu wieńca i przy
podziękowaniach za wieniec. W oracjach tych nawiązywano do tradycji tego starego
zwyczaju, odwoływano się do historycznej genezy ceremoniału wręczania wieńca
i symboliki wianka. Istotnym motywem, do którego sięgali mówcy, było wyjaśnieR. Montusiewicz, Kultura retoryczna kolegiów w XVII wieku i połowie XVIII wieku. Rekonesans materiałowy, [w:] Retoryka, a literatura, red. B. Otwinowska, Wrocław 1984, s. 196–215.
32
Z. Rynduch, op. cit., s. 33–72.
33
K. Mroczek, Epitalamium staropolskie. Między tradycją literacką a obrzędem weselnym, Wrocław
1989, s. 54.
34
Mówca polski albo suplement do tomu pierwszego mów sejmowych, mowy krom tego weselnym aktom
i różnym powinszowaniom służąca i listy należące do tychże materyi [...] od Jana Stefana Pisarskiego,
Lublin 1676.
35
Spiżarnia aktów rozmaitych, Kraków 1680.
36
Mówca polski..., s. 137–142.
37
J. Boczyłowicz, Orator politicus albo wymowny polityk, różne traktujący materie, b.m.p., s. 500–504.
31
nie, z czego został wykonany i w jaki sposób. Wręczenie pannie wieńca odbywało
się z wyrażeniem życzeń. W pierwszej połowie XVIII wieku wieniec na skroniach
panny młodej był symbolem jej triumfu nad mężczyzną. W mowach wygłaszanych
z okazji dziękowania za wieniec oprócz wspomnianego motywu triumfu zaznaczano,
że wieniec to także symbol statecznego afektu. W tych mowach porównywano miłość do wieńca, by ukazać trwałość miłości, a ulotność wieńca – miłość jest trwała,
a wieniec szybko zwiędnie. Niezmienność miłości małżeńskiej porównywano także
z rozmarynem, zimozieloną rośliną, z której wito wieńce. Podkreślano, że wieńca
nie robiono z kwiatów, bo te, choć piękne były roślinami ulotnymi38. W Spiżarnia
aktów rozmaitych... odnajdujemy jeszcze inny rodzaj oracji weselnych – przedmowy.
Czytamy, że odprawiały się one „przyszedłszy ze ślubu”. Na wstępie zaznaczano
często, że ceremonia zaślubin znana była już od dawna; do niej później nawiązał
Kościół katolicki, z tą różnicą, że poganie zawierali małżeństwo w obliczu Słońca,
a katolicy czynią to w kościele przed kapłanem. Następnie orator odnosił się zwyczajowo do pochwały rodów nowożeńców, na koniec składał życzenia. W innej
przedmowie autor nawiązuje do ceremonii Greków, którzy zawierając małżeństwo,
dla zjednania sobie szczęścia, składali w ofierze bogom jedzenie, ale przysięga przed
Bogiem jest Mu bardziej przyjemna – trwała. Po tych przedmowach następował respons rodziców panny młodej. Najważniejszy był, co podkreślano, sam akt zjednoczenia, a wszystkie obyczaje i ceremonie stanowiły tylko dopełnienie przysięgi
małżeńskiej39. Kolejne oracje na godach weselnych wygłaszano przy ceremoniach
oddawania panny i dziękowania za pannę. W mowach tego rodzaju, szczególnie
w pierwszej połowie XVII w., charakterystyczne były refleksje na temat miłości
małżeńskiej, potrzeby posiadania przyjaciela. Wyrażano przeświadczenie, że tylko
małżeństwo – konsekwencja prawdziwej miłości wprowadza w życie ludzkie: porządek, jedność, zgodę, harmonię i zadowolenie. Wątek ten jest przewodni we wszystkich rodzajach mów weselnych z tego okresu. Przytoczyć tu warto fragment mowy
z XVII wieku Oddając pannę. Rozpoczyna się ona od przedstawienia małżeństwa
jako przeznaczenia każdego człowieka:
We wszelkiej ziemskiej okoliczności żaden tak podłego dowcipu człowiek nie jest, któryby nie tylko sposobem przyrodzonym, ale też i skutecznym doświadczeniem tego nie
dostępował, do czego by go przyrodzenie jego i chęć jakaś urodzona pobudzała40.
W innej mowie orator z okazji dziękowania za upominek przekonuje, że małżeństwo jest głównym celem życia, co powszechnie uznawano. Dalej argumentuje,
iż nawet u pogan akt zawarcia małżeństwa miał poważanie:
38
J. Ostrowski Danejkowicz, Swada polskie i łacińska albo miscellanea oratorskie, sejmowe, weselne,
kancellaryjne, listowne, kaznodziejskie, pogrzebowe, statystyczne, panegiryczne, elogiarne, inskrypcyjne
i inne różne, w oboim języku, prozą i wierszem, Lublin 1745, t. I, s. 110.
39
Spiżarnia aktów rozmaitych..., op. cit.
40
Mowy weselne aktom służące, Kopie akt z XVII, BCz rkps 1669, b.m.p.
44 Joanna Kuchta
Dlaczego lubo często między pogaństwem różność panowała, przecię jednak w stanie
i porządku ten stan między sakramenia połączony, nie tylko u chrześcijaństwa wszego,
ale też i u pogan miał znaczną powagę41.
Przekonuje dalej, że małżeństwo dodaje powagi stanu, co popiera argumentem,
odnosząc się do zwyczajów w starożytnym Rzymie, gdzie w senacie i w regimencie,
jak pisze autor mowy, tylko żonaci dostawali „stołek”42.
Często w mowach weselnych powtarza się pewien motyw, tj. kontrast między
miłością ulotną – młodzieńczą, a tą stateczną – opartą na Bożym błogosławieństwie
i rozumie. Ta druga miłość jest trwała i tylko ona daje człowiekowi szczęście, a nie
rozczarowanie. W jednej z siedemnastowiecznych mów wygłaszanych przy oddawaniu panny, czytamy:
Przyznać każdy musi, że ten byt niemałą mądrości obdarzony jasnością i codzienną
pewnego doświadczenia nasycony potrawami, który przystojne na świecie wychowanie
i życie i z tym na jedną włożył szatę i obojga tego znikąd [...] tylko szczodrobliwej przedwiecznego Boga zlecił wyglądać opatrzności. Niech bowiem, kto chce obfitymi radościami, pomyślnymi pociechami serce swoje karmi, niech sobie smakowicie [....] szczęścia
obiecuje nadzieje, jeżeli potężnej najwyższego Boga zapomni władzy, prędko przeciwne
zamysły, płonne otuchy szczęścia na ostatek43.
Czytając szereg oracji z XVII wieku wyłania się jeden powtarzający się morał,
a mianowicie – Bóg przeznaczył człowiekowi związek małżeński, by doznał szczęścia. Dla mów z początków XVII wieku charakterystyczne jest to, że główne centrum
pochwały stanowi instytucja małżeństwa. Pochwały panny młodej, pana młodego,
ich rodów wykorzystuje autor jako kolejny argument poświadczający wspaniałość
stanu małżeńskiego. W mowach z okazji oddawania i dziękowania za upominek, dar
ślubny jest swoistą nagrodą za wybór stanu małżeńskiego:
Każda przyjaźń, ale powierzchnym oświadczona sposobem, równym miłości torem, jednakim szczerych afektów podobieństwem nagradzana być ma, gdyż podług Owidiusza
każdemu upominki oddawaniu takaż miłości ma być wymierzona zapłata44.
Trwając w małżeństwie Pan Bóg zsyła obfite łaski na małżonków, a małżonek
– „towarzysz” będzie pociechą we frasunku45.
W drugiej połowie XVII wieku zaczęto ujmować miłość jako walkę, w której
zwycięzcą była kobieta. Wiek XVIII – szczególnie jego druga połowa – to czas,
kiedy w mowach przywoływano nazwy herbowe i rodowe koligacje. Po wstępie
Ibidem.
Ibidem.
43
Ibidem.
44
Ibidem.
45
Ibidem.
46
K. Mroczek, op. cit., s. 58; Mowa Jakuba Sobieskiego przy oddawaniu [...] Panny Urszuli Ossolińskiej,
BCz rkps 1672.
41
42
przechodzono do pochwały rodu dziewczyny, jego starożytności, zasług dla ojczyzny oraz piastowanych przez przodków rodu godności wymienianych w ciągu
chronologicznym. Tu jedynie refleksje o małżeństwie wprowadzały we właściwą
część mowy – teraz zdominowaną przez panegiryczny opis łączących się familii.
Szczególnie rozbudowana była ta część mowy weselnej, która dotyczyła pochwały rodu linii męskiej. Przodków po kądzieli chwalono znacznie krócej46. Andrzej
Załuski, pełniący funkcje oratorskie, kiedy dziękował w imieniu swego brata za pannę Teresę Witkowską podkreślał, że obarczono go trudnym zadaniem ułożenia swady Dziękując za pannę, gdyż inaczej niż na sejmie – sprawa dotyczyła dożywotniego
małżeństwa, a przy sakramencie małżeństwa bledną wszystkie skarby świata47.
Istotną częścią oracji była też pochwała panny – szczególnie przy mowach oddawania i dziękowania za pannę. W mowach weselnych podkreślano, jak ważny jest
właściwy wybór przyjaciela:
Bo jedni są, którzy w dostatkach, majętnościach i zbiorach największą nadzieję i uciechę
zasadzają, drudzy urodę i piękne ciała ukształtowanie, albo inne sobie służące przymioty
w kochaniu mają [...], ale podobno snadź przedniejszy wynajdą, którzy stowarzyszenie
świątobliwe, małżeńskie z przyjacielem miłym nad inne rzeczy przekładają48.
Dalej jednak autor zaznacza, że:
Zaczym, że komu Pan Bóg w nabyciu dobrego przyjaciela pobłogosławi, nie lada mu się
ku szczęśliwości środek pójdzie: bo upatrował mędrzec on nad miarę ludzką rozumem
obdarzony, który powiedział, że bogactwa mogą być od rodziców i przodków podane, ale
małżonka dobra od Boga samego49.
W innej mowie przy oddawaniu panny wykorzystano powiedzenie chwalące
pannę młodą:
Kto powiada poczciwą małżonkę bierze, tego dom jest już doskonałym, a kto w bezpieczeństwie żywot swój prowadzi tego wszytka Familia nie tylko doskonałą, ale niedosiężną jakaś nazwać się musi50.
W mowie Oddawanie wieńca czytamy inną maksymę odnoszącą się do pochwały panny: dobra żona mężowi korona51. Chwalono także cnotę panny:
Mąż stąd powiada: niemała radość, żem żonę, nie tak dalece w złota, jako w cnotę ozdobioną pojął. Określano małżonkę wstydliwą jako „skarb nieprzebrany”52.
W mowach z późniejszego okresu (koniec XVII i w XVIII wieku) podkreślano przede wszystkim pochodzenie panny z „zacnego gniazda”, staranne wycho47
48
49
50
51
52
J. Ostrowski Danejkowicz, op. cit., s. 15.
Mowy weselne..., op. cit.
Ibidem.
Ibidem.
Ibidem.
Ibidem.
46 Joanna Kuchta
wanie, wychwalano też jej dobroć i bogobojność53. Oblubienicę porównywano do
Aleksandra Wielkiego, co miało nawiązanie do motywu bitwy i zwycięstwa panny
młodej nad jej wybrankiem54. Przypisywano jej atrybuty, takie jak strzały miłości,
bądź też przyrównywano pannę do lilii55. Kończono przemowę nadzieją na rychłe
potomstwo i zgodne pożycie małżeńskie:
Życie w wiecznej trwający chwale Boga swego,
Kwitnąc zawsze w pociechach Domu przezacnego.
Niech swą łaską ten związek Stwórca błogosławi,
Niech Was w pokoleniu długoletnim sławi56.
Podobne motywy spotykamy we wszystkich rodzajach mów weselnych. W oracji wygłaszanej jako podziękowanie za pannę oprócz wspomnianych elementów dołączano argumenty świadczące o tym, że kawaler godny jest owej panny (podobnie
jak w pochwale panny – zacność rodu i cech kawalera). Mowę kończono podziękowaniem za pannę57. Oracje weselne – jak całą zresztą literaturę okazjonalną – charakteryzowała symbolika, za przykład można podać mowy, wygłaszane z okazji
składania pannie młodej podarunków. Związek małżeński porównywano do złotego
łańcucha (częstego podarunku weselnego), który mógł być rozerwany jedynie gwałtem. W mowie Przy oddawaniu roztruchanu orator odwołuje się do wróżb (wylanie
się wody źle wróżyło przyszłemu małżeństwu)58. W innej oracji Oddawanie panny
w łożnicy podkreślano obowiązek dochowania przysięgi małżeńskiej59.
Jakub Sobieski (1588–1646) zasłynął jako jeden z wybitniejszych mówców
swego czasu. Rolę oratora rozpoczął prawdopodobnie na ślubie swojej siostry Zofii
i Jana Wodyńskiego, wojewody podlaskiego ok. 1614 roku. Jakub Sobieski był synem
Marka Sobieskiego, wojewody lubelskiego i chorążego oraz Jadwigi Snopkowskiej.
Był katolikiem i człowiekiem żyjącym w czasach baroku i kontrreformacji, co uwidoczniło się w jego mowach. Jeden motyw jest widoczny w jego mowie – pogląd,
że losami każdego człowieka rządzi przeznaczenie – opatrzność Boża. Mowę tę
z małymi zmianami powtórzył na weselu innej swojej siostry Gryzeldy z Janem
Rozrażewskim, krajczym królowej i starostą odolanowskim w 1619 r.60 Orację,
o której mowa, wydrukowano w Swada polskie i łacińskie... J. Ostrowskiego
Danejkowicza61. O tym, że mowa ta cieszyła się uznaniem słuchaczy świadczy fakt,
iż Jakub Sobieski powtarzał ją na innych weselach oraz, że przedrukowywano ją
J. Ostrowski Danejkowicz, op. cit., 13–15.
Ibidem, s. 109–110.
55
Ibidem, s. 14–15.
56
Mówca polski..., op. cit., s. 227.
57
58
Spiżarnia aktów..., op. cit.
59
Ibidem.
60
Z. Trawicka, Mowy weselne i pogrzebowe Jakuba Sobieskiego, [w:] Wesela, chrzciny i pogrzeby, red.
H. Suchojad, Warszawa 2001, s. 173.
61
J. Ostrowski Danejkowicz, op. cit., s. 20–21.
53
54
w całości lub we fragmentach w zbiorach mów okazjonalnych62. Warto ją przytoczyć, jest bowiem przykładem, jak wytrawnym mówcą był Jakub Sobieski63:
Jako we wszystkich na ziemi zaciągach ostatniej z nieba determinacyi oczekiwać przychodzi, tak każdy człowiek życia swego wyroków stamtąd wyglądać musi. Niech, kto
chce, rożnych delineacyi fabrykami rozum swój zabawia, niechaj nadziejami serce karmi,
niech długowieczne dni jak najrychlej zamierza sobie niech obfite radości, pomyślne
pociech rozmaitemi czasu i miejsca okolicznościami krąży, niech nawet, do wrót fortuny
ustawicznie nagląda, o jako mu się często trafiają płonne otuchy, przeciwne zamysły,
omylne pociechy szczęście na ostatek nieszczęśliwe. Więc ten znów, gdy łzy gorzkie
w płaczach i lamentach, ba i czasem w ostatniej rozpaczy godziny liczy, o jako prędko
w pogodnym szczęściu, i trwałych pociechach złej chwili zapomni. A ten wieniec różany jako z dawna uwito, tak go ludzie po dziś dzień między sobą przeplatają. Rożny tu
na świecie modelusz, rożna ta to w niebie, która do wieku wystawiono, tabula inaksze
w Stworzycielu zamysły, inaksze u Boga prawa, inaczej Pan nad Pany lichy podnóżek
jego o rzeczach stanowi, A za W.M..M. Pan tego nie doznawasz? Biegłeś tam gdzie cię
z nieba kierowano, stanąłeś tam gdzie cię zahamowano. Nie bez tego, żeby w młodości
do dalszego życia, żeby w kwitnącym wieku do pewnego stany różne nie miały być powaby często bujał rozum, a jeżeli mu to nie służy, co ludziom wiec przyzwoita, to sam
błąkały się myśli niespokojne, ale przyszła jedna godzina, że tak wszystko przedwieczna ustawa ustawać musi. O urodzeniu tej, którą Wm. m. Panu przy zacnej asystencyjej
poślubiono, komu mniej przystoi mówić, jako bratu, dosyć na tym, że się w tym domu
urodziła, gdzie zawsze starożytności poczciwość, z poczciwością cnota w jednejże sforze
chodziła. W ostatku niechaj potomne czasy sądzą. Obyczaje zasie i postępki, a przed kim
mniej trzeba wspominać jako przed Wm. M. Panem, któryś przez czas wszytek starania
i zacięgów swoich życiu jej w domu naszym dobrześ się przypatrzył, i toś samo sobie
życzył towarzysza, jakiego dziś niebo naznaczyło. Więc się tedy Wm. M. Panu z rak
braterskich podaje pewna tego będąc, że doznawszy jej przeciwko sobie nie rozerwanej
przez inne starania w przyjaźni stateczności, będziesz umiał, co powinna, powotność (?)
przystojna uczciwością oddawać64.
Urok tej mowy polega na tym, że Jakub Sobieski uniknął tu słowotoku i nagromadzenia epitetów pochwalnych. W jego mowie nie widać zachwiania konstrukcji
między poszczególnymi wątkami. Cała oracja przepełniona jest refleksjami nie tylko
nad motywem miłosnym, ale też ukazuje poglądy autora na rolę, jaką w ludzkim
życiu odgrywa przeznaczenie, tj. plan Boga. Nawiązuje tu również do ciągłego poszukiwania przez człowieka szczęścia, co zdaje się próżną ideą. O sławie rodu Jakub
Sobieski wspomina niewiele – jak na tego rodzaju orację. Podkreśla jedynie starożytność rodu, poczciwość i cnotę. Nie wymienia natomiast, co jest charakterystyczne
dla innych mów weselnych, żadnych przodków i piastowanych przez nich godności.
Na zakończenie wyraża swoją nadzieję na stateczność zawartego małżeństwa. Mowa
ta jest stosunkowo krótka, nie ma też wtrętów łacińskich, którymi naszpikowane są
siedemnastowieczne mowy weselne. Widać tu motywy charakterystyczne dla oracji
62
63
64
Mowy weselne..., op. cit.; Mówca polski..., op. cit.
Z. Wójcik, Jan Sobieski 1629–1696, Warszawa 1994, s. 29–31.
J. Ostrowski Danejkowicz, op. cit., s. 20–21.
48 Joanna Kuchta
z pierwszej połowy XVII wieku. Jakub Sobieski nie trzymał się sztywnych konwencji mów weselnych doby kontrreformacji. Mniej miejsca poświęcał pochwale
samej instytucji małżeństwa, natomiast w jego oracji realizowany był wywód na
temat losu człowieka. Właśnie ta konstrukcja świadczy o kunszcie wymowy Jakuba
Sobieskiego65.
Staropolskie mowy weselne, tak jak cała literatura okazjonalna, były zróżnicowane. Wpływ na to miała zapewne epoka. W renesansie i na początku XVII wieku
widać silne wpływy antyku (maksymy, odnośniki do starożytnych twórców). Czasy
baroku zmieniają nieco konwencję, w jakiej pisano mowy weselny, są one bardziej
refleksyjne, niekiedy przypominające średniowieczne epitalamia nabożne. W drugiej
połowie XVII wieku i w XVIII wieku przewodni motyw stanowiła pochwała rodów
nowożeńców (to też wyraźne w utworach lirycznych). Niewątpliwie istotny był talent
oratora, który starał się nie przepisywać gotowych mów, a tworzyć oryginalne teksty.
Istniał ścisły związek między mowami weselnymi a ceremoniałem ślubnym.
Przekształcanie się obrzędów weselnych wpływało również na liczbę oracji. Rozwój
oratorstwa był związany z ówczesną obyczajowością, kiedy dużą wagę przywiązywano do celebracji wydarzeń takich, jak: ślub, pogrzeb itp. Ważniejsze od samego
wydarzenia stawały się jednak: feta i rytuał. Zapotrzebowanie więc na tego rodzaju
pisma było duże66. Oprócz oracji ściśle związanych z tradycją: deklaracje oświadczynowe, wręczanie wieńca, oddawanie panny, zaczęto mnożyć mowy, co wiązało
się z rozbudowaniem innych aktów weselnych ceremonii, np. wręczaniem podarków
(szczególnie na dworach magnackich – związane to było z przykładaniem większej wagi do przepychu niż do właściwej obrzędowości)67. Prawie każdy wykształcony szlachcic mógł ułożyć taką mowę okolicznościową, co wynikało z pewnego
upowszechnienia nauki retoryki (zarówno w szkołach jezuickich, pijarskich, jak
i różnowierczych)68. Oracje weselne propagowały określony model życia, w którym
rodzina, jej prestiż, a więc i koligacje rodzinne odgrywały bardzo ważną rolę.
Old Polish Wedding Speeches
Abstract
In the old Polish period, orations were an indispensable element of all family celebrations.
Gentry, and other social classes following it, took delight in long speeches. Wedding speeches
Ibidem; Mowy weselne..., op. cit.
H. Dziechcińska, Zabawa jako komponent życia literackiego w dawnej Polsce, [w:] Z dziejów życia
literackiego w Polsce XVI i XVII wieku, Wrocław 1980, s. 71–77.
67
J.S. Bystroń, Dzieje obyczajów w dawnej Polsce XVI–XVIII wiek, Warszawa 1976, t. II, s. 78–98.
68
Z. Rynduch, op. cit., s. 33–72; Z. Montusiewicz, Kultura retoryczna kolegiów w XVII wieku i połowie
XVIII wieku. Rekonesans materiałowy, [w:] Retoryka a literatura, red. B. Otwinowska, Wrocław 1984,
s. 196–215.
65
66
can be classified in a broader group of panegyric occasional compositions, in which the key
role was played by the praise of the families of the newlyweds, and of the personal merits of
the young couple. Wedding speeches constitute an important historical source for research into
the customs of the 17th and the 18th centuries. On the one hand, they show the great emphasis
which people in those times placed on ostentation and theatrical effect of the celebrations,
and on the other, they supply valuable information about the patterns of an old Polish family,
e.g. what a good wife should be, or what qualities a husband should have. Wedding speeches
are also abundant in praises of the institution of marriage. Wedding orations promoted a specific model of living in which family and family connections played a very important role.
Folia 28
Paweł Konieczny
Status i wizerunek Murzynów
w kolonialnej Wirginii
Rzeczywistość Starego Dominium w osiemnastym wieku, wyłaniająca się bezpośrednio ze źródeł, złożona jest z dwóch nierozerwalnie splecionych i hierarchicznie uporządkowanych światów. Na pierwszym planie istnieje świat białego człowieka. Jest on wyraźny, malowany wszelkimi dostępnymi barwami. Świat pozostałych
mieszkańców kolonii – murzyńskich niewolników i nielicznych już wtedy Indian
– schowany jest w tle. Ledwie naszkicowany i karykaturalny, istnieje na marginesie
świata białych, dokładnie tak, jak chaty niewolników, które stawiano zwykle kilkaset
metrów od domu właściciela plantacji, poza zasięgiem jego wzroku.
Brak wyrazistości świata czarnych mieszkańców Wirginii w źródłach nie wynika wcale z tego, że są oni w nich rzadkością – wręcz przeciwnie – w osiemnastym
wieku pojawiają się dość często, tak w aktach urzędowych, jak i w dokumentach
prywatnych. Opisy kolonii i jej mieszkańców, pióra przybyszy z północy czy Europy,
również zawierają sporo informacji na ich temat. Problem tkwi jednak w tym, że
wszelkie dostępne nam świadectwa napisali biali, skutkiem czego specyficzny jest
kontekst, w jakim Murzyni są w tych źródłach obecni. Nagminnym zjawiskiem
w ówczesnej Wirginii było uprzedmiotowienie niewolników; podparte prawem kolonii postrzeganie ich jako części majątku o wymiernej wartości, jak ziemia, dom,
inwentarz żywy, czy narzędzia. Pojawiające się czasem w dokumentach eufemizmy
typu „moja rodzina” (pojemny termin, określający często nie tylko bliskich krewnych, ale i pozostałych mieszkańców plantacji) lub „moi ludzie” (tu w grę wchodziła
już tylko biała i czarna służba) nie oznaczały bynajmniej rezygnacji z sygnalizowanej
wyżej percepcji. W „rodzinnej” hierarchii niewolnicy znajdowali się na samym dnie
i zdarzało się, że właściciel mniej o nich dbał, niż o swoje bydło, czy ukochane konie1.
W liście do biskupa Londynu z 28 maja 1731 roku ówczesny gubernator Wirginii, William Gooch, napisał m.in.: „What your Lordship observes is of some Masters very true, they use their Negros no better
than their Cattle, and I can see no help for it...”, The Virginia Clergy: Governor Gooch’s Letters to the
1
Status i wizerunek Murzynów w kolonialnej Wirginii 51
Jeśli więc traktowano ich nie lepiej od zwierząt, a ciemny kolor skóry był czytelnym wyróżnikiem odmiennego, poważnie ograniczonego statusu prawnego, to trudno się dziwić, że czytając świadectwa kolonialnej przeszłości Starego Dominium
można odnieść wrażenie, iż świat jego kolorowych mieszkańców jest nieistotny.
Iluzja ta ma jednak niewiele wspólnego z rzeczywistością. Już same liczby zmieniają naszą perspektywę. Jeszcze w 1680 roku ta cześć ludności, której rodzinne
korzenie sięgały Czarnego Lądu, liczyła zaledwie 7% całego społeczeństwa kolonii. Dwadzieścia lat później co czwarty mieszkaniec Wirginii miał czarną skórę,
a u progu rewolucji amerykańskiej odsetek ten podniósł się już do 42%, przy czym
w najstarszej, nadmorskiej części prowincji (Tidewater Virginia) w niektórych hrabstwach Murzyni stanowili blisko 70% ogólnej liczby mieszkańców2. W kategoriach
demograficznych, od połowy osiemnastego wieku w hrabstwach położonych bliżej
zatoki Chesapeake mamy tak naprawdę do czynienia z murzyńską prowincją, w której biali stanowili znaczną, wszechwładną, ale jednak mniejszość. Już w 1736 roku
jeden z najbogatszych plantatorów Starego Dominium – William Byrd II – napisał
w liście do swojego przyjaciela w Anglii: „Importuje się tu tak wielu Murzynów, iż
obawiam się, że za jakiś czas kolonia ta będzie uznana za nową Gwineę”3.
Drugim ważnym powodem, potwierdzającym konieczność ciągłej weryfikacji
własnych, powstałych na podstawie źródeł, wyobrażeń realiów kolonialnej Wirginii
jest ogromne znaczenie czarnej ludności w życiu gospodarczym prowincji. Truizmem
jest stwierdzenie, że dobrobyt magnatów ziemskich kolonii w osiemnastym wieku opierał się na pracy niewolników i bez niej ich świat by się rozpadł. Ludność
murzyńska tworzyła trzon pracowników polowych i służby w domach plantatorów;
tylko wykwalifikowanymi rzemieślnikami byli zazwyczaj biali4. Autorzy dwóch
Bishop of London, 1727–1749, from the Fulham Manuscripts, [w:] “The Virginia Magazine of History and
Biography” (dalej: VMHB), vol. 32 (1924), s. 323. Terminy „my family” i „my people” zobacz np. The
Diaries of George Washington, ed. D. Jackson and D. Twohig, t. 1–6, Charlottesville 1976–79, t. 1, s. 312;
Thomas Jefferson’s Farm Book: 1776–1824, ed. E.M. Betts, Charlottesville 1976, s. 27; The Secret Diary
of William Byrd of Westover: 1709–1712 (dalej: SD), ed. L.B. Wright and M. Tinling, Richmond 1941,
3 stycznia i 23 lipca 1710, s. 125, 208; Letters of Robert Carter 1720–1727: The Commercial Interests of
a Virginia Gentleman, ed. L.B. Wright, San Marino, Calif. 1940, s. 13, 87; The Diary of Colonel Landon
Carter of Sabine Hall 1752–1778 (dalej: LC Diary), ed. J.P. Greene, t. 1–2, Charlottesville 1965, t. 1,
s. 393, 396. Znacznie częściej używano jednak określeń „my blacks”, „my Negroes” albo „my slaves”.
2
M. Sobel, The World They Made Together: Black and White Values in Eighteenth-Century Virginia,
Princeton 1987, s. 3–5, 243.
3
List do Johna Percevala, earla Egmont, z 12 lipca 1736 roku: „They import so many Negros hither, that I
fear this colony will some time or other be confirmd by the name of New Guinea”. The Correspondence of
the Three William Byrds of Westover, Virginia: 1684–1776, ed. M. Tinling with a foreword by L.B. Wright,
t. 1–2, Charlottesville 1977, t. 2, s. 487. Słowo „Guinea” oznaczało wtedy tereny całej zachodniej Afryki.
4
A. Kulikoff, Tobacco and Slaves: The Development of Southern Cultures in the Chesapeake 1680–1800,
Chapel Hill 1986, s. 384–386. W pierwszej połowie XVIII wieku w hrabstwie Prince George (Maryland)
tylko 4% niewolników było rzemieślnikami. Wykorzystując przykład najbogatszego magnata kolonialnej Wirginii – Roberta „Króla” Cartera – Allan Kulikoff wykazał, że zamożni plantatorzy, przynajmniej
w pierwszej połowie osiemnastego wieku, niechętnie przyuczali swoich Murzynów do rzemiosła,
wykorzystując ich raczej do pracy na polach lub w domu. Zob. też: Robert Carter to Micajah Perry,
52 Paweł Konieczny
ważnych dzieł, opisujących stan kolonii w pierwszej połowie XVIII wieku – Robert
Beverley i Hugh Jones – starali się zbagatelizować przed angielską opinią publiczną
problem wyzysku niewolników na tytoniowych plantacjach Wirginii, robili to jednak
niezbyt przekonująco. Beverley zapewniał, że Murzyni nie pracują ciężej, niż chłopi w Anglii, i nie dłużej od pilnujących ich nadzorców [sic!]5. Hugh Jones z kolei
przekonywał, iż praca niewolników nie jest zbytnio uciążliwa; największym dla nich
ciężarem jest fakt, iż ani oni, ani ich potomstwo, nie są wolni i nie mogą sobą rozporządzać. Dwa akapity dalej zdradza się jednak, pisząc, że są oni wręcz „stworzeni
do ciężkiej pracy i znoju”6. Z równą przesadą, choć w drugą stronę, wypowiedział
się brytyjski oficer – Thomas Anburey. Jego zdaniem, wśród Wirgińczyków tylko
niewolnicy pracowali ciężko, a ich trud był wprost nieprawdopodobny. Sporo w tym
przesady, jednak praca Afrykanów rzucała się w oczy nie tylko jemu7.
Zasadniczym tematem artykułu jest charakterystyka procesu tworzenia się
w Wirginii systemu opartego na niewolniczej pracy czarnych oraz analiza percepcji Murzynów i niewolnictwa przez białych mieszkańców Starego Dominium.
Zrozumienie ówczesnego sposobu postrzegania Murzynów przez białych jest koniecznym warunkiem rzetelnej interpretacji źródeł epoki. Bez tej wiedzy niemożliwe byłoby stworzenie spójnego, bliższego prawdzie obrazu rzeczywistości kolonii,
w którym kwatery niewolników są równie wyraźne, co rezydencja ich pana8.
September 17, 1723, [w:] „The Diary, Correspondence, and Papers of Robert „King” Carter of Virginia,
1701–1732. A Collection Transcribed and Digitized by Edmund Berkeley, Jr.”, http://etext.lib.virginia.
edu/users/berkeley (dalej: RC Correspondence).
5
“...the work of their Servants, and Slaves, is no other than what every common Freeman do’s. Neither
is any Servant requir’d to do more in a Day, than his Overseer. And I can assure you with a great deal
of Truth, that generally their Slaves are not worked near so hard, nor so many Hours in a Day, as the
Husbandmen, and Day–Labourers in England.” R. Beverley, The History and Present State of Virginia
(1705), ed. L.B. Wright, Chapel Hill 1947, s. 272.
6
“Their [Murzynów – przyp. P.K.] work (or chimerical hard slavery) is not very laborious; their greatest
hardship consisting in that they and their posterity are not at their own liberty or disposal, but are the
property of their owners”; “...they are by nature cut out for hard labour and fatigue...”. H. Jones, The
Present State of Virginia From Whence is Inferred a Short View of Maryland and North Carolina (1724),
ed. R.L. Morton, Chapel Hill 1956, s. 75–76.
7
“It is the poor negroes who alone work hard, and I am sorry to say, fare hard. Incredible is the fatigue
which the poor wretches undergo, and that nature should be able to support it; there certainly must be
something in their constitutions, as well as their color, different from us, that enables them to endure it.”
Travels through the Interior Parts of America in Series of Letters by an Officer (dalej: Anburey), t. 1–2,
London 1789, t. 2, s. 331; Inne komentarze na temat ciężkiej pracy niewolników: J.F.D. Smyth, A Tour
in the United States of America, Containing an Account of the Present Situation of the Country..., t. 1–2,
London 1784, t. 1, s. 44; American Husbandry, Containing an Account of the Soil, Climate, Production,
and Agriculture of the British Colonies in North America and West–Indies, t. 1–2, London 1775, t. 1, s. 237.
8
Część poruszanych przeze mnie w artykule zagadnień doczekała się już w amerykańskiej historiografii solidnego opracowania. Z najważniejszych dzieł, dotyczących problemu niewolnictwa w kolonialnej
Wirginii, oprócz przytoczonych wyżej prac Allana Kulikoffa i Mechal Sobel, wymienić należy przede
wszystkim: T.H. Breen, S. Innes, Myne Owne Ground: Race and Freedom on Virginia’s Eastern Shore,
1640–1676, New York 1980; W.D. Jordan, White Over Black: American Attitudes towards the Negro,
Chapel Hill 1968; E.S. Morgan, American Slavery, American Freedom: The Ordeal of Colonial Virginia,
*
Pierwszych pracowników z Czarnego Lądu kupiono w angielskich koloniach
w 1616 roku – na Bermudach. Trzy lata później nieznany bliżej Holender sprzedał
na nabrzeżu Jamestown dwudziestu zrabowanych Portugalczykom Murzynów, symbolicznie zapoczątkowując dzieje czarnego niewolnictwa w angielskich koloniach
kontynentalnych9. Jak widać, Anglicy stosunkowo późno odkryli zalety murzyńskich
niewolników, ale później też od obu nacji Półwyspu Iberyjskiego włączyli się do rywalizacji kolonialnej. Wzajemna zależność rozwoju czarnego niewolnictwa i zamorskiej ekspansji znalazła potwierdzenie także w przypadku Albionu. Dopiero wtedy,
gdy kraj ten zbudował własne kolonie, rosnące zapotrzebowanie na łatwo dostępną
i w pełni zależną siłę roboczą doprowadziło do zaadaptowania „osobliwej instytucji”
w świecie anglosaskim10. W samej Anglii zupełne i dziedziczne poddaństwo (villeinage) zanikło w szesnastym wieku; w jej koloniach system czarnego niewolnictwa
czekał w następnych dwóch stuleciach dynamiczny rozwój.
Rok 1619 był symbolem procesu, którego rozkwit nastąpił dopiero pół wieku później. W czasie tego półwiecza afrykańscy pracownicy pełnili niewielką rolę
w procesie zapewnienia siły roboczej rozwijającej się kolonii. Dość powiedzieć, że
w 1650 roku, w liczącej ponad osiemnaście tysięcy mieszkańców Wirginii mieszkało ledwie trzystu, najwyżej czterystu Afrykanów (ok. 2%). Przy tworzeniu nowych
działek ziemi pod uprawę tytoniu i na istniejących już plantacjach pracowali przede
wszystkim biali – wolni koloniści oraz importowani przez nich służący kontraktowi
New York 1975; oraz artykuł O. i M.F. Handlin, Origins of the Southern Labor System, [w:] „William and
Mary Quarterly” (dalej: WMQ), 3rd Series, vol. 7, (1950), s. 199–222.
9
Dzięki dokumentom odkrytym niedawno przez Engela Sluitera, wiemy dziś, że słynnych „dwudziestu
Murzynów” wiózł z Luandy w Angoli do meksykańskiego Vera Cruz, zaopatrzony w asiento portugalski
statek „Saō Joaō Bautista”. Sprzedani w Jamestown Murzyni nie byli jednak, jak się okazuje, pierwszymi czarnymi mieszkańcami Wirginii. Cenzus ludności z marca 1619 roku (pięć miesięcy wcześniej)
informuje o 32 innych. E. Sluiter, New Light on the ‘20. and Odd Negroes’ Arriving in Virginia, August
1619, WMQ, 3rd Series, vol. 54 (1997), s. 396–398; W. Thorndale, The Virginia Census of 1619, [w:]
„Magazine of Virginia Genealogy”, vol. 33 (1995), s. 155–170; J. Thornton, The African Experience of
the ‘20. And Odd Negroes’ Arriving in Virginia in 1619, WMQ, 3rd Series, vol. 55 (1998), s. 421–434;
J.P. Greene, Pursuits of Happiness: The Social Development of Early Modern British Colonies and the
Formation of American Culture, Chapel Hill 1988, s. 42; W.F. Craven, The Southern Colonies in the
Seventeenth Century: 1607–1689, Baton Rouge 1964, s. 25; W. Billings, J.E. Selby, T.W. Tate, Colonial
Virginia: A History, White Plains 1986, s. 57.
10
Pierwsze, efemeryczne próby włączenia się Anglików do handlu niewolnikami miały miejsce w latach
sześćdziesiątych XVI wieku i łączą się z postacią Johna Hawkinsa. W latach 1562–1568 poprowadził on
trzy wyprawy do Gwinei, a stamtąd do podległych Filipowi II kolonii w Nowym Świecie, gdzie oferował
zdobytych w Afryce niewolników. Prowadzonej ze zmiennym szczęściem działalności Anglika kres położył hiszpański atak. 22 września 1568 roku wicekról Nowej Hiszpanii – Don Martin Enriquez – osaczył
i zaatakował flotyllę Hawkinsa, zakotwiczoną w meksykańskiej przystani San Juan de Ulloa. Hawkins
i Drake wydostali się z pułapki, pozostawili jednak część swoich ludzi na pastwę Hiszpanów. Przestroga
San Juan de Ulloa i zaostrzenie stosunków z Hiszpanią, osłabiły zainteresowanie Anglików handlem niewolnikami na kilkadziesiąt lat. Zobacz o tym: J.A. Williamson, A Short History of British Expansion, Vol.
I: The Old Colonial Empire, London 1965, s. 93, 100–105; S. Grzybowski, Polityka kolonialna Tudorów
i pierwszych Stuartów, Wrocław 1970, s. 75–86; E. Bradford, Drake, London 1967, s. 42–60.
54 Paweł Konieczny
(indentured servants). Ci drudzy byli młodymi z reguły ludźmi, którzy w zamian za
opłacenie kosztów podróży do Ameryki zobowiązywali się do kilkuletniej pracy na
rzecz plantatora. Sporą część ówczesnej siły roboczej tworzyli też, nie zawierający dobrowolnej umowy, angielscy przestępcy, prostytutki, dłużnicy, włóczędzy oraz
osierocone i porywane dzieci, których wywożono za ocean i zmuszano do pracy
w kolonii „zgodnie ze zwyczajem kraju”, co w praktyce oznaczało dłuższą służbę11.
Status nielicznych wtedy Murzynów nie był formalnie określony; część służyła
na warunkach białych serwantów i po odzyskaniu wolności miała szansę wejścia do
klasy wolnych farmerów, inni traktowani byli gorzej od białych, a ich niewola trwała
znacznie dłużej, niż dopuszczało prawo, czy lokalny obyczaj. Wciąż słuszne wydaje
się stwierdzenie amerykańskiego badacza, Winthropa Jordana, że nie dysponujemy
wystarczającą liczbę pozytywnych świadectw, pozwalających nam zdecydowanie
dowieść, iż pierwsi Murzyni w Wirginii byli traktowani tak samo, jak biali służący
kontraktowi, albo też równie stanowczo temu zaprzeczyć12. Na pewno nie przybyli do
kolonii dobrowolnie, jako ludzie wolni, z pewnością też od samego początku dostrzegano ich odmienność etniczną i kulturową. Dowodzi tego już pierwszy komentarz
Wirgińczyka, opisujący moment przybycia czarnych do Jamestown. Członek Rady
Wirginii, John Rolfe – jedna z najbarwniejszych postaci wczesnego okresu istnienia
kolonii, znany dziś głównie jako twórca wirginijskiego tytoniu i małżonek Pocahontas – napisał: „Około ostatniego dnia sierpnia przypłynął holenderski okręt, który
sprzedał nam dwudziestu Murzynów.”13 Afrykanów sprzedano, a Rolfe użył wobec
nich słowa: „Negars”, a nie „servants”, czy nawet „slaves”14. Nie rola, jaką pełnić mieli w kolonii, a rasa stanowiła od samego początku charakterystyczną cechę tej grupy.
Stwierdzono już wyżej, że z początku nie istniały w Wirginii odrębne regulacje prawne, odnoszące się do statusu Murzynów i warunków wykorzystywania ich
pracy15. Mała liczba afrykańskich serwantów powodowała, że brak było wystarczającego bodźca do stworzenia specyficznych rozwiązań legislacyjnych. Jeśli pracowali
ciężej od białych, a czas ich służby był dłuższy, to działo się tak, ponieważ nie przybyli tu dobrowolnie, nie mieli żadnej formalnej umowy z panem, a co najważniejsze,
11
A Perfect Description of Virginia: being a full and true Relation of the Present State of the Plantation,
their Health, Peace and Plenty… (1649), [w:] “Tracts and Other Papers Relating Principally to the
Colonies in North America”, ed. P. Force, t. 1–4, Washington 1836–46, t. 2, s. 3; M. Sobel, op. cit.,
s. 243; J. Horn, Adapting to a New World: English Society in the Seventeenth-Century Chesapeake,
Chapel Hill 1994, s. 25, 30, 35, 58–65.
12
W.D. Jordan, Enslavement of Negroes in America to 1700, [w:] “Colonial America: Essays in Politics
and Social Development”, ed. S.N. Katz, Boston 1971, s. 385.
13
“About the last of August came in a dutch man of warre that sold us twenty Negars.” Cyt. za: ibidem.
14
Słowo „slave” oznaczało w tym czasie sługę najniższego sortu, w pełni zależnego, pogardzanego
nieszczęśnika. Używane było także wobec białych. W Wirginii przypisane zostało Murzynom dopiero
w półwieczu po 1660 roku. Zobacz o tym: O. and M.F. Handlin, op. cit., s. 203–205.
15
Ustawodawstwo dotyczące służących kontraktowych z lat 1631–1660 nie zawiera żadnych specyficznych odniesień do czarnych serwantów. Statutes at Large; Being a Collection of all the Laws of Virginia
from the First Session of Legislature in the Year 1619 (dalej: Hening), ed. William W. Hening, t. 1–13,
New York, Richmond and Philadelphia, 1819–1823, t. 1, s. 174, 198, 200, 243, 257, 306, 411.
byli obcy – bardziej niż inni nie-Anglicy – byli odmienni. Nie chroniło ich istniejące
prawo, ani wspólna tradycja. Przeciwnie, bagaż blisko dwustuletniej historii czarnego niewolnictwa w koloniach portugalskich i hiszpańskich, teoria niewoli, podpierana argumentami wyjętymi z Biblii i antycznego prawa oraz rasowe uprzedzenia
samych Anglików – wszystko to działało na ich niekorzyść. Chociaż los wielu z nich
nie różnił się od losu białych służących kontraktowych, z pewnością nie musiało tak
być. W prawnej próżni wiele zależało od tego, jak w konkretnym przypadku zachowają się wobec nich biali.
Niewątpliwie rasizm był przesłanką, która doprowadziła do wydania dwóch precedensowych aktów prawnych w 1639 i 1640 roku. Pierwszym było prawo uchwalone przez Zgromadzenie Ogólne, zwalniające Murzynów z obowiązku posiadania
broni palnej16. Odtąd nie uczestniczyli oni w ćwiczeniach lokalnych oddziałów milicji, co w konsekwencji musiało prowadzić do osłabienia społecznych więzi, łączących ich z resztą osadników i odsunięcia ich na margines życia społecznego.
W drugim przypadku Sąd Generalny wydał wiele mówiący wyrok w sprawie trzech
zbiegłych serwantów – Holendra, Szkota i Afrykanina. Europejczyków, też przecież
obcych, ukarano czterema dodatkowymi latami służby, natomiast Murzyn służyć
miał „przez czas swojego naturalnego życia”17. Poza samym wyrokiem, rzucającym
się w oczy szczegółem jest fakt wspólnej ucieczki białych i Murzyna. W istocie,
początkowo biali i kolorowi serwanci mieszkali, bawili się i pracowali razem. Jedni
i drudzy nie byli wolni, łączył ich ten sam los – te same warunki życia, takie same
zadania, identyczny rytm dnia. Wyrok z 1640 roku sugeruje nam jednak, że wolni
Wirgińczycy dostrzegali rasowe różnice, mniej istotne dla samych serwantów. Tak
surowego wyroku nie wydano do tej pory w żadnej sprawie o zbiegostwo, zatem
oczywiste jest, że „piętnem” prowokującym skazanie na dożywotnią niewolę, była
ciemna skóra Afrykanina.
Nie wszyscy spośród trzystu, czterystu Murzynów żyjących w Wirginii w połowie siedemnastego wieku byli niewolnikami lub serwantami. Znane są przypadki
murzyńskich farmerów, byłych służących kontraktowych albo uwolnionych niewolników, którzy po odzyskaniu swobody stawali się posiadaczami kilkudziesięciu,
a czasem nawet kilkuset akrów ziemi. Niektórzy otrzymywali grunty lub ruchomości jako należność po zakończeniu służby (tzw. freedom dues); innych uprzedni właściciele troskliwie uwzględnili w swych ostatnich wolach, obdarowując ich
inwentarzem żywym, żywnością, ubraniem, a czasem chatą i kawałkiem ziemi.
Niewielki nawet majątek ziemski stwarzał czarnym farmerom szansę zdobycia
środków na sprowadzenie do kolonii własnych służących, dzięki czemu nieliczni
stawali się z czasem panami dla innych. System przydziałów (headright system),
gwarantujący osadnikowi 50 akrów gruntu za każdą sprowadzoną na własny koszt
“All persons except Negroes are to be provided with arms and ammunitions or be fined at the pleasure
of the governor and council.” Hening, t. 1, s. 226.
17
„...the third being a negro named John Punch shall serve his said master or his assigns for the time of
his natural life here or else where.” Cyt. za: W.D. Jordan, Enslavement..., s. 387.
16
56 Paweł Konieczny
osobę, pozwalał im dodatkowo powiększyć swój stan posiadania i utrzymać się
w grupie ludzi wolnych18.
Świadectwa potwierdzające istnienie murzyńskich właścicieli ziemskich pochodzą z różnych, odległych od siebie części kolonii, co przekonuje nas, iż nie była
to sytuacja wyjątkowa, zważywszy na niewielką liczbę Murzynów żyjących wtedy
w kolonii, ani też nie miała lokalnego jedynie wymiaru. Najbardziej znana jest społeczność, żyjąca nad rzeką Pungoteague, na wschodnim brzegu zatoki Chesapeake,
ale były i inne. James Brewer odnalazł wolnych afrykańskich farmerów w hrabstwach York, Surry, James City i Lancaster19. Choć z pewnością dostrzegano ich
odmienność etniczną i kulturową, formalny status tych wolnych ludzi nie był gorszy od białych – gromadzili majątek, kupowali serwantów, za których otrzymywali
nowe działki ziemi, wygrywali procesy o własność przed sądami hrabstwa, a rodzinę Anthony’ego Johnsona („czarnego patriarchy” społeczności Pungoteague), po
tym jak pożar strawił ich dobytek, dożywotnio zwolniono z publicznych ciężarów20.
Ogólnie rzecz biorąc, wydaje się, że w pierwszym, nieformalnym okresie, niewolna
ludność murzyńska była bardziej narażona na niesprawiedliwość ze strony właścicieli, niż biali serwanci, natomiast wolnych i ochrzczonych mieszkańców o ciemnej
skórze prawo chroniło równie dobrze, co białych.
Sytuacja uległa znacznemu pogorszeniu w następnym półwieczu. Stopniowo
słowo „slave” nabrało nowego znaczenia, tak że w zasadzie zbędne stało się poprzedzanie go słowem „Negro” i można było używać tych słów wymiennie, a z drugiej
strony, oprócz stosowanych dotąd wobec białych osadników określeń „English” lub
„christian”, zaczęto częściej używać przymiotnika „white”21. Już w latach sześćdziesiątych nastąpiło znaczne przyspieszenie procesu formalnego zaadaptowania
czarnego niewolnictwa w kolonii. Prawo uchwalone przez Zgromadzenie Ogólne
w marcu 1661 roku pozwala nam z całą pewnością stwierdzić, że niektórzy spośród
Afrykanów, jak żaden biały, służyli dożywotnio; stopniowo łączono też z Murzynami
sam status niewolnika. Akt dotyczył zbiegostwa i mówił, że w przypadku ucieczki
angielskiego sługi w towarzystwie Murzynów, „którzy są niezdolni do uczynienia
satysfakcji poprzez dodanie czasu [ich służby – przyp. P.K.]”, biały miał dodatkowo
J.H. Brewer, Negro Property Owners in Seventeenth–Century Virginia, WMQ, 3rd Series, vol. 12,
4 (Oct. 1955), s. 575–580. Formalnie wolnym i ochrzczonym Murzynom zabroniono posiadać białych
serwantów dopiero w 1670 roku. Podobnie jak wolni i ochrzczeni Indianie, zachowali jednak prawo
posiadania służby własnej rasy. Hening, t. 2, s. 280.
19
Ibidem.
20
Ibidem, s. 578.
21
Ewolucję tej terminologii można prześledzić, czytając chociażby cytowane poniżej w przypisach
fragmenty praw kolonii. W kodeksie z 1705 roku w kilku miejscach mamy już wyraźnie do czynienia
z rasowym kryterium podziału ludności niewolnej. Hening, t. 2, s. 448 (paragraf VII), 450 (paragraf XI),
453 (paragraf XIX), 454 (paragraf XX). W wydanej w tym samym roku historii kolonii, Robert Beverley
tłumaczył: „Their [Wirgińczyków – przyp. P.K.] Servants, they distinguish by the Names of Slaves for
Life, and Servants for a time. Slaves are the Negroes, and their posterity, following the condition of the
Mother, according to the Maxim, partus sequitur ventrem. They are call’d slaves, in respect of the time of
their Servitude, because it is for Life.” R. Beverley, op. cit., s. 271.
18
odsłużyć czas nieobecności Afrykanów. Brak przecinka między słowem „negroes”
a „who” sugeruje, że nie wszystkich czarnoskórych uważano wtedy za niezdolnych
do zadośćuczynienia panu dodatkowymi latami służby. Prawo nie przewidywało
jednakże analogicznej sytuacji wobec białych i indiańskich serwantów, co w dość
pokrętny sposób prowadziło do konkluzji, że tylko Murzyni mogą być dożywotnimi
sługami, tj. niewolnikami22. Rok później ustawę uzupełniono dodatkowymi zabezpieczeniami na wypadek zaginięcia lub śmierci niewolnika w czasie ucieczki. Biali
musieli w takim wypadku zapłacić poszkodowanemu cztery i pół tysiąca funtów
tytoniu razem z beczką albo przepracować u niego cztery dodatkowe lata23.
W ciągu następnych dziesięciu lat uchwalono pięć nowych ustaw, pieczętujących
czarne niewolnictwo w Wirginii. Najpierw, w grudniu 1662 roku, formalnie stało się
ono kondycją dziedziczną. Nawiązując do formuły z kodeksu Justyniana – partus sequitur ventrem – przedstawiciele poszczególnych hrabstw kolonii na Zgromadzeniu
Ogólnym uznali, że status dziecka zależny jest od statusu matki. Oznaczało to, iż
dziecko białego z niewolnicą automatycznie traciło wolność i stawało się częścią
majątku właściciela matki. Kontekst ustawy ponownie bezpośrednio łączył niewolę
z Murzynami24. We wrześniu 1667 roku Zgromadzenie rozwiało wszelkie wątpliwości natury moralnej co do ochrzczonych niewolników. Stwierdzono, że przyjęcie
sakramentu nie zmienia ich statusu i zachęcano do szerokiego propagowania wśród
nich chrześcijaństwa25. Rok później w podobnym duchu rozstrzygnięto problem
uwolnionych Murzynek – czy po odzyskaniu wolności dalej powinny być uznawane za osoby podlegające opodatkowaniu (tithables), czy też, jak białe mieszkanki
kolonii, opodatkowaniu nie podlegają26. Murzyni przez cały okres kolonialny mogli
“Bee itt enacted That in case any English servant shall run away in company with negroes who are
incapable of makeing satisfaction by addition of time, Bee itt enacted that the English so running away in
company with them, shall serve for the time of the said negroes absence as they are to do for their owne
by a former act.” Hening, t. 2, s. 26.
23
„...and if the negroes be lost or dye in such time of their being run away, the christian servants in
company with them shall by proportion among them, either pay fower thousand five hundred pounds of
tobacco and caske or fower yeares service for every negroe soe lost or dead.” Ibidem, t. 2, s. 116.
24
“...all children borne in this country shalbe held bond or free only according to the condition of the
mother, And that if any christian shall committ ffornication with a negro man or woman, hee or shee so offending shall pay double the ffines imposed by the former act”. Ibidem, t. 2, s. 170; R. Beverley, op. cit.
25
“Whereas some doubts have risen whether children that are slaves by birth, and by the charity and
piety of their owners made partakers of the blessed sacrament of baptisme, should by vertue of their
baptisme be made ffree; It is enacted and declared by this grand assembly, and the authority thereof, that
the conferring of baptisme doth not alter the condition of the person as to his bondage or freedome; that
diverse masters, ffreed from this doubt, may more carefully endeavour the propagation of christianity
by permitting children, though slaves, or those of growth if capable to be admitted to that sacrament.”
Hening, t. 2, s. 260.
26
„Whereas some doubts, have arisen whether negro women set free were still to be accompted tithable
according to a former act, It is declared by this grand assembly that negro women, though permitted to
enjoy their freedome yet ought not in all respects to be admitted to a full fruition of the exemptions and
impunities of the English, and are still lyable to payment of taxes.” Opodatkowaniu podlegali wszyscy
mężczyźni powyżej 16. roku życia, zarówno czarni, jak i biali, wolni i niewolnicy; oraz czarne kobiety
22
58 Paweł Konieczny
odzyskać wolność, jeśli taka była wola ich pana, lecz akt z 1668 roku stanowi doskonały dowód na to, że ich wolność nie była równa wolności białych27.
Następna ustawa, uchwalona w październiku 1669 roku, jest milowym krokiem
na drodze do uprzedmiotowienia niewolników. Stanowiła, że przypadkowe zabicie niewolnika, podczas wymierzania mu kary, nie jest zbrodnią, gdyż „nie można
przypuszczać, by złośliwa premedytacja, (która jedyna czyni morderstwo zbrodnią) mogła nakłonić jakiegokolwiek człowieka do zniszczenia swojego mienia”28.
Z dwóch ostatnich w latach sześćdziesiątych praw, dotyczących Afrykanów, pierwsze
odbierało im możliwość posiadania białych serwantów, drugie natomiast uznawało
„niewolnikami na całe życie” wszystkich serwantów nie będących chrześcijanami,
których od tej pory sprowadzi się drogą morską do kolonii (1670)29. Aspekt religijny
stanowił ważny, ale nie jedyny element ideologicznej nadbudowy ich zniewolenia.
Chrzest niewolnika nie powodował przecież odzyskania wolności. Ważniejszym
czynnikiem wydaje się fakt, że wszyscy serwanci, których wymieniono w doprecyzowanym dwanaście lat później akcie, mieli inny kolor skóry. Ponieważ niewielu
było w kolonii Indian wśród służby, jeszcze mniej, jeśli w ogóle, „Maurów”, prawo
z 1682 roku w praktyce dotyczyło coraz to liczniejszej grupy importowanych
z Afryki Murzynów. W ten sposób stworzono ramy prawne dla funkcjonowania systemu w kolonii. Ustawodawstwo bezpośrednio wiązało niewolnictwo z Murzynami,
sama niewola była nie tylko dożywotnia, ale i dziedziczna, a co gorsze, już nie tylko
ich praca, a oni sami stali się własnością, „mieniem” pana.
Zwiększoną aktywność legislacyjną, precyzującą status niewolników w Wirginii,
wywołała dynamicznie powiększająca się populacja Afrykanów w kolonii, ale także
coraz większe zaangażowanie Anglików w proceder handlu ludźmi. O znacznym
rozwoju na tym polu możemy mówić dopiero w ostatnim ćwierćwieczu siedemnastego wieku, jednak pierwsze próby stworzenia w Anglii spółki zajmującej się
handlem z Czarnym Lądem datują się właśnie na okres 1660–1667 (The Company
powyżej tej samej granicy wieku. Dopiero w 1769 roku wolne Murzynki, Mulatki i Indianki zwolniono
z opodatkowania. Ibidem, t. 2, s. 267; t. 8, s. 393.
27
Ustawodawstwo Wirginii sukcesywnie ograniczało wszelkie inne, poza suwerenną decyzją właściciela,
możliwości odzyskania wolności przez niewolnika. Świadczą o tym akty z 1676/77, 1699 i 1705 roku.
Ibidem, t. 2, s. 388; t. 3, s. 223, 447–448.
28
„...if any slave resist his master (or other by his masters order correcting him) and by the extremity
of the correction should chance to die, that his death shall not be accompted ffelony, but the master (or
that other person appointed by the master to punish him) be acquit from molestation, since it cannot be
presumed that prepensed malice (which alone makes murther ffelony) should induce any man to destroy
his owne estate.” Ibidem, t. 2, s. 270.
29
„...all servants not being Christians imported into this colony by shipping shalbe slaves for their lives
...”. Ibidem, t. 2, s. 280, 283. W 1682 roku prawo dotyczące importowanych, niechrześcijańskich serwantów sformułowano precyzyjniej. Ustanowiono, że: „...all servants ... which [sic!] shall be imported
into this country either by sea or by land, whether Negroes, Moors, mulattoes or Indians who and whose
parentage and native countries are not Christian at the time of their first purchase by some Christian ... and
all Indians, which shall be sold by our neighbouring Indians, or any other trafficing with us for slaves, are
hereby adjudged, deemed and taken to be slaves to all intents and purposes any law, usage, or custom to
the country notwithstanding.” Ibidem, t. 2, s. 491–492.
of Royal Adventurers Trading to Africa). Rywalizacja z Republiką Zjednoczonych
Prowincji w Ameryce, a z Portugalczykami w Afryce, nie sprzyjała odniesieniu sukcesu ekonomicznego. Kompania podupadła i dopiero w korzystniejszych warunkach,
w 1672 roku, Karol II nadał nową kartę Kompanii Afrykańskiej (The Royal African
Company). Karta gwarantowała spółce monopol na handel z Czarnym Lądem, monopol, który formalnie obowiązywał do 1698 roku, choć w praktyce, po Chwalebnej
Rewolucji, dopuszczono do tego interesu innych, nie związanych z Kompanią handlowców. Władze i akcjonariuszy spółki przede wszystkim interesowało afrykańskie
złoto, ale nie zamykano oczu na szybko rozwijający się rynek handlu ludźmi z hiszpańskimi i angielskimi koloniami Nowego Świata (w przypadku kolonii angielskich
doskonałym rynkiem były w tym czasie atlantyckie i karaibskie wyspy – Barbados,
Bermudy, Jamajka i Wyspy Podwietrzne). Między 1680 a 1689 rokiem Kompania
sfinansowała 249 wypraw do Afryki. Jej roczny „plon” wynosił średnio pięć tysięcy
niewolników, z czego tylko niewielki procent trafiał do Wirginii30.
Wirginijscy plantatorzy bardzo długo preferowali białą służbę, z którą po prostu mieli znacznie mniej kłopotów. Przybyszy z Afryki oddzielała od białych istna
przepaść kulturowa – nie znali języka angielskiego, przynosili ze sobą odmienny
bagaż zasad i doświadczeń. Ponadto niewolnik kosztował plantatora przynajmniej
dwa razy więcej, niż biały pracownik, co przy utrzymującej się przez większość
siedemnastego wieku dużej śmiertelności, czyniło jego zakup ryzykownym i nieopłacalnym. Cóż z tego, że Afrykanin służyć miał przez całe życie, jeśli życie to
szybko dobiegało końca?31
W ostatnim ćwierćwieczu siedemnastego stulecia zalety czarnego niewolnictwa
zaczęły jednak przeważać nad wadami. Rosnące zapotrzebowanie na siłę roboczą,
w sytuacji mniejszego niż w poprzednich dekadach napływu nowych białych
osadników i niższej śmiertelności mieszkańców kolonii, skłoniło najbogatszych
Wirgińczyków do zastąpienia białej służby ciemnoskórymi niewolnikami. Niepożądanym efektem systemu służby kontraktowej była coraz większa rzesza wolnej biedoty w kolonii i wiążące się z tym napięcia społeczne, których zamożni plantatorzy
z pewnością chcieli uniknąć32. Czarne niewolnictwo podsuwało rozwiązanie wielu problemów, a przykładem korzyści płynących z podjęcia takiej decyzji był na
przykład ekonomiczny sukces plantatorów z Barbadosu. Niewolnicy, choć nie tani,
byli łatwiej dostępni. Inaczej niż serwanci, nie odzyskiwali wolności po kilku latach
służby, a poza tym plantator mógł liczyć na ich potomstwo. Różnice kulturowe,
utrudniające współżycie z Afrykanami w poprzednim okresie, uległy częściowemu
30
A.P. Middleton, Tobacco Coast: A Maritime History of Chesapeake Bay in the Colonial Era, Baltimore
1994, s. 149–150; S. Westbury, Slaves of Colonial Virginia: Where They Came From, WMQ, 3rd Series,
vol. 42, 2 (April 1985), s. 229–230; zob. też: http://www.pbs.org/wgbh/aia/part1/1p269.html.
31
E.S. Morgan, American..., s. 297–298; D.B. Rutman, A.H. Rutman, A Place in Time: Middlesex County,
Virginia 1650–1750, t. 1–2, New York 1984, t. 1, s. 178–188; A.P. Middleton, op. cit., s. 154.
32
Na podst. E.S. Morgan, American..., s. 295–315; R.R. Menard, British Migration to the Chesapeake
Colonies in the Seventeenth Century, [w:] “Colonial Chesapeake Society”, ed. L. Green Carr, P.D. Morgan
and J.B. Russo, Chapel Hill 1988, s. 105.
60 Paweł Konieczny
przynajmniej zniwelowaniu, gdyż coraz więcej czarnych Wirgińczyków urodziło się
już i wychowało na amerykańskiej ziemi. Na efekty uznania opłacalności systemu
nie trzeba było długo czekać. W ciągu pięciu ostatnich lat siedemnastego stulecia
Wirgińczycy kupili tylu Afrykanów, ilu wcześniej sprowadzono tam w ciągu dwudziestu lat, a w następnych dekadach tempo tego procesu jeszcze wzrosło33.
Prawo uchwalone w czerwcu 1680 roku dowodzi, iż współcześni dostrzegali te
doniosłe społeczne zmiany. Klęska Rebelii Bacona oraz skuteczne spacyfikowanie
zamieszek w 1682 roku ograniczyły możliwość wystąpień białych; od tego czasu
większym zagrożeniem w oczach zamożnych Wirgińczyków był bunt czarnej populacji. Aby zapobiec „częstym spotkaniom znacznej liczby murzyńskich niewolników, pod pretekstem świąt i pogrzebów” – co uznano w ustawie za niebezpieczne
– niewolnicy nie mogli odtąd, bez pisemnego zezwolenia właściciela lub nadzorcy,
opuszczać plantacji swojego pana. Nieszczęśnik złapany na obcym terenie bez przepustki narażony był na karę dwudziestu batów na goły grzbiet. Niewolnicy nie mogli
też odtąd posiadać żadnej broni (nie tylko palnej, ale nawet pałki, czy kija); każde
podniesienie ręki na białego kończyło się trzydziestoma batami, a gdyby zbiegły niewolnik stawiał opór, lub w jakikolwiek sposób zagrażał bezpieczeństwu i majątkowi
białych, można go było bezkarnie zabić34.
W 1691 roku zakazano małżeństw białych z czarnymi. Dzieci z takich związków
określono w ustawie „wstrętną mieszaniną i bękarcim pomiotem”35. Prawo z kwietnia 1692 roku tworzyło odrębne dla niewolników rozwiązania prawne, na wypadek
popełnienia przez nich zbrodni karanej w Anglii śmiercią lub odjęciem kończyny.
Sprawy takie miały odtąd rozpatrywać z polecenia gubernatora sądy hrabstw, a nie,
jak w przypadku białych zbrodniarzy, Sąd Generalny kolonii36. Prawo z kwietnia
1699 roku, zatytułowane: „Ustawa o karze dla niewolników za dopuszczenie się
po raz pierwszy i drugi przestępstwa kradzieży świni”, dotyczyło najczęstszego, jeśli nie liczyć zbiegostwa i pijaństwa, przestępstwa czarnych. Za pierwszym razem
sędzia pokoju w hrabstwie, gdzie doszło do kradzieży, miał prawo zlecić wymierzenie niewolnikowi 39 batów, gdyby jednak niewolnik ukradł świnię po raz drugi,
najpierw za karę stać musiał przez dwie godziny pod pręgierzem, z przybitymi do
niego uszami [!], a po odcierpieniu tej kary uszy mu odcinano. Ustawa znamiennie
podkreślała, że dotyczy kradzieży popełnianej przez „Murzyna czy niewolnika”37.
Surowość kar, wykonywanych w miejscu publicznym, miała na celu zastraszenie
Badania Mechal Sobel wykazały, że już w trzecim dziesięcioleciu XVIII stulecia murzyńska populacja
Wirginii była więcej niż reproduktywna. Chociaż do połowy wieku przybyszami z Afryki było jeszcze jakieś 30–35%, żyjących w kolonii, dorosłych Murzynów, w drugiej połowie wieku procent ten gwałtownie
malał. W młodych Stanach Zjednoczonych czarna populacja stanu to już w zasadzie Afro-Amerykanie.
M. Sobel, op. cit., s. 6, 245; S. Westbury, op. cit., s. 236; A. Kulikoff, op. cit., s. 40.
34
Hening, t. 2, s. 481–482.
35
“...that abominable mixture and spurious issue...”: Ibidem, t. 3, s. 86–87.
36
Ibidem, t. 3, s. 102, 269–270.
37
Ibidem, t. 3, s. 179.
33
ewentualnych naśladowców. Terror był narzędziem, przy pomocy którego biali zamierzali zapanować nad coraz większą grupą czarnych.
Kolejny etap wyznacza rok 1705 – najważniejsza cezura w dziejach niewolniczego ustawodawstwa Starego Dominium. Wtedy bowiem doszło do zredagowania całego pakietu praw, który dziś znany jest pod nazwą „kodeksu niewolniczego”
(Slave Code). Zanim jednak Zgromadzenie Ogólne opracowało i przyjęło ten liczący czterdzieści jeden paragrafów kodeks, uchwaliło inną bardzo ważną ustawę, na
mocy której wszyscy niewolnicy mieli być w świetle prawa spadkowego traktowani
jak nieruchomość (real estate). Oznaczało to, że po śmierci właściciela i zabezpieczeniu praw wdowy, mieli w całości przejść w posiadanie głównego spadkobiercy.
Akt, którego celem było jak najlepsze zachowanie majątku należnego dziedzicowi
i zapewnienie mu rąk do pracy na otrzymanych w spadku plantacjach, zawierał sporo wyjątków, co w zasadniczym stopniu wpłynęło na jego jasność, a w konsekwencji
przysporzyło następnemu pokoleniu Wirgińczyków wielu kłopotów. Próba doprecyzowania ustawy, podjęta w 1727 roku, niewiele zmieniła (choć brzmi to dziwnie,
częściej obowiązywały wyjątki, niż reguła). W październiku 1748 roku reprezentanci
poszczególnych hrabstw podjęli decyzję o przywróceniu niewolnikom formalnego
statusu ruchomości (chattels). Ponieważ tę z kolei decyzję odrzucił w 1751 roku
król, ustawy wcześniejsze zachowały swoją moc prawną, mimo niezadowolenia samych Wirgińczyków i podjętej przez nich próby przekonania angielskiej strony do
uchwalonego w 1748 roku prawa38.
Kodeks niewolniczy z 1705 roku w jednym miejscu zbierał wszystkie dotychczasowe prawa, dotyczące służących kontraktowych i niewolników. Dekretował niewolnikami wszystkich serwantów, sprowadzonych odtąd lądem lub wodą, „którzy
nie byli chrześcijanami w ich rodzimym kraju, (za wyjątkiem Turków i Maurów,
żyjących w przyjaźni z Jej Królewską Mością, oraz innych, którzy mogą przedstawić
odpowiedni dowód, iż byli wolnymi ludźmi w Anglii lub innym chrześcijańskim
kraju, nim zostali zaokrętowani, w celu przybycia tutaj)”39. Kto, jeśli nie czarny
Afrykanin, mógł być tym pogańskim, sprowadzonym do kolonii serwantem? Fakt,
że czynnik religijny, a nie rasowy ponownie zdaje się wybijać na plan pierwszy, był
konsekwencją powszechnego postrzegania niewiernych jako wrogów chrześcijan,
obcych. Niewolę wrogów łatwiej uzasadnić i moralnie rozgrzeszyć. To nie przypa“...all negro, mulatto, and Indian slaves, in all courts of judicature, and other places, within this dominion, shall be held, taken and adjudged to be real estate (and not chattels;) and shall descend unto the heirs
and widows of persons departing this life, according to the manner and custom of land of inheritance,
held in fee simple.” Ibidem, t. 3, s. 333–335. Ustawy z 1727 i 1748 r.: Ibidem, t. 4, s. 222–228; t. 5,
s. 432–443.
39
„...all servants imported and brought into this country, by sea or land, who were not christians in their
native country, (except Turks and Moors in amity with her majesty, and others that can make due proof
of their being free in England, or in other christian country, before they were shipped, in order to transportation hither) shall be accounted and be slaves, and as such be here brought and sold notwithstanding
a conversion to chritianity afterwards.” Ibidem, t. 3, s. 447–448.
38
62 Paweł Konieczny
dek, że przyjaźni Anglii muzułmanie, podobnie jak inni, zaakceptowani w chrześcijańskim świecie obcy, zostali w ustawie potraktowani wyjątkowo40.
Na obowiązki pana wobec służących kontraktowych i niewolników składało
się zapewnienie im „zdrowej i wystarczającej” żywności, odzieży i schronienia.
Zabroniono mu też „nieumiarkowanego” karania pracowników. Batożenie białych
serwantów wymagało specjalnej zgody lokalnego sędziego pokoju, natomiast czarnych niewolników można było karać do woli, byle umiarkowanie. Kodeks zawiera
kilka innych przykładów prawnego upośledzenia niewolników w stosunku do serwantów i czarnych w stosunku do białych. Sędziowie pokoju przyjmowali skargi
„wszystkich serwantów (nie będących niewolnikami)”. Niewolnicy nie mogli zeznawać w sądzie przeciwko białym; karani byli surowiej za te same przestępstwa. Wolni
kolorowi nie mogli mieć białej służby. Zbiegłego niewolnika, jeśli nie zareagował
na oficjalne wezwanie do powrotu, ogłoszone w kościołach hrabstwa, po upływie
wyznaczonego czasu każdy mógł bezkarnie „zabić i zniszczyć” (stratę właściciela
pokrywano potem z publicznych pieniędzy). Powtórzono dawne prawa o zakazie
posiadania przez niewolników jakiejkolwiek broni, podniesieniu ręki na białego
i przypadkowym zabiciu niewolnika podczas wymierzania mu kary. Utrzymano zakaz małżeństw białych z Murzynami i Mulatami (tymi ostatnimi uznawano wszystkie
dzieci Indian w pierwszym pokoleniu i wszystkich z domieszką murzyńskiej krwi do
trzech pokoleń wstecz)41. Biali mężczyźni mogli bez obaw odbywać stosunki seksualne z Murzynkami, inaczej było w przypadku kobiet, które, jeśli udowodniono im
współżycie z czarnym, karano wysoką grzywną albo pięcioletnią niewolą. Dziecko
niewolnicy z białym człowiekiem stawało się własnością jej pana, natomiast dziecko białej kobiety z Murzynem miało pracować na rzecz parafii, jako serwant, do
ukończenia 31. roku życia42. Wydaje się przy tym, że ustawodawcami powodowała
chęć zachowania czystości białej populacji tylko w takim sensie, by nie dopuścić do
formalnego łączenia się z gorszym w ich mniemaniu, predestynowanym do niewoli
gatunkiem, potomkami Chama43.
Tym sposobem w ciągu kilkudziesięciu lat „Murzyni przestali być serwantami i stali się niewolnikami, przestali być ludźmi i stali się inwentarzem”44. Kolejne
redakcje praw dotyczących niewolników, uchwalone w 1723 i 1748 roku, niczego
w tym względzie nie zmieniły. Niska kondycja prawna murzyńskich niewolników nie
pozostała przy tym bez wpływu na stosunek białych do garstki wolnych Murzynów,
Zob. W.D. Jordan, Enslavement..., s. 372–373.
“...the child of an Indian, and the child, grand child, or great grand child, of a negro shall be deemed,
accounted, held and taken to be a mulatto.” Hening, t. 3, s. 252.
42
Ibidem, t. 3, s. 447–462.
43
Określenia „potomkowie Chama” (descendants of Ham) użył w stosunku do Murzynów na przykład
W. Byrd II. The Correspondence..., t. 2, s. 488. Na temat teorii łączącej Murzynów z wyklętym synem
Noego zobacz: W.D. Jordan, Enslavement..., s. 372, 376.
44
O. and M.F. Handlin, op. cit., s. 208.
40
41
mieszkających w kolonii45. Proces odsuwania ich na margines życia społecznego
ostatecznie dopełnił się w 1723 roku. Od tego momentu nieważne było, czy spełniają majątkowe wymogi, dające prawa wyborcze, gdyż kolor skóry automatycznie
pozbawiał ich prawa do głosowania46.
W osiemnastowiecznych opisach czarnych mieszkańców Wirginii, w szczególności tych pióra przybyszy z północy lub Europy, trudno jest doszukać się pozytywnych cech, tak wyglądu zewnętrznego, jak i charakteru. Nawet przeciwnik niewolnictwa, Thomas Jefferson, podejrzewał, że czarni mają gorsze, niż biali, wrodzone
cechy ciała i umysłu47. W stereotypowej opinii białych Murzyni mieli groteskową,
małpią posturę (grotesque, apelike, animal-like); byli gorszym, cuchnącym gatunkiem (używano dla ich klasyfikacji słowa „sort” albo odpowiednich dla zwierząt
terminów „breed” lub „creatures”). Odmienność fizyczna pozwalała im jakoby lepiej
od białych znosić upały i trudy pracy na plantacji; potrzebowali też, jak sądzono,
mniej czasu na sen. Hugh Jones posunął się nawet do stwierdzenia, że Afrykanie są
z natury stworzeni do ciężkiej pracy i „rozkoszują się” upałami, panującymi w kolonii. Z pewnością innego zdania byłby na przykład niewolnik niejakiego pana Tatema,
który w lipcu 1766 roku zmarł od upału, podczas pracy w polu48.
W okresie wojny o niepodległość, kiedy mocniej dały o sobie znać problemy
z uzyskaniem potrzebnych towarów, rasowe uprzedzenia obserwatorów potęgował
dodatkowo inny element wyglądu zewnętrznego niewolników – ich skąpe, obdarte
odzienie albo zupełna wręcz nagość. Nieskrępowaną nagość kojarzono jednoznacznie z dzikością i barbarzyństwem. Pensylwańczyk, Ebenezer Hazard, w 1777 roku
Dopiero cenzus z 1790 roku dostarcza nam pewnych danych co do liczby wolnych Murzynów żyjących
w Wirginii. Wśród 305 tysięcy czarnych mieszkańców stanu, ledwie 12 500 (4%) było ludźmi wolnymi
(1,7% ogółu mieszkańców stanu). Zob. M. Sobel, op. cit., s. 243.
46
Hening, t. 4, s. 126–134. Prawo głosowania przywrócono czarnym mężczyznom dopiero po wojnie
secesyjnej. W styczniu 1870 roku Kongres Stanów Zjednoczonych przyjął Wirginię z powrotem do Unii,
pod warunkiem, że stan ten nigdy nie zmieni swojej konstytucji, tak by pozbawiała Murzynów praw
wyborczych. Formalnie zagwarantowała to XV poprawka do konstytucji USA, ratyfikowana w marcu
1870 roku.
47
“I advance it therefore as a suspicion only, that the blacks, whether originally a distinct race, or made
distinct by time and circumstances, are inferior to the whites in the endowments both of body and mind.”
T. Jefferson, Notes on the State of Virginia (1784), ed. F. Shuffelton, New York 1999, s.150–151.
48
“Last week through the excessive heat of the weather, a man while at work upon a house in the town of
Portsmouth fainted and died soon after, a Negro of Mr. Tatem’s in Norfolk county dropped down in the
corn field and expired, and two Negroes in the borough of Norfolk, one belonging to Dr. Campbell and
the other to the Tanwork there, died likewise. The thermometer at a house in this city, about that time,
although hanging in a cool place, quite from the sun, was at 94 degrees [34 stopnie Celsjusza – przyp.
P.K.].” The Virginia Gazette 1736–1780, printed at Williamsburg, Virginia, and reproduced by Photostat
in the Massachusetts Historical Society (dalej: VG), Boston 1925. Kolekcja ta jest w posiadaniu min.
the John Carter Brown Library w Providence, RI (USA). Cytat pochodzi z numeru 791, July 18, 1766.
The Journal of Nicholas Cresswell 1774–1777, ed. S. Thornely, New York 1968, s. 18–19; Observations
in Several Voyages and Travels in America, [w:] WMQ, 1st Series, vol. 15 (1907), s. 6–7; Report of the
Journey of Francis Louis Michel, from Berne, Switzerland, to Virginia, October 2, 1701 – December 1,
1702, ed. W.J. Hinke, VMHB, 14 (1916), s. 117; LC Diary, t. 1, s. 396, 429; The Correspondence..., t. 2,
s. 488; T. Jefferson, op. cit., s. 146; H. Jones, op. cit., s. 76.
45
64 Paweł Konieczny
oburzał się na widok półnagich murzyńskich nastolatków, chodzących po ulicach
stolicy. „Jest to tak powszechny widok – dodawał – że nawet damy nie wyglądają
na zaszokowane nim”49. Przed rewolucją niewolnicy ubierani byli znacznie lepiej,
czego dowodzą szczegółowe opisy garderoby zbiegów, zawarte w listach gończych,
publikowanych na łamach The Virginia Gazette50.
Cechy charakteru Murzynów przedstawiały się w opinii białych równie źle, co
ich wygląd zewnętrzny. Generalnie widziano w nich prymitywnych dzikusów, lubieżnych pogan o naturalnych skłonnościach do złodziejstwa i pijaństwa51. Znana
prawda, że nie można z niewolnika zrobić dobrego pracownika, znajdowała potwierdzenie w wiecznych narzekaniach plantatorów na lenistwo czarnych. Na każdym
kroku podkreślano ich opieszałość i wykręcanie się wszelkimi sposobami od poleconych im zadań52. Zabawny dziś wpis w dzienniku Landona Cartera, zdziwionego regularnymi i zbiorowymi dolegliwościami jego niewolników, akurat w poniedziałki,
pokazuje nam jeden ze sposobów unikania pracy – symulowanie choroby53. Niskie
mniemanie właścicieli co do możliwości intelektualnych Murzynów zaważyło na
niechętnym, jakby tylko wymuszonym okolicznościami, przyuczaniu ich do rzemiosła (rację ma Allan Kulikoff, że wśród przyczyn leżał także strach plantatorów przed
sabotażem czarnych). Jones stwierdził, że nawet ci, których nauczono jakiegoś przydatnego na plantacji fachu, nie są szczególnie pojętni54. Czarni doskonale zdawali
sobie sprawę z tego, że uważano ich za głupich i wykorzystywali to. „Choćby stu
ludzi pokazało im jak pracować motyką lub prowadzić taczki – pisał Brytyjczyk,
Edward Kimber – zawsze chwycą za zły koniec i za kółko; i często umierają, nim
się ich podporządkuje”55. Udawana ignorancja i tępy upór, tak jak zbiegostwo, były
metodą na uniknięcie pracy oraz formą protestu przeciw wyzyskowi i przemocy.
Rzeczywista, codzienna percepcja Murzynów była bardziej złożona, choć wpływ
na nią miał zarówno usankcjonowany prawem status niewolników, jak i stereotypy.
Naturalnie, lepiej postrzegano Murzynów urodzonych i wychowanych w Wirginii,
niż tych, których niedawno, w bydlęcych warunkach, przywieziono do kolonii. Poza
tym, siła oddziaływania uprzedzeń na rzeczywiste postawy wobec czarnych zależała od dystansu, dzielącego obie rasy w codziennym życiu. Najgorszy był wizeru49
„This is so common a sight that even the Ladies do not appear to be shocked at it.” The Journal of
Ebenezer Hazard in Virginia, 1777, ed. F. Shelley, VMHB, 62 (1954), s. 410; Anburey, op. cit., t. 2,
s. 333.
50
Przykłady listów gończych: VG, October 18–25, 1736; January 27 – February 3, 1737 [1738]; September 14, 1765; November 19, 1767; June 30, 1774.
51
H. Jones, op. cit., 75; LC Diary, t. 1, s. 363, 396; Observations..., s. 8.
52
SD, np. 31 sierpnia 1710, 22 lutego i 26 września 1711, 18 września 1712, s. 224, 307, 412, 585;
LC Diary, t. 2, s. 755.
53
LC Diary, t. 1, s. 174.
54
H. Jones, op. cit., s. 76; A. Kulikoff, op. cit., s. 384–386.
55
“...let an hundred Men shew them how to hoe, or drive a Wheelbarrow, he’ll still take the one by
the Bottom, and the other by the Wheel; and they often die before they can be conquer’d.” Observations..., s. 7.
nek niewolników pracujących w polu, z którymi biali mieszkańcy plantacji (oprócz
nadzorców) mieli niewiele okazji do bezpośrednich kontaktów. Często spotykane
w źródłach, a stosowane wobec niewolników, określenie „ręce” dowodzi jednoznacznie, jak ich postrzegano i traktowano. Znacznie lepszy był wizerunek czarnych rzemieślników (szewców, bednarzy, kowali etc.). Korespondencja i dzienniki
plantatorów ujawniają większą o nich dbałość (wynikającą po części z ich znacznej
wartości), a także częstsze z nimi kontakty, dające możliwość zderzenia stereotypów
z realiami56. Najżywsze relacje między białymi a niewolnikami miały jednak miejsce
w „wielkim domu”, czyli rezydencji plantatora. Nieliczna służba domowa znajdowała się na szczycie niewolniczej hierarchii. Zażyłe stosunki czarnych nianiek
z dziećmi zamożnych plantatorów dobitnie akcentowały ścisły, mimo uprzedzeń,
splot świata czarnych i białych mieszkańców kolonii, podobnie jak, mające zupełnie inny charakter, stosunki Thomasa Jeffersona z młodziutką niewolnicą, Sally
Hemings. Białe maluchy chowały się i bawiły razem z Murzynami, gdyż niańki
i służące brały ze sobą do pracy swoje własne dzieci. W miarę jak dzieci plantatorów
rosły, rodzice i guwernerzy odsuwali ich od murzyńskich towarzyszy zabaw, obawiając się, mniej lub bardziej realnego uszczerbku w ich zachowaniu i wysławianiu się.
Jeśli gdziekolwiek, to właśnie w „wielkim domu” relacje między białymi a czarnymi
nabierały bardziej ludzkiego wymiaru, choć przez cały czas role panów i niewolników były oczywiste dla wszystkich57.
*
Adaptacja systemu niewolnictwa trwała w Wirginii kilkadziesiąt lat i ostatecznie dokonała się na początku osiemnastego wieku. Przez ten czas wizerunek coraz
liczniejszej grupy importowanych do kolonii Murzynów, od początku nie najlepszy,
pogorszył się jeszcze, w miarę kształtowania się formalnego statusu niewolników.
Najpierw nastąpiło pojęciowe i prawne oddzielenie czarnych pracowników od reszty serwantów oraz przypisanie im terminu „slave”. Biały nie mógł być niewolnikiem, natomiast Murzyn był predestynowanym do niewoli „potomkiem Chama”.
Zmianę tą łatwo dostrzec, obserwując nie tylko ustawodawstwo Wirginii, ale także
codzienność pracowników obu ras na wielkich plantacjach w siedemnastym stuleciu.
W pierwszej połowie wieku biali i czarni serwanci żyli i pracowali razem; pod koniec wieku zdarzało się jeszcze, że pracowali wspólnie, ale mieszkali już osobno58.
56
O częstszych i żywszych kontaktach z czarnymi rzemieślnikami zobacz np.: Letters of Robert Carter...,
s. 87; LC Diary, t. 1, np. s. 390, 483; E.S. Morgan, Virginians at Home: Family Life in the EighteenthCentury, Williamsburg 1952, s. 62–65.
57
LC Diary, t. 1, s. 194; Observations..., s. 15–16; Journal and Letters of Philip Vickers Fithian 1773–
1774: A Plantation Tutor of the Old Dominion, ed. H.D. Farish, Williamsburg 1943, s. 39, 43, 61–62,
82; E.S. Morgan, Virginians..., s. 63–66; S. Grauman Wolf, As Various as Their Land: The Everyday
Lives of the Eighteenth-Century Americans, New York 1994, s. 110; D.B. Smith, Inside the Great House:
Planter Family Life in Eighteenth-Century Chesapeake Society, Ithaca, Ga. 1980, s. 50; M. Sobel, op.
cit., 135–137.
58
Szerzej o tym zobacz: J. Horn, op. cit., s. 283–287.
66 Paweł Konieczny
W drugiej fazie niewolnikom odebrano ich tożsamość. Stali się „mieniem”,
przedmiotem subtelnego dylematu ustawodawców kolonii, czy w świetle prawa
spadkowego należy traktować ich jak nieruchomość, czy też może jak inwentarz
żywy. Niewolnikami handlowano jak zwierzętami; byli doskonałym prezentem dla
dzieci; niczym koniom, nadawano im nowe imiona, będące zwykle zdrobnieniami
imion angielskich (na przykład Tom, Jack, Jenny), choć zdarzały się też imiona bardziej wyszukane, zaczerpnięte z antycznej spuścizny (Venus, Scipio, Cain, Cupid)59.
Dla wszystkich bez wyjątku właścicieli byli gorszym gatunkiem ludzi; dla wielu
z nich – raczej narzędziami, niż pracownikami. W rasowej hierarchii Murzyni lokowali się niżej nie tylko od białych, ale i od Indian, których mimo żywionej do nich
niechęci uznawano za ludzi z natury wolnych60.
W osiemnastym wieku rasistowskie zakazy regulowały także życie garstki wolnych Murzynów, zepchniętych na margines społeczeństwa Starego Dominium. Nie
uczestniczyli oni w ćwiczeniach oddziałów milicji, nie mogli zawierać małżeństw
z białymi, nie mieli prawa głosu, ani też z zasady nie dopuszczano ich do żadnych,
nawet lokalnych urzędów. Wizerunek ohydnych, lubieżnych i tępych barbarzyńców, dla których konieczne jest stworzenie odrębnych praw, choć podpierał samą
ideę niewolnictwa, u źródeł swoich miał rasowe uprzedzenia białych do Murzynów
w ogóle, a nie tylko do Murzynów-niewolników. „Różnica jest ustalona w naturze” – pisał Thomas Jefferson, rozpatrując cechy fizyczne czarnej i białej populacji.
W następnym zdaniu autor Deklaracji Niepodległości zapytał retorycznie – „I czyż
różnica ta nie ma znaczenia?”61 Dla Wirgińczyków miała i stąd obraz świata czarnych, zawarty w źródłach, przypomina karykaturę.
The Status and Image of the Blacks in the Colonial Virginia
Abstract
The main subject of the article are the characteristics of the adaptation of the slavery system in Virginia, and the analysis of the perception of the Blacks by the white inhabitants of the
Niewolnicy, jako prezent dla dzieci, zobacz np.: Robert Carter Diary, June 9, 1722, [w:] RC Correspondence. Przykłady imion niewolników np.: Princess Anne County Loose Papers: 1700–1789,
ed. J.H. Creecy, Richmond 1954, s. 75–77; Inwentarze majątków kilkunastu zamożnych plantatorów
Wirginii z XVIII wieku, [w:] http://Gunstonhall.org/probate/inventory.htm.
60
Na ten temat zobacz: W.F. Craven, op. cit., s. 366, 368; K.M. Stampp, The Peculiar Institution: Slavery
in the Ante-Bellum South, New York 1989, s. 23–24; W.D. Jordan, Enslavement..., s. 396–398; The
Commonplace Book of William Byrd II of Westover, ed. K. Berland, J.K. Gilliam, and K.A. Lockridge,
Chapel Hill 2001, s. 139–140, 235–236.
61
T. Jefferson, op. cit., s. 145. Przekonującą próbę rozwikłania paradoksu rasistowskich poglądów
Thomasa Jeffersona – miłośnika i propagatora wolności człowieka, który do końca życia nie uwolnił
własnych niewolników – podjął Edmund S. Morgan: Niewolnictwo i wolność: amerykański paradoks,
[w:] Dwieście lat USA: Ideały i paradoksy historii amerykańskiej, wybór i wstęp L.D. Orton, Warszawa
1984, s. 68–107.
59
Old Dominion. Formation of the legal rudiments of the slavery system in Virginia took several
decades, up until the beginning of the eighteenth century. Initially, a conceptual separation of
the black workers from the rest of the servants took place, and the term “slave” was ascribed
to them. Towards the end of the seventeenth century, a white person in principle could not be
a slave any more, whereas a black person was predestined to slavery as “descendant of Ham”.
As the next step, slaves were deprived of their human identity. They became “property”, an
object of a subtle dilemma for the legislators of the colony as to whether they should be treated as immovable property or livestock in the light of inheritance law. In everyday life, they
were an inferior species for all owners without exception; many plantation owners perceived
them as tools rather than workers.
That status quo obviously influenced the attitude of the Whites towards the handful of
free Blacks living in the colony. In the eighteenth century, racist prohibitions regulated also
their lives – they did not participate in militia exercises, they could not marry Whites, they did
not have the right to vote, and, as a rule, they were denied access to any offices, including even
the local ones. Those regulations attest to the fact that the image of hideous, lecherous, and
dull barbarians, for whom it was necessary to create separate laws, common in the eighteenth
century, although it supported the idea of slavery itself, was founded on the racist prejudices
of the Whites towards the Blacks in general, and not only towards the Blacks-slaves.
Folia 28
Barbara Obtułowicz
Świat „na opak” –
ironia, przestroga, rzeczywistość.
Literackie wyobrażenie kobiet
aspirujących do kierowania państwem
Podczas badań nad kobietą hiszpańską w dobie powstawania społeczeństwa liberalnego natknęłam się na czasopismo „Gobierno Representativo y Constitucional
del Bello Sexo Español”. Ukazywało się ono w 1841 roku. Redaktor odpowiedzialny Tomasz González nadał mu formę organu prasowego fikcyjnych kortezów złożonych z kobiet, które utworzyły pierwszy w dziejach Hiszpanii własny rząd, aby
udowodnić mężczyznom, że potrafią lepiej od nich kierować państwem. Lektura
monografii Karoliny Targosz Sawantki w Polsce w XVII w.1 oraz zainteresowania
dorobkiem teatralnym starożytnej Grecji utwierdziły mnie w przekonaniu, że nie był
to pomysł nowatorski. Problematykę tę poruszały bowiem komedie Arystofanesa
Lizystrata (411 p.n.e.) i Sejm kobiet (391 p.n.e.), siedemnastowieczna literatura sowizdrzalska, zwłaszcza Sejm niewieści Marcina Bielskiego (ok. 1569) i po części
satyry pt. Sejm białogłowski oraz Sejm panieński. Można się w nim także dopatrzyć
podobieństw do Gwałtu co się dzieje Aleksandra Fredry. Fakt ten stał się inspiracją
do przeprowadzenia studium porównawczego pomiędzy komediami Arystofanesa,
utworem Bielskiego oraz wspomnianym periodykiem hiszpańskim.
Koncentrujemy się zasadniczo na tych czterech tekstach, ponieważ tylko one
mówią o kobiecych ambicjach sprawowania władzy w państwie poprzez organ przedstawicielski złożony wyłącznie z reprezentantek płci pięknej. W komedii Fredry panie obejmują rządy tylko w jednym miejscu, w miasteczku Osiek. Ich zadaniem jest
zdobycie dominacji nad mężczyznami, a nie kierowanie Rzeczpospolitą2. Podobny
cel przyświeca niewiastom z Sejmu białogłowskiego i Sejmu panieńskiego. Panie
narzekają w nich na mężczyzn, opowiadają jak widzą i oceniają swych narzeczonych
i mężów oraz wyrażają życzenia co do tego, jacy powinni oni być. W warunkach
K. Targosz, Sawantki w Polsce XVII w. Aspiracje intelektualne kobiet ze środowisk dworskich, Warszawa
1997, s. 22.
2
A. Fredro, Gwałtu co się dzieje, Warszawa 1960.
1
Świat „na opak” – ironia, przestroga, rzeczywistość... 69
patriarchalnych jedyną szansę na poprawę swej sytuacji dostrzegają w ustanowieniu sejmu „babskiego”. Dopiero tenże sejm miał ujarzmić mężczyzn i pod groźbą
sankcji wymusić na nich szacunek i uległości wobec kobiet. Wprawdzie niewiasty
z Sejmu białogłowskiego domagają się prawa do noszenia broni, towarzyszenia
swym mężom w polu, podczas posiedzeń sejmów i sejmików, wyboru kobiet na
najwyższe urzędy, lecz nie w trosce o dobro Rzeczpospolitej, tylko z myślą o uwolnieniu się spod męskiej kurateli3. W centrum naszych rozważań stawiamy zagadnienie literackiej wizji uczestnictwa kobiet w życiu publicznym, współdecydowania
o losach państwa. Marzenia kobiet o przejęciu władzy nad mężczyznami to wątek
towarzyszący, ale nie dominujący.
Wybrane do analizy prace dzieli rozpiętość czasowa (starożytność, schyłek Odrodzenia, Romantyzm) i przestrzenna (trzy krańce Europy: Grecja, Polska
i Hiszpania), ale łączy wspólna myśl przewodnia. Nie jest nią bynajmniej emancypacja kobiet. Wydaje się, że problem dotyczy raczej krytyki nieudolności rządów
sprawowanych przez mężczyzn i szukania sposobów ich usprawnienia. Pomysł
dopuszczenia do władzy kobiet należy odczytać nie jako propozycję do realizacji
w praktyce, lecz jako humorystyczną przestrogę. Jeżeli mężczyźni sami nie zjednoczą się wokół ratowania państwa, to kobiety zaczną nimi rządzić, a mając marne pojęcie o polityce i dyplomacji, doprowadzą kraj do upadku. Wszystko stanie wówczas
na głowie: kobiety przejmą zajęcia męskie, mężczyźni kobiece.
W Lizystracie mieszkanki Hellady, zwłaszcza tytułowa bohaterka, a za jej
sprawą kobiety spartańskie i ich przywódczyni, Lampito, występują w roli mediatorek zawarcia pokoju Aten ze Spartą w dwudziestym roku wojny peloponeskiej.
Uzyskują wpływ na losy kraju w kontekście i na czas konfliktu wojennego. Zwołują
„białogłowskie zebranie”, sejmik, coś w rodzaju narady wojennej. Podczas obrad
dochodzą do wniosku, że w sytuacji, gdy mężczyźni upierają się przy bezowocnej
wojnie, powodującej osłabienie wewnętrzne państwa, ruinę gospodarczą oraz deprawację moralną Ateńczyków, jedyną nadzieję na uratowanie państwa ateńskiego
daje przejęcie inicjatywy w rokowaniach pokojowych przez kobiety. Arystofanes
każe im uciec się do zaskakującego rozwiązania, do swoistego strajku seksualnego.
Lizystrata postanawia rozłączyć żony od mężów, dopóki ci nie wycofają się z wojny
i wzywa mieszkanki Aten i Sparty do oszańcowania się na Akropolu4.
W Sejmie kobiet 5, którego akcja toczy się również w Atenach, mieszkanki tego
miasta są zmęczone sytuacją polityczną powstałą po przegranej przez Ateńczyków
wojnie peloponeskiej. Przestał istnieć Związek Morski, a hegemonię w Grecji uzyskała arystokratyczna Sparta. Ateny były zrujnowane gospodarczo i politycznie.
[utwór anonimowy], Seym białogłowski, [w:] Polska satyra mieszczańska. Nowiny sowiźrzalskie, oprac.
K. Badecki, „Biblioteka Pisarzów Polskich”, nr 91, Kraków 1950, s. 61–83; J. Oleski, Seym panieński
albo rozmowa, o biesidach y Krotofilach miesopustnych, tamże, s. 85–104.
4
Arystofanes, Lizystrata, [w:] Arystofanes. Komedie, t. II. Przełożyła, wstępem i przypisami opatrzyła
J. Ławińska-Tyszkowska, Warszawa 2003, s. 101–173.
5
Arystofanes, Sejm kobiet, [w:] tenże, Komedie, przeł. J. Ławińska-Tyszkowska, Warszawa 1970,
s. 21–121.
3
70 Barbara Obtułowicz
Następuje szybki upadek kultury. Mury Aten zostały zburzone, żołnierze spartańscy pilnowali spokoju w mieście, zwalczając wrogów osobistych i politycznych.
W obliczu braku perspektyw na powrót do dawnej świetności, Praksagora, tak jak
Lizystrata, rzuca myśl: „kobietom trzeba oddać w ręce państwo [...], aby zrobić
w nim wreszcie porządek” [s. 41, 356]. Zachęcone tym wezwaniem rodaczki wykradają mężom ubrania, przebierają się w ich szaty, doklejają sobie brody, podstępem
biorą udział w zgromadzeniu ludowym i uchwalają przekazanie władzy sobie samym. Są przekonane, że gwarancją sukcesu ich rządów jest zaprowadzenie zupełnie
nowych zwyczajów: „jak nikt dotychczas nie czynił ni mówił” [s. 70]. W rozmowie
z Chremesem i Blepyrosem Praksagora wyjaśnia, że owe zwyczaje będą polegać na
wspólnym posiadaniu wszystkiego przez wszystkich. Wspólne miało być jedzenie,
ubranie, pieniądze, ziemia, nawet usługi, jakie jedna płeć winna drugiej. „Uczynię je
[kobiety] [...] wspólnymi dla mężczyzn i każda będzie mogła spać z każdym, i dzieci
będzie mógł każdy mieć z każdą”, tłumaczyła Praksagora [s. 74]. Wprowadzony zostanie zakaz donosicielstwa, nieprawdziwych zeznań, kradzieży, krzywdzenia innych
w jakikolwiek sposób [s. 68–69]. Jednym słowem, cytując słowa Pierwszej staruchy,
nastanie „władza ludowa” [s. 103]. Całość utworu utrzymana jest w żartobliwej formie, „do śmiechu”. Ani poeta, ani widzowie i czytelnicy nie brali tej historyjki na serio. Aktualny wówczas sens komedii sprowadzał się do refleksji, że to co mężczyźni
zrobili z Atenami osiągnęło punkt krytyczny. Czas najwyższy szukać dróg odwrotu,
bo w przeciwnym razie kobiety zaprowadzą swoje porządki.
Intencja taka niewątpliwie przyświecała także Bielskiemu. Sugeruje to uwaga zamieszczona przez wydawcę omawianego dzieła, Władysława Wisłockiego.
Podkreśla on mianowicie, że Sejm niewieści stanowi kontynuację wcześniejszych
chronologicznie satyr. Chodzi mianowicie o Sen majowy i Rozmowę baranów.
W pierwszym utworze Bielski ostrzega szlachtę przed niebezpieczeństwem nawałnicy tureckiej, wzywając ją do jednomyślności w kwestii zapewnienia bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego Rzeczpospolitej. W drugim głos swój kieruje do
wszystkich stanów, pomijając jedynie uciśnionych kmieci, którzy ponosili największe ciężary prowadzonych wojen. Dopiero widząc, że utwory te nie przemawiają
do umysłów adresatów zdecydował się napisać Sejm niewieści. Zdesperowany każe
w nim „mężom siedzieć doma i kądziel prząść, rządy zaś oddać w ręce pogłowiu
niewieściemu”7.
Podobną konkluzję należy odnieść do „Gobierno Reprezentativo y Constitucional
del Bello Sexo Español”. Z trzech pierwszych numerów czasopisma, jakie się zachowały, wynika że w rzeczywistości zawiera ono surową ocenę kolejnych rządów libeZ uwagi na to, że w prezentowanym tu artykule koncentrujemy się czterech źródłach, numery stron podajemy w tekście, nie w przypisach. Takie rozwiązanie wydaje się być funkcjonalne zarówno w odniesieniu do stosunkowo krótkiej satyry Bielskiego, jak niezbyt długich komedii Arystofanesa i obszernej pracy
Gonzáleza. Ta ostatnia składa się wprawdzie z trzech numerów, z których każdy ma oddzielną numerację,
ale w naszych rozważaniach odwołujemy się wyłącznie do najwartościowszego numeru pierwszego.
7
W. Wisłocki, Objaśnienia i słowniczek, [w:] M. Bielski, Satyry (Sen majowy, Rozmowa baranów, Sejm
niewieści), wyd. W. Wisłocki, Kraków 1889, s. 108.
6
ralnych wyrażoną w aspekcie feministycznym przez grupę rozpolitykowanych dam.
Posłużenie się tematyką kobiecą miało wzmocnić krytykę przeciwników skrajnej
prawicy liberalnej reprezentowanej przez Tomasza Gonzáleza. Chciał on pokazać,
że liberałowie usytuowani po lewej stronie sceny politycznej rządzą tak nieudolnie,
jakby robiły to kobiety8. Domyślamy się, że znakomita większość niewtajemniczonych czytelników czasopisma odbierała tylko jego zewnętrzną formę, drwiąc z arystokratek nieporadnie dyskutujących nad groźnymi dla kraju wydarzeniami. Zatem
periodyk ewidentnie ośmieszał kobiety, przestrzegając przed dopuszczeniem ich do
decydowania o losach państwa.
Czy również autorowi Sejmu niewieściego zależało na tym, aby nie tylko zganić
mężczyzn za brak jedności i nieudolność w rządzeniu, ale zakpić z dążeń kobiet
do władania bronią i zajmowania się polityką? M. Bielski pisał o tych aspiracjach
rzeczowo a równocześnie z humorem. Odnosi się wrażenie, że ufał w dzielność,
nieugiętość i waleczność niewiast, życząc im z głębi serca pomyślnej realizacji ich
zamierzeń. Jednak wątpliwe jest, aby wierzył, że faktycznie kobiety są zdolne do
przejęcia spraw państwa i jego obronności w swoje ręce. Pouczenia, jakie im dawał w tej materii pozostawiają sporo do myślenia. Na przykład instruował kobiety,
jak się buduje szańce, zdobywa zamki, jak należy obsługiwać armaty i władać bronią ręczną. Zalecał im spożywanie chleba, słoniny, serów, picie na czczo gorzałki,
zaś po obiedzie wody [s. 85–95]. Doprawdy, trudno sobie wyobrazić, by ówczesne
damy gotowe były do rezygnacji z wygodnego życia i poświęcenia się rzemiosłu
wojennemu, które wiązało się z wielkim wysiłkiem fizycznym, niebezpieczeństwem
i wyrzeczeniami. Za ironicznym podejściem do zagadnienia przemawia fakt, że satyra Bielskiego reprezentuje nurt literatury sowizdrzalskiej, która miała tendencję
do przedstawiania świata z przymrużeniem oka. Nie wiemy na pewno, czy Bielski
należał do grona pisarzy-antyfeministów, jak Sebastian Klonowicz, Wacław Potocki,
czy Wespazjan Kochowski. Natomiast znawcy przedmiotu zgodnie zaliczają Sejm
niewieści do satyr antyfeministycznych9.
Autorzy badanych dzieł rozpatrują fenomen kobiet garnących się do władzy
w powiązaniu z realiami danego kraju i epoki. Bohaterki Arystofanesa umieszczone są w kontekście wojen peloponeskich. Białogłowy Bielskiego na tle problemów
XVI-wiecznej Rzeczpospolitej, czyli zapewnienia państwu skutecznej obrony przed
wrogami zewnętrznymi (Tatarami, Kozakami i państwem Moskiewskim), powrotu
do macierzy Śląska i Prus oraz unii Polski z Litwą, a w polityce wewnętrznej kwestii
uregulowania relacji pomiędzy władzą monarszą a coraz bardziej samowolną szlachtą i magnaterią, egzekucji praw i dóbr, załamania się koniunktury gospodarczej,
kontrreformacji. Z kolei sejmujące Hiszpanki podczas obrad kortezów kobiecych
poruszają istotne problemy państwa związane ze skutkami upadku hiszpańskiego
imperium kolonialnego w Ameryce, transformacji od feudalizmu do kapitalizmu,
z podziałem społeczeństwa na zwalczające się wzajemnie ugrupowania liberałów
i absolutystów, zaś po śmierci Ferdynanda VII z walkami o tron, tzw. pierwszą woj8
9
I. Jiménez Morell, La prensa femenina en España (desde sus orígenes a 1868), Madrid 1992, s. 44–45.
K. Badecki, Wstęp [w:]: Polska satyra mieszczańska..., s. XV.
ną karlistowską. Jest tam również mowa o pierwszej konstytucji hiszpańskiej uchwalonej w roku 1812 oraz tej z 1837 roku podpisanej przez królową regentkę, Marię
Krystynę, matkę Izabeli II.
Satyrę Bielskiego rozpoczyna „Przemowa białychgłów do mężczyzn”. Niewiasty
skarżą się w niej na lekceważący stosunek mężczyzn do kobiet, nie doceniają walorów, jakimi obdarzyła je natura: urody, wdzięku, subtelności, trzeźwości umysłu,
umiarkowania w spożywaniu pokarmów. Główny zarzut dotyczy przekonania o niezdolności płci pięknej do aktywności publicznej. Białogłowy kategorycznie temu
zaprzeczają. W sytuacji, gdy „gnuśni” mężowie nie potrafią kierować sprawami państwa, za konieczne uznają włączenie się do decydowania „o dobrem spólnem naszem”
i zapowiadają utworzenie własnego rządu [s. 57]. W „Gobierno Reprezentativo” odpowiednikiem „Przemowy” jest manifest (okólnik) [s. 6–11] skierowany do Hiszpanek
przez Florentynę Mendozę, która wkrótce miała zostać wybrana na przewodniczącą
rządu kobiecego. Treści zawarte w manifeście pokrywają się z tym, o czym mówi
„Przemowa”. Florentyna występuje z ostrą krytyką rządów mężczyzn. Wytyka im
prywatę, skorumpowanie, czyli ową „gnuśność”, oskarża o doprowadzenie kraju
na skraj przepaści ekonomicznej. Boleje nad brakiem szacunku mężczyzn dla kobiet, nad traktowaniem ich jako istot drugiej kategorii, niezdolnych do sprawowania
władzy. W zakończeniu akcentuje, że Bóg obdarzył kobiety takim samym rozumem
i zdolnościami co mężczyzn. Wychodząc z takiego założenia, ogłasza uroczyście, że
niebawem powstanie rząd złożony wyłącznie z kobiet, działający zupełnie niezależnie od oficjalnych organów państwowych. Przemowa i manifest wprowadzają czytelnika w tematykę utworów. W analizowanych komediach greckich rolę taką spełniają przemówienia przywódczyń sejmujących pań. Lizystrata zrzuca w niej winę
za długotrwałą wojnę na lekkomyślnych mężczyzn. Wypomina im brak poczucia
odpowiedzialności za państwo [s. 132, 136]. Ta sama myśl przewija się przez mowę
Praksagory w Sejmie kobiet. Mówczyni podkreśla w niej dodatkowo osobistą troskę
o przyszłość Aten: „uciska mnie brzemię wielkich spraw państwa, które z trudem
dźwigam. Widzę, że ciągle rządzą nimi niegodni, a jeśli nawet któryś przez dzień
jeden pożytek przyniósł, to przez dziesięć – szkodę” [s. 40–41].
Tak więc, w Lizystracie, Sejmie kobiet, satyrze Bielskiego i w periodyku redagowanym przez Gonzáleza, rezolutne panie podjęły jednakową decyzję. Zapowiadały
rychłe utworzenie reprezentacji kobiet, czyli parlamentu. Arystofanes nazywa ją
zgromadzeniem ludowym, Bielski sejmem, González zaś dwuizbowymi kortezami.
Damy miały ambicje pokazania mężczyznom, że potrafią rządzić lepiej, skuteczniej
i niebawem doprowadzić do uporządkowania tego, co oni sami „nabałaganili”. To
był ich nadrzędny cel. Warto zaznaczyć, że pragnienie kobiet, aby ująć ster władzy
nie wypłynęło z egoistycznych ambicji, lecz zostało sprowokowane bezradnością
mężczyzn wobec wręcz katastrofalnej sytuacji, do jakiej doprowadzili kraj. W oburzonych tym faktem damach odezwał się patriotyzm oraz poczucie odpowiedzialności za losy ojczyzny10.
Podobną uwagę można odnieść do mieszkanek Osieku. Według relacji Doręby, za „bunt” żon przeciwko
ich mężom winę ponosili ci ostatni, ponieważ lekceważyli obowiązki rodzinne, w domu rządzili samowolnie i tyranizowali swe żony (A. Fredro, op. cit., s. 62–63).
10
Kolejny element wspólny dla omawianych źródeł to szczegółowe cele, jakie
wytyczyły sobie kobiety. Atenkom zależało na udowodnieniu, że mają swoją własną filozofię i sposoby kierowania zarówno państwem, jak i mężczyznami. Obok
rzeczywistej troski o losy Aten, odważne działania kobiet należy tłumaczyć chęcią
zakosztowania tego, czego odmawiali im mężczyźni, czyli władzy oraz przekonanie tych ostatnich, że w istocie bez kobiet niewiele są warci. Cele przyświecające
kobietom Bielski ujął w dwudziestu dwu artykułach zatytułowanych „Artykuły od
białychgłów podane” [s. 73–83]. Lektura „Artykułów” utwierdza w przekonaniu,
że cele te były bardzo konkretne i dotykały spraw najistotniejszych dla ówczesnej
Rzeczypospolitej. Bystre i rezolutne panie wyrażały troskę o integralność terytorialną państwa i zapewnienie obrony jego granic. Deklarowały gotowość wysłania
poselstwa kobiecego do Niemiec, aby przypomnieć tamtejszym władcom o bezpodstawnych roszczeniach do Prus i z prośbą o zwrot Śląska, „które polskie książęta
naonczas przepili” [art. IV, s. 74–75]. Zapowiadały wydelegowanie swych reprezentantek „do Moskwicina”, z żądaniem oddania zagarniętych przez Rosjan zamków
polskich. W razie odmowy zapowiadały surową zemstę – wzniecenie pożarów wsi
i miast [art. V, s. 75]. W ostatnim artykule wyrażały pragnienie połączenia Korony
i Prus Królewskich [art. XXI, s. 82–83]. Wystąpiły z postulatem utworzenia stałego wojska, powiększenia jego liczebności do 100 tys. żołnierzy i dopuszczenia
do służby wojskowej kobiet, [art. II, s. 74, art. VI, s. 75]. Nie miały przy tym najmniejszych wątpliwości co do talentów rycerskich płci pięknej, uważając, że nie
gorzej od mężczyzn potrafią władać bronią i okazywać męstwo na placu boju [art.
XVI i XVII, s. 80–81]. Ponadto zdradzały niepokój o rozwój gospodarczy Polski.
W obliczu nieustannych waśni pomiędzy królem a szlachtą na tle królewszczyzn,
wysunęły pomysł, aby właśnie kobietom zlecić pobieranie dochodów z dóbr królewskich [art. I, s. 73]. Apelowały o ochronę rodzimej wytwórczości poprzez wprowadzenie ograniczeń w imporcie towarów zagranicznych oraz postulowały potrzebę
ożywienia polskiej gospodarki: rolnictwa, rzemiosła i handlu [art. III, s. 74, art. XIII,
s. 78–79]. Zainteresowanie białogłów objęło sprawy życia codziennego, zwłaszcza
sytuację kobiet. Poruszyły kwestię ich edukacji, przewidując m.in. szkolenie wojskowe. Domagały się polepszenia ich kondycji prawnej i materialnej, rozszerzenia praw
do dziedziczenia majątków, zamiany posagu na gotówkę. Wzywały do odejścia od
zgubnej praktyki wychodzenia młodych panienek za mąż za mężczyzn w podeszłym
wieku. Natomiast gorąco namawiały młodych kawalerów do ożenku z posuniętymi
w latach matronami, w nadziei, że „swą statecznością ukrócą ich szaleńce” [art.
VII i VIII, s.76, art. XII, s. 78]. Występowały przeciwko osobom nieuczciwym oraz
niedomogom prawodawstwa polskiego, sugerując skuteczne karanie pierwszych
i usprawnienie drugiego [art. XIV i XV, s. 79]
W precyzowaniu kierunków działania Hiszpanki Gonzáleza były bardziej nieporadne niż Polki, ale nie mniej ambitne od Atenek. Dość powiedzieć, że przed
oficjalnym otwarciem kortezów kobiecych nie wytyczyły konkretnych celów, do
jakich miały dążyć. Ich uwaga skupiała się wtedy na sprawach organizacyjnych.
W pierwszej kolejności zadeklarowały wierność królowej Izabeli II, gotowość do
heroicznej obrony jej praw do tronu oraz całkowitą aprobatę dla konstytucji z 1837
roku [s. 9]. W wyborach do kortezów kobiecych miał obowiązywać cenzus wieku
i majątkowy. Czynne i bierne prawo głosowania przysługiwało wyłącznie kobietom
powyżej 35. roku życia, zdolnych do uiszczania comiesięcznej składki w wysokości pięciu realów. Zezwoliły, aby dyskusje parlamentarne odbywały się nie tylko
poprzez ustną wymianę opinii, ale także drogą pisemną (dla pań wyjątkowo „nieśmiałych”). Podejmowane uchwały miały być ogłaszane drukiem w postaci okólników i podawane do publicznej wiadomości. Wykluczyły wszelkiego typu protekcje
i intrygi [s. 15–16].
Natomiast wspomniane cele wyłaniały się dopiero podczas debat parlamentarnych. Ich przebieg był niezwykle chaotyczny z powodu zadziwiającego wręcz gadulstwa dam. Przewodnicząca kortezów, Florentyna Mendoza z trudem kierowała
obradami, poddając tematy do dyskusji. Wśród omawianych zagadnień znalazły się
i te o znaczeniu kluczowym dla państwa. Na przykład panie zastanawiały się nad
sposobami złagodzenia społecznych skutków dezamortyzacji, czyli przeprowadzonej
w 1836 roku na szeroką skalę przez ówczesnego premiera Juana Álvareza Mendizábala polityki przejmowania przez państwo i wystawiania na sprzedaż dóbr „martwej
ręki” [s. 17, 34–35, 45 i in.]. Propagowały rozwój filantropii, szczególnie wśród wdów
i sierot oraz dotkniętych dezamortyzacją zakonnic [s. 66, 71 i in.]. Zwracały uwagę
na konieczność ożywienia tkwiącej w regresie gospodarki hiszpańskiej. Wystąpiły
z propozycją sprowadzenia z Francji fabrykantów tkanin, oferowania im wysokich zarobków w zamian za podjęcie działań na rzecz intensyfikacji włókiennictwa
w Hiszpanii. Dostrzegały potrzebę uzdrowienia finansów publicznych poprzez odpowiednią politykę podatkową oraz zbilansowanie dochodów i wydatków [s. 68–69].
Wypowiadały się na temat wykorzystania potencjalnych możliwości rozwoju hiszpańskiego rolnictwa [s. 136, 171], budowy kanałów nawadniających, dróg i linii kolejowych [s. 172]. Chciały także doprowadzić do zgody i współpracy władzy świeckiej i kościelnej [s. 22 i in.] oraz do szybkiego zakończenia wieloletnich sporów
o tron pomiędzy karlistami a zwolennikami Izabeli II [s. 156–178 i in.].
Postulaty te były ze wszech miar trafne. Fakt, że pojawiły się one na wokandzie
to przede wszystkim zasługa przewodniczącej. To ona uświadamiała swym koleżankom problemy czekające na rozwiązanie. Bez jej sugestii i zdrowego rozsądku z całą
pewnością sesje kortezów zamieniłyby się w spotkania towarzyskie. Rzecz w tym,
że dobre intencje dam kontrastowały z ich głęboką ignorancją polityczną. Wiedząc
o trudnym położeniu kraju chciały podjąć energiczne działania na rzecz uzdrowienia
sytuacji i sądziły, że potrafią stanąć na wysokości zadania. Były przekonane, że do
osiągnięcia sukcesu wystarczy postępować nie w zupełnie nowy sposób, jak Atenki,
ale odwrotnie niż to robią politycy-mężczyźni. Tak więc skoro ówczesne władze
narzucały wysokie kontrybucje, kobiety postanowiły je zmniejszyć, były rozrzutne
i lekką ręką wydając pieniądze z budżetu państwa, zamierzały wprowadzić oszczędności itd. Ponadto przyjęły lekceważone przez polityków zasady: poszanowania prawa, religii katolickiej, jednomyślności w podejmowaniu decyzji, niedopuszczenie do
rozłamu i unikanie prywaty [s. 34–35, 53–54, 66]. Mimo to, wbrew własnej woli,
szybko zaczęły popełniać te same błędy co mężczyźni. Kiedy Florentyna Mendoza
prosiła o ustalenie projektu służącego dobru publicznemu, podniosła się wrzawa
i każda dama osobno zaczęła podawać własne propozycje. Niedorzeczność zgłaszanych wniosków świadczyła o złym pojmowaniu zwrotu „dobro publiczne”. Jedna
z parlamentarzystek wysunęła postulat wybudowania dwunastu nowych mostów, po
to tylko, aby po zamknięciu kortezów ona i pozostałe uczestniczki obrad mogły
wygodnie powrócić do swych posiadłości. Inna uznała za sensowne wystawienie
pomnika z brązu na cześć Florentyny Mendozy, jako założycielki rządu kobiecego
[s. 98]. Padła też propozycja zorganizowania oddziału złożonego ze stu tysięcy
kobiet celem definitywnego rozprawienia się z mężczyznami w przeciągu sześciu
miesięcy [s. 46, 55, 97, 125]. Rozgadane panie odmawiały posłuszeństwa swej przewodniczącej również w kwestii spotkań w większym gronie poza salą obrad. Nie
zdawały sobie sprawy, że w istocie chodziło o uniknięcie niebezpieczeństwa rozłamu
w rządzie, a nie odbieranie im wolności osobistej [s. 107–113, 120–123 i in.].
W przeciwieństwie do pewnych siebie Hiszpanek, Atenki i Polki zdawały sobie
sprawę z braku doświadczenia w kierowaniu sprawami państwa, z tego, że jeszcze
wiele powinny się nauczyć. Kiedy Lizystrata oświadczyła, że mieszkanki Beocji
i Peloponezu wspólnie ocalą Grację, Kleonika zapytała zdziwiona: „Cóż my możemy dokonać mądrego, świetnego, siedząc w domu wystrojone, umalowane, w szafranowych sukniach fałdzistych, luźnych i pięknych sandałkach?” [s. 107]. Podobnie
zareagowała jedna z kobiet na wezwanie Praksagory, aby Atenki „przechwyciły ster
państwa”. Stwierdziła mianowicie, że zdobyć władzę nie jest trudno, „najgorszy ten
brak doświadczenia!” [s. 35]. „Włosy długie, rozum krótki mamy”, przypominała Konstancya z satyry Bielskiego [s. 65]. Mimo wspomnianych kompleksów kobiety liczyły na swój „zdrowy rozsądek”, rzeczowość, samozaparcie. „Jestem tylko
kobietą, ale mam zdrowy rozum; przyroda obdarzyła mnie sądem i rozsądkiem”,
powiedziała podczas przemówienia Lizystrata [s. 35]. Kobiety wierzyły, że w roli
parlamentarzystek i tak wypadną lepiej niż skorumpowani mężczyźni. Nieudolność
„płci brzydkiej” miała działać na ich korzyść. Polki największą nadzieję pokładały
w Bogu, który im „dał języki, abyśmy mówiły, Przeto głowę z rozumem, abyśmy
radziły. W tej mierze nas stanowi, jak męże sposobił, Swemi wielkimi dary nas dobrze ozdobił” [s. 66].
Hiszpanki trwoniły czas na roztrząsaniu kwestii niewiele mających wspólnego
z polityką. Chwilami debaty w kortezach przybierały postać polemik wokół wzajemnych relacji obu płci, ich niższości, równości, wyższości, względnie odmienności
i roli w społeczeństwie. Dochodziło do kłótni i przegadywanek pomiędzy obrończyniami i przeciwniczkami mężczyzn. Po stwierdzeniu Señory Martinez, że kobiety
niewiele znaczą bez mężczyzn, zareagowała Señora Rodriguez. Oskarżyła swą rozmówczynię o zbytnią sympatię względem płci przeciwnej, przejawiającą się m.in.
w wyłączeniu kobiet z grona gości zapraszanych przez Panią Rodriguez na organizowane w jej domu tertulie [s. 24]. Gorącą temperaturę dyskusji podnosiły dodatkowo
dwie damy, z których jedna rzuciła pomysł zmuszenia mężczyzn do wykonywania
prac uważanych za typowo kobiece, druga zaś wyraziła wręcz pragnienie pozamykania ich w klatkach i przekazania kluczy kobietom [s. 146].
Również w satyrze Bielskiego panie otwarcie mówią co myślą o mężczyznach.
Robią to w kontekście tematów politycznych i nie tylko, akcentując rozbieżność
pomiędzy panującymi stereotypami a rzeczywistością. Podobnie jak w przypadku
Hiszpanek, także wśród Polek były zwolenniczki stosunków patriarchalnych i tradycyjnego podziału ról. W rozmowie z Beatą Kataryna stwierdza, że skoro mężczyźni
są niewiernymi małżonkami, zaniedbują swe obowiązki wobec rodziny i państwa,
skoro się upijają, lekceważą samego króla, nie dochowują mu wierności, to najlepszym wyjściem będzie, jak zastąpią swe żony w domu, aby te mogły się zająć
polityką. Beata staje po stronie Kataryny. Zauważa, że w praktyce żony mają wpływ
na postawy polityczne mężów, ponieważ ci zasięgają ich zdania przed udaniem się
na sejm. Tak właśnie czynił małżonek Beaty [s. 60] oraz Konstancyi, której pyskata
Kataryna nie omieszkuje wygarnąć: „Więcej ty mu panujesz, niż kiedy on tobie;
A nie wierzę, abyś go miotłą nie bijała, I wotum do rady sama nie pisała” [s. 62].
Dominację Beaty nad mężem potwierdza Polixena. Według relacji Polixeny, Beata
zniewoliła męża do tego stopnia, że ten nie śmie na nią powiedzieć marnego słowa
i toleruje wszystkie wybryki małżonki. „Gdy mu kradnie pieniądze, oko mu zasłoni.
Kiedy się nań rozgniewa, nazywa go smrodzie, [...] Spadnie na łeb nieborak, nie
wie, co się dzieje, Pani rzekomo żałuje, a z niego się śmieje” [s. 66]. Przeciwną
opcję reprezentuje Ludmiła, która – usiłując zmienić ton dyskusji przypomina koleżankom, że władzę mężczyzn nad kobietami sankcjonuje Biblia i nikt nie ma prawa
tego zmieniać: „Samo przyrodzenie okazuje, iż mąż żenie zawżdy rozkazuje. Pisze
Mojżesz i drudzy prorocy, iż żona jest w swego męża mocy; Mężowie są naszy
gospodarze” [s. 62].
Z podobnymi dylematami borykały się Atenki. Jednak większość okazywała
zdecydowany sprzeciw wobec uprzywilejowania i przewagi mężczyzn. Swą postawę argumentowały faktyczną dominacją nad swymi małżonkami, których potrafią
przechytrzyć niemal na każdym kroku i którzy, wbrew powszechnemu przekonaniu,
zdradzają tendencję do uległości względem kobiet.
Atenki i Polki grzeszyły nie mniejszą gadatliwością, jak ich hiszpańskie „siostry”. Lizystrata i Praksagora, tak samo jak Florentyna Mendoza bezustannie prosiły o ciszę i spokój. Bohaterki Sejmu niewieściego miały świadomość tej wady
i raz po raz strofowały się nawzajem, aby przejść od pogawędek towarzyskich „do
rzeczy”, czyli do tworzenia sejmu kobiecego [s. 64, 67]. Należy podkreślić, że właśnie ta cecha, od wieków przypisywana bardziej kobietom niż mężczyznom, została
mocno wyeksponowana w każdym z analizowanych źródeł. Sceny z rozbrykanymi,
hałasującymi, plotkującymi i rozmawiającymi o mało istotnych dla kraju sprawach
prywatnych parlamentarzystkami można odebrać jako jeden z argumentów przemawiających za tym, że pomimo dobrych chęci, jednak nie powinny zabierać głosu
w sprawach publicznych.
W satyrze Bielskiego i w periodyku Gonzáleza kobiety są przedstawione jako
obrończynie religii katolickiej i Kościoła katolickiego. Na gruncie polskim pobożność kobiet znajduje uzasadnienie w działalności władz państwowych i kościelnych
prowadzonych w duchu kontrreformacji. Posłanki udające się do „Polskiej Ziemi,
Matki naszej” z prośbą o poparcie dla zwołania sejmu kobiecego wznoszą modły
do Trójcy Świętej i Ducha Świętego. Pokładają ufność w Bogu, że skutecznie wesprze ich szlachetne dążenia [s. 69–70]. W odniesieniu do XIX-wiecznej Hiszpanii,
przypisywanie kobietom wspomnianej misji, to rezultat upadku pozycji materialnej i autorytetu Kościoła hiszpańskiego, laicyzacji życia, odchodzenia od wiary,
zwłaszcza mężczyzn angażujących się w politykę. W periodyku redagowanym przez
Gonzáleza kobiety występują w roli stróża ogniska domowego (ángel del hogar),
którego głównym zadaniem było czuwanie nad moralnością i religijnością rodzin,
a przez to całego społeczeństwa. Dzięki nim miało nastąpić zahamowanie procesu
laicyzacji i antykościelnej polityki rządu. Parlamentarzystki akceptowały taką misję.
Señora Florentyna Mendoza deklarowała gotowość udzielenia pomocy materialnej
duchownym dotkniętym skutkami dezamortyzacji. Wyrażała też nadzieję, że właśnie
dzięki kobietom zostanie uratowana religia katolicka: „my jeszcze nie utraciłyśmy
religii, jak wielu mężczyzn. Nie wykluczam więc, że dzięki kobietom zostanie uratowana zarówno religia jak ojczyzna” [„nosotras no hemos perdido aun la religión,
como la perdieron muchos hombres. No tengo, pues, por imposible que tanto la religion como la pátria se hayan de salvar por nosotras”] [s. 65 i in.]. Także Arystofanes
przypisuje bohaterkom swych komedii pobożność. Mieszkanki Aten uczęszczają do
świątyni na modlitwy, zwracają się do bogów w trudnych chwilach, liczą na ich
pomoc i opiekę.
Pomiędzy polskimi posłankami oraz hiszpańskimi parlamentarzystkami nie ma
zupełnej równości. Bielski i González dzielą je, ale nie według pochodzenia społecznego, lecz wieku i stanu cywilnego. Bielski daje pierwszeństwo mężatkom. To
one rozpoczynają głosowanie nad „Artykułami” [s. 73]. Wychodzi bowiem z założenia, że właśnie kobietom zamężnym, nie pannom ani wdowom: „wszystko przystoi,
rozum, statek, sprawa, mając w tem doświadczenie z mężów i u prawa” [s. 71].
Według Gonzáleza największe poważanie należy się wdowom, z racji ich wieku,
stateczności, doświadczenia życiowego i rozwagi. Dla wdów rezerwuje wszystkie
miejsca w senacie, izbę deputowanych oddając pieczy panienek i mężatek. Tym
ostatnim zarzuca roztargnienie, wygórowane ambicje, egoizm i nieumiejętność milczenia [s. 19]. Takich podziałów nie ma wśród Atenek. Na zgromadzenie ludowe
skrzyknięte przez Lizystratę i Praksagorę przybyły wszystkie bez wyjątku i były
traktowane jednakowo.
Z przeprowadzonej analizy wynika, że pomimo różnicy czasowo-przestrzennej
badanych źródeł można się w nich dopatrzyć wspólnych elementów. Przede wszystkim mają dwa podteksty: zgodny co do słowa i przenośny, które wzajemnie się przenikają i uzupełniają. Pierwszy odzwierciedla ironię, drugi przestrogę. Odbierając ich
treść w sposób dosłowny pytamy o to, co się kryje pod zewnętrzną formą. Kiedy zaś
odczytujemy sedno, myślimy o formie przekazu, w jakim stopniu jest ona pomocna
w odgadnięciu i zrozumieniu głębi. Doszliśmy do przekonania, że łączy je ukryta
myśl przewodnia, którą jest nieudolność mężczyzn w rządzeniu państwem. W związku z tym wydaje się, że najważniejszym zamierzeniem Arystofanesa, Bielskiego
i Gonzáleza było nakłonienie czytelników do refleksji nad sposobem usprawnienia
władzy. Aby uświadomić im wagę problemu podsunęli zaskakującą i wręcz groteskową w ówczesnych czasach myśl dopuszczenia kobiet do rządów. Wyjątkowy
humor i trafna ironia cechuje zwłaszcza komedie Arystofanesa. Wszystko w nich
jest do śmiechu. Serio jest tylko szyderstwo. Z pozoru wydaje się, że poeta stał
po stronie swych walecznych bohaterek. W obydwu utworach odnoszą one bowiem
sukces. Doprowadzają do podpisania pokoju i przejmują sprawy publiczne w państwie, zmuszając przy tym do uległości mężczyzn. Jednak, gdy z uwagą prześledzimy zachowanie się kobiet, ich sposób myślenia i mówienia o rozmaitych sprawach
dotyczących polityki i życia codziennego, jawią się przed nami jako istoty targane
namiętnościami, niestałe w uczuciach i porywcze. Arystofanes wytyka im uleganie rozmaitym żądzom, słabość do wina, brak solidarności w swoich wzajemnych
stosunkach, łamanie przyrzeczeń, bezprawne opuszczanie domu, szczególnie nocą.
Nawet, gdy podjęte przez Atenki działania są skuteczne, w ostatecznym rozrachunku przynoszą większe szkody kobietom niż mężczyznom. W sferze obyczajowej
Arystofanes stawia je na równi z „płcią brzydką” i twierdzi, że żadną miarą nie zasługują na piastowanie nowej władzy, do jakiej pretendowały. Zatem, skoro autorzy
omawianych utworów zgodnie uznali, że sejmujące kobiety nie bardzo się nadają do
polityki, to gdzie szukać wyjścia? Dylemat pozostawili nierozstrzygnięty.
Jedno jest pewne – Arystofanes, Bielski, ani González nie mogli przewidzieć,
że kreowana przez nich „komedia” z niewiastami aspirującymi do wypowiadania
się w kwestiach dotyczących polityki i obronności państwa oraz wizja zmiany tradycyjnego podziału ról kobiet i mężczyzn w przyszłości stanie się powszechnie akceptowaną rzeczywistością. W tamtych czasach było to niezwykle trudne, a zwykle
wręcz niemożliwe do przyjęcia. W Grecji okresu przedhelleńskiego (przed IV w.
p.n.e.) kobiety znajdowały się poza nawiasem życia publicznego. Miały opiekuna
(kyrios), w postaci ojca, małżonka, a w przypadku wdów był to pełnoletni syn lub
zięć. Opiekun reprezentował je wobec władz i bez niego nie mogły wykonywać poważniejszych czynności prawnych. Najwyżej w hierarchii stały mężatki. Greczynki
całe życie spędzały w domu. Zajmowały się tam prowadzeniem gospodarstwa rodzinnego, a nierzadko kształciły się, uprawiały muzykę, poezję i sport. Mogły rozwijać swe zdolności i brać udział w życiu towarzyskim, ale ich rola polityczna,
przynajmniej teoretycznie, była zerowa. Zakazu mieszania się niewiast do polityki
surowo przestrzegano. Wszelkie wystąpienia na szerszym forum były skrupulatnie
kontrolowane przez specjalnych urzędników. W Syrakuzach, kolonii greckiej, bez
ich zezwolenia kobietom nie było wolno opuszczać domu11.
W epoce nowożytnej, zarówno w Polsce, jak w Hiszpanii, w badanych okresach sporadycznie pojawiały się głosy na rzecz chociaż częściowej emancypacji,
czy nawet równości płci (np. Andrzej Glaber12, Benito Jerónimo Feijóo13, Leandro
Ibidem, s. 103, 111.
Z. Kuchowicz, Wizerunki niepospolitych niewiast staropolskich XVI–XVIII wieku, Łódź 1974,
s. 27–32 i in.
11
12
Padre Fray Benito Jerónimo Feijóo y Montenegro, Tearto Crítico, [w:] Obras escogidas del Padre Fray
Benito Jerónimo Feijóo y Montenegro, Biblioteca de Autores Españoles, t. 56, Madrid 1952, s. 57–58.
13
Fernández Moratín14 oraz anonimowi autorzy rozmaitych dyskursów literackich
i wierszy satyrycznych), ale mało kto brał je na poważnie. Przy końcu XVI wieku pozycja społeczna kobiety w Polsce i w pozostałych krajach europejskich była
bardzo niska. Jedynie przedstawicielki sfer arystokratycznych i dworskich miały
szansę na zdobycie roli dominanta w rodzinie oraz wpływu na bieg spraw politycznych (dość wspomnieć Barbarę Radziwiłłównę, Annę Wazównę, a w wieku XVII
królowe – Ludwikę Marię i Marysieńkę Sobieską, czy panny z ich fraucymeru).
Faktyczny, chociaż zakulisowy, udział kobiet w polityce powiększał się z biegiem
czasu, zwłaszcza w Oświeceniu, ale wciąż zjawisko to występowało jedynie w wąskim kręgu elit15. Pojedyncze kobiety z kół wielkopańskich działały zwykle w pojedynkę, nie łączyły się w większe grupy, a więc nie stanowiły potencjalnego zagrożenia. Na zorganizowany ruch kobiecy trzeba będzie poczekać do drugiej połowy XIX
i początków XX wieku.
Natomiast w Hiszpanii doby transformacji, miejsce i rola kobiet w rodzinie
i w społeczeństwie niewiele różniła się od tej z czasów feudalnych. W świetle przepisów prawnych Hiszpanki nadal nie posiadały żadnych uprawnień politycznych
oraz były odsunięte od funkcji i urzędów państwowych. Wyjątek stanowiły królowe i regentki, które mogły sprawować władzę, uczestniczyć w życiu publicznym
i zajmować się polityką. Kobietom nie przysługiwało prawo interwencji w życie
publiczne ani pojedynczo, ani w imieniu grupy. Nie miały praw obywatelskich
i jako obywatelki bierne były reprezentowane przez mężczyzn. W Hiszpanii nie dostrzegano potrzeby słuchania tego, co kobiety mają do powiedzenia w kwestiach
publicznych. Kobiety, które odważyły się na oficjalne ujawnianie swych opinii politycznych były źle widziane, nawet jeżeli w ich imieniu wypowiadał je mężczyzna.
Wykluczenie Hiszpanek z życia publicznego i polityki miało miejsce wówczas, gdy
w innych krajach kobiety zaczęły otwarcie domagać się swych praw (Deklaracja
Praw Kobiety i Obywatelki autorstwa Olimpii de Gouges z 1791 roku – Francja,
poglądy M. Wollstonecraft – Anglia). W Hiszpanii nie znano popularnych we Francji
w dobie rewolucji klubów feministycznych i obojętnie potraktowano Deklarację
z Seneca Falls z 1848 roku, w której kobiety amerykańskie żądały dla siebie praw
konstytucyjnych. Równość w rozumieniu pierwszych liberałów wcale nie oznaL. Fernández de Moratín, La comedia nueva. El si de las niñas, Madrid 1968; El Barón, [w:] Obras
completas de Leandro Fernández de Moratín, Biblioteca de Autores Españoles, t. II, Madrid 1944,
s. 374–392; El médico a palos, ibidem, s. 461–474; El viejo y la niña, ibidem, s. 337–355; Mojigata,
ibidem, s. 393–417; La escuela de los maridos, ibidem, s. 442–459.
15
Z. Kuchowicz, Obyczaje staropolskie XVII–XVIII wieku, Łódź 1975, s. 152–153. W tym miejscu warto wspomnieć o hrabiance Amelii z Brühlów Mniszchowej, „rozpolitykowanej damie”, jak nazywa tę
niezwykłą damę Jerzy Michalski, kobiecie, dla której polityka była prawdziwą pasją. To za jej sprawą
dwór Mniszchów w Dukli stał się jednym z głównych centrów intryg i opozycji przeciwko królowi,
Czartoryskim i lansowanym przez nich reformom. Dość powiedzieć, że Amelia osobiście bardzo mocno
zaangażowała się w opracowywanie tajnych planów zmiany ustroju Rzeczypospolitej, jakie miały nastąpić w wypadku objęcia władzy przez konfederację barską (J. Michalski, Gdyby nami rządziły kobiety.
Poglądy Amelii Mniszchowej na reformę Rzeczypospolitej, [w:] Wiek XVIII, Polska i świat. Księga poświęcona Bogusławowi Leśnodorskiemu, Warszawa 1974, s. 141–153).
14
czała rzeczywistej równości pomiędzy ludźmi, ani tym bardziej pomiędzy płciami.
Konstytucja z 1812 roku nie mówiła o równych prawach politycznych czy cywilnych
dla wszystkich mieszkańców państwa, lecz o prawach jednakowych dla wszystkich
regionów, dla całej Hiszpanii. El „Reglamento” para el Gobierno interior de las
Cortes z 24 listopada 1810 roku (rozdział I, art. 3) zabraniał kobietom wchodzenia
na galerie sali posiedzeń i przysłuchiwanie się obradom Kortezów. Zarządzenie to
z aplauzem przyjęło liberalne czasopismo „El Conciso”. Akceptowało ono również
postanowienie parlamentu z dnia 26 września 1810 roku o zakazie obecności kobiet
w budynku Kortezów. Jednocześnie rozważano dylemat, czy kobiety są przygotowane do bycia obywatelkami, do tego, aby świadomie wypowiadać się w sprawach politycznych. Ze swej strony Hiszpanki były bardzo słabo zainteresowane zdobyciem
obywatelstwa politycznego. Nawet w drugiej połowie XIX w. do wyjątków należały
Concepción Arenal i Emilia Pardo Bazán, które walczyły o ciudadanía sin exclusiones (obywatelstwo bez wykluczeń). Jednak obie na pierwszym miejscu stawiały
podniesienie godności kobiety, wzrost jej świadomości politycznej oraz rozszerzenie
uczestnictwa w działalności społecznej i pracy zarobkowej. Natomiast nie zajmowały
się kwestią dopuszczenia kobiet do głosowania16. Jest znamienne, że jeszcze w 1931
roku, podczas dyskusji na ten temat Victoria Kent twierdziła, że wśród Hiszpanek
nie ma takich, które byłyby zdolne do oddania samodzielnego głosu, bez sugerowania się podszeptami męża lub spowiednika17. Paradoksem wydaje się również, że
w badanej epoce rosła różnica pomiędzy sytuacją prawną kobiet z okresu Oświecenia
i transformacji, na niekorzyść tych ostatnich. W ancien régimen nierówność prawna
wynikała bowiem z urodzenia, w społeczeństwie klasowym zaś wyznacznikiem pozycji społecznej był pieniądz (cenzus majątkowy). Kobiety, posiadając bardzo ograniczone możliwości bogacenia się oraz dysponowania swym majątkiem, nie mogły
zyskiwać praw politycznych. Zdobywali je natomiast mężczyźni. W związku z tym
rosła różnica prawna zarówno pomiędzy kobietami i mężczyznami, jak kobietami
z okresu wcześniejszego, a tymi żyjącymi w epoce liberalnej18.
Przekonanie o tym, że polityka i sfera publiczna są zarezerwowane wyłącznie
dla mężczyzn utrwalała – obok prasy – literatura hiszpańska. Romantycy z ironią
pisali o damach na siłę garnących się do polityki. W komedii Muérete y verás, wystawionej po raz pierwszy w 1837 roku, Manuel Bretón de los Herreros ukazał dwie
siostry Jacintę i Izabelę, które z zapałem śledziły doniesienia z frontu podczas trwaM. Ortega López, La Novísima Recopilación: la exclusión política de las mujeres, [w:] También somos
ciudadanas, Madrid 2000, s. 161–169; I. Pérez Molina, Las mujeres ante la ley en la Cataluña moderna,
Granada 1997, s. 127–129.
17
I. Cabrera Bosch, Ciudadanía y género en el liberalismo decimonónico español, [w:] También somos
ciudadanas..., s. 175–176, 191–193; G. Espigado Tocino y A.M. Sanchez Alvarez, Formas de sociabilidad femenina en el Cádiz de las Cortes, [w:] XII Jornadas de Investigación interdisciplinaria desde el
ámbito privado, Instituto Universitario de Estudios de la mujer. Universidad Autónoma de Madrid 1999,
s. 233.
18
P. Cepeda Gómez, La situación jurídica de la mujer en España durante el Antiguo Régimen y régimen
liberal, [w:] Actas de las cuatras jornadas de investigación interdisciplinaria. Ordenamiento jurídico
y realidad de las mujeres. Siglos XVI a XX, Madrid 1986, s. 183.
16
jącej wojny karlistowskiej. Wywoływało to oburzenie ze strony ich brata Froilana,
który ganił Izabelę, twierdząc, że czyta bzdury podawane w gazetach jednocześnie
zaniedbując obowiązki domowe19.
Podobne opinie propagowali polscy pisarze, zwłaszcza XVII-wieczni kaznodzieje. Ksiądz Fabian Birkowski utrzymywał wprawdzie, że kobieta może brać udział
w życiu publicznym, chodzić na wojnę i pełnić rolę doradcy swego męża w sprawach dotyczących polityki, ale w żadnym wypadku obejmować funkcje kierownicze
– ani w rodzinie, ani w państwie20.
Jeżeli nawet dopuszczano ograniczone formy aktywności kobiet w polityce,
przyzwolenie to zawężano do przedstawicielek elity. Potwierdzenie tego faktu znajdujemy w dwóch analizowanych źródłach. Zwróćmy uwagę, że kobiety z Sejmu białogłowskiego, Sejmu panieńskiego i Gwałtu co się dzieje wywodzą się ze środowiska
mieszczańskiego i wiejskiego. Natomiast panie z Sejmu niewieściego i z „Gobierno
Reprezentativo” to wyłącznie przedstawicielki elit: szlacheckiej (u Bielskiego), arystokratycznej i burżuazyjnej (u Gonzáleza). Nie jest wykluczone, że poprzez taki
dobór bohaterek Bielski i González chcieli zasugerować, iż podczas gdy do objęcia władzy nad mężczyznami jest zdolna każda kobieta, bez względu na kondycję
społeczną, sprawami państwa mogą się zajmować wyłącznie niewiasty z wyższych
sfer. Był to zatem wyraz akceptacji dla rzeczywistego stanu. Stwierdzenie to nie
odnosi się do Atenek, które, jak wiemy, niemal wszystkie, bez względu na miejsce
zajmowane w hierarchii społecznej, przybyły tłumnie na sejm zwołany przez ich
przywódczynie i każda chciała zabrać głos.
Na zakończenie wypunktujmy niektóre cechy decydujące o odmienności badanych tekstów. Okazuje się, że jest ich niewiele i sprowadzają się zasadniczo do:
1. Formy i struktury wypowiedzi. Dzieła Arystofanesa należą do popularnego w starożytności gatunku literackiego, czyli komedii. Lizystrata i Sejm kobiet są
utworami scenicznymi. Pod względem zawartości Sejm kobiet dzieli się na dwie
wyraźne części: w pierwszej przeprowadzenie pomysłu, w drugiej jego rezultaty
i zakończenie całości rozpasanym tańcem [s. 24]. Utwór Bielskiego jest satyrą.
Składa się „Przemowy białychgłów do mężczyzn” [s. 57] oraz z „Syemu niewieściego”, który przedstawia przebieg rozmowy siedmiu pań na temat celowości utworzenia samodzielnego rządu kobiecego. Podczas tej „narady” niewiast dochodzi do
sformułowania pisemnej prośby do „Księżnej [...] Polskiej Ziemi, matki naszej”
o zwołanie walnego sejmu [s. 68–69]. Prośbę ta przedstawiają wyłonione w drodze
głosowania posłanki, „Matka Polska” daje odpowiedź [s. 69–70], po czym zostają jej
zaprezentowane „Artykuły od białychgłów podane” [s. 73–83]. Na koniec „Matka
Ziemia Polska uczy białegłowy walczyć” [s. 85–95]. Wreszcie tekst zamieszczony
w „Gobierno Reprezentativo” stanowi obszerny, bo liczący ponad czterysta stron,
artykuł prasowy, opublikowany w trzech kolejnych numerach, podzielonych na sześć
części, zawierających szczegółowe sprawozdania z sześciu sesji parlamentarnych.
19
20
M. Bretón de los Herreros, Muérete y verás, [w:] Teatro, Madrid 1928, s. 37–38.
M. Petzówna, Prawo i państwo w kazaniach X. Fabiana Birkowskiego, Warszawa 1938, s. 107.
Całość poprzedza wspomniany wyżej manifest Florentyny Mendozy do Hiszpanek,
mających wejść w skład żeńskich kortezów.
2. Prezentacji odmiennego wzorca kobiety, usiłującej zdobyć wpływ na losy
państwa. U Arystofanesa jest to model kobiety-oratora, zapewne nie tylko przez
wzgląd na wrodzone zdolności krasomówcze niewiast. Pamiętajmy, że w starożytnej Grecji i Rzymie właśnie mówcy kształtowali nastroje polityczne opinii publicznej, dochodzili do wysokich urzędów i tą drogą stosunkowo łatwo osiągali wpływ
na bieg spraw państwowych. Bielski kreuje obraz kobiety-żołnierza, ponieważ dla
Rzeczypospolitej drugiej połowy XVI wieku najistotniejszą kwestią była skuteczna
obrona państwa przed wrogami zewnętrznymi. González tworzy wizerunek kobiety-parlamentarzystki, jako że w czasach mu współczesnych losy Hiszpanii ważyły się
w Kortezach.
3. Poruszania tematów odrębnych, wynikających ze specyfiki kraju i epoki.
W przypadku Hiszpanii I połowy XIX wieku będzie to np. problem różnic regionalnych (językowych, prawnych) oraz budzenia się poczucia tożsamości narodowej wśród mężczyzn i kobiet [s. 25–26, 76–88, 116–117 i in.]. W Rzeczypospolitej
szlacheckiej częste odwoływanie się przy różnych okazjach do starożytności w poszukiwaniu wzorów do naśladowania i analogii (przypomnienie, że w starożytnej
Grecji i Rzymie zdarzały się kobiety, które uczestniczyły w kampaniach wojennych
i zdobywały wpływ na decyzje polityczne [s. 61–64]). Natomiast w Grecji V–IV w.
p.n.e. i w ogóle w świecie starożytnym, panowała swoboda obyczajowa. Komedie
Arystofanesa mocno akcentują wątek erotyczny. Autor daje do zrozumienia, że obie
płcie nie potrafią się bez siebie obejść m.in. przez wzgląd na potrzebę fizycznego
obcowania ciał. Pojawiające się na scenie Atenki, sejmikujące o polityce i plotkujące
o sprawach życia codziennego nie ukrywają, że są lesbijkami.
4. Arystofanes przedstawia reakcje mężczyzn na oryginalny „wybryk” kobiet,
czego nie robią Bielski ani González. Ateńczycy nieustannie narzekają na kobiety,
ganią je i wymyślają nań, ale mają świadomość, że to one rządzą w domu i w mieście. W rzeczywistości Ateńczycy boją się swych kobiet i dochodzą do wniosku,
używając słów Chóru Starców z czwartego epejsodionu, że: „Ani z nimi, łotrzycami,
ani bez nich, łotrzyc, żyć” [s. 161].
The World “Upside Down” – Irony, Caution, Reality.
A Literary Presentation of Women Aspiring to Govern the State
Abstract
The article is a comparative study of Lysistrata (411 B.C.) and Women in Parliament
(391 B.C.) – comedies by Aristophanes, Feminine Parliament (ca. 1569) – a work by
Marcin Bielski, and Gobierno Reprezentativo y Constitucional del Bello Sexo Español –
a liberal Spanish periodical from 1841. Those works present a literary vision of the partici-
pation of women in public life, as well as the feminine desire to seize power over men. The
hidden main idea is criticism of the government exercised by men, and search for ways to
improve it. The idea of admitting women to politics is not to be understood as a proposal to be
realized in practice, but as a humoristic warning. If men do not unite to save the state, women
will start to rule them, and having a meagre knowledge of politics and diplomacy, they will
bring the state to a downfall. Everything will stand upside down then: women will take over
men’s jobs, and men – women’s. Thus, the studied texts have two complementary implied
meanings: literal and figurative. The first one reflects an irony, and the second one a caution.
Women wanted to rule through the parliament elected among them. It is worth noting that the
aspiration of women to take over the helm did not follow from their egoistic ambitions, but
it was provoked by men’s incompetence in the face of the really catastrophic situation of the
state. The ladies became indignant with that fact, and it awakened their patriotism and feeling
of responsibility for the fate of the state. At the same time, they wanted to prove that they had
their own efficient ways of ruling both the state and men.
Folia 28
Anna Janota-Strama
W gościnie u Stadnickich z Nawojowej
(1878–1944)
Pałace arystokratyczne zawsze pełne były ludzi. Oprócz domowników i służby
przewijało się przez nie sporo bliższej i dalszej rodziny, sąsiadów. Okazje do spotkań były różne. Najczęściej były to uroczystości rodzinne, świąteczne i polowania.
Wobec trudności komunikacyjnych, komplikacji pogodowych wizyty przewidziane
na kilka dni często przeciągały się na parę tygodni, jeśli zaś do tego dodamy szczerą
polską gościnność – to nawet i miesięcy. Czasem czyjś przyjazd i dłuższe pobyty
związane były z wydarzeniami politycznymi, koniecznością szukania nowego miejsca zamieszkania, czy też ukrywania się. Wśród gości arystokracji pojawiały się niekiedy również postacie znane powszechnie, władcy, przedstawiciele świata kultury
i nauki. Cele ich wizyt bywały różne, od zupełnie prywatnych po związane z ważnymi wydarzeniami politycznymi, czy kulturalnymi.
Przedstawiona w szkicu problematyka z jednej strony dotyczy wizyt ważniejszych gości jednej z rodzin arystokratycznych – Stadnickich z Nawojowej, celów tych odwiedzin, szczegółów pobytów, z drugiej zaś uwypukli wiadomości
o Stadnickich i ich siedzibach, jakie można w zachowanych źródłach odnaleźć.
Chronologicznie artykuł obejmuje okres od lat siedemdziesiątych XIX wieku,
kiedy to Stadniccy gościli pierwszych znaczniejszych gości w swych progach, po
czasy drugiej wojny światowej – zmierzch świata arystokracji i ziemiaństwa.
Artykuł oparto na materiałach archiwalnych znajdujących się w Bibliotece Jagiellońskiej, źródłach drukowanych i opracowaniach. Wykorzystano kilka listów z korespondencji Ludgardy z Mniszków Stadnickiej do syna Edwarda Adama z lat 1856–1885, jeden z korespondencji Edwarda i Ludgardy Stadnickich do służącego Leona
Janusza z lat 1880–1886 oraz przechowywane również w Bibliotece Jagiellońskiej
listy Adama Stadnickiego do Karola Szerląga i fragment jego wspomnień.
Wśród źródeł drukowanych wykorzystano m.in. zapiski Henryka Kisielewskiego
– nauczyciela z Nawojowej, wydane niedawno wspomnienia Matyldy z Windisch-
W gościnie u Stadnickich z Nawojowej (1878–1944) 85
Graetzów Sapieżyny oraz napisane przez Aleksandra Nowoleckiego sprawozdanie
z podróży cesarza Franciszka Józefa I do Galicji z 1880 r. oparte na wiadomościach
zaczerpniętych z prasy. W związku z tym sięgnięto również do czasopiśmiennictwa
z tego roku, poddając analizie wiadomości umieszczone m.in. w „Gazecie Lwowskiej”,
„Czasie”, „Gazecie Narodowej”, „Dzienniku Polskim”. Z prasy dwudziestolecia
międzywojennego przeanalizowano artykuły z „Czasu”, „Ilustrowanego Kuriera
Codziennego”. Wśród opracowań wykorzystano np. Złotą Księgę T. Żychlińskiego,
Historię Holandii M. Boguckiej i J. Balickiego.
Stadniccy byli rodem mocno zakorzenionym w ziemi małopolskiej. Teodor
Żychliński pisał: „Najdawniejszym gniazdem i siedzibą Stadnickich, jak i wszystkich Szreniawitów, były brzegi rzeki Szreniawa w województwie krakowskim.
Dobra Łyskowice, Niedźwiedź, Brus, Waganowice, w dolinie tej rzeki położone,
odwiecznie były w posiadaniu Stadnickich”1. Kilka gałęzi tego rodu przeniosło się
na inne tereny, do Królestwa Polskiego, na Podole, czy też nawet do Holandii, zasadniczy trzon rodu jednak tu pozostał.
W 1799 roku hr. Franciszek Stadnicki (1742–1810), właściciel licznych dóbr tak
w Królestwie, jak i w Galicji, wzbogacił swoją fortunę kupując od Heleny Apolonii,
księżnej Karolowej de Ligne, późniejszej hr. Wincentowej Potockiej Nawojową, rezydencję położoną w malowniczej okolicy niedaleko Nowego Sącza. Przekazał ją
następnie w posagu córce Tekli, która wyszła za mąż za swojego dalekiego kuzyna
Jana Kantego Stadnickiego (1765–1843). Tym samym Nawojowa stała się siedzibą
rodową Stadnickich na przeszło 146 lat2 i kolejno znajdowała się w rękach syna Jana
Kantego – Edwarda (1817–1902), wnuka Edwarda Adama (1856–1885) i prawnuka
Adama Zbigniewa (1882–1982).
Jan Kanty Stadnicki wraz z żoną Teklą rzadko kiedy przebywali w Nawojowej.
Z powodu pełnionych przez Jana funkcji3 większość czasu spędzali we Lwowie,
gdzie dom ich stanowił centrum życia towarzyskiego.
Jego synowi Edwardowi, również sporo czasu zajmowały podróże pomiędzy
Lwowem, Krakowem a Wiedniem (był członkiem Izby Panów austriackiej Rady
Państwa i posłem do Sejmu Krajowego Galicyjskiego we Lwowie), bywał już jednak częstszym gościem w rodzinnych majątkach, na które obok Nawojowej składały
się też wniesione przez małżonkę Ludgardę Mniszkównę w 1843 roku piękne zamki
w Krysowicach i we Frain (Morawy).
Jak wynika z korespondencji pomiędzy Ludgardą a jej synem Edwardem Adamem, obejmującej lata 1856–1885, to Krysowice były wówczas miejscem spotkań
T. Żychliński, Złota Księga szlachty polskiej, Poznań 1881, t. III, s. 257.
Z historii Nawojowej warto wspomnieć, że założona została przez kasztelana krakowskiego Nawoja
z Tęczyna w pierwszej połowie XV wieku. Później była własnością Nawojowskich, z których ostatni Piotr zmarł bezpotomnie w 1593 r. Kolejno Nawojowa miała należeć do Branickich, Lubomirskich
i Massalskich. Więcej na ten temat patrz S. Morawski, Sądecczyzna, t. I–II, Kraków 1863–1865.
3
Jan Kanty pełnił funkcje cesarsko-królewskiego tajnego radcy, podkomorzego dworu austriackiego, radcy
przy najwyższym sądzie sprawiedliwości w Wiedniu, prezesa sądów szlacheckich w Tarnowie, wreszcie
prezesa Stanów Galicyjskich i wielkiego ochmistrza Królestwa Galicji. Por. T. Żychliński, op. cit., s. 279.
1
2
86 Anna Janota-Strama
z członkami zaprzyjaźnionych, jak i spokrewnionych ze Stadnickimi rodów, wśród
których byli m.in. Popielowie, Krasiccy, Krasińscy, Drohojowscy, Sanguszkowie,
Borowscy, Mniszkowie, Skrzyńscy.
W swoich listach Ludgarda starała się opisywać synowi te spotkania dość dokładnie, tak aby był na bieżąco zorientowany we wszelkich lokalnych wydarzeniach.
I tak w liście z 3 stycznia 1870 roku donosi mu, że 31 grudnia byli na polowaniu,
następnie spędzili dość wesoło sylwestra, zaś 2 stycznia była „herbata z figlami”,
w których uczestniczył m.in. Jasio Borowski i Kazimierz Drohojowski. Na przyszłoroczne święta (spędzane także w Krysowicach) goście zaczęli się zjeżdżać już
z początkiem listopada. Od 12 listopada było ich już zawsze szesnastu lub osiemnastu, a kilka razy dwadzieścia cztery osoby. Dzień zaczynał się kopiastym śniadaniem
między godziną 11 a 12, obiad podawano o godzinie szóstej lub siódmej w zależności od tego, czy było polowanie, czy też nie4. W liście z 14 lipca 1874 roku, także
pisanym z Krysowic, donosi mu, że od 4 do 6 lipca mieli niespodziewanych gości
w postaci księżnej Sapieżyny z Krasiczyna (Jadwigi z Sanguszków), z Łańcuta zaś
przyjechał książę Henryk Liechtenstein. Nie podaje jednak celu ich wizyty.
Jak wynika z korespondencji, Nawojowa traktowana była wówczas trochę po
macoszemu, to Krysowice położone w ziemi przemyskiej, dumna rodowa posiadłość
Mniszków, była głównym miejscem pobytu państwa Stadnickich. Nawojowa spełniała natomiast wówczas głównie funkcję letniej siedziby, azylu, gdzie ukrywano
się, aby złapać oddech, odpocząć od problemów. Ludgarda pisała stąd do syna w lipcu 1877 roku następujące słowa: „Nie jestem ciekawa tych nowin, których mógłbyś
mi dać z przemyskiej ziemi, bo ja szczęśliwa, że ja tu nic nie słyszę o tamtejszych
brudach i intrygach”5.
W korespondencji tej nie ma śladu o pewnych ważnych gościach, którzy przybyli do Nawojowej na wycieczkę w lipcu 1878 roku. Otóż Nowy Sącz gościł uczestników XII walnego zjazdu Towarzystwa Pedagogicznego. Ślad po nim pozostał
w postaci Wspomnień... napisanych przez Henryka Kisielewskiego, nauczyciela
nowosądeckiej szkoły wydziałowej6. Łącznie zjazd ten zgromadził ponad czterysta
osób, wśród których przeważali nauczyciele szkół ludowych i średnich (przybyli
tutaj m.in. ze Lwowa, Brodów, Tarnowa, Tarnopola, Krakowa, Gorlic, Drohobycza),
ale także nauczyciele szkół wydziałowych, seminarium nauczycielskiego, księża,
inspektorzy szkolnych okręgów, a nawet profesorowie uniwersytetu i politechniki.
Zjazd ten miał dodatkowo uroczystą rangę, gdyż wiązał się z jubileuszem dziesięciolecia istnienia Towarzystwa7.
BJ, Dział Rękopisów, przyb. 62/72: Listy Ludgardy do syna Edwarda Adama Stadnickiego (list z 3 XII
1870 r.).
5
Ibidem: list z 24 VII 1877 r.
6
Wspomnienia z XII walnego zjazdu Towarzystwa Pedagogicznego w Nowym Sączu w lipcu 1878 r. Rys
historyi i monografii Nowego Sącza, tudzież wycieczka z Nowego Sącza w stronę Krynicy, w Pieniny
i Tatry skreślił na tle topograficzno-historycznem Henryk Kisielewski nauczyciel nowosądeckiej szkoły
wydziałowej, Nowy Sącz 1878.
7
Towarzystwo Pedagogiczne założone zostało przez Bronisława Trzaskowskiego, dyrektora gimnazjum
w Tarnowie. Por. Wielką Ilustrowaną Encyklopedię Powszechną, t. XVII, Kraków, wyd. Gutenberga,
4
Na posiedzeniach plenarnych omawiano m.in. problem przeciążenia uczniów
szkół średnich, sprawę podziału szkół średnich na gimnazja i szkoły realne (uznano,
że podział ten musi zostać zniesiony), a więc kwestie, które, jak widać, nie są tylko
domeną naszych czasów, ale i wówczas stanowiły poważne i trudne do zrealizowania wyzwanie.
Oprócz posiedzeń uczestnicy zjazdu odbyli kilka wycieczek, m.in. do Żegiestowa,
Krynicy, malowniczą podróż łódkami przez Pieniny oraz wycieczkę w Tatry. W ramach programu rozrywkowego mieściła się także wycieczka do Nawojowej na zaproszenie hr. Edwarda Stadnickiego. W piśmie do burmistrza Nowego Sącza pisał on:
Miejscowość ta [Nawojowa] chlubić się będzie z pobytu, choć chwilowego tylu zasłużonych mężów, którym kraj z ufnością powierzając wykształcenie młodzieży, poruczył
przyszłość swoją. Mam nadzieję, że pogoda temu dla nas pożądanemu zamiarowi sprzyjać będzie, a jeżeli nawet miejscowość nie wyrówna pięknością przyrody innym okolicom
Sądecczyzny, to przynajmniej przybyli z innych stron kraju członkowie Towarzystwa
Pedagogicznego powezmą przekonanie, że w całej Sądecczyźnie panuje równe uznanie
oddanych już krajowi przez członków Towarzystwa Pedagogicznego usług i braterska
życzliwość dla tych, którym kraj wychowanie swych dzieci powierzył8.
Wycieczka do Nawojowej była pierwszą z zaplanowanych atrakcji turystycznych, zgromadziła też liczne grono, bo ok. czterysta osób (w tym jednak sporo przygodnych osób). Jest to liczba tym bardziej imponująca, że pogoda niestety spłatała
figla, brakowało też transportu. Ekskursja miała miejsce po południu 19 lipca jako
uwieńczenie drugiego dnia obrad i dyskusji pedagogicznych.
Henryk Kisielewski zamieścił w swych Wspomnieniach taki oto obraz rezydencji Stadnickich, jaki ukazał się jego oczom:
Majętność hrabiego posiada bowiem pałac, który prawdopodobnie przeistoczony został
z zamku obronnego, wzniesionego na pochyłem wzgórzu w XVI wieku i piękny ogród
z oranżerią. [...] W salach pałacowych widzieliśmy piękny księgozbiór, sprzęty odznaczające się wprawdzie nie bogactwem, ale za to gustem i prostotą, gdyż nadmienić
muszę, że hrabiostwo tutaj tylko od czasu do czasu spędzają czas. Dalej widzieliśmy
obrazy olejne, przedstawiające momenta z historii przodków dawnego, a zacnego rodu
Stadnickich9.
Autor wspomina także, że niedaleko pałacu znajduje się huta żelaza, będąca
własnością hrabiego, której wyroby członkowie zjazdu otrzymali na pamiątkę pobytu w Nawojowej. Podkreśla jednak, że główną wartość majątku stanowiły otaczające pałac piękne lasy. Jako ciekawostkę dodaje, że przed kościołem nawojowskim zawieszona jest „w okolicy znaleziona kość z przedpotopowego zwierza”10, zaś
s. 218. Wśród jego członków honorowych znalazły się tak słynne postacie, jak Józef Dietl i hr. Władysław Tarnowski.
8
H. Kisielewski, op. cit., s. 5.
9
Ibidem, s. 13–14.
10
Ibidem, s. 13.
w kościele znajduje się „widzenia godny, historyczny nagrobek przedstawiający
uzbrojonego rycerza”11.
Hr. Edward uroczyście powitał przybyłych gości, na co prezes Towarzystwa
Zygmunt Sawczyński odpowiedział piękną przemową, kończąc toastem na cześć
gospodarzy. Stadniccy przygotowali podwieczorek w parku zamkowym, pod gołym
niebem, osobiście usługiwali gościom, starając się, aby przyjęcie było jak najbardziej serdeczne. Niestety pogoda pokrzyżowała plany. Słota i dotkliwe zimno szybko
wygoniło towarzystwo z parku. Salwy z moździerzy zapowiedziały końcowe mowy,
a przyjęcie zakończył pokaz sztucznych ogni. Pomimo krótkiego pobytu i złej pogody H. Kisielewski tak zapisał:
Przyjęcie hrabstwa i pobyt w Nawojowej na długo mile zachowamy w pamięci, gdyż daje
on nam dowody szczerości staropolskiej ze strony gospodarstwa, a z drugiej strony zjazd
ten stanowi kontrast w tych zjazdach, które się odbywały ongi w pałacach magnackich.
Wtenczas widziano tu groźnych szermierzy, opartych na rękojeści miecza, a dzisiaj błyszczą obecnością skromni wielbiciele „słowa i prawdy”12.
Na trzecim posiedzeniu plenarnym w dniu następnym zgromadzenie podziękowało serdecznie przez powstanie hr. Stadnickiemu za tak gościnne przyjęcie.
Dwa lata później dom Stadnickich przyjmował kolejnego wybitnego gościa
w swoich progach. Był nim nie kto inny, ale sam cesarz austriacki Franciszek Józef I,
który przez tydzień mieszkał w Krysowicach. W 1880 roku odbył on bowiem podróż
inspekcyjną po Galicji. Nie było to jego pierwsze tutaj przybycie, gdyż Galicja ujrzała swego monarchę już w 1851 roku, a następnie w 1855 r. Wówczas przyjęcie ze
strony mieszkańców i władz było czysto oficjalne, publiczność trzymała się z daleka,
a iluminacje odbyły się na wyraźny rozkaz władz lokalnych. Nikogo te wizyty nie
cieszyły, nikt na nie specjalnie nie czekał, ani się po nich niczego nie spodziewał.
Był to okres, gdy Galicja traktowana była jako prowincja mało ważna, uboga, głównie zaś jako źródło rekruta. Dopiero powoli wybijał się Agenor Gołuchowski senior
i politycy jego pokroju, których działania miały otworzyć przed Polakami nieco szerzej drzwi łaski monarszej.
Po roku 1860 i słynnym dyplomie październikowym Galicja rozpoczęła walkę
o autonomię, co udało się jej przeprowadzić w latach 1867–1873. Postawa cesarza,
który w zasadzie szybko zaakceptował się w roli konstytucyjnego władcy, spowodowała, iż mieszkańcy Galicji całkowicie zmienili swoje wobec niego nastawienie
i czemu wyraz dali właśnie w 1880 roku.
Na czternastym posiedzeniu Sejmu Galicyjskiego (odbytym 7 lipca 1880 r.),
na wniosek posła Kazimierza Grocholskiego postanowiono przeznaczyć na koszty
związane z wizytą monarchy sumę 26 tysięcy zł i choć namiestnik hr. Alfred Potocki
powiedział:
11
Ibidem. Prawdopodobnie mowa tutaj o nagrobku Piotra Nawojowskiego z 1593 roku, ostatniego właściciela Nawojowej z rodu Nawojowskich.
12
Ibidem, s. 14.
Mam polecenie oświadczyć, że Najjaśniejszy Pan z powodu przyjazdu swego do naszego kraju życzy sobie, aby żadnych wydatków z powodu przyjazdu Jego nie tylko
ze strony kraju, ale i choćby ze strony powiatów i gmin, nie było jak najmniejszych,
gdyżby te wydatki boleśnie dotknęły Najjaśniejszego Pana z powodu nędzy, która
w kraju naszym panuje13,
wniosek przeszedł jednogłośnie.
Z Wiednia wyjechał cesarz 29 sierpnia 1880 r. specjalnym pociągiem, służącym
mu do tego rodzaju podróży. Celem zaś jej było odbycie ćwiczeń wojskowych, czyli
manewrów, do których podchodził zawsze z wielką powagą, traktując je jako sposób
kontrolowania stopnia wyszkolenia wojska, a i również z pewnością przypomnienie
dawnej chwały rodu Habsburgów.
Wyjechawszy z Krakowa, gdzie cesarz zabawił przez pierwsze kilka dni, monarszy pociąg zatrzymywał się po kilka minut w Bochni, Tarnowie, Czarnej, Dębicy,
Jarosławiu, aby przybyć ostatecznie do Przemyśla. Stąd cesarz udał się wieczorem do
Mościsk, a następnie do Krysowic, przyjmując zaproszenie hr. Edwarda Stadnickiego.
Na trasie tego przejazdu monarsze oczywiście towarzyszyły tłumy, zaś nad porządkiem i wystrojem dworców czuwały specjalnie w tym celu powołane komitety.
W Mościskach, w skład takiego komitetu wszedł m.in. syn hr. Edwarda, ówczesny
właściciel Krysowic, hr. Stanisław Stadnicki. Zadania tego komitetu były szczególnie
trudne z tego względu, że pobyt monarchy w Krysowicach trwać miał sześć dni.
W zachowanej korespondencji Stadnickich z tego okresu natrafić można jedynie
na krótkie wzmianki świadczące o przygotowaniach do jakiegoś wielkiego wydarzenia. W liście do służącego Leona Janusza hr. Edward wspomina, że ma on jechać
do Wiednia po dwa lustra na świece, czyli pająki kryształowe do pokoju jadalnego
w Krysowicach oraz po firanki do pięciu okien, każda długa na 3,60 m, a szeroka na 2,75. W sklepie zaś z obrazami i sztychami ma kupić litografię arcyksięcia
Franciszka Karola ojca cesarza i kazać na tej litografii napisać datę 5 października
1839, gdyż wtedy odwiedził on Krysowice, a następnie dać do oprawy. Ponadto ma
również zdobyć malowane miniatury cesarza i cesarzowej, a jeśli będą bardzo drogie
to fotografie. Dla hrabiego ma kupić trzy kołnierze do stroju polskiego i odebrać
sześć par siwych rękawiczek14.
Nim jednak cesarz zawitał do Krysowic, Stadniccy brali udział w uroczystościach w trakcie pobytu władcy w Krakowie. Już 1 września Edward hr. Stadnicki
i jego syn Edward Adam byli wśród szlachty przyjętej na audiencji, a następnie hr.
Edward zaproszony był na uroczysty obiad do stołu cesarskiego, obok m.in. namiestnika Alfreda hr. Potockiego oraz marszałka Ludwika Wodzickiego. Natomiast
„Gazeta Lwowska” 1880, nr 154, s. 2. Franciszek Józef znany był ze skromności w stosunku do własnej
osoby i ogólnie przeciwny był niepotrzebnej rozrzutności w każdej dziedzinie. Jak zapisał jego osobisty
kamerdyner Eugen Ketterl „jego cesarska mość niezmiennie obstawał przy poglądzie, że wszystkie wydatki, które mają służyć jego osobistej wygodzie są zbędne i należy z nich zrezygnować”. Por. szerzej
E. Ketterl, Wspomnienia kamerdynera cesarza Franciszka Józefa I, Kraków 1990, s. 11.
14
BJ, Dział Rękopisów, przyb. 64/72: Listy Edwarda i Ludgardy do służącego Leona Janusza z lat 1880–1886 (list z 4 sierpnia 1880 r.).
13
wieczorem 2 września na balu w Sukiennicach, w szóstej parze uroczystego inaugurującego poloneza szedł on z księżniczką Heleną Sanguszkówną. W dwunastej parze
zaś jego małżonkę Ludgardę prowadził hr. Lewicki-Siemieński15.
Dworzec w Mościskach, dość niepozorny, przystrojony został pięknie na powitanie monarchy. Były i chorągiewki, i dużo zieleni, maszty pomalowane na biało,
ustrojone w festony z choiny i cesarskie monogramy. Na peron wstęp był dozwolony
tylko za okazaniem biletu, dla dam zaś zbudowano na dworcu trybuny.
Powszechną na siebie zwrócili uwagę bogatym strojem narodowym obaj hrabiowie Stadniccy, hr. Borkowski z Rudnik, hr. Drohojowski z Krukienic [...] hr. Stadnicki Edward
(ojciec), który jako marszałek rady powiatowej miał przywitać cesarza ubrany był
w czarny aksamit z turkusowym garniturem guzów16.
Przemówił on do monarchy w następujących słowach:
Najmiłościwszy Cesarzu i Królu nasz!
W imieniu wszystkich mieszkańców tego i sąsiednich powiatów składam Ci Najjaśniejszy Panie, wyrazy wierności, przywiązania i wdzięczności. Nie na lata, ale na doznane
dobrodziejstwa liczy kraj nasz panowanie Twoje, Najjaśniejszy Panie. Uniżenie dziękując, że zwiedzając kraj nasz, dajesz nam nowy dowód łaski i opieki, a oraz dawno upragnioną sposobność okazania Ci naszej wdzięczności i wierności, wznosimy z głębi serca
okrzyk: Najukochańszy Cesarz a Król nasz Franciszek Józef niech żyje!17
Podczas wyjazdu cesarza z dworca puszczono rakiety i spalono wielki fajerwerk przedstawiający monogram cesarza. Cała droga do Krysowic oświetlona była
pochodniami i ogniem bengalskim, co na pewno musiało sprawiać miłe dla oka
wrażenie, skoro ten etap podróży określono mianem „weneckiego wieczoru”18. Do
Krysowic wjechał cesarz przez bramę triumfalną ozdobioną z jednej strony herbem
Galicji, a z drugiej herbem rodziny Stadnickich. Tutaj w progu powitał go hr. Stanisław Stadnicki. Cesarz, będąc zapalonym myśliwym, od razu wypatrzył znajdujące się w przedsionku zdobycze myśliwskie: rogi jelenie, głowy dzików itp. Odtąd
Krysowice stały się siedzibą monarchy i jego dworu przeszło sto osób liczącego na
niemal tydzień – na czas trwania manewrów.
Gazety dokładnie rejestrujące każdy krok monarchy na ziemi galicyjskiej, także
sumiennie przedstawiły pobyt cesarza w Krysowicach, szczegółowo opisując oczywiście jego tymczasową rezydencję. Najobszerniejsze opisy zamieściły na swych
łamach „Gazeta Lwowska” oraz „Dziennik Polski”. Ten ostatni donosił:
Zabudowania pałacowe tworzą czworokąt z basztami, w środku którego znajduje się
pałac, a między basztami południowymi wieża zegarowa opatrzona herbami Mniszków
i Stadnickich, wyrzeźbionymi w murze [...] za pałacem prześlicznie utrzymany park
Por. A. Nowolecki, Pamiątka podróży cesarza Franciszka Józefa I po Galicji i 20 dniowego pobytu
Jego w tym kraju, Kraków 1881, s. 83.
16
„Dziennik Polski” 1880, nr 206, s. 2–3.
17
A. Nowolecki, op. cit., s. 125–126.
18
Ibidem, s. 113.
15
angielski z mostkami, grotami pustelniczymi, rzeczułkami, zacisznymi altanami z drzew
olbrzymich, wszystko to tworzy całość rzeczywiście niepospolitą. Całe wnętrze pałacu
przepysznie odnowione, tak co do ścian, jak i mebli [...] Za bramą wjazdową ustawiono
dwie stare tureckie armaty19.
Opis ten uzupełnia „Gazeta Lwowska” dodając dokładne, niemal inwentaryzacyjne przedstawienia poszczególnych pomieszczeń i sprzętów20.
Cały front pierwszego piętra zajął cesarz, otrzymując do swojej dyspozycji kilka
pięknych sal, w tym m.in. gabinet, w którym są chińskie obicia, prawdopodobnie
zamówione pierwotnie dla królowej Marii Antoniny do zamku w Trianon, a które
kupić miał Jan Kanty Stadnicki. Dbając o wygodę cesarza na sypialnię przeznaczono
mu pokój z oknami wychodzącymi na najbardziej cienistą część parku, zainstalowano pocztę i telegraf.
Cesarz także i tutaj wstawał bardzo wcześnie, gdyż około czwartej, następnie
wychodził do parku na samotną przechadzkę. Po wysłuchaniu mszy w kaplicy pałacowej Franciszek Józef udawał się na manewry21. Oprócz licznych zagranicznych
wojskowych, manewry te cieszyły się także niesłabnącym zainteresowaniem prasy
zagranicznej. Szukając natchnienia przybyli tu również artyści tej rangi, co Juliusz
Kossak i Tadeusz Ajdukiewicz. Z manewrów cesarz wracał wieczorem, wtedy odbywał się uroczysty obiad, czasem też później Franciszek Józef udawał się na wieczorny spacer po parku.
Cesarz zadowolony był zarówno z manewrów, które upewniły go w przekonaniu, że ma wspaniale wyszkoloną armię, jak i z pobytu w Krysowicach, czego dowodem były prezenty. Otóż cesarz postanowił przeznaczyć 2000 zł na budowę szkoły w Krysowicach22, ponadto komisarz powiatowy Seweryn Barcikowski otrzymał
kosztowną szpilkę, koncepista Michał Bartoszewski i sekretarz Stanisław Zawadzki
zaś po pierścionku z rubinami i brylancikami. Gospodarz Krysowic hr. Stanisław
Stadnicki obdarowany został natomiast portretem Najjaśniejszego Pana w stroju
ułańskim. Po zakończeniu manewrów, 11 września cesarz odjechał do Lwowa.
„Dziennik Polski” 1880, nr 206, s. 2.
Oto fragment: „Druga sala na prawo służy obecnie za salę jadalną. Na dużym stole ustawionym
w podkowę przepyszna zastawa z bronzu, nader misternie cyzelowana [...] Sala jadalna ma wiele ciekawych przedmiotów; cenną jej ozdobą są doskonale malowane soppraporty przedstawiające nature morte
i sceny z łowów, a prawdziwą osobliwością jest komin, poczciwy staropolski komin z miedzianą misternie odlaną zasuwą ozdobioną herbami”. Szerzej „Gazeta Lwowska” 1880, nr 207, s. 1.
21
Manewry miały polegać na odparciu przypuszczalnego ataku wroga w kierunku Warszawy–Krakowa–
Wiednia przez korpus obserwacyjny stojący w Galicji. Główne starcie miało mieć miejsce na równinie
między Mościskami a Sądową Wisznią. Ogólnie użytych miało być pięć dywizji, w tym dwie stacjonujące w Galicji zachodniej i trzy w Galicji wschodniej. Por. „Gazeta Narodowa” 1880, nr 205, s. 1. Autor
artykułu przedstawił ciemną stronę manewrów, doliczając się 662 osób, które ucierpiały wskutek upałów,
wycieńczenia i braku wody. Zdarzały się przypadki pomieszania zmysłów, a nawet samobójstw.
22
W czasie jednego ze spacerów cesarz zawędrował do okolicznej wsi, gdzie wdał się w rozmowę
z przygodnie napotkanym wieśniakiem. Dowiedział się od niego, że ludziom w Krysowicach każą budować
szkołę, a oni nie mają na to środków. Po powrocie do pałacu kazał więc, jak to miał w zwyczaju, wypłacić
pieniądze na budowę tej placówki z własnej prywatnej szkatuły. Por. A. Nowolecki, op. cit., s. 129–130.
19
20
Również i tam w uroczystych obiadach i balach brał udział hr. Edward Stadnicki
z synami Edwardem Adamem i Stanisławem.
Przyjęcie z jakim się spotkał w Galicji sprawiło cesarzowi prawdopodobnie
wielką satysfakcje, gdyż od tej pory częściej tu zaglądał i zawsze był gorąco witany23. Niemała z pewnością w tym zasługa Stadnickich, ich serdecznej, staropolskiej gościnności.
Minąć musiało ponad pół wieku nim Stadniccy mogli pochwalić się równie utytułowanymi gośćmi. Przybyli oni do Polski aż z dalekiej Holandii. 7 stycznia 1937
roku odbyły się w Hadze uroczyste zaślubiny holenderskiej następczyni tronu księżniczki Juliany z niemieckim księciem Bernhardem zur Lippe Biesterfeld. Młoda para
udała się następnie w podróż poślubną. Początkowo miejscem docelowym miały być
Niemcy i słynna miejscowość Garmisch-Partenkirchen. Wobec jednak ochłodzenia
kontaktów między III Rzeszą a Holandią wybór padł najpierw na austriacką miejscowość Igls24, ostatecznie jednak holenderska para zawitała do zupełnie nie znanej
na zachodzie Europy Krynicy.
Polska być może dla księżniczki Juliany była krajem egzotycznym, jednak nie
dla jej małżonka. Miał on bowiem dalekie, polskie korzenie. Jego praprababką była
Modesta Unrug, polska szlachcianka z wielkopolskiej linii Unrugów z Międzychodu,
jego zaś pradziadek Leopold hr. Wartensleben miał siostrę, Bernardynę, która poślubiła Wielkopolanina hr. Dąmbskiego. Rodzice Bernharda przed I wojną światową posiadali majątek ziemski w województwie poznańskim: Nową Wieś Zbąską
pod Zbąszyniem, gdzie młody Bernhard się wychowywał. Ich sąsiadem był wtedy Ignacy hr. Mielżyński, który był nawet ojcem chrzestnym młodszego brata
Bernharda Erwina25.
Przyjechali oni do Polski całkowicie prywatnie 9 stycznia, incognito pod nazwiskiem hrabiego i hrabiny Sternberg. Zamieszkali początkowo w „Patrii” – nowoczesnym i luksusowym hotelu wybudowanym w Krynicy przez Jana Kiepurę,
a następnie przenieśli się do „Dyrektorówki” – krynickiej rezydencji prezydenta
II Rzeczypospolitej, Ignacego Mościckiego.
Tym bardziej, że entuzjastyczne przyjęcia cesarza przez Polaków miały konkretny wydźwięk dyplomatyczny. Udowadniały Rosji, że Polacy i Ukraińcy zamieszkujący granice Austrii są bez zastrzeżeń wierni
Wiedniowi.
24
Jak podał „Czas” Niemcy czuły się urażone, że podczas uroczystości zaręczyn były wywieszone obok
holenderskich sztandary o barwach domu Lippe zamiast swastyki. Sam Bernhard też dolewał oliwy do
ognia twierdząc, że otrzymał obywatelstwo holenderskie, czuje się Holendrem i wobec tego należy przy
nim grać wyłącznie hymn narodowy holenderski („Czas” 1937, nr 4, s. 2). Ponadto Hitler w 1937 roku
wystąpił z propozycją uznania wieczystej neutralności Holandii i zgodził się wspaniałomyślnie zagwarantować jej nienaruszalność terytorialną. Królowa Wilhelmina tę propozycję odrzuciła, widząc w niej
niebezpieczeństwo ingerencji Niemiec w sprawy stosunków międzynarodowych Holandii (J. Balicki,
M. Bogucka, Historia Holandii, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1989, s. 369). Tyrolska miejscowość narciarska Igls odpadła z tych samych powodów, gdyż ujawniły się tam sympatie prohitlerowskie. Ostatecznie holenderska para, za namową przyjaciela księcia Bernharda, hr. Józefa Mielżyńskiego
postanowiła udać się do Polski.
25
„Ilustrowany Kurier Codzienny” 1937, nr 27, s. 5; nr 13, s. 14.
23
Polscy dziennikarze nie mogli, rzecz jasna, przejść do porządku dziennego nad
tak nieoczekiwaną i zaszczytną wizytą, stąd prasa rozpisywała się szeroko w tematyce holenderskiej26, nękano nagminnie młodą parę fleszami aparatów. Władze
polskie natomiast ze swej strony postanowiły im nieco zorganizować czas. Zwiedzali
więc Kraków, byli też w Zakopanem, gdzie wyjechali kolejką linową na Kasprowy
Wierch, udali się nad Morskie Oko, a w Krynicy hr. Sternberg zwiedził fabrykę
sztucznego lodu.
27 stycznia udali się natomiast do majątku hr. Adama Zbigniewa Stadnickiego,
który urządził na ich cześć polowanie na dziki w lasach ryterskich. W liście do
Karola Szerląga Adam Stadnicki opisał przebieg tego polowania i całej wizyty
pary holenderskiej w Nawojowej27. Do Adama Stadnickiego zwrócił się starosta
sądecki z propozycją, aby urządził dla księcia Biesterfelda polowanie. Bardzo to
zaskoczyło hrabiego, gdyż właśnie niedawno odbyło się główne polowanie i obawiał się, że powtórka może się nie udać. Po rozmowie z zarządcą lasów w Rytrze
Pawłem Mikosem postanowił jednak je zorganizować. W polowaniu tym wzięli
udział, obok księcia, prof. Antoni Jurasz, znajomy Stadnickiego z okresu studiów
w Heidelbergu, a który bawił akurat w Krynicy; Adam i Antoni Starzeńscy, pułkownik Aleksandrowicz, a w zastępstwie starosty, który myśliwym nie był, wicestarosta Stanisław Mycielski oraz narzeczony córki Stadnickiego Jadwigi Adam
Czartoryski. Polowanie się udało, czego dowodem było pięć dorodnych odyńców,
z których trzy położył książę Bernhard zur Lippe Biesterfeld. Wynik z pewnością
poprawił mu humor, wcześniej nieco popsuty zakazem Stadnickiego spożywania
alkoholu. „Dopiero po ostatnim strzale – pisze hrabia – pozwoliłem mu użyć łyku
z manierki, którą troskliwie piastował”28.
Księżniczka Juliana nie brała udziału w polowaniu i dopiero wieczorem przyjechała do Nawojowej, gdzie ją żona hrabiego Stefania z książąt Woronieckich i jego
córki gościnnie przyjęły. Podczas kolacji Juliana mało mówiła i nic nie piła, za to
książę „wypróżniał kieliszki intensywnie”29. Wieczorem dostojni goście odjechali
samochodem do Krynicy.
Wraz z nadejściem roku 1939 i okupacji zmienił się charakter gości, którzy
przybywali do Nawojowej. Nie było już głośnych wizyt, ale ciche pukanie do drzwi
z nadzieją na ratunek. W pierwszych dniach września zawitał do Nawojowej oddział
26
Rej pod tym względem wodził „Ilustrowany Kurier Codzienny”. Znaleźć tu możemy m.in. ciekawy
artykuł Włodzimierza Dworzaczka poświęcony polskim przodkom holenderskiej pary („Ilustrowany
Kurier Codzienny” 1937, nr 27, s. 5), rozmowę z prof. Stanisławem Kotem, poświęconą związkom pomiędzy Polską a Holandią (ibidem nr 20, s. 4), rozmowę z pierwszym przedstawicielem II Rzeczypospolitej
w Holandii prof. Janem Włodkiem (ibidem nr 31, s. 4).
27
BJ, Dział Rękopisów, przyb. 223/70: K. Szerląg, Alegaty do części III „Moje wspomnienia o nawojowskiej średniej szkole rolniczo-hodowlanej” (list z 15 XII 1968 r.). Karol Szerląg był założycielem tej
szkoły, mieszczącej się w zamku nawojowskim i jej pierwszym dyrektorem w latach 1945–1947. Po latach spisując swe wspomnienia, nawiązał kontakt listowny z Adamem Stadnickim (1882–1982), ostatnim
właścicielem Nawojowej, chcąc uzyskać od niego informacje na temat dziejów zamku nawojowskiego.
28
Ibidem.
29
Ibidem.
polskiej piechoty z dwoma armatami, cofający się od Starego Sącza. Byli obdarci
i głodni. Stadnicki dał im żywność, ale następnego dnia uciekli w takim popłochu, że
porzucili obydwie armaty wraz z amunicją „odrzynając pasy, gdyż nawet odprządz
koni nie zdążyli”30.
Byli i goście mniej mili, „przymusowi”, bo tak należy nazwać niemieckich żołnierzy kwaterujących w części pałacu. Adam Stadnicki wspomina jednak, że byli
mało uciążliwi, gdyż mieszkań swoich gospodarzy nie nachodzili. Inaczej było
w 1945 r., kiedy to przyszli radzieccy wyzwoliciele. „Gdy moja żona gościła w salonie herbatą generała rosyjskiego, jego oficerowie buszowali po domu biorąc co
popadło. Kwaterowano wszędzie, a pościel i koce ginęły po każdej zmianie osób.
Zapasy żywności oczywiście także”31.
Natomiast wizyty gestapo były bardzo stresujące. W czasie, gdy właściciel
Nawojowej przyjmował ich w kancelarii, jego żona i córki chowały broń i tajne
radio oraz wypuszczały tylnymi drzwiami ukrywających się u nich ludzi. Jednym
z nich był Andrzej Horodyński, który ukrywał się tam pod fałszywym nazwiskiem.
Był on jedynym ocalałym z masakry w Zbydniowie, gdzie gestapo podając się za
partyzantów, po wpuszczeniu do środka wymordowało cały dom Horodyńskich oraz
gości weselnych, gdyż akurat odbywało się wesele kogoś z rodziny.
Do Nawojowej przybywało także dużo młodzieży chcącej przedostać się do
armii polskiej na Zachodzie, a działo się tak dlatego, że zamek znajdował się na
trasie przerzutowej przez słowacką granicę.
Nawet jednak w tych czasach grozy zawitał w progi nawojowskie gość znany
w całej Polsce. Był nim Juliusz Osterwa, wybitny aktor, reżyser i pedagog. Wojna
wygoniła go z Warszawy w grudniu 1939 r. Przyjechał on wtedy wraz z żoną Matyldą
z Sapiehów do Krakowa i zamieszkał przy ul. Basztowej, w mieszkaniu swojej
teściowej Matyldy z Windisch-Graetzów Sapieżyny. Ona też w swoich wspomnieniach32, napisanych po wojnie na podstawie przechowywanych dzienników i listów,
pozostawiła plastyczny opis charakteru i postawy życiowej swego zięcia oraz zapis
jego tułaczki w czasach wojny.
W październiku 1942 r. Niemcy rozkazali im opuścić mieszkanie przy ul.
Basztowej. Przez trzy miesiące udawało się jednak jakoś tę przeprowadzkę odwlekać, niestety w lutym 1943 r. nie było już odwrotu. Matylda Sapieżyna otrzymała
jako rekompensatę małe mieszkanko na Dębnikach. Oczywiście wszyscy dotychczasowi mieszkańcy lokalu przy ul. Basztowej nie byli w stanie się tam pomieścić,
dlatego też Osterwowie zdecydowali się przyjąć zaproszenie Adama Stadnickiego
i przenieść się do Nawojowej. „Dla Osterwy wyjazd z Krakowa był wielką ofiarą.
Bądź co bądź miał tu kolegów, miał grono ludzi, których urabiał, którym powierzył
swoje idee, swoje zamiary na przyszłość”33. (Mowa tutaj m.in. o Karolu Wojtyle,
Ibidem (list z 7 XII 1970 r., z dołączoną krótką notatką odnoszącą się do Nawojowej i jej mieszkańców
w latach 1939–1945 autorstwa Adama Stadnickiego).
31
Ibidem.
32
M. z Windisch-Graetzów Sapieżyna, My i nasze Siedliska, Kraków 2003.
33
Ibidem, s. 695.
30
który odwiedzał Osterwę wraz z Juliuszem Kydryńskim i Danutą Michałowską).
Musiał jednak tak postąpić ze względu na dobro swej żony i nowo narodzonego
dziecka – córki Marii.
Pałac Stadnickich w tym czasie był miejscem intensywnej pracy konspiracyjnej. Żona Adama Stefania była przewodniczącą sądeckiego oddziału Rady Głównej
Opiekuńczej, najstarszy syn Józef był szefem organizacji zaopatrzeniowej AK
„Uprawa” (zwanej później „Tarczą”) na cztery powiaty, młodszy syn Andrzej działał
w partyzantce, jedna z córek Anna pełniła funkcję kurierki, druga córka Stefania była
pielęgniarką, zaś trzecia Jadwiga prowadziła wywiad ekonomiczny dla „Tarczy”34.
W tej atmosferze ciągłego napięcia i zabiegania trudno się było Osterwie odnaleźć, niemniej jednak znalazł on przyjaciół w osobie proboszcza miejscowej parafii oraz sąsiadów Stadnickich. Na wiosnę 1944 roku jednak, kiedy to atmosfera
w Nawojowej z powodu nagonki niemieckiej stała się wręcz nie do zniesienia,
Osterwa opuścił siedzibę Stadnickich, najpierw na kilka tygodni, a potem już na stałe we wrześniu przeniósł się do Krakowa. Niedługo potem przyjechała do niego żona
z córką. Z pewnością wpłynęło na ich decyzję wydarzenie, którego byli świadkami.
1 lipca 1943 roku pałac otoczony został przez ludzi podających się za partyzantów
i domagających się wpuszczenia. Adam Stadnicki, mając w pamięci los Horodyńskich
i domyślając się, że może to być prowokacja, zadzwonił do placówki gestapo
w Nowym Sączu, z pytaniem co ma robić, gdyż jakaś banda atakuje pałac i domaga
się wpuszczenia. Odpowiedziano mu, żeby ich wpuścił. Stadnicki powiadomiwszy
domniemanych partyzantów o swoim telefonie i o tym, że wie kim są, otworzył
drzwi i dzięki temu uratował rodzinę i przyjaciół przed pewnym wymordowaniem.
Stadniccy z Nawojowej, choć nie odgrywali pierwszoplanowych ról w życiu
narodu, to brali udział w ciekawych wydarzeniach, które warto przedstawić czytelnikom. Z pewnością do takich zaliczyć należy odwiedziny znanych postaci historycznych w Nawojowej i Krysowicach. Prasa, choć należy ją traktować z dużą dozą
ostrożności, dostarcza w tym wypadku wielu fascynujących szczegółów z życia tych
ważnych jednostek, jak i samych Stadnickich. Jest to tym bardziej istotne, że materiał archiwalny, tj. korespondencja Stadnickich bardzo słabo naświetla te fakty, stąd
istotnym źródłem informacji stają się pamiętniki osób postronnych (H. Kisielewski,
Matylda z Windisch-Graetzów Sapieżyna) oraz właśnie prasa. To jak wyglądał pałac
arystokratyczny, w jaki sposób przyjmowano gości, jak się bawiono w Nawojowej
i w Krysowicach stanowi również pewien ogólny wkład w wiedzę o obyczajowości
polskiej arystokracji i ziemiaństwa.
BJ, Dział Rękopisów, przyb. 223/70: Alegaty do części III... (Krótka notatka odnosząca się do
Nawojowej...).
34
Visiting the Stadnicki Family from Nawojowa (1878–1944)
Abstract
The Stadnickis from Nawojowa, much like other aristocratic families, entertained many
guests in their abode. They hosted ordinary people, family members, neighbours, as well as
distinguished personages, and even world renown persons. And so, in 1878, the owner of
Nawojowa, count Edward Stadnicki and his wife Ludgarda received the deputies to the general assembly of the Pedagogical Association. Two years later, their son, Stanisław Stadnicki,
received Emperor Franz Joseph I for a week at his estate in Krysowice, when the latter
came to watch the manoeuvres checking the status of training and preparation of his army
guarding the Vistula and Prut rivers. Entertaining royalty was also shared by Stanisław
Stadnicki’s nephew, Adam Zbigniew, the last owner of Nawojowa. In January 1937, he
organized wild bore hunting for Bernhard zur Lippe Biesterfeld, husband of princess Juliana,
heiress to the Dutch throne. The last prominent guest of the Stadnickis was the outstanding
actor, Janusz Osterwa, who took refuge in Nawojowa with his wife and daughter during
World War II.
This article proves that even in the life of those aristocratic families who are less known
to historians, and the Stadnickis should be classified as such, one can find interesting events
expanding the general knowledge of several figures from the world of politics and culture,
and bringing unknown facts from their lives closer to the reader. The information about the
Stadnickis themselves, their manner of receiving guests, attitudes towards life, character
features, appearance of their abodes supply us with a certain concrete knowledge of the manners of the Polish aristocracy and landed gentry.
Folia 28
Lucyna Kudła
Gimnazjaliści galicyjscy doby autonomicznej.
Charakterystyka społeczności
Osłabienie monarchii habsburskiej w drugiej połowie XIX wieku, na skutek narastających tendencji odśrodkowych poszczególnych narodów ją zamieszkujących,
klęska w wojnie z Prusami, Francją i Piemontem, musiały przyspieszyć zmiany wewnętrzne. Autonomiczne uprawnienia przestawały wystarczać narodom zamieszkującym monarchię, cesarz musiał je zwiększyć, chcąc uspokoić wrzenia wolnościowe.
Stanowiło to początek ery autonomicznej w Galicji, dając nadzieję i perspektywy
również w rozwoju oświaty.
Władzę oświatową na ziemiach polskich zaboru austriackiego stanowiła Rada
Szkolna Krajowa, która została powołana dla Królestwa Galicji i Lodomerii przez
Sejm w 1866 roku i zatwierdzona przez Franciszka Józefa I dnia 25 VI 1867 roku.
Działała ona pod zwierzchnictwem Namiestnika. Władze austriackie podporządkowały RSK centralnym władzom w Wiedniu, a duże uprawnienia przyznały namiestnikowi
galicyjskiemu. Siedziba Rady znajdowała się we Lwowie. Rada zajmowała się zarządem administracyjnym szkół, przedstawiała do nominacji przez cesarza inspektorów
szkolnych. Podlegały jej wszelkie stosunki służbowe dyrektorów i nauczycieli (prócz
nauczycieli religii). Rada przygotowywała projekty naukowe, zatwierdzała podręczniki dla szkół średnich (oprócz książek do religii), a także środki dydaktyczne, które mogły być używane w procesie nauczania. Rada układała budżet roczny szkół ludowych
i średnich oraz składała i publikowała coroczne sprawozdania o stanie wychowania publicznego w kraju. Polityka wiedeńska odbijała się na szkolnictwie średnim w Galicji.
Rząd wiedeński przeciwstawiał się rozwojowi szkół średnich i kształceniu inteligencji, poza niewielkimi potrzebami urzędów, Kościoła i niektórych wolnych zawodów.
Konsekwencją było ograniczanie dostępu młodzieży do szkół średnich. Działalność
Rady Szkolnej Krajowej utrudniano także w sejmie galicyjskim i wydziale krajowym,
zdominowanym przez konserwatystów. Niechętnie patrzyli oni na dostęp dzieci stanu
niższego do gimnazjów i szkół realnych. Znajdowało to wyraz w zmniejszaniu budżetu
przyznawanego na działalność oświatową.
98 Lucyna Kudła
Ścisła zależność RSK od rządu centralnego zmuszała władze szkolne do lojalizmu, a nawet serwilizmu. Jednak należy zauważyć pozytywne konsekwencje działalności Rady Szkolnej Krajowej: zmniejszenie analfabetyzmu, zwiększenie liczby szkół
i umożliwienie do nich dostępu większej liczby młodzieży z niższych grup społecznych.
Gimnazja i ich uczniowie
Szkolnictwo galicyjskie w okresie autonomii miało kilka szczebli. Podstawowe
miejsce zajmowały szkoły ludowe i szkoły wydziałowe. Pion średni stanowiły gimnazja
i szkoły realne. Te drugie miały za zadanie przygotowanie do studiów technicznych.
Przeważającym typem szkół średnich w Galicji były gimnazja, do 1848 roku
sześcioklasowe. W roku szkolnym 1848/49 wprowadzono klasę siódmą, a w rok
później ósmą. W omawianym okresie funkcjonowały gimnazja klasyczne i gimnazja realne. Program nauczania w gimnazjum klasycznym wysuwał na plan pierwszy
naukę łaciny i greki; model ten przetrwał z niewielkimi zmianami do odrodzenia
niepodległej Rzeczypospolitej1. Celem gimnazjum było zapewnienie wykształcenia ogólnego i przygotowanie do studiów uniwersyteckich. Gimnazjum dzieliło się
na gimnazjum niższe i wyższe, z których każde miało po cztery klasy. Gimnazjum
niższe przygotowywało uczniów do gimnazjum wyższego, ale tworzyło zamkniętą
całość ogólnego wykształcenia, wystarczającego jako przygotowanie do szkół realnych i instytutów technicznych. Gimnazjum wyższe miało prowadzić nauczanie
dalej, ale nie mogło istnieć bez gimnazjum niższego. Oba typy gimnazjum stanowiły
całość podlegającą wspólnemu kierownictwu. Gimnazja dzieliły się na państwowe
i prywatne2. Państwowe wydawały świadectwa uznawane przez władze państwowe, miały prawo do przeprowadzania egzaminów dojrzałości. Utrzymywały się wyłącznie lub w znacznej części z funduszy państwowych i z czesnego, a kierownictwo spoczywało w ręku władz państwowych. Gimnazja prywatne czerpały dochód
z pobieranego czesnego, które było przeznaczane na potrzeby związane z funkcjonowaniem szkoły, mogły także otrzymywać fundusze z towarzystw, korporacji lub
od osób będących właścicielami.
Wprowadzenie autonomii w Galicji miało swoje konsekwencje w ożywieniu
oświaty, co przejawiało się również zwiększaniem liczby zakładanych szkół średnich
i większym napływem do nich młodzieży. Liczba gimnazjów działających w Galicji
rosła się systematycznie od końca XIX wieku dzięki działalności krajowych władz
J. Buzek, Rozwój stanu szkół średnich w Galicji w ciągu ostatnich 50 lat (1850–1909), „Muzeum” 1909,
R. XXV, t. 1, s. 15.
2
Zbiór ustaw i rozporządzeń odnoszących się do szkół średnich w Galicji, oprac. M. Janelli i K. Missona,
t. 1, z. 1, Lwów 1914, s. 5–8; Zbiór ustaw i rozporządzeń administracyjnych, oprac. J. Piwocki, t. VI,
Sprawy szkolne, Lwów 1913, s. 432–438.
1
Gimnazjaliści galicyjscy doby autonomicznej... 99
szkolnych, a także dlatego, że w zakładaniu nowych szkół zainteresowane były
organizacje społeczne i oświatowe. Mimo rosnącej liczby gimnazjów stale odczuwany był ich niedostatek. Chociaż w porównaniu z innymi krajami monarchii,
w Galicji było ich dużo, to ciągle za mało w stosunku do liczby ludności. W roku
szkolnym 1870/71 jedno gimnazjum przypadało średnio na 272 000 mieszkańców.
W miarę upływu czasu stan ten powoli poprawiał się i w roku szkolnym 1910/11
jedno gimnazjum przypadało już na 93 300 mieszkańców3.
Osobnym zagadnieniem jest stosunek liczby gimnazjów z wykładowym językiem polskim do liczby gimnazjów z wykładowym językiem ukraińskim. Wypadał
on zdecydowanie niekorzystnie dla Ukraińców, którzy w początkowym okresie autonomii mieli tylko jedno gimnazjum z wykładowym językiem ukraińskim
(w Przemyślu), a w roku szkolnym 1911/12 już 64. Ukraińców było zdecydowanie
więcej niż Polaków w Galicji Wschodniej, a mimo to nawet tam działało więcej
gimnazjów z wykładowym językiem polskim. Gimnazja z językiem ukraińskim
były zdecydowanie mniej przepełnione niż szkoły z językiem polskim. Wynikało to
z faktu, że wśród przeważnie chłopskiej ludności ukraińskiej było mniejsze zainteresowanie edukacją gimnazjalną, a ponadto wielu synów Ukraińców uczęszczało do
polskich gimnazjów.
W Galicji funkcjonowały również gimnazja z niemieckim językiem wykładowym – we Lwowie i w Brodach (do roku 1906/07). Uczęszczały do nich dzieci
urzędników austriackich oraz Żydów, którzy często za język narodowy uznawali
niemiecki. Wprowadzenie autonomii w Galicji powitało 18 funkcjonujących gimnazjów – w liczbie tej znalazły się zarówno gimnazja wyższe, jak i niższe. Ich liczba
zwiększała się systematycznie średnio o jedno gimnazjum na trzy lata. W Galicji
było mniej gimnazjów niż np. w zaborze rosyjskim, mimo iż był to czas prowadzonej tam rusyfikacji. Wynikało to z uwarunkowań politycznych, władze rosyjskie
bowiem zakładały więcej rządowych gimnazjów, by w ten sposób odciągać młodzież
od gimnazjów prywatnych, przepojonych duchem polskości.
Autonomia w Galicji stwarzała teoretycznie lepsze warunki dla rozwoju szkolnictwa średniego, ale w praktyce proces ten był hamowany przez trudności finansowe oświaty, sytuację lokalową i brak odpowiednio przygotowanej kadry nauczycielskiej. Młodzieży w gimnazjach przybywało, a było to spowodowane zwiększonym
przyrostem naturalnym oraz sytuacją gospodarczą w Galicji, która zmuszała młodzież, zwłaszcza chłopską, do emigracji zarobkowej i szukania źródeł dochodu w zajęciach pozarolniczych, także inteligenckich. Droga do nich natomiast wiodła przez
gimnazja. To zaś uzasadniało konieczność zakładania większej liczby gimnazjów,
których powstanie każdorazowo wymagało zatwierdzenia cesarskiego.
Podręcznik statystyki Galicji, pod red. T. Pilata, t. IX, Lwów 1913, s. 98.
Ibidem, s. 3–4; Rocznik statystyki Galicji, pod kier. T. Rutowskiego, r. II, Lwów 1889, s. 83–87;
Sprawozdanie c.k. Rady Szkolnej Krajowej o stanie wychowania publicznego w roku szkolnym 1911/12,
Lwów 1913, s. 11–12.
3
4
100 Lucyna Kudła
Lata szkolne
1867/68
1869/70–1872/73
1873/74–1878/79
1879/80
1880/81–1882/83
1883/84–1889/90
1890/91–1891/92
1892/93
1893/94–1894/95
1895/96–1898/99
1899/1900
1900/01
1901/02
1902/03
1903/04
1904/05
1905/06
1906/07
1907/08
1908/09
1909/10
1910/11
1911/12–1913/14
1915/16
Liczba gimnazjów
18
19
20
21
23
24
25
26
28
29
30
32
33
34
35
37
40
43
45
51
54
55
56
54
Tabela 1. Liczba gimnazjów państwowych
w Galicji w latach 1867–1916
Źródło: Sprawozdania c.k. Rady Szkolnej Krajowej
z lat 1868/69–1915/16. H. Kramarz, Stan
ilościowy gimnazjów galicyjskich w latach
1867–1914, „Studia Historyczne”, R. XXIX,
1986, z. 3, s. 363.
Na podstawie przedstawionego zestawienia daje się zauważyć wzrost liczby
gimnazjów pod koniec lat 90. XIX wieku; był on jeszcze szybszy na początku wieku
XX, kiedy każdy niemal rok przynosił powstanie nowych gimnazjów. Największy
wzrost ich liczby obserwujemy w latach szkolnych 1907/08–1908/09, kiedy powstało aż 6 nowych gimnazjów i w latach szkolnych 1908/09–1909/10, kiedy utworzono
kolejne 3 nowe gimnazja. Od 1896 roku do 1914 roku powstało 27 nowych gimnazjów państwowych. Było to zgodne z żądaniami wysuwanymi przez środowiska
pedagogiczne pod koniec XIX wieku. Wpływ na tę sytuację miały również zmiany zachodzące w Galicji pod względem gospodarczym i społecznym. Powstawało
zdecydowanie więcej nowych gimnazjów niepaństwowych, zakładanych przez
zgromadzenia zakonne, stowarzyszenia czy osoby prywatne. Jednak w stosunku do
napływającej liczby chętnych uczniów ilość funkcjonujących gimnazjów nadal była
niewystarczająca5.
Lata
1867/68
1876/77
1886/87
1895/96
1906/07
1913/14
1915/16
Liczba uczniów
7258
8194
11 820
13 965
27 067
41 300
22 785
Tabela 2. Wzrost stanu ilościowego uczniów
uczęszczających do gimnazjów galicyjskich klasycznych i realnych w latach 1867–1916
Źródło: Sprawozdania c.k. Rady Szkolnej Krajowej
z lat 1868–1916. Podręcznik statystyki Galicji, pod red. T. Pilata, t. IX, Lwów 1913
W latach 60. i 70. XIX wieku przyrost liczby gimnazjalistów w Galicji był stały,
ale niewielki. W roku 1871 jeden uczeń gimnazjalny przypadał tu na 592 mieszkańców6. Nie było to zjawisko równomierne na terenie całej prowincji, bowiem funkcjonowały obwody nie posiadające na swoim terenie żadnego gimnazjum; przykładowo
można wymienić obwód złoczowski czy żółkiewski. Najkorzystniejszy stosunek liczby gimnazjalistów do mieszkańców występował w powiatach: krakowskim, chrzanowskim i wielickim, gdzie wynosił 1:187, najmniej korzystny zaś w powiatach:
wadowickim, bialskim, żywieckim i myślenickim, gdzie wynosił 1:2318. Nie bez
znaczenia był fakt, że powstające nowe gimnazja cieszyły się mniejszym zainteresowaniem, niż te, które miały swoją tradycję i renomę. Duża część uczniów pochodziła
z rodzin niezamożnych, i dlatego musiała zarabiać na swoje utrzymanie udzielaniem
korepetycji, stąd chętniej udawała się do miast dużych, w których istniały liczne
szkoły, by zyskać w ten sposób możliwość uzyskania własnego dochodu. Przyczyn
większego zainteresowania się gimnazjami w zachodniej części Galicji można również upatrywać w tym, że działające tam szkoły ludowe były na wyższym poziomie
i lepiej przygotowywały swoich uczniów do dalszego kształcenia.
W latach 1867–1918 liczba gimnazjalistów powiększyła się ponadpięciokrotnie. Gimnazja stanowiły główny filar szkolnictwa średniego w Galicji, ponieważ
5
H. Kramarz, Stan ilościowy gimnazjów galicyjskich w latach 1867–1914, „Studia Historyczne”,
R. XXIX, 1986, z. 3, s. 360–367.
6
Sprawozdanie c.k. Rady Szkolnej Krajowej o stanie wychowania publicznego w kraju w roku szkolnym1868–71, Lwów 1871, s. 21–22; Rocznik statystyki Galicji..., s. 83–87.
102 Lucyna Kudła
kształciły na poziomie średnim zdecydowanie największą grupę uczniów, przewyższając pod tym względem szkoły realne. Konsekwencją tego stanu rzeczy był fakt,
że dominująca grupa studentów była absolwentami gimnazjów, mimo równouprawnienia wprowadzonego w 1909 roku przez władze oświatowe dla obu typów szkół
średnich. Maturę szkoły realnej ceniono zdecydowanie niżej niż maturę gimnazjum,
zwłaszcza klasycznego. Wynikało to ze swoistej mentalności ówczesnych Galicjan,
którzy woleli posyłać swoich synów do gimnazjów, widząc w tej formie edukacji
lepsze perspektywy na przyszłość. Wypływało to z przekonania, że naukę w szkole
realnej pobierają ci uczniowie, którzy intelektualnie nie są w stanie sprostać wymaganiom gimnazjalnym.
Wzrastająca liczba kształcącej się w gimnazjach młodzieży nie szła w parze
z powstawaniem nowych szkół. Szkoły zakładano zdecydowanie wolniej, niż napływali uczniowie do istniejących już gimnazjów. To rodziło przepełnienie szkół.
Prym wśród nich wiodły gimnazja stołeczne oraz gimnazjum w Rzeszowie, gdzie np.
w roku szkolnym 1903/1904 kształciło się ponad 1000 uczniów; sytuację uratowało
dopiero otworzenie w roku szkolnym 1904/1905 drugiego gimnazjum w tym mieście. Duża liczba uczniów uczęszczała do gimnazjum św. Anny w Krakowie czy
III gimnazjum im. Franciszka Józefa we Lwowie, gdzie liczebność klas przekraczała
60 uczniów7. Przepełnione bywały gimnazja w Kołomyi, Stanisławowie i Przemyślu.
Duża liczebność klas utrzymywała się w gimnazjach galicyjskich przez cały okres
autonomii. Wprawdzie przepisy Ministerstwa Wyznań i Oświecenia normowały liczbę uczniów w klasie na 50 osób, ale równocześnie wydano inne reskrypty pozwalające na przekraczanie tej granicy. Przepełnienie gimnazjów było szeroko dyskutowane
w kręgach nauczycielskich, a także w sejmowej komisji szkolnej przez cały okres
autonomiczny8. Nauczyciele podnosili kwestię wpływu trudnych warunków lokalowych na słaby rozwój fizyczny i intelektualny młodzieży9. Zwracano uwagę na zbyt
małą ilość czasu, którą nauczyciel poświęca w czasie lekcji jednemu uczniowi, co
prowadziło do lenistwa młodzieży, powodowało, że gimnazja opuszczali absolwenci
zdecydowanie słabiej wykształceni, niż można było oczekiwać. Trudne warunki nie
pozwalały również na indywidualizację procesu nauczania i ograniczały działalność
wychowawczą. Sytuacja taka wynikała zapewne z polityki skarbowej monarchii, która chciała choćby w ten sposób obniżyć koszty kształcenia młodzieży. Spotykało się
to z krytyką w prasie młodzieżowej, gdzie podkreślano zwłaszcza, że zbyt liczne
klasy uniemożliwiają młodzieży nawiązanie bliższego kontaktu z nauczycielem, poznanie ucznia, uwzględnienie jego indywidualnych predyspozycji czy zainteresowań.
Wpływało to również na poziom kształcenia, ponieważ wobec dużej liczby uczniów
brakowało do ich nauczania pełnoprawnych nauczycieli. Zastępowali ich suplenci
– mniej doświadczeni, ale za to mniej kosztowni dla władz szkolnych10.
Sprawozdanie Dyrekcji c.k. Lwowskiego Gimnazjum im. Franciszka Józefa za rok szkolny 1891, 1892
i inne roczniki.
8
S. Szczepanowski (Piast), O polskich tradycjach w wychowaniu, Lwów 1912, s. 43.
9
Skutki przepełnienia szkół naszych, „Muzeum” 1888, R. IV, s. 609–613.
10
„Teka” 1903, nr 11, s. 478.
7
Nieco inaczej przedstawiała się sytuacja liczebna gimnazjalistów w okresie
I wojny światowej. Liczba uczniów zmniejszyła się o prawie 50%. Spowodowane
to było wydarzeniami wojennymi, w wyniku których część Galicji znalazła się pod
zwierzchnictwem Rosjan. Często nie była na tym terenie możliwa działalność edukacyjna. Na zmniejszenie się liczby uczniów wpłynęła także mobilizacja wojskowa
i ochotnicze zaciąganie się młodzieży do wojska, zwłaszcza do działających w ramach armii austriackiej legionów polskich. Wojna spowodowała przemieszczanie
i ruch uczniów w trakcie roku szkolnego na skutek powrotu uchodźców wojennych.
Wybuch wojny i zmiany zachodzące w jej wyniku wpłynęły również na stanowisko
władz szkolnych w kwestii dalszego kształcenia młodzieży. Rada Szkolna Krajowa
uznała, że należy położyć nacisk na praktyczne kształcenie młodzieży. Tocząca się
wojna wykazała nieprzydatność kształcenia humanistycznego. Ministerstwo Wyznań
i Oświaty wydało nawet odnośny reskrypt, w którym polecono Radom Szkolnym
Krajowym odwodzić młodzież od masowego wstępowania do szkół średnich ogólnokształcących, a raczej zachęcać do zdobycia wykształcenia praktycznego11.
Chociaż w okresie autonomicznym liczba gimnazjów państwowych i prywatnych nieustająco się zwiększała, to jednak nie były one rozmieszczone w Galicji
równomiernie. W roku szkolnym 1868/69 istniały gimnazja w 12 miastach galicyjskich, a w roku szkolnym 1913/14 w 35 ośrodkach. Nowe placówki gimnazjalne
zakładano w miastach, które już gimnazja posiadały, ale również w takich, w których
dotąd gimnazjów nie było. Te miasta najczęściej były siedzibami władz polityczno-administracyjnych, sądowych i miały wśród swoich obywateli grupę inteligencji
domagającej się tego typu szkół. Gimnazja funkcjonowały zwłaszcza w siedzibach
starostwa. Tworzenie szkół uzależnione często było od warunków komunikacyjnych, zwłaszcza linii kolejowej. Najmniej gimnazjów znajdowało się na Pogórzu
Beskidzkim, Pokuciu, nad dolnym Sanem i górnym Bugiem. Były to tereny słabo
zaludnione i uboższe. Gimnazjów nie zakładano w powiatach sąsiadujących z dużymi ośrodkami miejskimi, bowiem młodzież zdecydowanie chętniej kształciła się
w większych ośrodkach miejskich. Konsekwencją tego było nieustające przepełnienie gimnazjów dużych miast. Kwestia rozmieszczenia gimnazjów była dostrzegana
i często dyskutowana m.in. w środowisku nauczycielskim. Próbowano porównywać istniejącą sytuację z innymi krajami monarchii, co wypadało zdecydowanie na
niekorzyść Galicji. Gdyby chciała ona dorównać innym krajom w rozmieszczeniu
szkół, musiałaby mieć 80 gimnazjów w 70 miejscowościach12.
Największym ośrodkiem gimnazjalnym był Lwów, który w roku szkolnym
1913/14 miał 8 gimnazjów. Drugie miejsce przypadło Krakowowi, który w tym samym roku miał 5 gimnazjów. Lwów miał większą liczbę ludności (o ok. 40%) niż
Kraków oraz był ważnym ośrodkiem akademickim i siedzibą najwyższych władz
i urzędów. We Lwowie, z powodu dużej różnorodności narodowej mieszkańców,
obok gimnazjów polskich funkcjonowały też gimnazja z wykładowym językiem
Sprawozdanie c.k. Rady Szkolnej Krajowej o stanie wychowania publicznego za rok szkolny 1915/16,
Kraków 1917, s. 7.
12
Gdzie zakładać szkoły średnie? „Muzeum” 1899, R. XV, s. 731–748.
11
104 Lucyna Kudła
ukraińskim i niemieckim13. Oba miasta kształciły w roku szkolnym 1898/99 36%
ogólnej liczby gimnazjalistów, w Krakowie na jedną szkołę średnią przypadało 707
uczniów, a we Lwowie 672 uczniów. Do Lwowa napływała młodzież z 30 powiatów,
a do Krakowa z 1314.
Niedobór gimnazjów w Galicji i ich przepełnienie w okresie autonomii wynikało niewątpliwie z polityki finansowej państwa, ale miało jeszcze inne przyczyny.
Brakowało bowiem innych szkół ponadpodstawowych. Młodzieży proponowano,
w celu uzyskania matury, kształcenie gimnazjalne lub realne. Zbyt mało było szkół
zawodowych. A zatem młodzież nie miała innych możliwości kształcenia. W Galicji
doby autonomicznej przeważała młodzież z wykształceniem humanistycznym.
Zyskano w ten sposób kadry urzędnicze, które mogły kształtować rzeczywistość polityczną i ekonomiczną II Rzeczypospolitej.
Skład narodowościowy uczniów
Odrębne zagadnienie stanowi struktura narodowa gimnazjalistów galicyjskich
w latach autonomii. Monarchia Habsburgów była krajem wielonarodowościowym,
stąd i Galicja stanowiła pod tym względem mieszankę ludności. Wynikało to z przemieszczania się mieszkańców w obrębie monarchii, co często było spowodowane koniecznością szukania zatrudnienia. Odzwierciedleniem tego stanu rzeczy była sytuacja
w gimnazjach galicyjskich, gdzie kształcili się wspólnie Polacy, Ukraińcy, Niemcy.
Zdecydowanie mniej było Czechów, Węgrów, Austriaków, którzy stanowili nikły
odsetek całej liczby uczniów szkół średnich. Jako narodowości nie wyodrębniano
w danych statystycznych i szkolnych Żydów, przypisywano ich do poszczególnych narodowości na podstawie deklaracji języka, którego używali. Stąd najczęściej umieszczani byli w danych szkolnych dotyczących narodowości jako Polacy lub Niemcy.
Lata
1867/8–1875/6
1876/7–1885/6
1886/7–1895/6
1896/7–1905/6
1905/6–1910/11
1911/12
Polacy
74,10
74,52
77,14
78,64
77,61
77,40
Ukraińcy
Niemcy
dane w procentach
18,73
7,00
17,62
7,71
18,08
4,67
19,34
1,92
21,63
0,17
21,80
0,70
Inni
0,17
0,15
0,11
0,10
0,06
0,10
Tabela 3. Zmiany w strukturze narodowościowej uczniów gimnazjów w Galicji w latach 1868–1916. Stosunek procentowy poszczególnych narodowości
Źródło: Sprawozdania c.k. Rady Szkolnej krajowej o stanie wychowania publicznego
w latach szkolnych 1867–1916; Podręcznik statystyki Galicji, pod red. T. Pilata, t. IX, Lwów 1913.
13
14
H. Kramarz, Stan ilościowy gimnazjów galicyjskich..., s. 360–381.
„Muzeum” 1899, R. XV, s. 736.
Zauważyć można zdecydowaną przewagę procentową uczniów Polaków nad
innymi narodowościami. W omawianym okresie właściwie nie zmieniała się ona,
utrzymując się zawsze powyżej 74% ogółu uczniów. W latach szkolnych 1900/1 do
1910/11 przybyło w gimnazjach ponad 76% Polaków, co stanowiło przeszło 10 tys.
uczniów. Polacy przeważali w Galicji liczebnie nad innymi narodowościami i przywiązywali większą wagę do wykształcenia średniego niż inne nacje. Polacy dominowali zwłaszcza w Galicji Zachodniej, gdzie np. w gimnazjum rzeszowskim stanowili
90% ogólnej liczby uczniów15.
Drugą narodowością, wyraźnie wyróżniającą się pod względem liczby uczniów
byli Ukraińcy. Daje się zauważyć niewielki, lecz stały wzrost procentowy przedstawicieli tej narodowości w gimnazjach. Stanowili oni średnio przeszło 20% uczniów.
Ludność ukraińska, przeważnie chłopska, miała mniejsze zapotrzebowanie na kształcenie, zwłaszcza na poziomie gimnazjalnym. Wzrost liczby gimnazjalistów-Ukraińców wynikał zapewne z nasilającego się na przełomie XIX i XX wieku wzrostu
świadomości narodowej Ukraińców, którzy zaczęli domagać się dla siebie pełnych
praw narodowych. Dotyczyły one również szkolnictwa, bowiem funkcjonowały
szkoły średnie, w których językiem wykładowym był język ukraiński. Gimnazja
ukraińskie działały w Kołomyi, Lwowie, Przemyślu, Stanisławowie, Tarnopolu,
a zatem na terenach, gdzie ludność ukraińska stanowiła poważny procent ogółu ludności. Do tych gimnazjów nie uczęszczali w ogóle Polacy, prawdopodobnie z tego
względu, że powstawały one w miejscowościach, gdzie funkcjonowały również gimnazja polskie. Oczywiście na innych terenach Galicji również mieszkali Ukraińcy,
stanowili jednak mniejszość, a z braku gimnazjum ukraińskiego najczęściej uczęszczali do gimnazjów polskich, znajdujących się w najbliższej okolicy. Wówczas często stanowili ok. 50% ogółu uczniów. Sytuacja taka miała miejsce w gimnazjach
w: Brzeżanach, Samborze, Sokalu, Stryju, Złoczowie16. Gdyby wziąć pod uwagę
gimnazja z ukraińskim i polskim językiem wykładowym i porównać je do ogólnej
liczby ludności tych narodowości na terenie Galicji, to świadczyłoby to o większym
niedoborze gimnazjów ukraińskich niż polskich. Na początku autonomii w Galicji
działało tylko jedno gimnazjum ukraińskie na przeszło 2,5 mln mieszkańców tej
narodowości, a pod koniec okresu autonomicznego istniało ich 16 na przeszło 3 mln
mieszkańców (oczywiście były to gimnazja nie tylko publiczne, ale i prywatne).
W roku szkolnym 1913/14 jedno gimnazjum ukraińskie przypadało na ok. 200 tys.
mieszkańców, podczas gdy polskie tylko na ok. 35 tys. mieszkańców17. W latach
szkolnych 1900/1 do 1910/11 w gimnazjach galicyjskich liczba uczniów Ukraińców
zwiększyła się o przeszło 110%. Młodzież ukraińska w zachodniej Galicji rekrutowała się głównie z grona inteligencji ukraińskiej, zatrudnionej w urzędach państwowych, a część pochodziła także z małych miasteczek lub wsi.
J. Świeboda, Dzieje I Gimnazjum w Rzeszowie w latach 1786–1918, Rzeszów 1984, s. 188–191.
Sprawozdanie c.k. Rady Szkolnej Krajowej o stanie wychowania publicznego w roku szkolnym 1911/12,
Lwów 1913, tab. XXX.
17
Podręcznik statystyki Galicji..., s. 111.
15
16
106 Lucyna Kudła
Żądania narodowe Ukraińców szły dalej, w kierunku utworzenia uniwersytetu ukraińskiego, w którym młodzież tej narodowości mogłaby dalej kształcić się
w języku ukraińskim i duchu narodowym. Był to problem bardzo aktualny i szeroko
dyskutowany na początku XX wieku.
Zdecydowanie zmniejszał się wśród gimnazjalistów galicyjskich procent
uczniów – Niemców. Mieli gimnazjum z niemieckim językiem wykładowym we
Lwowie (II), które działało do końca ery autonomicznej i w Brodach, które zostało
zlikwidowane po roku szkolnym 1906/1907. Do tych gimnazjów uczęszczały przeważnie dzieci urzędników austriackich oraz Żydów, dla których język niemiecki
był językiem narodowym lub deklarowali jego używanie. Mniejszą grupę uczniów
w gimnazjach z wykładowym językiem niemieckim stanowiły dzieci Polaków, którzy
chcieli zapewne wykształcić je w języku monarchii, którą zamieszkiwali. W latach
szkolnych 1900/01–1910/11 liczba uczniów korzystających z języka niemieckiego
jako wykładowego zmniejszyła się o prawie 40%, co stanowiło utratę przeszło 140
uczniów-Niemców18. Za jedną z przyczyn ubytku uczniów tej narodowości można
uznać proces asymilacyjny, któremu ulegali również Niemcy. Tym bardziej, że często nie byli to przedstawiciele rdzennej Austrii, ale Moraw lub Śląska.
Jednostkowymi przypadkami była obecność w gimnazjach galicyjskich Rumunów, Serbów, Włochów, Francuzów czy Anglików.
Wielokrotnie podkreślano, że mimo mieszanego składu narodowościowego
gimnazjów galicyjskich, do końca XIX wieku nacje te współżyły ze sobą zgodnie. Ukraińcy i Żydzi nie wzbogacali ducha polskości, a raczej wzmacniali austriackość szkoły. Sytuacja uległa zmianie na początku XX wieku, kiedy powstały i upowszechniły się w społeczeństwie nowe prądy, a do gimnazjów przychodzili ludzie
wychowani już w szkole polskiej. Ponadto był to okres zaostrzania się odrębności
narodowej zarówno Polaków, jak i Ukraińców oraz Żydów. Gimnazja stawały się zalążkiem ruchu syjonistycznego, a także często tam, gdzie był duży odsetek uczniów
Ukraińców, miejscem ścierania się dwóch kierunków: staroruskiego i ukraińskiego.
Struktura wyznaniowa i pochodzenie społeczne
W gimnazjach galicyjskich dominowali uczniowie wyznania rzymskokatolickiego, którzy stanowili w ciągu omawianego okresu zawsze ponad 50% ogółu uczniów.
Jednak przewaga uczniów wyznania rzymskokatolickiego w gimnazjach nad innymi
wyznaniami systematycznie się zmniejszała19.
Zdecydowanie zwiększała się procentowo liczba uczniów grekokatolików, co
było konsekwencją większego napływu do gimnazjów Ukraińców, bowiem przeważnie oni byli wyznawcami tej religii. Stanowili oni średnio w okresie 1876–1911 prawie
18
19
Ibidem, s. 111.
Podręcznik statystyki Galicji..., s. 110.
20% ogółu uczniów. Szczególnie duży wzrost liczby grekokatolików nastąpił w latach
1900–1911, kiedy ich grupa powiększyła się o 107% osiągając stan 3748 uczniów.
Napływ uczniów wyznania greckokatolickiego miał swoje konsekwencje, którymi
było np. wprowadzenie do Rady Szkolnej Krajowej przedstawiciela tego Kościoła.
Lata
1868–75
1876–86
1886–96
1896–1906
1906–1911
1911/12
Rzym.-kat.
67,30
63,06
61,98
60,24
55,18
53,60
Greko-kat.
Żydzi
dane w procentach
22,26
9,60
18,33
17,56
18,45
18,52
20,09
18,84
22,28
21,82
22,30
23,4
Inne wyznania
0,83
1,05
1,05
0,83
0,72
0,70
Tabela 4. Zmiany procentowe w strukturze wyznaniowej uczniów gimnazjów w Galicji
w latach 1867–1916
Źródło: Podręcznik statystyki Galicji, pod red. T. Pilata, t. IX, Lwów 1913, s. 110; Sprawozdania c.k.
Rady Szkolnej Krajowej o stanie wychowania publicznego w latach 1868–1916.
Znacznie rosła liczba Żydów, którzy w omawianym okresie stanowili średnio
przeszło 19% ogólnej liczby uczniów. Ale w latach 1900–1911 liczba uczniów
Izraelitów wzrosła o ponad 120%, co dało przyrost 3964 uczniów tego wyznania20.
Można to uznać za konsekwencję przyznania Żydom pełnych praw politycznych
w 1867 roku. Uczniowie-Żydzi wykazywani byli we wszelkich sprawozdaniach
szkolnych nie jako narodowość, ale jako grupa religijna. Młodzież żydowska wywodząca się z rodzin inteligenckich używała najczęściej na co dzień języka polskiego.
Gimnazjaliści, synowie kupców, najczęściej w pierwszych klasach gimnazjalnych
posługiwali się językiem rodziców, czyli niemieckim lub jidisz. W przeciwieństwie
do Ukraińców nie mieli własnych szkół, choć propozycje takie, by Żydzi mogli tworzyć własne gimnazja, pojawiały się z różnych grup społecznych. Postulowały to
nawet kręgi Kościoła katolickiego. Nie brało się to jednak z poczucia tolerancji czy
chęci przyznania praw narodowych, ale obaw przed złym wpływem uczniów-starozakonnych na innych gimnazjalistów, zwłaszcza Polaków. Gimnazjaliści wyznania
mojżeszowego często byli krytykowani przez współuczniów, zwłaszcza tych zaangażowanych politycznie. Podkreślano niejednolite stanowisko tej grupy narodowo-wyznaniowej, zarzucano, że idzie ona w trzech kierunkach: jedna w stronę socjalistów,
druga w stronę syjonistów, a trzecia dąży do asymilacji21.
Uczniowie innych wyznań stanowili niewielki procent ogółu gimnazjalistów,
bowiem w latach 1876–1911 wahał się on w granicach 1,05–0,72% i choć powoli,
to jednak nieustannie spadał. W latach 1900–1911 liczba uczniów wyznających inne
religie wprawdzie wzrosła o 58% z 147 do 233 uczniów we wszystkich gimnazjach,
20
21
Ibidem, s. 110–111.
„Teka” 1902, nr 4, s. 216–218.
108 Lucyna Kudła
ale i tak nie była to grupa znacząca, tym bardziej, że rozrzuceni byli po całej Galicji.
Do wyznań tych, tak słabo reprezentowanych wśród młodzieży gimnazjalnej, zaliczyć należy wyznania: karaimskie, prawosławne obrządku ormiańskiego, ewangelickie i inne protestanckie22.
Większość gimnazjów działających w Galicji miała profil klasyczny. Nazywano
je filologicznymi lub humanistycznymi ze względu na program nauczania, który realizowały. Nieco inną formę kształcenia prowadziły gimnazja realne. Wykształceniem
realnym byli zainteresowani robotnicy, burżuazja i inteligencja techniczna, stanowili
oni dość niski procent społeczeństwa galicyjskiego. Wykształcenie klasyczne było
preferowane zwłaszcza przez warstwę ziemiańską, której przedstawiciele sprawowali władzę. Rozporządzenie ministerialne z 1909 roku zrównało w prawach gimnazja
klasyczne z realnymi i przyczyniło się do zwiększenia liczby realnych. Jednak do
wybuchu wojny zachowała się zdecydowana przewaga gimnazjów klasycznych23.
Więcej gimnazjów realnych przybywało w szkolnictwie niepublicznym, choć i tam
zachowano liczebną przewagę gimnazjów klasycznych. Zdecydowanie plebejski
charakter posiadały te gimnazja, które nie powstały w miejscowościach będących
siedzibami władz powiatowych – przykładem mogą być szkoły utworzone w takich
miejscowościach, jak: Kuty, Dębica, Komarno, Zakopane czy Leżajsk. W szkołach
tych uczniowie wywodzili się w zdecydowanej większości ze środowisk chłopskich
i drobnomieszczańskich. Było to obrazem struktury społecznej Galicji, ale i trudno odmówić racji argumentom, że dowodziło to pewnego rodzaju demokratyzacji
systemu szkolnego, który pozwalał na większy dostęp do wykształcenia średniego
dzieciom pochodzącym z niższych grup społecznych24.
Zwiększająca się liczba gimnazjów nie była wystarczająca dla wzrastających potrzeb edukacyjnych. Każda nowo powstała szkoła średnia dawała szansę na zdobycie
wykształcenia bez ponoszenia wydatków na zamieszkanie ucznia daleko od domu
rodzinnego. Miało to szczególne znaczenie dla gimnazjalistów pochodzących z rodzin chłopskich, których napływało w okresie autonomicznym coraz więcej do szkół
średnich. Było to wynikiem emancypowania się chłopów, zwłaszcza tych zamożniejszych, dla których kształcenie dzieci w szkołach średnich stanowiło formę awansu społecznego. Dawało także możliwość znalezienia zawodu poza rolnictwem, co
z kolei pozwalało ograniczyć rozdrabnianie gospodarstw25. Wzrost zamożności chłopów wynikał z częstej emigracji zarobkowej do Stanów Zjednoczonych lub innych
krajów europejskich, a zwłaszcza do Niemiec (tzw. emigracji sezonowej). To pozwaPodręcznik statystyki Galicji..., s. 110.
Rozporządzenie ministra wyznań i oświaty z 29 marca 1909 roku w sprawie świadectw dojrzałości
z gimnazjów realnych i reformowanych gimnazjów realnych, [w:] Zbiór najważniejszych przepisów uniwersyteckich, zestawił K.W. Kumaniecki, Kraków 1913, s. 30–34.
24
S. Możdżeń, Reformy szkoły średniej w Galicji w latach 1884–1914, Kielce 1989, s. 66; S. Kieniewicz,
Galicja w dobie autonomicznej (1850–1914). Wybór tekstów, Wrocław 1952, s. 161; Z. Samolewicz, Po
Sejmie, „Muzeum” 1896, R. XII, s. 574.
25
F. Bujak, Rozwój gospodarczy Galicji, Lwów 1917, s. 46; J. Rutkowski, Historia gospodarcza Polski,
Warszawa 1960, t. II, s. 304–305.
22
23
lało przeznaczać część dochodów na kształcenie dzieci. Przyczyn dużego napływu
chłopskich dzieci do szkół średnich można się dopatrywać także w postępującym
rozwoju kulturalno-oświatowym wsi, który wyrażał się w powstawaniu na początku
XX wieku większej liczby szkół ludowych, a te z kolei przygotowywały wiejskie
dzieci do dalszej nauki. Napływ do gimnazjów dzieci chłopskich spotykał się z krytyką konserwatystów, którzy przyczyn tego zjawiska upatrywali we wprowadzonym
przymusie szkolnym, ułatwiającym nabór do tego typu szkół26. Opracowanie dokładnych danych dotyczących pochodzenia społecznego gimnazjalistów galicyjskich jest
bardzo trudne, a czasem wręcz niemożliwe. Przyczyną tego jest fakt, że dane takie
nie były przekazywane systematycznie przez dyrektorów gimnazjów w sprawozdaniach szkolnych. Nie można ich znaleźć również w sprawozdaniach statystycznych
dotyczących Galicji. Najpełniejszych informacji dostarczają katalogi szkolne, które
jednak zachowały się tylko w części.
Analizując wzrost liczby dzieci chłopskich w gimnazjach galicyjskich daje się
zauważyć, że był on stały. Były lata, w których się zmniejszał, można zauważyć
spadek w roku szkolnym 1872/73 na skutek epidemii oraz w latach 1884 i 1886,
kiedy rząd austriacki podniósł czesne, co prawdopodobnie na krótko zmniejszyło
możliwości finansowe chłopów by kształcić synów w gimnazjach. W gimnazjum
w Rzeszowie synowie chłopscy stanowili w 1875 roku 22,5% ogólnej liczby uczniów
(108), w roku 1910 już 28%, a w 1916 28,7%27. Liczba młodzieży chłopskiej wzrastała systematycznie w gimnazjum w Sanoku, gdzie w 1891 roku było jej 25,7%
ogólnej liczby uczniów, w 1911 już 31,3%28. Podobnie rzecz się miała w Łańcucie,
gdzie średni wskaźnik młodzieży chłopskiej wynosił 37%, w Jaśle przeciętnie 70%
wszystkich uczniów stanowili synowie chłopów, pracowników kolei i rzemieślników29. W gimnazjum tarnowskim synów chłopskich w roku szkolnym 1885/86 było
21% ogólnej liczby uczniów, a w roku szkolnym 1913/14 już 28%30. W gimnazjum w Nowym Targu uczniowie pochodzenia chłopskiego stanowili średnio prawie
90% ogólnej liczby uczniów31. W gimnazjum w Jarosławiu synów chłopskich było
w 1899 roku 13% ogólnej liczby uczniów, a w 1902 roku już 29%32. W Dębicy uczyło się w gimnazjum w 1907 roku 22%, a w 1913/14 30% młodzieży chłopskiej33.
W. Zakrzewski, Nasze gimnazja i Rada Szkolna Krajowa, „Przegląd Polski” 1892, t. I, s. 514; Michał
Bobrzyński w Radzie Szkolnej Krajowej, Kraków 1901, s. 31.
27
J. Świeboda, Dzieje I Gimnazjum..., s. 187.
28
Księga pamiątkowa Gimnazjum Męskiego w Sanoku 1888–1958, red. J. Stachowicz, Kraków 1958, s. 54.
29
S. Możdżeń, Reformy szkoły średniej w Galicji..., s. 66.
30
Z. Ruta, Gimnazjum w Tarnowie (1784–1918), „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1980, R. XXIII,
nr 2, s. 258.
31
A. Puszka, Nauczyciele historii i geografii państwowych szkół średnich w Galicji w okresie autonomii,
Lublin 1999, s. 56.
32
Sprawozdanie dyrekcji c.k. gimnazjum w Jarosławiu za rok szkolny 1899, Jarosław 1899, s. 47.
Sprawozdanie dyrekcji c.k. gimnazjum w Jarosławiu za rok szkolny 1902, Jarosław 1902, s. 57.
33
Sprawozdanie dyrekcji c.k. gimnazjum w Dębicy za rok szkolny 1907/8, Tarnów 1908, s. 47. Sprawozdanie
dyrekcji c.k. gimnazjum w Dębicy za rok szkolny 1913/14, Tarnów 1914, s. 34.
26
110 Lucyna Kudła
Znikomy procent wśród uczniów gimnazjów stanowili synowie właścicieli
ziemskich. Ich liczba ciągle malała, np. w gimnazjum w Tarnowie wynosiła ona
w 1885/86 roku 0,7% ogólnej liczby uczniów, a w roku 1913/14 0,3%34. W gimnazjum rzeszowskim synowie ziemiańscy stanowili w roku szkolnym 1875 6,8%
ogólnej liczby uczniów, a w roku szkolnym 1916 tylko 2,2%35. W roku szkolnym
1909/10 w gimnazjum św. Jacka w Krakowie było ich 0,5% ogółu uczniów36.
W gimnazjum w Jarosławiu w roku 1899 uczęszczało tylko 2 synów właścicieli
ziemskich, podobnie było w 1902 roku37. W sprawozdaniach gimnazjum w Dębicy
nie uwzględniano nawet kategorii pochodzenia uczniów – synowie ziemiańscy – stąd
wniosek, że musiało ich tam nie być wcale lub liczba ich była niewiele znacząca38.
Zdecydowanie mniej w 1900 roku, niż w latach wcześniejszych, było synów
dzierżawców majątków ziemskich. Przykładem może być gimnazjum w Rzeszowie,
gdzie na przestrzeni lat 1870–1900 liczba synów dzierżawców zmniejszyła się
z 14 do 439. Kategoria ta często w zestawieniach szkolnych nie była odróżniana od
posiadaczy ziemskich, stąd trudno podać inne przykłady.
Nie sposób nie wspomnieć o najbiedniejszej grupie uczniów, którzy byli synami wyrobników, zagrodników i sług, pochodzących tak z miast, jak i wsi. Ich
liczba zmieniała się w zależności od koniunktury gospodarczej całej Galicji.
W latach 90. XIX wieku, kiedy można mówić o prosperity, dochodziła średnio
do 9% ogólnej liczby gimnazjalistów, a w czasie wojny niewiele przekraczała 1%
liczby wszystkich uczniów.
Odrębną grupę uczniów stanowili synowie kupców, handlarzy i kramarzy, wśród
których przeważali uczniowie wyznania izraelickiego i ich liczba ciągle się zwiększała. Dzieci z tej warstwy społecznej stale w gimnazjach przybywało. W gimnazjum w Tarnowie było ich w roku szkolnym 1885/86 25% ogólnej liczby uczniów,
a w roku 1913/14 26%40. W Rzeszowie synowie kupców stanowili w roku 1875
3,9% uczniów, a w roku 1916 już 14,6%41. W gimnazjum św. Jacka ta grupa stanowiła 15% w roku szkolnym 1909/10, a w tym samym czasie w gimnazjum św. Anny
12%42. W gimnazjum dębickim stan ten wynosił w 1913 roku 3,7%, a w Jarosławiu
w roku 1902 14%, przy czym zmniejszył się on w porównaniu do roku 1897 o 2%43.
Z. Ruta, Gimnazjum..., s. 260.
36
Sprawozdanie dyrekcji c.k. gimnazjum św. Jacka za rok szkolny 1909/1910, Kraków 1910, s. 70.
37
Sprawozdanie dyrekcji c.k. gimnazjum w Jarosławiu..., s. 70.
38
Sprawozdanie dyrekcji c.k. gimnazjum w Dębicy za lata 1907 i nast.
39
40
Z. Ruta, Gimnazjum w Tarnowie..., s. 260.
41
42
Sprawozdanie dyrekcji c.k. gimnazjum św. Jacka za rok szkolny 1909/10..., s. 70; Sprawozdanie dyrekcji
c.k. gimnazjum św. Anny za rok szkolny 1910, Kraków 1910, s. 46.
34
35
43
Sprawozdanie dyrekcji c.k. gimnazjum w Dębicy za rok 1913/14..., s. 34; Sprawozdanie dyrekcji c.k.
gimnazjum w Jarosławiu za rok szkolny 1897..., s. 52; Sprawozdanie dyrekcji c.k. gimnazjum w Jarosławiu
za rok szkolny 1902..., s. 57.
Niewielki był odsetek uczniów, których rodzice byli właścicielami realności, kamienic czynszowych i na ogół nie przekraczał 1%44.
Zwiększała się liczba synów bankierów, przemysłowców, eksporterów, fabrykantów. Najwięcej było wśród nich dzieci właścicieli zakładów przemysłowych.
Trudno jednak o pełne dane statystyczne.
Dwie ostatnie dekady XIX wieku przyniosły złą koniunkturę dla rzemiosła, było
to związane z rozwojem produkcji przemysłowej. Malały dochody rzemieślników,
co w konsekwencji spowodowało w gimnazjach spadek liczby synów: sukienników,
tkaczy, krawców, szewców, piekarzy. Na ich miejsce pojawili się synowie robotników. Ilość młodzieży pochodzenia rzemieślniczego i robotniczego była dość duża
i stanowiła średnio w 1870 roku 18%, a w 1910 14% ogólnej liczby uczniów45.
Duży procent gimnazjalistów pochodził z rodzin inteligenckich. Byli to synowie: urzędników państwowych, oficerów, nauczycieli i przedstawicieli wolnych zawodów (lekarzy, adwokatów, inżynierów). Można zauważyć niewielki przyrost w tej
grupie, w 1870 roku było ich 17%, a w 1910 20% ogólnej liczby uczniów. Wzrost
liczby synów urzędników był wynikiem rozwoju ustroju kapitalistycznego46. Na terenach Galicji Wschodniej dość dużą grupą uczniów byli synowie księży unickich, np.
w Stanisławowie stanowili oni w niektórych latach szkolnych aż 24% uczniów47.
W danych statystycznych podawanych przez dyrekcje gimnazjów pojawia się
jeszcze grupa określana jako sieroty. Utrzymywała się ona na stałym poziomie, stanowiąc średnio 15% ogólnej liczby uczniów. Byli to najczęściej uczniowie bardzo
słabo sytuowani materialnie. Gimnazjaliści ci na początku roku szkolnego podejmowali starania o zwolnienie z czesnego lub jego obniżenie, przedstawiając dyrekcji
gimnazjum tzw. świadectwo ubóstwa. Decyzje w sprawie zwolnień z czesnego podejmowała ostatecznie Rada Szkolna Krajowa, biorąc pod uwagę sugestie rad pedagogicznych poszczególnych szkół. Z pomocą w utrzymaniu się takich uczniów
w gimnazjach przychodziły różnego rodzaju instytucje kościelne i społeczne fundujące stypendia dla uczniów uboższych48.
Rozpatrując skład społeczny uczniów gimnazjów galicyjskich daje się zauważyć, że największą grupę stanowili synowie chłopów i innych ludzi utrzymujących
się z roli. Drugie miejsce zajmowała młodzież pochodzenia inteligenckiego, następnie rzemieślniczego – zastąpiona w początkach XX wieku przez synów robotników;
Ibidem.
J. Świeboda, Dzieje I Gimnazjum..., s. 187; Z. Ruta, Gimnazjum w Tarnowie..., s. 260; Sprawozdania
dyrekcji c.k. gimnazjów w św. Jacka, św. Anny, w Dębicy, Jarosławiu, Buczaczu, Brzeżanach, Podgórzu,
Kołomyi, Jaśle za lata szkolne 1885–1916; Księga pamiątkowa Gimnazjum Męskiego w Sanoku...,
s. 54; Gimnazjum i Liceum im. H. Sienkiewicza w Łańcucie, red. S. Inglot, Warszawa 1965, s. 86; Księga
pamiątkowa. Stulecie Gimnazjum i Liceum im. Króla Stanisława Leszczyńskiego w Jaśle 1868–1968, red.
K. Zieliński, Kraków 1968, s. 36; Księga pamiątkowa I Gimnazjum Państwowego im. M. Romanowskiego
w Stanisławowie, Stanisławów 1929, s. 165–170.
46
Ibidem.
47
Księga pamiątkowa I Gimnazjum Państwowego..., s. 168–169.
48
APK, GLN 4–13 (Protokoły konferencji nauczycielskich).
44
45
112 Lucyna Kudła
najmniejszą grupą były dzieci przemysłowców i właścicieli ziemskich. Wynikiem
pochodzenia społecznego najczęściej było ekonomiczne położenie uczniów gimnazjalnych. W Galicji było ono poddawane krytyce w różnych pismach młodzieży.
Podkreślano, że większość uczniów stanowią synowie włościan i ludzi biednych. Ich
położenie w czasie pobierania nauki, najczęściej w miejscowościach oddalonych od
domu rodzinnego, było bardzo trudne. Gimnazjaliści mieszkali na stancjach, które
były znane ze złych warunków (wilgoć, zimno), żywili się produktami przywożonymi z domu (jedzenie bardzo skromne – ziemniaki, fasola, ser). To powodowało
często wyczerpanie organizmu. Pomoc społeczna szła z kilku kierunków: poprzez
zakładanie burs, udzielanie pomocy materialnej (stypendialnej) i możliwość dawania
lekcji uczniom słabszym, dzięki czemu zyskiwano skromny zarobek49.
Zróżnicowanie młodzieży gimnazjalnej pod względem narodowościowym, wyznaniowym i społecznym wymagało od władz szkolnych i gron nauczycielskich
przemyślanych i zaplanowanych działań. Nie było bowiem łatwo spełnić oczekiwania samych uczniów i rodzin, z których pochodzili. Często stawiali oni szkole
zróżnicowane wymagania. Społeczność uczniowska, ze względu na swoje pochodzenie reprezentowała różny poziom intelektualny, co wymuszało na szkole indywidualizację nauczania. Jednak trudne warunki nauczania spowodowane przepełnieniem szkół utrudniały dostosowanie wymagań i pomocy dla uczniów ze strony
nauczycieli. Skupiali się oni głównie na realizacji zbyt rozbudowanych programów
nauczania, kosztem rozbudzania intelektualnego uczniów, zachęcania ich do rozszerzania swoich wiadomości i umiejętności, wskazywania kierunków rozwoju. Duża
liczba uczniów, często pozbawiona na co dzień opieki rodzicielskiej, stanowiła trudną do kontroli nauczycielskiej społeczność. Nie mogąc znaleźć w szkole troski ze
strony nauczycieli, pomocy w ukierunkowaniu swoich zainteresowań, nader chętnie
ulegała wpływom różnych środowisk, również politycznych. Nieuświadomione często w kwestiach politycznych rodziny nie umiały przestrzec swoich dzieci przed
zagrożeniami, które niósł rodzący się ruch polityczny. Stąd tacy uczniowie stanowili
najczęściej cel oddziaływania agitatorów politycznych. Istotna dla młodzieży była
aktywizacja narodowa Ukraińców i Żydów, zmierzających do powiększenia swoich praw, co nieuchronnie prowadziło do konfliktów z Polakami50. Stało to często
w sprzeczności z odradzającymi się polskimi tendencjami narodowowyzwoleńczymi
propagowanymi wśród gimnazjalistów51. Nie bez znaczenia dla tych konfliktów była
postawa prezentowana przez Kościół katolicki, który przecież w znacznym stopniu
oddziaływał na młodzież i jej rodziców. Stąd tak zróżnicowana młodzież podejmowała działania w różnych kierunkach, szukała poza szkołą tego, czego szkoła jej
dać nie mogła. W tych warunkach szczególnie trudne było nauczanie historii, które musiało spełniać oczekiwania różnych narodów, grup społecznych i religijnych,
a ich wymagania często były rozbieżne.
„Teka” 1902, nr 4, s. 189–193.
H. Wereszycki, Pod berłem Habsburgów, Kraków 1975, s. 175–201.
51
O potrzebie i środkach kształcenia poczucia narodowego u młodzieży naszej, „Muzeum” 1888, R. IV,
s. 577–585.
49
50
High School Students of the Autonomous Galicia Era –
Characteristics of the Community
Abstract
One of the consequences of introducing autonomy in Galicia was the enlivening of the
education at the secondary level. It was demonstrated by establishing a larger number of high
schools and by the larger number of students. During 1896–1914, 27 new state high schools
were established. Broader access to secondary education for the youth was demanded by the
pedagogical circles who saw an opportunity to spread high school education in the new social,
political and economic situation. The number of schools and students was decidedly higher in
the large cities, and reputable high schools enjoyed a particular popularity.
The multinational character of the Habsburg monarchy was reflected in the nationality
structure of the schools. The largest group of students were Poles, followed by Ukrainians and
Jews. The beginning of 20th century brought aggravation of the relations among the nationalities, which was a consequence of the national movements and the independence tendencies.
High schools were a reflection of the religious mosaic existing in the Austrian partition.
Roman-Catholics definitely prevailed among the students, but the number of Greek-Catholic
and Jewish students kept increasing.
Analysing the social descent of the high school students, one can notice a growing
number of peasant sons starting education. It was a result of the situation in the country, as
well as of the broadly understood work emigration of peasants. A vast majority of students
were the sons of landed gentry. A broader access to high school education was gained by the
sons of industrialists, merchants, craftsmen, and intelligentsia. Differentiation of the students’
community brought about the necessity to resolve various pedagogical problems. The youth,
often deprived of the constant parental supervision, was exposed to agitation activities of the
emerging political parties. It was reflected in the national and religious conflicts.
Folia 28
Marta Tylza-Janosz
Działalność rolna administracji żywieckiej
w dobrach Albrechta Fryderyka Habsburga
w latach 1871–18801
W XIX wieku w Zachodniej Galicji na dawnym pograniczu polsko-śląskim
powstał duży majątek ziemski, którego właścicielami byli przedstawiciele dynastii
habsburskiej. Posiadłość ta mieściła się w granicach dawnego państwa żywieckiego
Komorowskich i Wielopolskich, w dorzeczu rzek Koszarowy i Soły. Ponadto w jej
skład wchodziły jeszcze dobra położone w okolicach Oświęcimia i Białej Krakowskiej.
Habsburgowie, jako właściciele ziemscy, pojawili się w Galicji w roku 1808,
kiedy to książę Albrecht Sasko-Cieszyński (1738–1822), Habsburg po kądzieli,
zakupił dobra Czaniec, Bestwina i Porąbka. Jako właściciel posiadłości na Śląsku
Cieszyńskim, podlegających pod zarząd Komory Cieszyńskiej, podporządkował
nowo zakupione majątki galicyjskie tejże administracji. Zgodnie z wolą księcia
kontynuowała ona skup folwarków w Galicji, wykorzystując często zadłużenie polskiej szlachty. Cały majątek, w tym posiadłości w Galicji odziedziczył po Albrechcie bratanek jego żony, Karol Ludwik (1771–1847), syn cesarza Leopolda II.
Habsburg ten był założycielem nowej linii dynastii, nazywanej ze względu na dobra,
żywiecką. Karol kontynuował powiększanie dóbr, co doprowadziło do powstania
nowego „państwa żywieckiego”, składającego się z dwóch części: północnej (tereny w okolicach Oświęcimia i Białej) oraz południowej (dawne państwo żywieckie,
z wyjątkiem kluczy: suskiego i ślemieńskiego). Do roku 1847 dobra galicyjskie
z dwoma zarządami w Żywcu i Bestwinie znajdowały się w zależności zwierzchniej
od Komory Cieszyńskiej, co hamowało rozwój Żywiecczyzny. Sytuacja zmieniła się
z chwilą objęcia dóbr przez syna Karola, arcyksięcia Albrechta Fryderyka (1838–
1895) w roku 1847. Panowanie tego Habsburga było bardzo owocne dla posiadłości
galicyjskich. Przez 48 lat swoich rządów na Żywiecczyźnie arcyksiążę doprowadził
do jej rozwoju gospodarczego. Było to możliwe dzięki olbrzymim zmianom w administrowaniu dobrami oraz osobistemu zaangażowaniu Albrechta w zarządzanie
majątkiem.
Działalność rolna administracji żywieckiej... 115
Pierwszą zmianą, jaką wprowadził arcyksiążę, było oderwanie dóbr galicyjskich
od cieszyńskich, nadanie im statusu dóbr alodialnych i utworzenie w roku 1847
głównej administracji w Żywcu. Tak powstała Dyrekcja Dóbr Żywieckich. Na jej
czele stał dyrektor główny, który był pełnomocnikiem właściciela i jego zastępcą
na czas nieobecności w Żywcu. W roku 1871 funkcję tą pełnił Ferdynand Ludwik
von Loydyn, a od 1875 roku Friedrich Diffenbach2. Dyrektor odgrywał nadrzędną
rolę w sprawowaniu władzy w dobrach, był przełożonym wszystkich urzędników,
mianował go sam arcyksiążę i tylko przed nim dyrektor był odpowiedzialny za prowadzoną przez siebie politykę w majątku3. W celu kontroli Albrecht Fryderyk już
z chwilą powołania Dyrekcji zastrzegł sobie prawo do ostatecznego decydowania
o wszystkich sprawach w dobrach i musiał być w związku z tym informowany na
bieżąco o prowadzonej polityce.
Dyrekcja dzieliła się na działy, z których każdy zajmował się ściśle określoną
dziedziną prowadzonej gospodarki. W roku 1871 było siedem działów4. Naczelnym
urzędem w Dyrekcji był urząd centralny, który sprawował nadzór nad innymi resortami. W jego skład wchodzili: dyrektor główny, radca prawny, sekretarz, pracownik kancelarii, dwóch głównych księgowych oraz dwóch adiunktów. Dla spraw
związanych z gospodarką leśną istniał urząd leśny, funkcjonowaniem istniejących na
Żywiecczyźnie fabryk i zakładów zajmował się dział do spraw przemysłu, natomiast
wszelkie sprawy budowlane leżały w gestii urzędu budowlanego.
Sprawami podatków zajmował się dział podatkowy, a korespondencję i wszelkiego rodzaju dokumentację gospodarczą prowadził urząd kancelarii i map. Pomiędzy rokiem 1871 a 1875 powstał jeszcze resort kontroli i spraw prawnych. Istniejący
oprócz tego dział ekonomii rolnych, w latach 70. XIX wieku, podlegał urzędowi
centralnemu. Na czele każdego resortu stali główni administratorzy, mając do pomocy od 1–4 pracowników. Kierownicy ci wraz z dyrektorem dóbr tworzyli Radę
Dyrekcyjną. Ruch służbowy w obrębie administracji nadrzędnej był słaby. Albrecht
niechętnie zmieniał oddanych i sprawdzonych pracowników. Część osób pełniących
najwyższe funkcje kierownicze w Dyrekcji piastowało wcześniej niższe stanowiska
w administracji cieszyńskiej i było niepolskiego pochodzenia5. W latach 1871–1880
na czele poszczególnych działów stali: Paul Rau (urząd przemysłowy), Johan Rzechak (do 1876 urząd leśny), Moritz Kožeśnik (od 1876 urząd leśny), Karol Pietschka
(urząd budowlany), Franz Miksch (urząd podatkowy), Daniel Hartman (kancelaria
Zakres chronologiczny opracowania związany jest z materiałem źródłowym.
Archiwum Państwowe w Katowicach – Oddział w Żywcu, zespół akt Dyrekcji Dóbr Żywieckich (dalej:
APK-OŻ, DDŻ), sygn. 81 – Statistische Notitzen der Erzherz. Herrschaft Saybusch – Damönen seiner Kaiserlichen und Königlichen Hoheit des Erzherzogs Albrecht Verwaltung Gebeit der Herrschaft
Saybusch in West Galizien 1871–1880.
3
Z. Rączka, Wstęp do inwentarza zespołu akt Dyrekcji Dóbr Żywieckich, Żywiec 1965, s. 12–15 (maszynopis w posiadaniu Archiwum Państwowego w Katowicach – Oddział w Żywcu).
4
APK-OŻ, DDŻ, sygn. 81.
5
APK-OŻ, DDŻ, sygn. 110/1 – Ruch służbowy, przemieszczenia, mianowania, awanse 1862–1938; APKOŻ, DDŻ, sygn. 1316 – Rejestr pracowników zatrudnionych w administracji Dóbr Żywieckich.
1
2
116 Marta Tylza-Janosz
i mapy), Robert Gebauer (do 1877 urząd kontroli) i Friedrich Mucha (od 1877 urząd
kontroli). Poza pracownikami administracji w skład Dyrekcji Dóbr Żywieckich
wchodziło trzech lekarzy: Anton Seidler w Żywcu, Rudolf Janotta w Wegierskiej
Górce jako lekarz zakładowy huty żelaza, August Brass w Żywcu. Do personelu
Dyrekcji zaliczano również dyrektora Browaru Arcyksiążęcego w Pawlusiu, Juliusza
Wagnera. Łącznie w Dyrekcji w roku 1871 pracowało 55 urzędników, z czego 6
nadzwyczajnych, oraz 6 osób personelu pomocniczego. W majątkach rolnych (ekonomiach) pracowały wtedy 52 osoby, cztery lata później tylko 23 (co związane było
z wyłączeniem z zarządu własnego części dóbr i oddaniem ich w dzierżawę).
W administracji bezpośredniej w zakładach przemysłowych i fabrykach zatrudnionych było w roku 1871 siedmiu kierowników. Najwięcej osób znalazło zatrudnienie
w rewirach leśnych, ich liczba w 1871 roku wynosiła 109, natomiast po powiększeniu terenów leśnych przez zakup Makowa Podhalańskiego liczba zatrudnionych
zwiększyła się dochodząc w roku 1878 do 165. Wszyscy pracownicy zatrudnieni
w administracji, bądź w gospodarstwach leśnych czy też rolnych, mieli bardzo dobrą
sytuację socjalną. Oprócz płac, które były dość wysokie, pracownicy pobierali jeszcze deputaty w naturze (sery, mleko, drewno), ponadto mieli zapewnioną bezpłatną
opiekę lekarską, a państwo żywieckie dawało im mieszkania6. Pracownicy Dyrekcji
korzystali również ze świadczeń socjalnych, takich jak prawo do emerytury i odszkodowania w razie wypadku, w związku z istnieniem w dobrach żywieckich Funduszu Zapomogowego. W roku 1871 w samej administracji w dobrach galicyjskich
pracowały łącznie 233 osoby. W ciągu dziesięciolecia struktura pracownicza zmieniła się w związku ze zmianą kierunku rozwoju działalności gospodarczej z rolnej
na leśną. Spadła liczba osób pracujących w ekonomiach, natomiast powiększyła się
liczebność straży leśnej i pracowników przemysłu drzewnego.
Działalność produkcyjna w dobrach galicyjskich Albrechta Fryderyka podzielona była na trzy sektory: gospodarkę rolną, leśną i przemysł. Wszystkie te gałęzie
uzupełniały się wzajemnie.
Gospodarka rolna skupiała się w tzw. ekonomiach. W roku 1871 były to 4 dystrykty rolne: Dankowice, Lipowa, Obszar i Wieprz, o łącznej liczbie 17 folwarków
i powierzchni 5510 mórg7. W roku 1873 Dankowice zostały wydzierżawione Antonowi Wysokiemu, natomiast w trzy lata później to samo miało miejsce w przypadku
Lipowej, którą oddano w najem Ferdynandowi Bidermanowi. Ostatecznie Dyrekcja
pozostawiła w zarządzie własnym dwie ekonomie Obszar i Wieprz z 8 folwarkami,
o powierzchni 2293 mórg w roku 1880.
Struktura areału ekonomii w roku 1871 była złożona. Udział procentowy pól
uprawnych wynosił ok. 59% ogólnej powierzchni, natomiast bardzo duży odsetek
stanowiły nieużytki (ok. 29%), pastwiska ok. 5% na równi z łąkami8. W roku 1880
struktura ziemi majątków rolnych w Obszarze i Wieprzu przedstawiała się następująAPK-OŻ, DDŻ, sygn. 134–136 – Grundbuch der Diener 1875–1881.
APK-OŻ, DDŻ, sygn. 81 – Statistische…
8
Ibidem.
6
7
co: 67% stanowiły pola uprawne, 5% łąki, 4,6% pastwiska. Zmiana ta była wywołana
odłączeniem Dankowic i Lipowej, które miały bardzo znaczny odsetek nieużytków.
Ponadto w ciągu tego dziesięciolecia zmienił się areał obszarów rolnych w Obszarze
i Wieprzu. Wzrósł odsetek pól uprawnych w wyniku osuszania i przekazywania pod
uprawę terenów bagiennych oraz zagospodarowywania nieużytków, których część
przekształcono w łąki.
Produkcja rolna w ekonomiach nastawiona była w czterech kierunkach: na produkcję roślinną, hodowlę zwierząt z rybołówstwem, przetwórstwo mleka i gorzelnictwo.
Największym pod względem powierzchni kompleksem rolnym były Dankowice. W jego skład wchodziły dwa obszary rolne: Dankowice z folwarkami Dziadowszczyzna i Bestwinka, oraz Kaniów z Mirowcem. Całość obejmowała 1555 mórg.
Główne kierownictwo tej ekonomii znajdowało się w większej części – Dankowicach. W roku 1871 funkcję administratora pełnił Józef Patyka. Służba folwarczna
była dość liczna, składało się na nią 27 parobków, 17 stajennych, 4 pomocników,
9 pracowników nocnych oraz majster od wyrobu sera. W mniejszym kompleksie
zarządcą był Gustaw Hillgartner, mający do pomocy 6 stajennych, 23 parobków,
3 pracowników nocnych i pracownika od gospodarki rybnej. Duża liczba służby
w Dankowicach wskazuje na rozwiniętą hodowlę zwierząt, głównie był to chów
owiec (1871 r. – 180 sztuk), świń (123) oraz krów mlecznych (82 sztuki). Ponadto
majątek ten trudnił się wyrobem serów, co było możliwe dzięki istnieniu odpowiedniego zaplecza przemysłowego. W roku 1871 istniała tam wytwórnia sera, gorzelnia,
fabryka drenów i rur, oraz cegielnia. Praktyka budowania zakładów produkujących
materiały potrzebne do dalszego rozwoju gospodarczego dóbr była powszechnie
stosowana przez Dyrekcję, wszystko po to by zapewnić majątkowi żywieckiemu
samowystarczalność i ograniczyć koszty, na jakie musiałaby się narazić administracja Albrechta kupując wszelkie potrzebne towary. Zaplecza przemysłowego nie
posiadał Kaniów, który był typowo rolnym majątkiem.
Drugą pod względem obszaru ekonomią był Wieprz, o powierzchni 1295 mórg.
W skład tego majątku wchodziły folwarki: Wieprz z folwarkiem górnym oraz Górka.
Administratorem w latach 1871–1875 był Ignatz Mienzil, natomiast od 1875 roku
Adolf Klapsia. Służba fornalska była bardzo liczna, ze względu na rozbudowaną
hodowlę i działalność przemysłową w folwarkach. Składało się na nią w roku 1871:
37 parobków, 19 stajennych, 2 nadzorców, 10 pracowników nocnych i kierownik
wytwórni sera. Do roku 1875 liczba pracowników folwarcznych zmniejszyła się
o 12 osób, a w 1880 wynosiła 66. Hodowla nastawiona była głównie na pozyskiwanie mleka, stąd duże pogłowie krów mlecznych przy małej liczbie świń i owiec.
Zaplecze przemysłowe tej ekonomi tworzyły: wytwórnia sera, fabryka rur i drenów,
gorzelnia, wapiennik, gdzie gaszono i wypalano wapno, oraz cegielnia.
Majątek rolny Obszar był mniejszy od Wieprza zarówno pod względem powierzchniowym (1062 morgi), jak i możliwości gospodarczych. W jego skład wchodziło pięć folwarków: Obszar Główny, Obszar Dwór Górny, Nowy Folwark, Stary
Żywiec i Górny Folwark. Administratorem majątku w latach 1871–1880 był Piotr
Stipanitz. Do dyspozycji miał 42 pracowników, w tym: 1 nadzorcę, 7 pracowników
nocnych, 22 parobków, 12 stajennych, w roku 1875 do pracy przyjęto jeszcze 4 parobków9. Dobra obszarskie nastawione były głownie na uprawę roli oraz nieznacznie
na hodowlę, w której przeważał chów bydła. Na terenie majątku funkcjonowała gorzelnia, wapiennik i cegielnia. W 1875 r. dobudowano jeszcze jedną cegielnię.
Najmniejszą ekonomią była Lipowa o powierzchni 906 mórg. Składała się ona
z folwarków: Lipowa z Gwizdawką i Nowym Folwarkiem oraz Jastrząbką. Zarządcą
tego majątku był od 1871 do 1875 roku Alfons Klapsia, a w 1875 roku Robert Gebauer,
który rok później stał się dzierżawcą tej posiadłości. Hodowla zwierząt była nastawiona, podobnie jak to miało miejsce w przypadku Dankowic, na chów owiec, głównie
ze względu na mleko do produkcji serów owczych, oraz krów mlecznych. Jako obiekty przemysłowe można wskazać wytwórnie sera, gorzelnie, cegielnię i wapiennik.
Dobra rolne Albrechta Fryderyka znane były z doskonałego sera, który stał
się obok piwa żywieckiego głównym towarem eksportowym poza granice Galicji.
W roku 1871 wytworzono łącznie 45 656 kg sera, co stanowiło w porównaniu
z poprzednim rokiem wzrost o 656 kg. Na 1 cetnar sera (56 kg) zużyto we wspomnianym roku 654 litry mleka. Produkcja była bardzo opłacalna, gdyż w przeciągu
roku cena tego towaru w bezpośredniej sprzedaży wzrosła o 1,83 fl. Do produkcji
1 kg sera zużywano średnio 11,02 litra mleka10. W roku 1877 z 445 602 litrów mleka, 2025 kg soli wyprodukowano 40 367 kg sera „Grojen” oraz 74 kg „Limburgena”. Część sera została sprzedana na rynku lokalnym, reszta została przeznaczona
na eksport i deputaty dla pracowników. Poza produkcją sera, wytwarzano również
masło, otrzymywane ze śmietany jako produkt uboczny przetwórstwa mlecznego
i przeznaczane na deputaty dla pracowników. Przetwórstwo mleka zmniejszyło się
w latach 1873–1876, kiedy to oddano w dzierżawę Dankowice i Lipową, jednakże
można zauważyć podwyższenie wydajności krów z 7,5 litra mleka dziennie w 1871 r.
do 8,9 w 1877 roku.
Podstawową dziedziną działalności majątków rolnych w dobrach żywieckich
była jednak uprawa roli. Głównymi roślinami uprawnymi były zboża: owies, pszenica, jęczmień, żyto, poza tym ziemniaki i buraki pastewne. Procentowo największą
część areału ziemi w roku 1877 zajmowały uprawy ziemniaków – 15%, owsa
– 12,9%, pszenicy – 11,2%, jęczmienia – 9,2%, żyta – 5,8%, mieszanki – 4,4%,
rzepaku – 2,7%. Inne rośliny, w tym przemysłowe i pastewne zajmowały nawet po
kilkanaście procent powierzchni pól uprawnych, np. koniczyna – 16,4%.
Wielkość produkcji roślinnej była proporcjonalna do zajmowanego przez uprawy areału. W roku 1877 uzyskano 3083 ton owsa, 13 886 ton ziemniaków, 1639 t
jęczmienia, 1453 t pszenicy, 1877 t buraków pastewnych. Zboże było uprawiane
głównie ze względu na rozbudowany przemysł gorzelniczy, gdyż stanowiło podstawowy surowiec do produkcji piwa i wódki. Przechowywano również zboże jako
paszę dla zwierząt, a część sprzedawano na rynku lokalnym. Głównym towarem handlowym były ziemniaki, których w roku 1877 sprzedano 1843 ton, oraz rzepak, którego
plony sprzedano w danym roku w całości. Rolnictwo w dobrach żywieckich było na
wysokim poziomie, jeżeli idzie o wydajność i uzyskiwanie jak najlepszych plonów.
9
10
Ibidem, Ekonomie-Verwaltung Obszar 1871.
Ibidem, Milchnutzungs-Ausweis pro 1877.
W końcu lat 70. XIX stulecia uzyskiwano średnio z hektara 14 kwintali zboża11.
Tak dobre wyniki stały się możliwe dzięki stosowaniu przez administrację żywiecką
nowoczesnych metod uprawy, do których należy zaliczyć przede wszystkim częste
nawożenie, zarówno naturalne, jak i sztuczne. Nawożenie naturalne (obornik, kompost) stosowano w przypadku upraw mieszanki zbóż, buraków pastewnych, a także
łąk. Inne uprawy miały zarówno nawożenie naturalne, jak i sztuczne w postaci wapna i superfosforanów. Do powszechnego użycia środków chemicznych w dobrach
żywieckich przyczyniło się istnienie fabryki nawozów sztucznych w Żywcu, która
stanowiła własność Albrechta Fryderyka. W roku 1877 największą ilość nawozów
sztucznych zastosowano przy uprawie żyta (147 ton na 78 morgach ziemi), następnie
rzepaku (99 ton na 52 morgach ziemi)12. Do dużej wydajności upraw w majątku rolnym Habsburgów poza nawożeniem przyczyniło się wprowadzenie upraw roślin pastewnych i przemysłowych, które użyźniały glebę, stąd duży udział areału koniczyny
i buraków. W związku z rozwojem techniki do prac rolnych zakupiono dwie parowe
młockarnie, żniwiarkę „Samuelson”, żniwiarkę „Burdik”, kombajn „Buckeye” oraz
kosiarkę „Samuelson”. Do lat 70. wszystkie tereny użytkowe w ekonomiach były
drenowane i osuszane. Potrzebne do tego przedsięwzięcia materiały, w tym dreny
i rury, pochodziły z własnej produkcji, która skupiona była w dwóch fabrykach
w Wieprzu i Dankowicach.
Poza uprawą roślinną ważną dziedziną działalności dóbr rolnych było rybołówstwo. Państwo żywieckie leżało w dorzeczu dwóch rzek: Koszarowy i Soły. Podzielono je na 15 rewirów rzecznych, w których prowadzono tzw. dziki połów ryb.
Ponadto w ekonomiach budowano stawy w celu prowadzenia hodowli ryb. W roku
1871 prowadzono połowy na 234 morgach terenów wodnych, z których otrzymano
22 736 kg ryb, co stanowi średnio 97 kg ryb z 1 morgi13. W tym roku największą
ilość ryb pozyskano w Dankowicach – 16 520 kg, w Kaniowie – 3696 kg, w Obszarze – 2520 kg. Znaczenie tej dziedziny gospodarki spadło wraz z oddaniem Dankowic w dzierżawę.
Dochodową gałęzią działalności w majątkach rolnych Obszar i Wieprz było gorzelnictwo. W roku 1877 łącznie w obu gorzelniach wyprodukowano 1273 hektolitrów spirytusu, co przy dość wysokiej cenie za 1 hektolitr, wynoszącej wówczas
32 fl dawało niemały dochód ok. 40 tysięcy florenów14. Dystrybucją całej produkcji
wytwarzanych trunków zajmowała się gęsta sieć karczm i gospód, jaka pokrywała cały teren państwa żywieckiego, co w sposób dodatni wpływało na uzyskiwanie
z propinacji alkoholu dużych profitów.
Oprócz majątków rolnych w zarządzie własnym w skład dóbr żywieckich
wchodziły jeszcze ekonomie w dzierżawie. W roku 1871 było ich 6 o łącznej
liczbie 12 folwarków. Albrecht Fryderyk od początku swego panowania skłaniał się
w stronę puszczania w dzierżawę nierentownych, kosztownych majątków. Forma
APK-OŻ, DDŻ, sygn. 253 – Majątek rolny. Obszar, korespondencja 1871–1931.
APK-OŻ, DDŻ, sygn. 81 – Dünger-Aufwand im Cultur-Jahre 1877.
13
APK-OŻ, DDŻ, sygn. 81 – Statistische… 1871–1880.
14
Ibidem.
11
12
dzierżawy była dość korzystna, ponieważ przy minimum nakładów i zaangażowania
pozwalała na łatwy i szybki zysk w postaci czynszu opłacanego rocznie od powierzchni użytków w danym majątku.
Umowy najmu majątków rolnych były zawierane na okres dwunastu lat. Nie
oznaczało to jednak niemożności sprawowania przez ten czas kontroli nad tymi dobrami przez Dyrekcję Dóbr Żywieckich, wręcz przeciwnie. Na podstawie analizy
kontraktów dzierżawnych można zauważyć, iż administracja żywiecka zastrzegała
sobie zawsze prawo do inspekcji dóbr, przesyłania co roku dokumentacji z prowadzonej przez dzierżawcę działalności gospodarczej, (co wyrażało się w corocznym
sporządzaniu planu gospodarczego), narzucała mu pewne zobowiązania wynikające
również z użytkowania budynków i pól15. Dzierżawca musiał corocznie sprawdzać
stan zabudowań i w razie ich złej kondycji winien był przeprowadzić remont, po części na swój koszt, ponadto nie mógł swoimi działaniami doprowadzić do pogorszenia
żyzności użytkowanych przez siebie pól, co nakładało na niego obowiązek dokładnego ich nawożenia. Dzierżawca czerpał pożytki ze sprzedaży płodów rolnych, choć
często Dyrekcja zastrzegała sobie, że nie może on sprzedawać buraków pastewnych
i obornika. W dobrach dzierżawionych istniał również odgórny, narzucony z Żywca
cennik płac, jakie przysługiwały chłopom za pracę na polu folwarcznym. Dzierżawca musiał przestrzegać tej taksy, do czego został zobligowany w kontrakcie najmu.
Pomimo tak wielu ograniczeń ze strony Dyrekcji wszystkie dobra rolne, poza
dwoma ekonomiami w Obszarze i Wieprzu, były od 1876 roku w dzierżawie. Średnio ich obszar nie przekraczał 1000 mórg. Były to majątki: Bestwiła i Komorowice,
Bestwinka, Brzeszcze, Czaniec, Dankowice, Dziadowizna, Jawiszowice, Kaniów
i Mirowiec, Lipowa, Skidzin i Przecieszyn. Obszar wszystkich majątków w dzierżawie wynosił w roku 1877 5948 mórg16. Dzierżawcy zobowiązani byli do zapłaty
czynszu rocznego po wcześniej ustalonej stawce za morgę gruntu użytkowego. Wysokość tej kwoty zależała przede wszystkim od klasy gruntów w danym majątku,
oprócz tego istniała tendencja stosowania niższych stawek jednostkowych dla dóbr,
które miały bardzo dużą powierzchnię, np. dla majątku Kaniów i Minowiec stawka
ta wynosiła 8,14 fl za 1 morgę, przy czym dotyczyła łącznie obszaru o wielkości
883 mórg, natomiast dla dóbr Dankowice o powierzchni dzierżawy 279 mórg suma
ta była wyższa i wynosiła 14,31 fl.
Dzierżawa majątków rolnych przynosiła Albrechtowi Fryderykowi niemałe
pieniądze, rocznie była to suma około 50 500 fl. Kwota ta stanowiła 2/3 ogólnej sumy
płaconych rocznie przez Albrechta podatków z działalności gospodarczej i własności
na Żywiecczyźnie (w 1877 roku obciążenia podatkowe dóbr wynosiły 86 881 fl).
Sam dochód z majątków rolnych nie stanowił więc wystarczającego zabezpieczenia
finansowego dla arcyksięcia, dlatego też w latach 70. XIX wieku doprowadził on do
ograniczenia udziału gospodarki rolnej w planowanych zyskach, na korzyść rozwoju
przemysłu, głównie przetwórstwa drewna i browarnictwa.
15
16
APK-OŻ, DDŻ, sygn. 784 – Majątki ziemskie w dzierżawie.
APK-OŻ, DDŻ, sygn. 81, Verpachtete Oeconomiem.
The Agrarian Activity of Żywiec Administration in Albrecht Frederick Habsburg’s
Estate during 1871–1880
Abstract
In the 19th century in Western Galicia, on the territory of the former Żywiec country of
the Wielopolski family, there existed an estate whose owners were the Habsburgs. Żywieckie
lands were linked with that family from 1808 to 1944, and their biggest development took place
during the reign of Archduke Albrecht Frederick (1838–1895). The period (1847–1895) was
characterised by increased industrialisation and development of modern farming. Żywieckie
estate was connected with Cieszyn Chamber until 1847, when Albrecht detached Żywieckie and
created a separate administration for the Galician property, namely the Management of Żywieckie
Property, headed by a director-in-chief who replaced Archduke and managed all activities in
Albrecht’s estate. In the years 1871–1880, the Management was divided into seven sections, and
after 1875 into eight, each of which conducted a different sphere of activity. Thus, among others,
there functioned offices of forestry, industry, building and agrarian economy, which farms were
subject to. Żywiec administration was alert and headed activities led on the lands in three sectors,
namely farming, forestry and industry.
The agrarian activity was concentrated in the so-called “economies” which Żywiec
administration gave for lease or held in own management. On average 6–8 economies in the total
number of 12–15 farms were on lease during the analysed period. Farms in own management
in 1871 consisted of 4 rural districts: Dankowice, Lipowa, Obszar and Wieprz with 17 farms.
Until 1880 administration gave Dankowice and Lipowa for lease. The agrarian activity in the
estate was conducted in four directions: crop production, breeding, fishing, dairy production and
propination. In agrarian production, the main branch was cereals and root crops. In popular use
were both manure and chemical fertilizers. In Dankowice, Wieprz and Lipowa, dairy animals
and sheep prevailed as they supplied milk for the production of cheese that was popular in
Vienna and produced in Wieprz and Dankowice. The biggest income came from propination,
thanks to a dense network of inns and distilleries. In the studied period farming was generally not
very profitable, and that was why after 1880, Żywiec administration started limiting its agrarian
activities for the benefit of timber processing and beer making.
Folia 28
Czesław Michalski
Ruch sokoli w Krakowie
przed I wojną światową
Kraków, jako ośrodek myśli naukowej i praktycznego rozwijania różnorodnych form wychowania fizycznego i sportu odegrał olbrzymią rolę w jego rozwoju.
W drugiej połowie XIX wieku powstały w Krakowie stowarzyszenia wychowania
fizycznego, które nie tylko rozwijały zdrowie i sprawność młodzieży polskiej, ale
pogłębiały poczucie odrębności narodowej, szerzyły patriotyzm i przygotowywały
do walki o niepodległość Polski. Istotną rolę w tym zakresie odegrało Towarzystwo
Gimnastyczne „Sokół”.
Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” powstałe we Lwowie w 1867 roku
przekształciło się w jedną z najliczniejszych i najpopularniejszych organizacji społecznych działających na ziemiach polskich. Dała ona początek ruchowi sokolemu,
który ogarnął cały kraj, a także skupiska Polaków poza krajem. Założone zostało po
upadku powstania styczniowego, w czasie którego tysiące powstańców poległo na
polu walki, dziesiątki tysięcy patriotów zesłano na Sybir, wielu wybrało emigrację
na Zachodzie szukając ratunku przed prześladowaniami. Grono ludzi rozumiejących
potrzeby narodu postanowiło dźwignąć społeczeństwo polskie z upadku przez pobudzenie wszystkich do pracy w imię haseł: oświata, odrodzenie fizyczne i moralne, praca na polu gospodarczym. „W programie prac tych – pisali Edmund Cenar
i Alojzy Wallek – jako jednych z pierwszych postanowiono: rozbudzenie ducha narodowego przez hart ciała, a dewizę do tego obrano: «w silnym ciele – silny duch»”1.
Początkowo wąsko sformułowany cel wyrażający się dążeniem do „pielęgnacji
i rozwijania gimnastyki wspólnymi ćwiczeniami, wspólnymi wycieczkami, śpiewem
i szermierką” wkrótce rozszerzono podkreślając, że „gdy powszechnie głoszono hasło dobrobytu i hasło oświaty – my Sokoły dodaliśmy hasło trzecie – zdrowia i siły”.
Rozwój fizyczny i duchowy społeczeństwa polskiego traktowali „Sokoli” jako
środek do osiągnięcia wyższych celów narodowych, nie zaś jako cel sam w sobie.
Wychowanie w duchu narodowym zdrowego moralnie, fizycznie i duchowo młode1
Rocznik Sokoli 1896, Lwów 1896, s. 6.
Ruch sokoli w Krakowie przed I wojną światową 123
go pokolenia Polaków, zdolnego w przyszłości do walki o wolność narodu uznali
„Sokoli” za najwyższą wartość społeczną i swoje posłannictwo2.
Za przykładem „Sokoła” czeskiego doszło w środowisku studenckim z inicjatywy Klemensa Żukotyńskiego i Ludwika Gontentala do zorganizowania w drugiej
połowie 1866 roku kółka gimnastycznego, którego celem było wspólne uprawianie gimnastyki i szermierki. Kółko owo, przy poparciu tak wpływowych ludzi, jak
dr Józef Milleret – lekarz domowy ówczesnego namiestnika Galicji A. Gołuchowskiego, czy hr. Jan Aleksander Fredro, uzyskało w dniu 7 lutego 1867 roku zatwierdzenie statutu i przekształciło się pierwsze narodowe stowarzyszenie gimnastyczne. Wzorując się na założeniach programowo-organizacyjnych „Sokoła” czeskiego
w Pradze, przyjęło od niego również nazwę „Sokół”, która od 1869 roku symbolizuje u nas ideę wolności3.
Początkowo lwowski „Sokół” rozwijał się dość anemicznie. Dopiero w latach
osiemdziesiątych XIX stulecia jego rozwój przybiera na sile i zaczyna odgrywać
coraz większą rolę w życiu społecznym. Szczególnie od 1881 roku, kiedy rozpoczęto wydawanie własnego pisma fachowego pt. „Przewodnik Gimnastyczny «Sokół»”
i wybudowania w 1884 roku własnego gmachu zwanego „sokolnią”. Towarzystwo
Gimnastyczne „Sokół” we Lwowie, zwane później „Sokołem Macierzą” przez 17 lat
działało jako jedyne na ziemiach polskich. Jako pierwsze poza Lwowem, zawiązały
się w 1884 roku gniazda – filie w Tarnowie i Stanisławowie. Rok następny wzbogacił sokolstwo o cztery nowe, ważne placówki w Przemyślu, Krakowie, Kołomyi
i Tarnopolu. Szczególnie ważne okazało się powstanie silnej organizacji sokolej
w Krakowie, która zaczęła aktywnie oddziaływać na powstawanie nowych gniazd
w Galicji Zachodniej4. Od chwili powstania Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”
w Krakowie odgrywało wielką rolę w całym ruchu sokolim i było obok Lwowa
najsilniejszym ośrodkiem sokolim w Galicji.
Bezpośrednim impulsem do jego założenia stała się nader liczna wycieczka sokołów z Czech i ze Lwowa, goszcząca w Krakowie w połowie sierpnia 1884 roku.
Postawa jej uczestników, jednolicie umundurowanych i zdyscyplinowanych, dla
wielu krakowian okazała się dostatecznie przekonującym „dowodem korzyści, jakie osiąga się z gimnastycznych stowarzyszeń”. Stąd też myśl powołania „Sokoła”
w Krakowie, która zrodziła się w gronie najbardziej postępowych studentów UJ
oraz uzyskała poparcie grupy liczących się osobistości spośród inteligencji i bogatego mieszczaństwa, czemu towarzyszyła namiętna dyskusja prowadzona na łamach
tutejszej prasy5.
Już w miesiąc po ich wyjeździe, 21 września, z inicjatywy Teodora Riedla i dra
Alfreda Opalińskiego odbyło się w sali rady miejskiej zebranie chętnych do założe2
K. Toporowicz, Zarys dziejów „Sokoła” na ziemiach polskich w latach 1867–1947, [w:] Z dziejów
Towarzystw Gimnastycznych «Sokół», pod red. Z. Pawluczuka, Gdańsk 1996, s. 8.
3
Ibidem.
4
K. Toporowicz, Geneza Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” na ziemiach polskich. Powstanie „Sokoła”
we Lwowie, [w:] Zarys dziejów sokolstwa polskiego w latach 1867–1997, Częstochowa 2001, s. 15.
5
R. Wasztyl, Wychowanie fizyczne i sport w Krakowie w latach 1773–1890, Kraków 1993, s. 165.
124 Czesław Michalski
nia towarzystwa gimnastycznego Krakowie. W czasie powyższego zebrania wybrano czternastoosobowy komitet, na czele z Michałem Bałuckim, mający ułożyć statut
i wystąpić o jego zatwierdzenie. Został on oparty na statucie organizacji lwowskiej,
jednak krakowski „Sokół” powstawał jako towarzystwo niezależne od Lwowa, co
podkreślano nawet różnicą w mundurze, wprowadzając jako jego element czapkę
krakowską z pawim piórem. 23 lutego 1885 roku namiestnictwo zatwierdziło statut i dopiero wówczas można było zwołać zebranie założycielskie, które odbyło się
17 maja. Michał Bałucki poinformował zebranych, że do Towarzystwa przystąpiło
już 250 osób, a następnie wybrano władze. Prezesem Towarzystwa został M. Bałucki,
wiceprezesem dr Stanisław Abłamowicz, a w skład Wydziału weszli dodatkowo:
dr Lew Barański, Kazimierz Bartoszewicz, Mieczysław Białkowski, Alfons Borkowski, Mieczysław Głuchowski, Michał Gołąb, Jan Kozmiński, Emanuel Mirtenbaum,
dr Alfred Opaliński, Tadeusz Romanowicz, Ferdynand Weigel i Andrzej Zarzycki6.
Pierwszym problemem, przed jakim stanął „Sokół” w Krakowie było znalezienie
miejsca do ćwiczeń. Początkowo, z braku innych możliwości, urządzono boisko do
ćwiczeń gimnastycznych w udostępnionym bezpłatnie przez Jana Kwiatkowskiego
i Juliusza Przeworskiego ogrodzie położonym przy ówczesnym placu Latarnia.
Ćwiczono tam, pod kierunkiem Kazimierza Homińskiego i Aleksandra Gędłka, od
lipca 1885 do późnej jesieni tego roku. Równocześnie Wydział poszukiwał budynku,
w którym dałoby się urządzić salę gimnastyczną. Przy braku jakichkolwiek możliwości znalezienia odpowiedniego gmachu skorzystano z propozycji właścicieli browaru
przy ul. Lubicz, Hugona i Alfreda Johnów. Udostępnili oni Towarzystwu obszerną
szopę znajdującą się na terenach browaru, którą następnie przebudowano, przystosowując do funkcji sali gimnastycznej. Prace te przeprowadziła firma druha Stanisława
Krzyżanowskiego, która wykonała je po kosztach własnych, dzięki czemu cała inwestycja kosztowała Towarzystwo tylko 1700 złr. Do tej sali przeniesiono przyrządy, które stanowiły wcześniej wyposażenie boiska gimnastycznego i odbywano tu ćwiczenia
gimnastyczne od zimy 1885 roku do maja 1889 roku. W zajęciach, które kończyły się
corocznie publicznymi popisami, uczestniczyli członkowie i członkinie „Sokoła”7.
Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Krakowie już w pierwszym roku swego
istnienia liczyło 426 członków, w tym 95 ćwiczących. Uruchomiono również kursy
dla 25 uczniów i 27 uczennic szkół ludowych oraz 327 uczniów szkół średnich (307
z Gimnazjum św. Jacka i 20 ze Szkoły Rolniczej w Czernichowie). W sprawozdaniu
z tego pierwszego roku, wspominając o dniu narodzin krakowskiego „Sokoła” pisano:
Myślą dobra publicznego przejęci, przekonani silnie o wysokim narodowym i społecznym
znaczeniu instytucji, ufamy, że członkowie wytrwają pod sztandarem Sokoła w bratniej
zgodzie i jedności [...] Wydział poczuwa się do obowiązku wyrazić podziękowanie tym
druhom, którzy mu pierwsze kroki ułatwiają, są nimi p. Niedziałkowska, d. d. Stanisław
Krzyżanowski, bracia Johnowie, Jan Jodłowski, Izydor Kopernicki i inni8.
6
7
8
S. Szuro, TG „Sokół” w Małopolsce. Zarys dziejów, Kraków 1999, s. 35.
Ibidem, s. 36.
„Przegląd Sokoli” 1910, nr 10, s. 54.
Niestety, już w roku 1886 pojawiły się w łonie Wydziału tarcia. U wielu sokołów zapał do pracy ostygł. Kolejno zrezygnowali z pracy wiceprezes Abłamowicz
i prezes Bałucki. Odszedł również kierownik ćwiczeń gimnastycznych Kazimierz
Homiński. Kryzys w kierownictwie „Sokoła” krakowskiego pomogli zażegnać dopiero przedstawiciele organizacji lwowskiej. Pod wpływem Żegoty Krówczyńskiego
wybrano nowego prezesa spoza grona Wydziału. Został nim prezes Krakowskiej
Izby Adwokackiej, dr Wawrzyniec Styczeń. W grudniu 1886 roku nadzór nad ćwiczeniami gimnastycznymi objął na miesiąc, specjalnie przybyły ze Lwowa, Antoni
Durski. Zaaprobował on w pełni program ćwiczeń przyjęty w Krakowie, a Wydział
zgodnie z jego sugestią mianował nowym naczelnikiem (kierującym ćwiczeniami
gimnastycznymi) studenta medycyny Teofila Tyszeckiego9.
Po zażegnaniu konfliktów rozpoczęto starania o budowę własnego gmachu.
W październiku 1888 roku rada miejska przekazała bezpłatnie „Sokołowi” działkę
przy ul. Wolskiej (dziś J. Piłsudskiego). Prace budowlane rozpoczęto od przeniesienia prowizorycznego budynku „Sokoła” z ul. Lubicz na uzyskany plac. Komitet
budowlany w składzie: Wawrzyniec Styczeń, Karol Szurek, Teodor Gajdzicz, Karol
Knaus, Józef Niedźwiecki, Janusz Niedziałkowski, Jan Kwiatkowski, Leopold
Reich, Jacek Matusiński, Wandali Beringer i Teofil Tyszecki zaaprobował plany
budynku (sporządzone przez K. Knausa), w którym m.in. mieścić się miała sala
gimnastyczna. Zgromadzone środki finansowe pozwoliły w maju 1889 roku rozpocząć budowę. Prace wykonywane przez firmę Jana Meyera przebiegały bardzo
sprawnie i 18 listopada 1889 r. budynek został uroczyście oddany do użytku. W lecie 1890 r. wykończono go ostatecznie, między innymi ozdabiając salę gimnastyczną malowidłami wykonanymi przez Antoniego Tucha oraz hasłami obrazującymi
ideały sokole: „Ze słabością łamać uczmy się za młodu; Razem młodzi przyjaciele –
w spólnym szczęściu wszystkich cele; Wspólna moc zdoła nas tylko ocalić; Odwaga,
siła, wytrwałość, równość, męstwo, dzielność, karność, sokoli lot”.
Gmach był usytuowany przy ówczesnych granicach miasta, koło Błoń i szerokich, niezabudowanych terenów, co ułatwiało prowadzenie ćwiczeń na świeżym
powietrzu, także poza boiskiem „Sokoła”10. Nowy budynek pozwolił zintensyfikować ćwiczenia gimnastyczne. Liczba członków (426 w pierwszym roku) wzrosła do
1074 w roku 1891, utrzymywała się mniej więcej na tym poziomie do roku 1896,
w 1897 spadła do 750, od tego roku wzrosła znowu i doszła do 1290 w 1909 r.
Liczba ćwiczących panów i pań od 95 w roku 1885 wzrastała stale i doszła do 719
w roku zlotu grunwaldzkiego (1910). Liczba uczniów i uczennic w roku 1885 wynosiła 220, w roku 1909 osiągnęła 1286, zaś w 1913 r. ćwiczyło 1180 osób11.
Z powodu takiej intensyfikacji działań nowo wybudowany budynek szybko
okazał się niewystarczający dla ćwiczących. Dlatego też na przełomie roku 1894
S. Szuro, TG „Sokół”..., s. 37.
Ibidem, s. 38–39.
11
„Przegląd Sokoli” 1910, nr 10, s. 54; K. Toporowicz, Działalność Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”
w Krakowie na polu wychowania fizycznego i sportu pod koniec XIX w. i na początku XX w. (1885–1914),
Rocznik Naukowy WSWF, Kraków 1965, t. IV, cz. 1, s. 200–201.
9
10
i 1895 postanowiono go powiększyć według planów krakowskiego architekta druha Teodora Talowskiego. Uzyskano, zamiast dwóch dużych szatni, usytuowaną na
pierwszym piętrze salę gimnastyczną o wymiarach 22 x 10 m.
Obok ćwiczeń fizycznych organizowano w „Sokole” wieczornice, głównie dla
starszego pokolenia, nie biorącego już udziału w ćwiczeniach. Program każdej wieczornicy był starannie przygotowywany i łączył części poważne – przemówienia,
śpiewy, deklamacje z częścią rozrywkową: dobry bufet, dowcipy, a od roku 1897
występy orkiestry smyczkowej pod batutą druha Urygi, wkrótce potem również
orkiestry dętej. W 1898 roku urządzono czytelnię i bibliotekę dla członków, a na
boisku ślizgawkę. W tymże roku powstała strzelnica, dzięki czemu w roku 1908
wprowadzono obowiązkowe ćwiczenia w strzelaniu dla członków. Organizowano
uroczystości narodowe, czczono rocznice powstań, szczególnie dni kościuszkowskie, a poza tym urządzano tradycyjne andrzejki czy opłatki, na które zapraszano
znanych w Krakowie ludzi, także spoza „Sokoła”. Bywali na tych spotkaniach radni
miejscy, posłowie, duchowieństwo i weterani powstania styczniowego12.
W roku 1894 T. Tyszeckiego zastąpił na stanowisku naczelnika Szczęsny
Ruciński, z zawodu aptekarz, który sprawom sokołów poświęcił całe życie. W 1896
roku nastąpiła również zmiana prezesa Towarzystwa. W. Stycznia zastąpił Władysław
Turski, inżynier, członek rady miejskiej i bliski współpracownik prezydenta miasta
Juliusza Lea, który pełnił tę funkcję do wybuchu I wojny światowej.
Obok gimnastyki uprawiano w Towarzystwie cały szereg dyscyplin sportowych.
Zaliczyć do nich należy wioślarstwo, jazdę konną, kolarstwo, szermierkę, turystykę,
strzelectwo, zapasy, atletykę, lekką atletykę, pływanie, łyżwiarstwo.
W grudniu 1886 roku z inicjatywy Jana Mądrzykowskiego otwarto szkołę szermierki. Ćwiczyło w niej 30 osób. Zajęcia prawdopodobnie prowadził Kazimierz
Przerwa-Tetmajer. Do roku 1904 szermierkę uprawiano niesystematycznie, z licznymi
przerwami. Kształcili się w tej dyscyplinie wówczas członkowie Towarzystwa oraz
grono nauczycielskie i starsi uczniowie szkół średnich. Lekcji udzielali dr med. Józef
Łuszczkiewicz i słuchacz prawa UJ Michał Łuszczkiewicz oraz Stanisław Marian
Tokarski i Szczęsny Ruciński. W późniejszym okresie zajęcia prowadził fechtmistrz
J. Biliński. Szkoła szermiercza „Sokoła”, a następnie Oddział Szermierczy nie rozwinęły szerszej działalności. Mała popularność szermierki w pierwszym okresie
(1886–1903) wynikała z braku warunków lokalowych i finansowych, a później
(1903–1912) chętnych odstraszały wysokie opłaty13.
Oddział wioślarski powstał w 1892 r. jako odrębna jednostka organizacyjna
i działał do końca omawianego okresu, tj. do 1914 r. Zorganizowany został przez
Józefa Rudnickiego (kupca) i Aleksandra Gędłka. Oddział zbudował własną przystań
na Wiśle. Dominujące miejsce w jego działalności zajmowała turystyka wioślarska,
obok której organizowano regaty wioślarskie i kontynuowano nauczanie wioślar„Przegląd Sokoli” 1910, nr 10, s. 55; S. Szuro, TG „Sokół”..., s. 49–50.
M. Łuczak, Szermierka w Towarzystwach Gimnastycznych „Sokół” do roku 1914, [w:] 130 lat sokolstwa polskiego, Kraków 1997, s. 91.
12
13
stwa i pływania. Organizowano regaty wioślarskie miejscowe – z osadą warszawską
w r. 1896, brano udział w regatach w Warszawie w latach 1900, 1902, 1904, 1907.
Ulubionym zajęciem wioślarzy było pływanie do Bielan i do Tyńca. Procesem
nauczania techniki wioślarstwa oraz umiejętności pływania kierował początkowo
nauczyciel A. Gędłek przy pomocy sterników M. Kusza i T. Radwańskiego, a następnie szereg instruktorów: S. Sielski, S. Rudy, J. Rudnicki i T. Łopuszański. W 1906 r.
duże zasługi w nauczaniu wioślarstwa położył S. Czerniewicz, były członek klubu
wioślarskiego w Gandawie14.
Rok później, staraniem druhów doktora Juliusza Bandrowskiego i Wilhelma
Rippera powstał oddział konny kierowany przez Ferdynanda Walza i korzystający wówczas z ujeżdżalni koło klasztoru Kapucynów. Działalność oddziału konnego
przypada na lata 1892–1897 i 1912–1914. Powołanie oddziału uzasadniano rodzimymi tradycjami, walecznością Polaków oraz funkcją militarną, jaką może spełniać
jazda konna. Kierunek wojskowy widać wyraźnie w okresie 1912–1914, co znalazło
wyraz w utworzonej w 1913 roku drużynie polowej konnej. Po latach konni sokoli
mieli współtworzyć szwadron legionów i szarżować pod Rokitną. Wkład Sokołów
w formowanie w okresie I wojny światowej jazdy polskiej był ogromny. Według
danych statystycznych tylko do roku 1895 w ramach sekcji konnej „Sokoła” szkoliło
się 306 jeźdźców i 102 uczniów. Na czele szkoły jazdy konnej stał nauczyciel, który
odpowiadał za całokształt spraw związanych z nauczaniem. W pierwszym okresie
funkcję tę pełnił Ferdynand Walz, w drugim – Kasper Kawa, R. Mandel, R. Polec15.
Oddział kolarzy powołano w kwietniu 1895 roku pod przewodnictwem dra
Michała Koya. Od samego początku swego istnienia prowadził szkołę jazdy na rowerach dla panów, kobiet i dziewcząt. Na czele szkoły jazdy stał nauczyciel mianowany corocznie przez zarząd oddziału. W początkowym okresie funkcję tę pełnił
J. Waszkiewicz. Obok szkoły jazdy uprawiano kolarstwo w formie wyczynowej,
turystycznej i pokazowej. Pod koniec omawianego okresu wykorzystywano kolarstwo również do służby informacyjnej w ramach przygotowań wojskowych. Po
udziale w jeździe rozstawnej Praga–Kraków, zorganizowanej przez kolarzy czeskich
w 1899 r., oddział urządził wspaniałą jazdę rozstawną Kraków–Lwów w 1900 r.
Organizowano przeciętnie kilkanaście wycieczek rocznie do różnych miejscowości
zagranicznych i krajowych16.
Barwny rozdział w życiu sokolim stanowiły wycieczki górskie, w których
przodował wspaniały taternik Michał Kirkor. Terenem wycieczkowym były Tatry
i Beskidy oraz szereg miejscowości podkrakowskich. W 1910 roku zorganizowano
Oddział Turystyczny, najaktywniej działali w nim wspomniany M. Kirkor, E. Kubalski i W. Eliasz. Towarzystwo „Sokół” odegrało dość ważną rolę w popularyzacji
łyżwiarstwa, mimo że nie utrzymywało wyodrębnionego oddziału. Począwszy od
1898 roku organizowało rokrocznie dobrze wyposażone lodowisko. Niskie ceny biletów wstępu, zorganizowanie na miejscu wypożyczalni sprzętu, bufetu, ogrzewa14
15
16
Przegląd Sokoli, 1910, nr 10, s. 54; K. Toporowicz, Działalność..., s. 204–205.
S. Szuro, TG „Sokół”..., s. 39–40; K. Toporowicz, Działalność..., s. 205–207.
„Przegląd Sokoli” 1910, nr 10, s. 54; K. Toporowicz, Działalność..., s. 208.
nych szatni oraz oświetlenie i orkiestra stanowiły dodatkowe czynniki przesądzające
o powodzeniu całego przedsięwzięcia17.
Poza omówionymi wyżej dziedzinami ćwiczeń, nauczano i popularyzowano
w „Sokole” krakowskim także inne dyscypliny. Należały do nich lekka atletyka,
ciężka atletyka, zapasy, pływanie i strzelectwo.
Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Krakowie odegrało ogromną rolę w kształceniu instruktorów wychowania fizycznego. W 1891 roku przeprowadzono pierwszy
kurs dla nauczycielek gimnastyki, w 1894 r. kurs dla nauczycieli oraz wprowadzono
w życie gry i zabawy oraz ćwiczenia towarzyskie, a w roku 1900, 1904, 1906 dalsze
kursy dla nauczycieli i nauczycielek. W późniejszym okresie organizowano coroczne
kursy, na których doskonalili się zarówno instruktorzy i naczelnicy „Sokoła”, jak
i nauczyciele, którzy mieli uczyć gimnastyki w szkole18.
Na szczególną uwagę zasługują zloty sokolskie, gdyż były to pierwsze na ziemiach polskich w okresie zaborów igrzyska sportowe dla szerszej publiczności.
Były one nie tylko przeglądem sił fizycznych „Sokołów”, ich poziomu i osiągnięć
w dziedzinie upowszechniania kultury fizycznej, ale miały charakter patriotyczny. Krakowski okręg „Sokoła” urządzał zloty w małych miasteczkach, takich jak
Skawina, Sucha, Oświęcim czy Chrzanów, a wiadomości i zawiadomienia o nich
rozwozili cykliści z krakowskiego oddziału. Największy jednak zlot odbył się
w Krakowie w dniach 14–17 lipca 1910 roku w 500. rocznicę zwycięstwa oręża polskiego nad Krzyżakami w bitwie pod Grunwaldem. Był największą imprezą sokolstwa w Galicji. Uczestniczyło w nim 7097 sokołów, w tym 781 osób z ziem z zaboru
pruskiego i rosyjskiego, z Rosji, Francji i Ameryki. Ze wszystkich zaborów było 711
sokolic z oddziałów żeńskich. W zlocie uczestniczył również 70-osobowy oddział
konny. W wolnych ćwiczeniach gimnastycznych w dniu 16 lipca brało udział 3116
sokołów, zaś w dniu 17 lipca – 3312 sokołów. Obok zawodów lekkoatletycznych,
odbyły się zawody pływackie, w strzelectwie, zapasach, szermierce, kolarstwie, jeździe konnej i wioślarstwie. Kierownikiem zawodów był Zygmunt Wyrobek. W czasie zlotu dokonano odsłonięcia Pomnika Grunwaldzkiego, który ufundował Ignacy
Paderewski. Po raz pierwszy publicznie zaprezentowano w „Sokole” ćwiczenia z bronią. „Sokoli” pokazali pozorowaną walkę na bagnety z szarżującą kawalerią. Na zakończenie zlotu odbył się pochód, w którym brało udział ponad osiem tysięcy umundurowanych sokołów i sokolic, a ogółem liczba defilujących miała sięgać 90 tysięcy19.
Dużą zasługą TG „Sokół” było roztoczenie opieki nad rodzącym się ruchem
skautowym. W dziale upowszechnienia skautingu w Krakowie bardzo aktywny był
Zygmunt Wyrobek. Dzięki jego staraniom powstały w 1911 r. pierwsze oddziały harcerskie. Ruch ten rozwijał się niezwykle szybko. W 1911 r. istniały już trzy oddziały
skupiające 225 uczniów, zaś w 1913 roku 20 drużyn i 907 osób (w tym 8 drużyn
żeńskich skupiających 300 dziewcząt). Jedną z form działalności ruchu skautowego
K. Toporowicz, Działalność..., s. 210–212.
„Przegląd Sokoli” 1910, nr 10, s. 55.
19
Pamiętnik V Zlotu Sokolstwa Polskiego w Krakowie w dniach 14–16 lipca 1910, Lwów 1911, s. 132–133; S. Szuro, TG „Sokół”..., s. 59.
17
18
była systematyczna gimnastyka, wycieczki, ćwiczenia polowe (patrolowanie, tropienie, obozownictwo)20.
W 1905 roku rozpoczęto wśród sokołów ćwiczenia wojskowe i datę tę możemy uznać za początek samorzutnie powstających drużyn sokolich. W 1906 w krakowskim „Sokole” powołano Organizację Członków Mundurowych, która była początkiem późniejszych Stałych Drużyn Sokolich. Zjazd delegatów okręgu krakowskiego w 1909 r. podjął uchwałę o ćwiczeniach karabinami, co stało się wstępem
do utworzenia polowych drużyn sokolich i nie pozwoliło sokołom na pozostanie
w tyle za rodzącym się Związkiem Strzeleckim i Drużynami Strzeleckimi. Ostatecznie 10 grudnia 1912 r. na posiedzeniu Wydziału Związku zapadła decyzja o powołaniu Stałych Drużyn Sokolich. Od momentu powstania rozpoczął się proces rozwoju Stałych Drużyn Sokolich. Intensywnie rosła liczba członków w drużynach,
odbywano ćwiczenia polowe, zakupywano broń i mundury. Sprawdzianem nabytych
umiejętności były zloty doraźne, połączone z ćwiczeniami polowymi. Manifestacją
sprawności organizacyjnej, patriotyzmu był zlot z okazji 100. rocznicy śmierci księcia Józefa Poniatowskiego, który odbył się 18–19 października 1913 r. w Krakowie.
W ćwiczeniach polowych pod Kobierzynem wzięły udział Drużyny Sokole, Drużyny
Bartoszowe, Drużyny Podhalańskie i skauci. Jako oddział wywiadowczy wystąpili cykliści „Sokoła”. Po skończonych ćwiczeniach odbył się uroczysty pochód na
Wawel z udziałem krakowskiego „Strzelca” i Polskich Drużyn Strzeleckich21.
W listopadzie 1912 r. w Krakowie reaktywowano Oddział Konny „Sokoła”, który prowadził dwa kierunki pracy: sportowo-gimnastyczny i przysposobienia wojskowego. Ćwiczono na Błoniach i w ujeżdżalni. Co drugi dzień od 6–8 rano odbywano
wycieczki polowe z zakresu służby wywiadowczej i łączności. W ramach oddziału
z końcem 1913 r. zaczęła funkcjonować Stała Drużyna Polowa Konna. Celem stałej drużyny było wyrobienie cech wojskowych oraz nabycie wykształcenia czysto
militarnego. W zakres programu wchodziły: ćwiczenia musztry, strzelanie, wykłady
i udział z oddziałami pieszymi w ćwiczeniach polowych. Oprócz oddziałów konnych
wprowadzono również szkolenie narciarskie. W tym celu zorganizowano w grudniu
1913 r. w Zakopanem, wspólnie z Tatrzańskim Towarzystwem Narciarskim, kurs
narciarski dla Stałych Drużyn Sokolich22.
Wybuch I wojny światowej spowodował, że część członków drużyn sokolich
wstąpiła do legionów i wzięła udział w walkach o niepodległość Polski. Sokoli
z okręgu krakowskiego wstąpili do Legionu Zachodniego w liczbie 988 druhów,
z nich sformowano 2. batalion II pułku. Komendę nad tym batalionem powierzono
S. Rucińskiemu. Pułk ten, wchodząc następnie w skład II brygady wyruszył z nią na
front karpacki 30 września 1914 roku. Z Oddziału Konnego Sokoła Krakowskiego
(30 jeźdźców) utworzono 2. szwadron ułanów23.
K. Toporowicz, Działalność..., s. 196–199.
D. Dudek, Działalność wojskowa Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” przed I wojną światową,
Nowy Sącz 1994, s. 26.
22
„Przegląd Sokoli” 1913, nr 3, s. 20; nr 11, s. 87.
23
D. Dudek, Działalność..., s. 36.
20
21
The Falcon Activities in Cracow before World War I
Abstract
In 1885 in Cracow, the “Sokół” (Falcon) Gymnastic Society started its activity aiming at
promotion of gymnastic exercises and other forms of physical education. It was an association
whose goal was the physical and spiritual revival of the nation, as the condition sine qua non
of regaining freedom. The means to achieve that goal was first and foremost gymnastics and
other forms of exercise. Consequently, the “Sokół” Gymnastic Society played a significant
role with regard to the practice of physical education of young people who were deprived
of rudimentary conditions to exercise, it extended its care over the scouting movement
which was emerging at that time, and last but not least, it undertook the task of popularizing
numerous sports disciplines while spreading patriotism and national freedom ideas. The basic
organisation units conducting the statutory activities of “Sokół” were: the Department, and the
Sections of the Society representing the individual exercise and sports disciplines. In Cracow,
“Sokół” created several such sections: gymnastics, rowing, horseback riding, bicycling,
fencing, tourism.
During 1885–1889, the Society used a makeshift gym at the John brothers brewery
at Lubicz street. Only in 1889, the Society built its own building called “the falconry” at
Wolska Street (presently J. Piłsudskiego Street), which figure the largest gym in Galicia. In
1885–1914, the Society conducted regular physical education for pupils of people’s schools
and secondary schools students, within the school programs. It organized training courses for
teachers of physical education. Starting from 1906, uniformed members detachments, and
from 1912, the Permanent Falcon Teams were created. In 1914, the members of “Sokół” in
Cracow joined the Western Legion.
Folia 28
Janusz Kowal
Stan sieci komunikacyjnej
w województwie krakowskim
w latach Drugiej Rzeczypospolitej
Na intensywność życia gospodarczego i kulturalnego poważny wpływ wywiera
poziom rozwoju infrastruktury komunikacyjnej. Sieć kolejowa i drogowa pozwala
bowiem na integrację poszczególnych regionów kraju, przyczynia się do wymiany
handlowej, a przez to i do rozwoju gospodarczego. Jest również czynnikiem, który
umożliwia zbliżenie wsi do miasta. Dobre drogi i koleje zapewniają mieszkańcom
wsi łatwy dostęp do rynku pracy oraz rynku zbytu w mieście. Stwarzają również
szansę młodzieży wiejskiej na zdobywanie wiedzy i umiejętności w ośrodkach miejskich. Nowoczesne rozwiązania w infrastrukturze komunikacyjnej przyczyniają się
do rozwoju turystyki, a co za tym idzie – wzrostu zamożności. Wygodne, odpowiednio utwardzone drogi wpływają na rozwój ruchu automobilowego. To natomiast
przyczynia się do rozwoju przemysłu samochodowego i innych związanych z nim
profesji. Dobrze utrzymana i racjonalnie zorganizowana sieć komunikacyjna pozwala na duże oszczędności finansowe, przez wyeliminowanie przestojów w transporcie
oraz ograniczenie strat w taborze spowodowanych złą jakością dróg i torów.
Na poziom i rozwój infrastruktury komunikacyjnej na ziemiach polskich niekorzystny wpływ miał okres zaborów. Społeczeństwo polskie pozbawione zostało
w tym czasie możliwości decydowania o swoim losie. Sieć komunikacyjną zaborcy budowali głównie pod kątem własnych potrzeb. Szczególnie widoczne to było
w wypadku kolei. W Małopolsce podstawowym zadaniem linii kolejowych było
związanie omawianego regionu z Wiedniem oraz z Budapesztem i portami nad
Adriatykiem: Triestem i Rijeką. Budowane wielkim nakładem środków linie karpackie nie miały większego znaczenia gospodarczego, natomiast pełniły ważne dla
zaborcy funkcje strategiczne.
Przez cały czas zaborów niekorzystna była również dla Galicji polityka taryfowa. W dużej mierze przez nią prowincja ta stała się kolonią rolniczą dla krajów
zachodnioaustriackich oraz bliskim i wygodnym rynkiem zbytu dla przemysłu
132 Janusz Kowal
austriacko-czeskiego. Została sprowadzona do roli spichlerza taniej żywności i terenu cennych zapasów drewna, ropy naftowej i soli.
W Galicji również w porównaniu do innych regionów monarchii austro-węgierskiej hamowano budowę kolei. Do roku 1912 w krajach austriackich wybudowano
22 879 km kolei, w krajach czeskich 9545 km, a w Galicji 4128 km. W tym czasie
na 100 km2 przypadało w Austrii 7,6 km linii kolejowych, w krajach czeskich 13,5,
natomiast w Galicji zaledwie 5,4 km1.
W wyniku zaborów stworzone zostały również trzy oddzielne i często nie związane ze sobą systemy komunikacji. Szczególnie widoczne to było między zaborem
austriackim i rosyjskim. Na 800-kilometrowym odcinku granicznym łączyły się linie
kolejowe tylko w dwóch miejscach: w Maczkach i Brodach. Ślepe tory dobiegały
natomiast do Kocmyrzowa, Szczucina i Bełżca. Rozwój sieci kolejowej w poszczególnych zaborach był bardzo zróżnicowany. W roku 1914 zabór pruski posiadał
4121 km torów. Na 100 km2 powierzchni przypadało tam 9,5 km torów, a na 10 tys.
mieszkańców 14,15 km. W zaborze austriackim było natomiast 4438 km torów.
Na 100 km2 powierzchni dysponował on 5,54 km kolei, a na 10 tys. mieszkańców
miał ich 5,83 km. W najtrudniejszej sytuacji znalazły się ziemie zaboru rosyjskiego.
Miały one zaledwie 7019 km torów, co dawało na 100 km2 powierzchni 2,7 km, a na
10 tys. mieszkańców 4,58 km.2 Na braki w sieci kolejowej w południowej Małopolsce
zwracała uwagę Izba Przemysłowo-Handlowa w Krakowie. W 1919 r. przedstawiciele Izby postulowali budowę następujących linii: Kraków–Zagłębie Dąbrowskie,
Kraków–Wieliczka, Myślenice–Mszana Dolna, Rzeszów–Nisko, Dębica–Jasło–Żmigród, Stary Sącz–Szczawnica3.
Większym inwestycjom kolejowym na terenie woj. krakowskiego nie sprzyjały lata Drugiej Rzeczypospolitej. W tym czasie możliwości rozbudowy kolejnictwa
utrudniały niedostatki w finansach państwa. Z drugiej strony Krakowskie ze względu
na małe potrzeby wywozowe musiało uznać priorytet innych regionów w budownictwie kolejowym. Ostatecznie w latach 1920–1936 wybudowano w woj. krakowskim
98 km linii kolejowych. Najważniejszą inwestycją wykonaną w omawianym czasie
była linia Kraków–Miechów–Tunel o długości 51,43 km, którą oddano do użytku
25 XI 1934 r. W latach 1931–1934 wydano na jej budowę 22 850 tys. zł. 1 km toru
kosztował 450 tys. zł4.
W 1933 r. rozpoczęto również budowę linii Szczakowa–Bukowno, której długości wynosiła 12,29 km5.
Nie udało się w latach międzywojennych zrealizować projektu budowy linii kolejowej Kielce–Mędrzechów–Tarnów, pomimo poparcia Krakowskiej Izby Rolniczej
i Izby Przemysłowo-Handlowej w Krakowie6. Wybudowanie 83 km kolei przyczyniJ. Bund, Rozwój kolejnictwa małopolskiego w okresie 80-lecia (1850–1930), Kraków 1931, s. 25.
M. Pisarski, Koleje Polskie 1842–1972, Warszawa 1974, s. 33.
3
„Wiadomości Gospodarcze” nr 4 z 8 IV 1919 r., s. 7–8.
4
M. Łopuszański, Podstawy rozwoju sieci komunikacyjnej w Polsce, Warszawa 1939, s. 160.
5
Rocznik Eksploatacji Polskich Kolei Państwowych za 1934 i 1935 r., s. 16.
6
Sprawozdanie o działalności i stanie gospodarczym okręgu Izby Przemysłowo-Handlowej w Krakowie
w roku 1936, Kraków 1937, s. 63.
1
2
Stan sieci komunikacyjnej w województwie krakowskim... 133
łoby się do ekonomicznego i kulturalnego rozwoju dotychczas zacofanych powiatów
woj. krakowskiego i kieleckiego, a także ożywienia miejscowości uzdrowiskowych:
Buska i Solca. Linia ta miała również duże znaczenie dla turystyki, umożliwiała
bowiem połączenie regionu krynickiego ze stolicą przez Radom, a przez to umożliwiłaby napływ do ośrodków turystycznych kuracjuszy z Warszawy i środkowej
Polski. Skróciłaby również drogę między Warszawą a Tarnowem. Po wybudowaniu
linii długość trasy Warszawa–Tarnów miała wynosić 306 km, gdy tymczasem przejazd linią przez Miechów–Kraków był dłuższy o 92 km, a czas przejazdu dłuższy
o 1,5 godziny. W ten sposób linia ta zbliżyłaby Mościce do Warszawy7.
Do władz państwowych postulaty o potrzebach rozwoju sieci kolejowej w Krakowskiem zgłaszały również środowiska związane z działalnością turystyczną.
Pracami nad rozwojem ruchu turystycznego zajmowała się Izba PrzemysłowoHandlowa w Krakowie, przy której w 1937 r. powstał Komitet Koordynacyjny dla
Spraw Turystyki. Według S. Faechera w celu ściślejszego związania centralnej części kraju z woj. krakowskim oraz usprawnienia przewozu turystów należało wybudować następujące linie: Kraków–Myślenice–Mszana Dolna, Nowy Targ–Szczawnica,
Szczawnica–Stary Sącz, Zakopane–Kościelisko, lub Czarny Dunajec, Poronin,
Bukowina, Grybów–Krynica oraz Dębica–Jasło. S. Faecher postulował również elektryfikację linii: Nowy Targ–Szczawnica, Grybów–Krynica, Nowy Targ–Zakopane,
Zakopane–Czarny Dunajec, Kraków–Mszana Dolna. Planowano też rozbudowę
dworca osobowego w Krakowie. Planom tym przeszkodziła wojna oraz wysokie
koszty inwestycji. Koszt budowy elektrycznej linii Nowy Targ–Szczawnica o długości 47 km miał wynieść 11,5 mln zł. Budowa natomiast linii Szczawnica–Stary Sącz
o długości 40 km miała kosztować 9 mln zł. Koszt budowy linii kolejowej Grybów–
Krynica o długości 62 km miał wynieść 8 mln zł. Budowę kolei Dębica–Jasło
o długości 37 km szacowano na 9 mln zł. Obliczono natomiast, że rozbudowa dworca w Krakowie pochłonie 3 mln zł8.
Ostatecznie w 1936 r. woj. krakowskie posiadało 1226 km linii kolejowych,
co dawało na 100 km2 powierzchni 7 km torów. W tym samym czasie na 100 km2
powierzchni przypadało 5,1 km torów w woj. lwowskim, w kieleckim 3,5, w poznańskim 9,4, w poleskim 2,49.
O możliwościach korzystania z kolei decydowały dwa czynniki: liczba stacji
kolejowych przypadających na dany teren oraz średnia odległość od przystanku kolejowego. Wskaźniki te dla poszczególnych powiatów woj. krakowskiego stara się
przybliżyć poniższa tabela:
7
Archiwum Państwowe w Krakowie (dalej APKr.), Izba Przemysłowo-Handlowa w Krakowie (dalej IPHKr.), sygn. II.34 Referat wygłoszony na konferencji turystycznej w Rabce dnia 1 I 1935 pt.
„Komunikacja woj. krakowskiego”.
8
APKr., IPHKr., sygn. I. 73, S. Faecher, Referat w sprawie postulatów komunikacyjnych woj. krakowskiego ze stanowiska potrzeb turystyki, [w:] Komitet Koordynacyjny dla spraw Turystyki woj. krakowskiego.
Plan Gospodarczo-Turystyczny, Kraków 1938, s. 6–8.
9
M. Łopuszański, op. cit., s. 88.
134 Janusz Kowal
km2
ludności
Średnia odległość
miejscowości
od stacji kolejowej
w km
3
4
3
20
5
4
6
5
16
7
6
5
1
10
12
9
1
3
7
14
3
9
153
152
284
36
130
229
98
164
47
136
137
182
383
126
159
37
573
267
110
48
152
108
27 044
22 695
32 066
5 833
12 743
19 522
8 655
17 051
18 104
11 161
11 230
14 568
35 348
13 079
8 558
5 770
47 355
25 307
15 481
6 382
22 695
9 987
5,50
11,97
13,50
5,14
6,96
14,11
7,92
10,85
5,59
8,55
5,90
8,92
13,79
9,50
12,37
4,03
13,56
6,43
6,17
4,76
10,52
5,76
152
115
13 111
8,64
Powiaty
Liczba
i woj. krakowskie stacji
Biała
Bochnia
Brzesko
Chrzanów
Dąbrowa
Gorlice
Grybów
Jasło
Kraków
Limanowa
Maków
Mielec
Myślenice
N. Sącz
N. Targ
Oświęcim
Pilzno
Ropczyce
Tarnów
Wadowice
Wieliczka
Żywiec
woj. krakowskie
Na 1 stację
kolejową
przypadało:
Tabela 1. Poziom kolejnictwa w poszczególnych powiatach woj.
krakowskiego
Źródła: Obliczenia własne na podstawie: J. Piekałkiewicz i S.Z. Rutkowski,
Okręgi gospodarcze Polski, „Kwartalnik Statystyczny” 1927, t. IV, z. 3,
s. 557 oraz Księga Adresowa Polski wraz z W.M. Gdańskiem dla handlu, przemysłu, rzemiosła i rolnictwa, Warszawa 1928, s. 337–508.
W woj. krakowskim najlepiej rozwiniętą sieć kolejową posiadały powiaty:
Chrzanów, Kraków, Oświęcim, Wadowice. Największe natomiast braki w komunikacji kolejowej występowały w powiatach: Myślenice i Pilzno.
Wielu mieszkańców województwa krakowskiego rezygnowało z korzystania
z usług kolei. Powodem tego były wysokie ceny biletów. Po okresie inflacji taryfy na
przejazdy osobowe zdrożały w roku 1926 o 10–20% oraz w 1928 r. o 20%. W roku
1928 opłata za przejazd III klasą kosztowała do 100 km 6,6 zł, 100–300 km 18,6 zł,
natomiast 300–500 km 28,9 zł10.
10
„Przemysł i Handel” 1918–1928, Warszawa 1928, s. 467.
Trudno na terenie województwa krakowskiego przyjmował się rower. W latach 30. był on za drogi na kieszeń przeciętnego mieszkańca, szczególnie chłopa.
Rozporządzenie z 15 VII 1937 r. wprowadziło obowiązek zakupu przez posiadaczy
rowerów tabliczki rejestracyjnej, która była ważna 2 lata i kosztowała 4 zł. W dniu
31 XII 1938 r. w woj. krakowskim było zarejestrowanych 71 050 rowerów. W tym
samym czasie w woj. kieleckim było ich 95 733, w poznańskim 243 692, a w lwowskim 40 25811.
Chłopi, i nie tylko, udając się do miasta posługiwali się zazwyczaj własnym
transportem lub po prostu chodzili piechotą. W tych warunkach dla rolnika decydującą rolę odgrywała jakość i stan dróg dojazdowych. W okresie zaborów AustroWęgry nie przywiązywały większej wagi do rozbudowy dróg w Galicji. Do końca XVIII wieku zbudowano trakt z Wiednia przez Kraków, Tarnów, Przemyśl
do Lwowa oraz drogę o znaczeniu wojskowym z Przemyśla przez Przełęcz Dukielską na Węgry12.
Większy rozwój budownictwa drogowego w Galicji przypadał na lata rządów
hr. Gołuchowskiego. W latach 1870–1885 w Galicji wybudowano 1000 km dróg
o twardej nawierzchni, głównie o znaczeniu strategicznym. Były one jednak wykonane w dużej mierze ze żwiru, źle wytrasowane i ulegały szybkiemu zużyciu13.
Szwankowała również opieka nad drogami. Poważnym środkiem na poprawę
stanu dróg był szarwark. W roku 1885 znowelizowano ustawę z 1866 r., na mocy której każdy dom w gminie i na obszarze dworskim miał świadczyć 4 dni robocizny na
rzecz dróg samorządowych, krajowych, powiatowych i gminnych. Ustawa z 1897 r.
natomiast zniosła szarwark na drogach powiatowych i krajowych oraz zwolniła obszar
dworski z dostarczania materiału drzewnego na drogi. Obniżono również szarwark
na drogach gminnych do 2 dni w roku od rodziny, w gminie lub obszarze dworskim.
Kolejne zmiany w ustawodawstwie drogowym nastąpiły w Galicji w 1908 r.,
kiedy wprowadzono 18-procentowy dodatek drogowy na budowę dróg powiatowych
i gminnych. W ogólnej sumie tego podatku gminy wiejskie uczestniczyły w 54,7%,
miejskie w 24,6%, a obszary dworskie w 20,7%14.
Ostatecznie przed I wojną światową w zaborze austriackim było 16 300 km dróg
o twardej nawierzchni, co dawało na 100 km2 powierzchni 30,5 km. W tym samym
czasie w zaborze pruskim na 100 km2 powierzchni przypadało 25 km, w zaborze
rosyjskim 9 km, na terenach wschodnich 2 km15.
11
W. Żaboklicki, Ruch rowerowy w Polsce, „Wiadomości Drogowe” 1939, nr 5/6, s. 137 oraz Mały
Rocznik Statystyczny (dalej MRS) 1939, s. 199.
12
S. Rodkiewicz, J. Królikowski, Rozwój dróg polskich na przestrzeni wieków, [w:] Dwudziestolecie komunikacji w Polsce Odrodzonej, Kraków 1939, s. 390.
13
R. Olszewski, Drogi w Polsce sprzed 20 lat, obecnie i za 30 lat, „Przegląd Techniczny” 1939, nr 7–8,
s. 302.
14
J. Putek, Miłościwe pany i krnąbrne chłopy włościany, Warszawa 1969, s. 416–417.
15
Stan dróg w Polsce. Na marginesie kongresu drogowego w Warszawie, „Kierowca Polski” 1938, nr 1,
s. 11–12.
136 Janusz Kowal
W dwudziestoleciu międzywojennym budownictwo drogowe w woj. krakowskim uległo spowolnieniu. Złożyło się na to wiele przyczyn. Budowa nowych dróg
i utrzymanie już wybudowanych było przedsięwzięciem kosztownym i uciążliwym.
Trudną sytuację potęgowały zniszczenia na drogach spowodowane działaniami wojennymi oraz klęskami elementarnymi. Budowy i remontu dróg nie mogły również
wesprzeć odpowiednimi środkami finansowymi samorządy, z powodu ich niskich
dochodów16. Pierwszeństwo w rozbudowie infrastruktury drogowej przez długi czas
posiadały województwa centralne i wschodnie, najbardziej zapóźnione w tej materii17.
W latach 1924–1937 w woj. krakowskim wybudowano zaledwie 38 km dróg
państwowych o twardej nawierzchni. Większą aktywność na tym polu przejawiały gminy i powiatowe związki samorządowe18. W tym czasie ogółem powstało
w Krakowskiem 435 km dróg bitych. W roku 1937 woj. krakowskie posiadało
6754,4 km dróg o utwardzonej nawierzchni.
Ruch budowy dróg nie rozwijał się równomiernie we wszystkich województwach Drugiej Rzeczpospolitej. W latach 1924–1937 w woj. kieleckim przybyło
2502 km dróg o twardej nawierzchni, w lwowskim 1286 km, w poleskim 269 km,
a w poznańskim 780 km.
Na 100 km2 powierzchni w roku 1937 woj. krakowskie posiadało 38 km dróg
o twardej nawierzchni, woj. kieleckie 18,67 km, lwowskie 18,99 km, poleskie
8,96 km, a poznańskie 32,34 km19.
Pod względem posiadanej sieci dróg o utwardzonej nawierzchni, pomiędzy poszczególnymi powiatami woj. krakowskiego panowało duże zróżnicowanie.
Najlepiej rozbudowaną sieć dróg o twardej nawierzchni posiadały powiaty
o dobrze rozwiniętym przemyśle: Biała, Chrzanów, Kraków. Natomiast najmniej
dróg utwardzonych posiadały powiaty: Dębica, Jasło, Limanowa oraz Mielec.
Poważne sukcesy w latach 1919–1934/35 w Krakowskiem odniesiono przy odbudowie mostów. W woj. krakowskim bowiem w wyniku działań wojennych oraz
licznych klęsk elementarnych wiele budowli mostowych zostało zniszczonych lub
uszkodzonych20. W tym czasie odbudowano 159 mostów o długości 11 140 mb. Na
„Polski Przemysł Budowlany” 1928, nr 1–2, s. 30.
W roku gospodarczym 1935/36 na 195 gmin wiejskich w Krakowskiem niedobory w finansach posiadało 100, w tym 84 w budżecie zwyczajnym i 14 w budżecie nadzwyczajnym. Zob. APKr., Urząd
Wojewódzki w Krakowie (dalej UWKr.), sygn. 263, Sprawozdanie wojewody krakowskiego o działalności administracji państwowej na obszarze woj. krakowskiego za czas do 31 XII 1935, cz. II, Kraków
1936, s. 98.
18
Samorządy woj. krakowskiego w latach 1921–1935 wybudowały 233,47 km dróg o twardej nawierzchni
za 3 570 000 zł, w tym powiaty: Biała 0,78 km, Bochnia 2,5 km, Brzesko 42,94 km, Chrzanów 30,31 km,
Gorlice 7,14 km, Jasło 1,91 km, Kraków 13,20 km, Limanowa 15,95 km, Mielec 22,25 km, Myślenice
6,8 km, Nowy Sącz 13,53 km, Nowy Targ 19,20 km, Ropczyce 27,54 km, Tarnów 6,10 km, Wadowice
13,15 km, Żywiec 16,15 km. Zob. APKr., UWKr., sygn. 263. Sprawozdanie wojewody krakowskiego...
do 31 XII 1935, cz. II, Kraków 1936, s. 107.
19
S. Rodowicz, Budowa, przebudowa i utrzymanie dróg państwowych i samorządowych w latach od 1 IV
1928 do 1 IV 1938, „Samorząd” nr 17 z 23 IV 1939 r., s. 266.
20
Największe straty w infrastrukturze drogowej woj. krakowskiego zadała powódź z lipca 1934 r.
Zniszczyła ona 207 km dróg, w tym 29 km państwowych i 178 km samorządowych, a uszkodziła 465
16
17
tę liczbę przypadały 23 mosty żelbetonowe o długości 1363,8 mb oraz 136 mostów
drewnianych o długości 9776,2 mb.21
Powiaty
i woj. krakowskie
Biała
Bochnia
Brzesko
Chrzanów
Dąbrowa
Dębica
Gorlice
Jasło
Kraków
Limanowa
Mielec
Myślenice
N. Sącz
N. Targ
Tarnów
Wadowice
Żywiec
woj. krakowskie
Drogi o twardej
nawierzchni
w km
Powierzchnia
ogólna w km2
550,3
359,5
414,6
607,9
239,4
260,4
346,0
263,7
524,9
206,6
153,9
618,6
477,6
640,7
280,5
356,2
453,6
635,0
876,7
848,7
721,7
650,3
1140,6
1079,5
1054,5
884,2
944,3
901,4
988,1
1571,1
1892,6
881,4
1108,8
1152,7
Na 100 km2
powierzchni
przypada km dróg
bitych
86
41
48
84
36
22
32
25
59
21
17
62
30
33
31
32
39
6754,4
17331,6
38
Tabela 2. Drogi o twardej nawierzchni w poszczególnych powiatach woj. krakowskiego w roku 1937
Źródła: Obliczenia własne na podstawie: APKr., UWKr., sygn. 107. Sprawozdanie z utrzymania i stanu dróg I kolejności w woj. krakowskim na 1 XI 1937 r. sporządzone
przez Wydział Komunikacyjno-Budowlany Urzędu Wojewódzkiego w Krakowie.
Drogi wymagały ciągłej konserwacji. Niedostatek napraw i remontów powodował szybkie zużycie i degradację nawierzchni drogowej.
Prace i koszty wykonanych robót konserwacyjnych na drogach woj. krakowskiego do 1934/35 przedstawia poniższe zestawienie:
km. Zniszczyła również 8108 mb mostów, a uszkodziła dalsze 3422 mb. Koszty odbudowy zniszczeń
wyniosły 6 825 813 zł. Zob. APKr., UWKr., sygn. 263. Sprawozdanie wojewody krakowskiego... do 31
XII 1935 r., cz. II, Kraków 1936, s. 116–117.
21
Ibidem, s. 104.
433
524
531
529
452
972
977
840
855
702
784
674
257
740
–
razem 546537
–
– 31862974
–
– 1290466
13702505
–
–
513828
–
– 20 843975
34
44
22
297
547
588
720
818
887
1350
1180
812
732
900
157414
204156
100745
1370743
2518946
2708193
3313738
3765989
4080157
3762339
3275911
2176476
2007167
2420950
130
150
147
122
372
682
720
737
511
16
170
86
108
160
1250
1414
1671
1592
998
2346
2385
2222
1603
2074
2015
1827
1797
1663
88
151
133
711
980
1214
1491
2036
2492
1725
910
454
534
1777
35822
35004
36835
55019
115468
106738
137719
150170
130165
135044
98881
72442
87394
93765
91869
163616
136118
694449
967839
199197
1419558
1793608
2382305
1632887
866044
431948
510914
1430153
108
131
78
133
137
120
93
121
190
21
74
28
39
88
361
481
530
457
464
873
761
416
723
711
658
611
614
563
127
140
105
121
157
84
36
224
119
28
87
26
17
99
18487
11058
17036
23626
43729
52565
57844
59932
65963
56016
16413
10213
25272
55674
wydano
razem
w zł
100
241
150
1056
1261
1732
2268
3350
2980
2530
1290
658
588
1617
przeciętny
koszt
utrzymania
km
drogi
w zł
dostarprzeciętczono
ny koszt
napramateutrzymawiano
riałów
dróg
nia km
kamienw km
drogi
nych
w zł
w m3
87927
245184
154937
1092806
1310472
1799645
2357222
3540129
3146879
2708265
1364293
696689
623949
1715578
wydano
razem
w zł
dostarprzeciętczono
ny koszt
napramateutrzymawiano
riałów
dróg
nia km
kamienw km
drogi
nych
w zł
w m3
naprawiano
większych
wydano
mostów,
razem
zbudow zł
wano
mniejszych
szt.
Drogi powiatowe
naprawiano
większych
mostów,
zbudowano
mniejszych
szt.
Drogi wojewódzkie
Źródło: APKr., UWKr., sygn. 263. Sprawozdanie wojewody krakowskiego... do 31 XII 1935 r., cz. II, Kraków 1936, s. 108–111.
Tabela 3. Zestawienie robót konserwacyjnych wykonywanych na drogach wojewódzkich, państwowych i powiatowych oraz wydatków na
konserwację tych dróg w latach 1921–1934/35
1921
1922
1923
1924
1925
1926/27
1927/28
1928/29
1929/30
1930/31
1931/32
1932/33
1933/34
1934/35
12329
11977
16581
33923
49508
50642
66831
49298
60237
75424
16487
22493
14311
66496
Rok
naprawiano
dostarwiękczono
napra- szych
matewiano mostów,
riałów
dróg zbudokamienw km
wano
nych
mniej3
wm
szych
szt.
Drogi państwowe
138 Janusz Kowal
W latach 1921–1934/35 wydano na konserwację dróg w woj. krakowskim
66 409 454 zł. W poszczególnych latach mamy do czynienia z dużymi wahaniami jeżeli chodzi o kwoty wydatków. Najlepszy okres przypadał na lata 1927/28–1930/31.
Dużemu ograniczeniu uległy sumy wydawane na konserwację dróg w okresie kryzysu gospodarczego. Między rokiem 1930/31 a 1933/34 wydatki na opiekę nad drogami państwowymi zmniejszyły się o 334,05%, wojewódzkimi o 219,60%, powiatowymi zaś o 87,44%. Między rokiem 1921 a 1934/35 wydawano na utrzymanie
1 km dróg państwowych 100 – 3350 zł, wojewódzkich 88 – 2492 zł, a powiatowych
22 – 1350 zł. Były to sumy niewystarczające, aby myśleć o racjonalnej polityce
drogowej na terenie województwa.
O potrzebach prac konserwacyjnych na drogach świadczy przede wszystkim
stan i grubość nawierzchni drogi. W budownictwie drogowym norma grubości twardej nawierzchni wynosiła 20 cm. Trudną sytuację na drogach państwowych woj.
krakowskiego w tym względzie przybliża nam tabela 4:
Nr
Nr
Nr
Nr
Nr
Nr
Nr
Nr
Nr
Nr
Nr
Droga państwowa
Średnia
grubość
w cm
10/11 Jarosław–Dębica
11 Trakt Dukielski
11/1 Pilzno–Grybów
12 Kielce–Leluchów
12/2 Grybów–Skomielna–Bobowa
13 Warszawa–Morskie Oko
13/12 Kraków–Balice
13/13 Oświęcim–Biała
13/18 Głogoczów–Cieszyn
13/19 Skomielna–Rabka
13/20 Zabłocie–Zwardoń
12,4
13,7
14,0
9,7
7,1
11,3
12,5
9,8
11,2
8,2
7,7
Razem
–
Do uzupełnienia
do 20 cm
potrzeba
m3 szutru
12 210
32 770
17 370
67 640
61 810
58 270
23 080
16 010
35 180
59 490
23 330
454 580
Tabela 4. Stan dróg państwowych w woj. krakowskim w 1930 r. i potrzeby
uzupełniania ich nawierzchni
Źródło: APKr., UWKr., sygn. 160. Notatka o stanie dróg państwowych w woj. krakowskim w roku 1930.
Ożywienie w budownictwie drogowym nastąpiło w woj. krakowskim już
w 1934 r. Pierwszym impulsem do niego były prace wykonywane przy usuwaniu
skutków powodzi lipcowej 1934 r. Już w roku 1934 przygotowano w Ministerstwie
Komunikacji, przy pomocy Wydziału Komunikacyjno-Budowlanego Urzędu Wojewódzkiego w Krakowie 10-letni program przebudowy dróg państwowych i wojewódzkich w Krakowskiem. Plan ten miał być realizowany w latach 1934–1944.
Przewidywano wykonanie następujących prac na drogach:
36
54,5
–
6 734 540
6 212 500
1 064 000
3 577 500
1 571 000
12 947 040
1 926 900
8 086 660
2 933 480
Źródło: APKr., Dyrekcja Robót Publicznych w Krakowie (dalej DRP), sygn. 203. Program przebudowy nawierzchni dróg państwowych i wojewódzkich na
okres 10-lecia (1934–1944).
Tabela 5. Program przebudowy dróg państwowych i wojewódzkich w Krakowskiem w latach 1934–1944
13,3
862 900
4 509 160
1 362 480
103,8
–
–
–
Razem
–
54,5
–
13,3
69,5
21
Razem
Mógł być rozszerzony o:
Nr 13/12 Skawina–Kraków
Nr 13/18 Głogoczów–Cieszyn
Nr 13/19 Żywiec–Biała
–
15
21
39 855 870
17 524 000
138,3 22 331 870
34
55,5
57
284,8
13,3
–
–
17 245 320
8 379 150
1 950 360
3 147 300
1 413 620
484 520
5 064 600
2 171 000
5 620 000
5 160 000
1 128 000
1 687 500
667 500
225 000
2 145 000
891 000
razem w zł
66 11 625 320
– 3 219 150
–
822 360
– 1 459 800
6,5
746 120
259 520
5
41 2 919 600
19,8 1 280 000
koszt wykonania w zł
Koszty
34
–
–
–
–
–
–
–
koszt przygotowania
w zł
–
20
4
22,5
5
–
4
–
Utwardzanie za pomocą
makaidm utwardzanie
półkostka
bitumicz- półwgłębne
km
ny km
km
14
35
8
–
–
–
–
–
asfalto-beton
km
114
55
12
22,5
11,5
5
45
19,8
Do przebudowy
długość
w km
Nr 13 Warszawa–Morskie Oko, odcinek
Szaflary–Gubałówka i Zabornia–Rabka–Ponica–Obidowa
Nr 13/5 Kraków–Modrzejów
Nr 12/1 Tarnów–Kraków
Droga wojewódzka Czorsztyn–Nowy Targ
Droga wojewódzka Czorsztyn–Kościelisko
Droga wojewódzka Krościenko–Szczawnica
Droga wojewódzka Krościenko–Nowy Sącz
Droga wojewódzka Zakopane–Kościelisko–Witów
Droga państwowa lub wojewódzka
140 Janusz Kowal
W planie przebudowy dróg państwowych i wojewódzkich w woj. krakowskim,
który miano realizować w latach 1934–1944 przewidywano również modernizację
mostów drewnianych na tych drogach. Pracami postanowiono objąć 2100 mb mostów,
co przy cenie 300 zł za 1 mb mostu przebudowanego miała wynieść 1 530 000 zł22.
W lipcu 1937 r. w Biurze Planowania Krajowego i w Ministerstwie Komunikacji
podjęto prace nad planem rozbudowy dróg, który w swych założeniach nawiązywał
do projektowanej na terenie COP sieci kolejowej. Plan ten przewidywał ulepszenie
nawierzchni najważniejszych szlaków tranzytowych, budowę odcinków dróg bitych, umożliwiających związanie ze sobą rejonów COP oraz utworzenie w okolicy
Sandomierza głównego węzła komunikacyjnego23.
Na obszarze woj. krakowskiego plan przewidywał następujące prace:
Drogi państwowe i wojewódzkie
państwowe
Warszawa–Morskie Oko
Kielce–Leluchów
Głogoczów–Cieszyn
Kraków–Tarnów
Żywiec–Biała
wojewódzkie
Szlak Podkarpacki N. Targ–N. Sącz
miejskie odcinki na N. Sącz–
Grybów–Gorlice–Jasło
N. Sącz–Krynica
Kościelisko–Szczawnica
ulice w Zakopanem
Przebudowa miała objąć i kosztować
1937/38
1938/39
1939/40
1940/41
Razem
km tys. zł km tys. zł km tys. zł km tys. zł km tys. zł
32
9
–
–
–
4450
900
–
–
–
20 3000
–
–
–
–
20 3000
7 1050
–
–
–
–
30 4500
50 7500
6 900
–
–
–
–
40 6000
54 8100
41 6900
52
9
70
124
54
7 450
900
10 500
18 600
8 850
–
–
37 4400
30 3640
26 3120
93
11 160
–
–
–
–
–
4060
13 1440
–
–
–
–
15 1650
– 5050
–
–
28
–
–
3 090
5 050
4 060
–
–
–
–
–
–
Tabela 6. Plan budowy dróg 1937/38–1940/41 w woj. krakowskim
Źródło: APKr., UWKr., sygn. 107. Plan budowy dróg 1937/38–1940/41.
W planach tych szczególnie ważną kwestią dla woj. krakowskiego była budowa
mostów stałych na Wiśle w Nowym Korczynie i Szczucinie. Przeprawy te miałyby
duży wpływ na integrację powiatu dąbrowskiego z ziemiami woj. kieleckiego oraz
ożywienie życia gospodarczego na omawianym terenie. Eliminowałyby, co najważniejsze, peryferyjny charakter powiatu dąbrowskiego.
Motorem do rozwoju ruchu budowlanego na drogach woj. krakowskiego stała się pomoc finansowa państwa. W roku gospodarczym 1936/37 wydano na drogi w woj. krakowskim 6 050 722,71 zł, w tym na konserwację dróg powiatowych
i wojewódzkich wydano 1 023 990 zł, przebudowę dróg państwowych i budowę
ulepszanych nawierzchni 3 134 500 zł, spłatę wierzytelności za roboty w 1935/36 r.
1 208 548 zł. Prace koncentrowały się pod koniec lat 30. przy przebudowie i ulepAPKr., DRP, sygn. 203. Program przebudowy mostów drewnianych na drogach państwowych i wojewódzkich w okresie 10-letnim (1934–1944).
23
J. Gołębiowski, COP. Dzieje industrializacji w rejonie bezpieczeństwa 1922–1939, Kraków 2000,
s. 239–240.
22
142 Janusz Kowal
szaniu nawierzchni na drogach państwowych: Warszawa–Zakopane–Morskie Oko
w Pcimiu, Lubieniu, Tenczynku, Kraków–Chrzanów–Modrzejów w Krzeszowicach,
Skomielna–Biała w Białej, Tarnów–Kraków, Kielce–Leluchów w Krynicy wsi
i Muszynie. Budowano również mosty w Mokrem na Skawie, Przecławiu na Wisłoce,
Łosiu na Ropie, Kątach na Wisłoce, Jaśle na Jasiołce, Sułkowicach na Skawince,
Zatorze na Skawie, Stryszowie na Lechówce24.
W 1936 r. wyremontowano 1070 km dróg. Na drogach tych przebudowano
i naprawiono 121 mostów drewnianych o długości 1525 m i 2 żelbetonowe. Związki
samorządowe naprawiły w tym czasie 1991 km dróg powiatowych i gminnych.
Wyremontowano na tych drogach 223 mosty drewniane o długości 2133 m25.
Dalsze prace prowadzono w roku 1937/38 przy pomocy kredytów z Ministerstwa
Komunikacji w wysokości 5 805 000 zł. Z tej sumy przeznaczono na utrzymanie dróg
państwowych i wojewódzkich oraz ich przebudowę 3970 tys. zł. Dzięki tej pomocy
udało się położyć bruki w Zakopanem, Krzeszowicach i Białej. Położono również
wtedy asfalt na odcinku z Białobrzegów do Radomia na szosie Warszawa–Kraków.
W roku 1938 Urząd Wojewódzki w Krakowie w związku z przygotowaniami do Zimowych Mistrzostw Świata w Zakopanem planował wydatki na budowę
i konserwację dróg na 11 321 000 zł26. W tym czasie pracowano nad ulepszeniem
nawierzchni na drodze z Krakowa do Zakopanego. Roboty były prowadzone na odcinku Myślenice–Chabówka oraz Nowy Targ–Zakopane. Prace te zostały zintensyfikowane dzięki kredytowi z Funduszu Pracy w wysokości 1 mln zł27.
Dalszy rozwój inwestycji drogowych planowano w roku 1939/40. Wydział
Komunikacyjno-Budowlany Urzędu Wojewódzkiego w Krakowie preliminował na
naprawę dróg państwowych i wojewódzkich 24 312 247 zł. Przy pracach tych miało
znaleźć zatrudnienie między 10 IV–30 XI 14 850 osób, a koszt robocizny bezpośredniej obliczono na 9 381 000 zł28.
Ostatecznie do końca 1937 r. w woj. krakowskim ulepszono 136 km nawierzchni dróg. W woj. kieleckim lepszą nawierzchnię uzyskało 1348 km dróg, w poleskim
109 km, poznańskim 2633 km, lwowskim 580 km29.
Dla utrzymania stanu dróg na odpowiednim poziomie oraz ich rozwoju bardzo
ważną kwestią była sprawa finansowania robót drogowych. Przez długi czas drogi
nie posiadały własnego wydzielonego budżetu. Dopiero 3 II 1931 r. został powołany
Państwowy Fundusz Drogowy, którego zadaniem było wspieranie budownictwa drogowego. Środki finansowe na tę działalność pozyskiwał z opłat od pojazdów mechanicznych, materiałów pędnych, pojazdów zarobkowych konnych30. Ze względu na
APKr., UWKr., sygn. 263. Sprawozdanie wojewody krakowskiego... za czas od 1 IV 1937 do 31 III
1938, Kraków 1939, s. 145–147.
25
Ibidem, s. 149.
26
APKr., DRP., sygn. 203. Sprawozdanie z robót inwestycyjnych za rok 1938.
27
J. Gołębiowski, op. cit., s. 244.
28
APKr., DRP., sygn. 203. Pismo wojewody krakowskiego z 21 IX 1938 r. do Ministerstwa Komunikacji
w Warszawie w sprawie robót drogowych w r. 1939/40.
29
MRS 1939, s. 188.
30
Dz. U. RP 1931, nr 16, poz. 81.
24
słabość ruchu automobilowego w Krakowskiem dochody Wojewódzkiego Funduszu
Drogowego były znikome i wynosiły: 1931/32 – 725 313 zł, 1932/33 – 849 000 zł,
1933/34 – 1 833 247 zł, 1934/35 – 2 702 398 zł, 1935/36 – 2 018 467 zł31.
Poważnym obciążeniem, szczególnie odczuwalnym przez drobnego rolnika,
były opłaty drogowe: specjalne opłaty drogowe pobierały związki komunalne na
budowę i utrzymanie dróg. Opłatami tymi byli obciążeni płatnicy podatku gruntowego, budowlanego i przemysłowego. Na mocy ustawy z dnia 10 XII 1920 r. związki
komunalne mogły pobierać od rolnika opłatę drogową w wysokości do 100% stawki
podatku gruntowego. Wymieniona ustawa eliminowała również z życia gospodarczego szarwark, którego wysokość została rozłożona na płatników podatków bezpośrednich. W gminach wiejskich o wykorzystywaniu szarwarku do prac drogowych
decydował w dużej mierze statut gminy32.
Powiaty
Biała
Bochnia
Brzesko
Chrzanów
Dąbrowa
Gorlice
Jasło
Kraków
Limanowa
Mielec
Myślenice
N. Sącz
N. Targ
Ropczyce
Tarnów
Wadowice
Żywiec
Stawka opłat drogowych
w porównaniu do wysokości podatku gruntowego w %
1932/33
75
75
50
100
85
100
60
50
100
75
75
60
75
70
75
75
75
1935/36
75
50
50
75
60
75
60
50
95
65
65
60
75
60
75
60
70
1937/38
65
50
50
50
60
65
60
50
85
60
60
60
75
50
75
60
70
65,9
63,3
76,1
Przeciętnie
Tabela 7. Stawka opłat drogowych w porównaniu do podatku gruntowego w
powiatach woj. krakowskiego w roku 1932/33 i 1935/36
Źródła: APKr., UWKr., sygn. 263. Sprawozdanie wojewody krakowskiego... do 31 XII 1935,
cz. II, Kraków 1936, s. 103 oraz APKr., UWKr., sygn. 264. Sprawozdanie wojewody krakowskiego... za czas 1 IV 1937 do 31 III 1938, cz. II, Kraków 1939, s. 54.
W woj. krakowskim było zarejestrowanych 1 I 1929 r. 1022 samochodów osobowych, 404 ciężarowe,
216 autobusów, 378 dorożek samochodowych i 40 motocykli. Natomiast 1 VII 1935 r. mieszkańcy krakowskiego posiadali: 1038 samochodów osobowych, 353 ciężarowe, 94 autobusy, 185 dorożek samochodowych i 619 motocykli. Zob. APKr., UWKr., sygn. 263. Sprawozdanie wojewody krakowskiego... za
czas do 31 XII 1935 r., cz. II, Kraków 1936, s. 119–121.
32
Dz. U. RP 1921, nr 1, poz. 6 oraz I. Weinfeld, Skarbowość polska, Warszawa 1931, s. 216–217.
31
144 Janusz Kowal
Kryzys gospodarczy, który tak dotknął rolnictwo, spowodował obniżenie dochodów ludności wiejskiej i wzrost zadłużenia warsztatów rolnych. W tym czasie
wzrosło również zadłużenie rolnictwa z powodu nieuregulowanych opłat drogowych. Władze państwowe i samorządowe widząc nędzę wsi, zaległości w podatkach
państwowych i opłatach drogowych pozwalały rolnikom odpracować te należności.
Kwota
Dotychczas
Kwota
Dotychczas spłacono
spłacono
zaległych
Powiaty
zaległych
podatków
i woj. kraopłat
państwo- materiały robociznę
drogo- gotówką materiałami robocizną
kowskie
wych
w zł
w zł
zł
w zł
w zł
wych w zł
w zł
254
214
226
314
240
203
121
915
050
142
–
896
273
255
742
027
067
668
000
944
168
781
234
273 482
Biała
402 000 15 654
Bochnia
–
189 800
Brzesko
364 750 19 500
Chrzanów
–
175 825
Dąbrowa
180 121 2 616
Gorlice
44 820 6 677
Jasło
1 217 619 51 173
Kraków
219 980 3 368
Limanowa
7 117
630 931
Mielec
106 194 1 598
Myślenice
729 391 3 540
N. Sącz
–
151 796
N. Targ
76 416 8 309
Ropczyce
241 802 6 927
Tarnów
425 137 1 914
Wadowice
547 116 8 543
Żywiec
2 177
5 395
304
–
183
42
549
2 996
551
6 536
6 226
–
5 920
815
2 611
15 768
6 880
woj. krakowskie
51 033 4 100 652
5 977 180 142 490
218
452
126
269
84
407
461
200
202
291
137
000
174
592
521
693
–
079
698
861
898
281
267
093
000
321
289
876
–
6 482
8 848
–
1 132
–
6 819
23 917
1 528
16 636
3 307
17 782
–
14 500
3 213
22 957
–
526 643
127 219
130
73
18
21
10
3
33
6
11
47
17
85
18
14
24
10
24
35
4
1
29
579
734
443
012
531
–
2 500
2 948
148
35 265
847
1 657
14 270
3 500
636
29 992
2 066
191 128
Tabela 8. Zaległości podatkowe rolników woj. krakowskiego w dniu 1 IV 1934 r. i ich regulowanie
Źródło: APKr., DRP., sygn. 160. Notatka o zaległościach podatkowych rolników woj. krakowskiego
– stan na 1 IV 1934 r. i spłatach tego zadłużenia.
W latach kryzysu gospodarczego i w okresie następnym do łask przy pracach
drogowych powrócił szarwark. Podstawę do świadczeń w naturze ludności na cele
publiczne dała ustawa z 26 III 1935 r. Dziennik Wojewody Krakowskiego w 1937 r.
ustalił największą dopuszczoną granicę obciążeń świadczeniami w naturze, która
mogła wynosić 50–400% podstawowego wymiaru. Największa odległość robót
od miejsca zamieszkania podatnika przy szarwarku pieszym mogła wynosić 5 km,
a sprzężajnym 10 km. Trzy dniówki pracy pieszej liczono jako jeden dzień pracy
sprzężajem. Największe dopuszczalne stawki za dzień robocizny pieszej mogły wynosić 1,2–3,2 zł33.
Wartość prac wykonanych szarwarkiem, szczególnie na drogach gminnych, była
znaczna. W poszczególnych latach wynosiła ona: w 1931/32 – 128 807,39 zł, 1932/33 –
870 799,47 zł, 1933/34 – 998 939,78 zł, 1934/35 – 655 924,09 zł, 1935/36 – 1 284 422 zł34.
Najwięcej jednak ze świadczeń w naturze skorzystano przy budowie dróg w latach 1936/37–1938/39. W tym czasie najmniejsze obciążenie szarwarkiem stosowały
gminy powiatu dąbrowskiego – 80% podstawy, a największe związki komunalne
w Nowym Targu – 400% podstawy. Wartość świadczeń w naturze w 1936/37 r. wynosiła 1 458 400 zł, a w roku 1937/38 1 789 200 zł, wysokość szarwarku natomiast
w roku 1938/39 wynosiła 1 222 000 zł35.
Nawet poważny udział w pracach na drogach gminnych mieszkańców wsi i zaangażowanie władz gminnych nie mogły radykalnie zmienić stanu sieci drogowej
na terenie wielu gmin. Jan Słomka tak opisywał drogę gminną: „Droga zatem po
większej części była zła i trudna do przebycia, gdy się ktoś wybierał, np. do lasu na
milę odległego to jechał więcej jak dzień”36.
Najtrudniejsza sytuacja na drogach wiejskich panowała na wiosnę i jesienią,
kiedy po opadach drogi te były tak namoknięte i pełne kałuż, że wędrówka nimi
była prawie niemożliwa. Wśród dróg gminnych dominowały drogi gruntowe, nieutwardzone. W woj. krakowskim w 1938 r. na 12 214 km dróg gminnych było tylko
3438 km dróg bitych (28,14%)37.
Najwięcej dróg gminnych o twardej nawierzchni posiadały powiaty: Kraków
(100% dróg gminnych o twardej nawierzchni), Jasło (87,82%), Chrzanów (57,28%),
Myślenice (52,95%) oraz Żywiec (68,52%). Najgorszy stan dróg gminnych był
w powiatach: Mielec (1,22%), Tarnów (2,39%), Dębica (3,01%), Wadowice (3,92%).
Zły stan dróg powodował ogromne straty dla gospodarki. Przy złych drogach
koszt utrzymania samochodu wzrastał o 30%, a jego żywotność zmniejszała się
o połowę. Przy dobrych drogach samochodem można było w tamtych czasach przejechać 90–150 tys. km, przy złych natomiast 60–100 tys. km38.
W. Nestorowicz obliczył, że państwo polskie w okresie Drugiej Rzeczpospolitej
traciło wskutek złych dróg co roku 1 mld zł. W tym straty rolnictwa oceniał na
400 mln zł rocznie39.
33
APKr., UWKr., sygn. 263. Sprawozdanie wojewody krakowskiego... za czas od 1 I 1936 do 31 III
1937 r., Kraków 1938, s. 26.
34
Ibidem, Sprawozdanie wojewody krakowskiego... do 31 XII 1935, cz. II, Kraków 1936, s. 104–105.
35
APKr., DRP., sygn. 203. Wnioski na roboty drogowe 1938/39–1939/40. Uwagi do zastosowania przy
pracach drogowych świadczeń w naturze na cele drogowe.
36
J. Słomka, Pamiętnik włościanina, Warszawa 1983, s. 58.
37
APKr., UWKr., sygn. 264. Sprawozdanie wojewody krakowskiego... za czas 1 IV 1937 r. do 31 III
1938, cz. I, Kraków 1939, s. 165.
38
I. Stella-Sawicki, Problem motoryzacji kraju i sprawa drogowa. Odczyt wygłoszony na zebraniu
Polskiego Towarzystwa Politechnicznego we Lwowie, dnia 17 II 1937 r., Lwów 1937, s. 11.
39
M.W. Nestorowicz, Zagadnienia gospodarki drogowej w Polsce, [w:] „Przemysł i Handel” 1918–1928,
Warszawa 1928, s. 488–489 oraz M. Geisler, Organizacja robót na drogach gminnych w Małopolsce,
„Wiadomości Drogowe” 1931, nr 36, s. 263.
146 Janusz Kowal
Ilość dróg gminnych
Powiaty
bitych
gruntowych
razem
i woj. krakowskie
km
km
km
Biała
Bochnia
Brzesko
Chrzanów
Dąbrowa
Dębica
Gorlice
Jasło
Kraków
Limanowa
Mielec
Myślenice
N. Sącz
N. Targ
Tarnów
Wadowice
Żywiec
woj. krakowskie
262
31
146
350
62
19
133
671
674
35
12
358
82
328
21
45
209
697
539
414
261
298
612
248
93
–
672
968
318
753
849
856
1102
96
959
570
560
611
360
631
381
764
674
707
980
676
835
1 177
877
1 147
305
Odsetek
dróg bitych
wśród dróg
gminnych
27,32
5,43
26,07
57,28
17,22
3,01
34,90
87,82
100,00
4,95
1,22
52,95
9,82
27,86
2,39
3,92
68,52
3438
8776
12 214
28,14
Tabela 9. Drogi gminne w poszczególnych powiatach woj.
krakowskiego w 1938 r.
Źródła: Obliczenia własne na podstawie: APKr., UWKr., sygn. 264.
Sprawozdanie wojewody krakowskiego... za czas od 1 IV
1937 r. do 31 III 1938, cz. I, Kraków 1939, s. 165.
Na niedostatki w sieci drogowej woj. krakowskiego pod koniec lat międzywojennych zwracał uwagę również Komitet Koordynacyjny dla Spraw Turystyki.
Ze względów turystycznych S. Faecher proponował w roku 1938 unowocześnienie
następujących dróg: Oświęcim–Kraków, Kraków–Biała oraz połączenie Krakowa
z COP-em przy pomocy drogi Warszawa–Kraków–Zakopane–Morskie Oko.
W rejonie Podhala dla turystyki niezbędna była modernizacja dróg: Zakopane–Kościelisko–Witów–Chochołów–Czarny Dunajec i Nowy Targ–Czorsztyn–Krościenko–Szczawnica.
Oprócz tego widziano potrzebę połączenia Krynicy z Krakowem przez drogę Kraków–Wieliczka–Gdów–Łapanów–Nowy Sącz oraz myślano nad przebudową następujących dróg: Kraków–Ojców–Olkusz, Kraków–Wadowice–Biała, Żywiec–Sucha–
Rabka–Limanowa, Biała–Żywiec–Zwardoń, Lubień–Mszana Dolna, Mszana Dolna–
Szczawnica–Zarzecze40. Te ambitne plany pokrzyżował wybuch II wojny światowej.
APKr., IPHKr., sygn. I.73 S. Faecher, Referat w sprawie postulatów komunikacyjnych woj. krakowskiego ze stanowiska potrzeb turystyki, [w:] Komitet Koordynacyjny dla Spraw Turystyki woj. krakowskiego.
Plan Gospodarczo-Turystyczny, Kraków 1938, s. 28–39.
40
The Condition of the Transport System in Cracow Province During
the Period of the 2nd Republic
Abstract
The problem of transport infrastructure in Cracow province during 1918–1939 can be
wrapped up with the following conclusions:
• the condition and the territorial shape of the transport system in Cracow province was
greatly influenced by the policy of the of the Austro-Hungarian state. That policy was
focused mainly on its own benefits, which were frequently contrary to the interests of the
inhabitants of Małopolska (military objectives, interests of the industry and agriculture of
Austria, Czech, Moravia, and Hungary);
• serious damages to the transport system in Cracow province were brought about by: World
War I and natural disasters (especially the flood of July 1934);
• during the inter-war years, Cracow province did not record any significant improvement
of the condition of the transport infrastructure. This was partially caused by: the financial
problems of the state and of the local government in the province, and by the more
important priorities of the country in that respect (integration of the transport systems
of the three partitions, construction of the port in Gdynia and of the railroad arterial line
connecting Silesia with Gdynia);
• the highways and railroads in Cracow province were in the worst situation during the
years of the great recession. At that time, the expenditures for the construction of new
ways and repair of old ones were drastically limited. The recession caused debts due to
the road fees;
• improvement of financing of road works could be seen only after 1934. It was related to
the improvement of the economic situation, reparation of the damage caused by the flood
of 1934, and the works conducted by the government and the local authorities (mainly
COP – Central Industrial District);
• during the great recession, and in the years immediately following it, the labour of village
inhabitants (share-work) was a very serious factor;
• communal roads were in the worst shape in Cracow province during the inter-war years.
They were often almost impassable due to the bad surface and weather conditions;
• high prices of railroad tickets and tariffs, and poverty of Cracow villages caused that the
basic means of transportation here were not trains or automobiles, but horses;
• there were large differences of standards of transportation infrastructure among individual
counties in Cracow province during the years of the 2nd Republic. The best transport
system was in the counties of: Biała, Chrzanów, and Cracow. The worst in that respect
were: Gorlice, Dąbrowa, Mielec, Myślenice, and Ropczyce;
• pauperization of the residents of Cracow province, bad condition of the road system, and
of the network of services (hotels, repair workshops, etc.) connected with it, were the main
factors impairing the growth of automobile activity, and consequently of tourism.
Folia 28
Mariusz Majewski
Druga próba uruchomienia produkcji
silników lotniczych
Polskie Zakłady SŠkody (1926–1935)*
W obliczu zerwania umów z Francusko-Polskimi Zakładami Lotniczymi i Samochodowymi rząd polski utracił szanse na uruchomienie produkcji silników lotniczych. Co gorsza, dotując próby rozwoju tego działu wytwórczości, poniesiono
szereg wyrzeczeń, nie otrzymując nic w zamian. Wobec braku rozwiązań, nowo mianowany szef Departamentu IV Żeglugi Powietrznej płk Ludomił Rayski, w czerwcu
1926 r., zwrócił się do wytwórni zagranicznych: Lorraine-Dietrich, Hispano-Suiza,
Issota Francini, Rolls-Royce, Bristol oraz Škody z propozycją przejęcia Frankopolu.
Gwarantowano wówczas ulgi podatkowe na wzór wytwórni położonych w obrębie „trójkąta bezpieczeństwa” oraz co najmniej dziesięcioletnią umowę na dostawy
1500 silników lotniczych dla Ministerstwa Spraw Wojskowych.
Projekt dowódcy lotnictwa został obdarzony szczególnym zainteresowaniem
przez przedstawicieli koncernu Škody. Wyrażono bowiem gotowość uruchomienia
produkcji silników na terenie Polski pod kilkoma warunkami: podpisania dziesięcioletniej umowy ramowej, rezygnacji z budowy własnej kuźni i odlewni, zezwolenia na złożenie zamówień u zagranicznych kontrahentów (w początkowym okresie), uzyskania gwarancji rządowych, tożsamych dla nowo zakładanych wytwórni,
położonych na terenie strategicznym oraz nieobciążanie spółki wierzytelnościami
poprzedniczki. Zamysły Škody były najbardziej atrakcyjne dla władz wojskowych,
zarówno pod względem warunków finansowych, jak i terminów wdrożenia produkcji seryjnej. Wymaga również podkreślenia fakt, iż zarząd czechosłowackiego
koncernu uzyskał bezpośrednią możliwość przejęcia niedokończonych inwestycji,
a także powrotu do zaniechanych wcześniej planów ekspansji1.
Artykuł niniejszy stanowi kontynuację problematyki zapoczątkowanej w poprzednim numerze „Studia
Historica”. Zob. M. Majewski, Początki produkcji silników lotniczych w II Rzeczypospolitej, „Annales
Academiae Paedagogicae Cracoviensis 17. Studia Historica II”, Kraków 2003, s. 201–221.
1
Początki zakładów Škody sięgają końca XVIII w., kiedy to Chrystian i Arnost Walldsteinowie uruchomili produkcję artykułów metalowych w Pilznie. 12 czerwca 1866 r. właścicielem wytwórni został
*
Druga próba uruchomienia produkcji silników... 149
Tuż po zakończeniu działań wojennych koncern Škody podjął pierwsze próby nawiązania kontaktów z władzami wojskowymi w Warszawie. Znaczną pomoc
w tym zakresie okazali francuscy dysponenci pakietu większościowego akcji Škody
– Union Européenne i Union Parisien. Szczególną zaś rolę w owych kontaktach
odgrywał Eugeniusz Schneider. Warto przy tej okazji wspomnieć o układzie podpisanym przez Schneidera w sprawie podziału sfer wpływów zaopatrzenia w broń
artyleryjską. Traktat – Entente d’Artillerie, został podpisany na przełomie 1918
i 1919 r. Zarząd Škody władny był sprzedawać na terenie Polski w zasadzie wszystkie artykuły, poza bronią artyleryjską2. Wyeliminowanie konkurencji umożliwiło pozorowanie prób uruchomienia produkcji dział artyleryjskich i amunicji w Zakładach
Starachowickich. Faktycznie jednak sprowadzono sprzęt stokowy z okresu I wojny
światowej, odstępowany następnie ze znacznym zyskiem władzom wojskowym.
Nie ma potrzeby dowodzić, że preferowane przez Francuzów metody działań miały negatywny wydźwięk przy każdorazowych ocenach koncernu Schneider et Cie,
a pośrednio także Škody. Interesy koncernu reprezentował w Warszawie adwokat
Bolesław Avenarius. Dopiero w końcu stycznia 1925 r. uznano za niezbędne stworzenie bardziej ścisłych związków kapitałowych, poprzez powołanie Polskiego
Towarzystwa Zakładów Škody. Kapitał nowo utworzonej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością wynosił początkowo 100 tys. zł. Większość walorów – 97% należała
do Škody, a pozostałe przypadły mecenasowi3. W maju 1925 r. uruchomiono stały
punkt handlowy Škody przy ul. Złotej w Warszawie, gdzie na stosunkowo dużej
Emil Škoda. Początkowo kontynuowano profile wytwórcze rodziny Walldstein z wolna doprowadzając do
uruchomienia wytwórczości kotłów parowych dla przemysłu spożywczego, a następnie uzbrojenia (moździerzy kaliber 20,5 cm, 30,5 cm, haubic 42 cm, amunicji, granatów i bomb lotniczych). W końcu I wojny
światowej na terenie zakładów Škody w niejasnych okolicznościach doszło do wybuchu gwałtownego
pożaru. Unicestwił on znaczną cześć zabudowań fabrycznych. Sytuacja koncernu w październiku 1918 r.
była bardzo krytyczna, gdyż nie tylko nie udało się naprawić szkód wywołanych pożarem, ale rząd
CK Austro-Węgier winien był znaczne kwoty za dostawy sprzętu wojskowego. Wykorzystali tę sytuację
francuscy przedstawiciele koncernów zbrojeniowych – Krzysztof Rochette, Eugeniusz Schneider oraz
Aime Lemperq wykupując większościowy pakiet akcji czechosłowackich zakładów. Por. AAN, Oddz. II
SG, sygn. 616/103, k. 569–571. Notatka attache wojskowego w Pradze do płk. Englichta, nie datowana –
z około 1930 r., s. 2; Prokuratoria Generalna, sygn. 80. Pismo Prokuratorii do Kierownictwa Zaopatrzenia
Uzbrojenia z 24 kwietnia 1935 r., L2/tjn/35. F. Janacek, Čteni o Škodowce, Pilzno 1978, s. 9–10, 31–34.
Podnikovy Archiv Škody (dalej PAŠ), Pilzno, Frankopol, sygn. 4988. Protokół z konferencji w sprawie
rozpoczęcia produkcji w Polsce z 27 sierpnia 1925 r.; E. Hot, Zakłady Škody, „Skrzydlata Polska” 1933,
nr 133, s. 114.
2
W umowie koncern Schneidera zezwolił na sprzedaż haubic M. 14 wz. 17/19 (kaliber 10 cm).
Szerzej na ten temat: J. Gołębiowski, Przemysł wojenny w Polsce, Kraków 1990, s. 23, 48–51; tenże,
COP. Dzieje industrializacji w rejonie bezpieczeństwa 1922–1939, Kraków 2000, s. 21–22. Por. też
AAN, Prokuratoria Generalna, sygn. 80, k. 1–3. Pismo Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej
do Kierownictwa Zaopatrzenia Uzbrojenia z 24 kwietnia 1935 r. L.2/tjn/35.
3
W skład zarządu Polskiego Towarzystwa Zakładów Škody sp. z o.o. weszli: dyrektor Towarzystwa
Akcyjnego Škody w Pilznie Ludwik Tuček, Wacław Anuszewski, Walerian Suchożerbski, Bolesław
Avenarius. Zob. PAŠ, Pilzno, Frankopol, sygn. 5021. Wypis z repetytorium F. Wyganowskiego nr 256
z 21 stycznia 1925 r.
150 Mariusz Majewski
powierzchni – 2000 m2 mieściły się biura handlowe, warsztaty naprawcze oraz salon
sprzedaży samochodów4.
Pierwotne przedsięwzięcia ekonomiczne nie przynosiły obiecanych korzyści,
czyniąc spółkę deficytową. Dlatego też począwszy od stycznia 1926 r. przedstawiciele koncernu Škody – Vilhelm Hromadko, Vladislaw Modry, Karol Boxanit stale
przebywali w Warszawie, dokładnie penetrując rynek gospodarczy w zakresie jego
chłonności i możliwości rozruchu produkcji. W zachowanych archiwaliach Komitetu
Zakładów Zagranicznych Škody można odnaleźć projekty budowy wytwórni samochodów, maszyn rolniczych oraz silników elektrycznych. Planowana inwestycja
w Rzeszowie, a później również w Tarnowie nie doszła do skutku. Bezpośrednim
powodem rezygnacji były nie tylko wysokie nakłady, ale brak niezbędnej infrastruktury i trudności z pozyskaniem wykształconego i wdrożonego w produkcję personelu. W trakcie spotkań ze zwierzchnikami sił zbrojnych: Mieczysławem NorwidemNeugebauerem, Aleksandrem Litwinowiczem, Włodzimierzem Zagórskim pojawiły
się propozycje przejęcia Dęblina bądź Huty Ludwików w Kielcach. Po raz wtóry
pojawił się problem pozyskania kadry inżynieryjnej, w większości zamieszkującej
Warszawę. Na inne rozwiązanie, jak choćby sprowadzenie specjalistów z Czechosłowacji, nie wyrażały zgody władze wojskowe. Prowadzone z władzami wojskowymi pertraktacje umożliwiały wycofanie się z umów zawartych z Frankopolem i obciążały konsekwencjami zarząd spółki. Źródła czechosłowackie skwapliwie ukazują
jeszcze inne przyczyny: nie przemyślane zakupy sprzętu lotniczego we Francji, które
w konsekwencji spowodowały nadmierne obciążenie budżetu lotnictwa wojskowego. Niebagatelne znaczenie dla analityków koncernu Škody miały redukcje w planach mobilizacyjnych Ministerstwa Spraw Wojskowych5.
Decyzje w sprawie wykupu pakietu większościowego akcji Frankopolu przez
Škodę zapadły na najwyższym szczeblu w trakcie trzech konferencji w siedzibie prezydenta Ignacego Mościckiego, w obecności: ministra spraw wojskowych
Marszałka Józefa Piłsudskiego, szefa Departamentu X gen. Aleksandra Litwinowicza
oraz płk Ludomiła Rayskiego. Przyjęte rozstrzygnięcia były dość kontrowersyjZasadniczym celem przedstawicielstwa Škody była sprzedaż wyrobów metalurgicznych i hutniczych:
odlewów żeliwnych, stalowych, aluminiowych, elementów kutych, silników spalinowych, elektrycznych, parowych, a następnie różnego typu samochodów. Początkowo autobusów Martin 545, ciężarówek
Sentinental (4- lub 7-tonowych), osobowych: Škoda–Hispano-Suiza. W końcu lat dwudziestych również
Tatra typu 4/12, 30 i 31. W przeciwieństwie do innych dystrybutorów samochodów Škoda uruchomiła montownię karoserii w Oświęcimiu (Zjednoczone Fabryki Maszyn i Samochodów) W sumie jednak po wybuchu kryzysu ta forma działalności gospodarczej okazała się być deficytową, gdyż straty
z lat 1932–1933 na sprzedaży samochodów i części wyniosły ponad 204 tys. zł. Szerzej na ten temat.
A.M. Rostocki, Historia starych samochodów, Warszawa 1988, s. 284–286.
5
PAŠ, Pilzno, Frankopol, sygn. 4983. Protokół z pobytu w Warszawie dr V. Sykory, K. Boxanita,
V. Klementa z 4–10 marca 1926 r., tamże, Protokół z rozmów dr V. Sykory z gen. M. Neugebauerem
z 12 marca 1926 r., tamże, Protokół z rozmów V. Klementa z gen. A. Litwinowiczem z 13 marca 1926 r.;
sygn. 4986. Pismo szefa Departamentu IV Żeglugi Powietrznej MSWojsk. do koncernu Škody z 9 kwietnia 1926 r., por. też Pismo szefa Administracji Armii do firmy Škoda w Pilznie z 23 czerwca 1926 r.
MSWojsk. 1033/tjn./26.
4
ne. Zdawano sobie sprawę, że powiązania Škody z koncernem Union Parisien,
a zwłaszcza z holdingiem Schneidera mogą odbić się negatywnie na przygotowaniach mobilizacyjnych wojska, a jednocześnie nie gwarantowały zachowania tajemnicy prac. Niebagatelne znaczenie dla kierownictwa państwa i wojska miały stosunkowo nieznaczne doświadczenia technologiczne w produkcji silników lotniczych.
Zakłady Laurin et Klement w Mlada Boleslav rozpoczęły taką wytwórczość już
w 1909 r. Były to jednak pojedyncze prototypy budowane dla entuzjastów i pasjonatów sportów lotniczych. Produkcję na skalę przemysłową wdrożono dopiero po
zakupieniu francuskiej licencji Lorraine-Dietrich w 1924 r.6
Uzgodnienia dotyczące dalszej koordynacji działań z czechosłowackim koncernem zapadły ostatecznie 22 września 1926 r., po wydaniu przez ministerstwa:
Skarbu, Przemysłu i Handlu, Prokuratorię Generalną oraz Korpus Kontrolerów przychylnych opinii. Ostateczne zobowiązania podpisano 15 listopada 1926 r. Pierwszą
z umów zawarto z przedstawicielami koncernu Škody – Vaclavem Klementem
i Vladyslavem Sykorą w Pilznie. Z ramienia władz wojskowych kontrakt został parafowany przez płk. Ludomiła Rayskiego i mjr. Aleksandra Brzezgacza. W ustaleniach
władze wojskowe wyraziły zgodę na wykupienie pakietu większościowego akcji
Frankopolu, należącego formalnie do spółki „Pocisk” oraz zmianę nazwy wytwórni
na Polskie Zakłady Škody. Przekroczenie terminu budowy i wyposażenia wytwórni
– wyznaczonego na 30 listopada 1927 r. – uznano jednocześnie za równoznaczne
z unieważnieniem kontraktu. Władze wojskowe zastrzegły, w takiej sytuacji, zwrot
zaliczek udzielonych poprzednio Frankopolowi oraz odszkodowanie w wysokości
100 tys. USD. Zarząd koncernu Škody, przejmując należności swojej poprzedniczki
w kwocie 3,2 mln zł, podjął się spłaty wierzytelności w trakcie dziesięcioletniej
umowy ramowej. Przejęte zobowiązania dodatkowo zostały obciążone oprocentowaniem w wysokości 7,3%. Wpłynęło to w sposób oczywisty na wzrost wartości
wytwarzanych w warszawskiej Škodzie silników lotniczych. W kolejnym artykule
władze wojskowe zastrzegły sobie prawo zerwania umowy ramowej w przypadku
uruchomienia produkcji na rzecz innego państwa lub trzykrotnego przekroczenia
terminów dostaw. Zapis ten stworzył, w późniejszym okresie, dogodne okoliczności
umożliwiające pozbycie się Czechów z polskiego przemysłu lotniczego7.
Kolejną z umów, podpisaną 15 listopada 1926 r., zawarto z Polskimi Zakładami
Škody S.A. Zobowiązywała do wykonania, w okresie dziesięciolecia, 1500 silników
6
Statut Spółki Akcyjnej Polskie Zakłady Škody, [w:] „Monitor Polski” z 9 czerwca 1927 r. poz. 130. AAN,
Prokuratoria Generalna, sygn. 71, k. 70–71. Pismo szefa Departamentu IV do Prokuratorii Generalnej
z 20 września 1926 r. L. dz. 19925/Zaop/Zak/26. CAW, Departament Sprawiedliwości MSWojsk.,
sygn. I 300.58.160. Pismo szefa Prokuratury Wojskowej płk. dr. Mecnarowicza do płk. L. Rayskiego
z września 1926 r., AAN, Prokuratoria Generalna, sygn. 70 k. 58– 78. Pismo Prokuratorii Generalnej do
Departamentu IV Lotnictwa MSWojsk. z 20 września 1926 r. L. dz. 29699/5173/26.IF.13/1744. Szerzej
o tym: T. Grabowski, Inwestycje zbrojeniowe w gospodarce Polski międzywojennej, Warszawa 1963,
s. 64; E. Hot, op. cit., s. 115. Znaczenie zakładów Škody w czechosłowackim przemyśle, „Auto” z 20 maja
1926, nr 5, s. 164.
7
CAW, Dep. Spraw. MSWojsk, sygn. I 300.58.160. Umowa nr 34/26 z Towarzystwem Akcyjnym
Škoda z 15 listopada 1926 r., artykuły 10–13, 21, s. 13–16.
lotniczych, przeprowadzenia prac remontowych kolejnych 1500 jednostek napędowych oraz dostarczenia części zamiennych w wysokości 15% globalnego zamówienia. Pierwsze dostawy – 150 sztuk silników – planowano zrealizować w okresie
od 30 lipca 1927 r. do 1 lipca 1928 r. Istotny, z punktu widzenia interesów władz
wojskowych, był zapis asekurujący koszty wytwarzanych silników. Odpowiadać
miały wydatkom innych producentów krajowych lub zagranicznych. W przypadku dalszych sporów istniała możliwość powołania komisji arbitrażowej, złożonej
z przedstawicieli wytwórni Škody, Ministerstwa Spraw Wojskowych, Ministerstwa
Przemysłu i Handlu. Orzeczenia tego zespołu były wiążące8.
Wybiegając nieco w przyszłość należy nadmienić, że umowy z 15 listopada
1926 r. w pełni zostały wykonane. Niedogodna jest próba oceny zawartych porozumień, ponieważ inicjowanie produkcji licencyjnych jednostek napędowych groziło
powstaniem stałych opóźnień. Jak już wcześniej zauważono, doświadczenia czeskiego koncernu w produkcji lotniczych jednostek napędowych były minimalne, co
w konsekwencji wymuszało zakup licencji. Spośród oferowanych typów silników
preferowano będące w produkcji seryjnej, a nie w trakcie prób i studiów. W efekcie,
po dwuletnim okresie przygotowania produkcji, wchodziły na wyposażenie lotnictwa wojskowego silniki już przestarzałe, które należało eksploatować przez kolejne
parę lat. Konsekwencje takiego postępowania musiały w istotny sposób oddziaływać
na proces projektowania samolotów. Warunki zaproponowane przez czechosłowacki
koncern Škody były nade wszystko atrakcyjne pod względem finansowym i to zadecydowało ostatecznie o ich przyjęciu9.
Na wniosek ministra spraw wojskowych Marszałka Józefa Piłsudskiego Komitet
Ekonomiczny Ministrów zaaprobował treść umów. Zawarte kontrakty motywowano
w następujący sposób:
W miejsce S.A. Frankopol wchodzi doświadczona i finansowo silna Škoda, która gwarantuje ukończenie [budowy – przyp. M.M.] wytwórni i solidną fabrykację silników lotniczych, dzięki współpracy z firmą Lorraine-Dietrich… Zlikwidowanie umów [z 30 grudW skład Rady Nadzorczej Polskich Zakładów Škody weszli: Tadeusz Hayne, Stefan Skoczyński,
Stefan Plewiński, Stanisław Jan Okolski oraz Józef Simionek, Vaclav Klement, Karel Leovenstain,
Vladislav Sykora, Vladimir Fiala. Komisja rewizyjna: Vladimir Odl, Józef Kucera, Adam Skrowaczeski,
Jarosław Moudry, Witold Iłłakowicz. Pełnomocnikami handlowymi byli: Tadeusz Heyne, Appolinary
Thiemme, Artur Ferencowicz, Kazimierz Angerm. AP m.st. Warszawy. Rejestry Handlowe (dział)
B. sygn. XLV 6556. Rejestr handlowy Polskich Zakładów Škody. Wypis z rejestru na dzień 22 maja
1931 i 17 lipca 1934 r. CAW, Dep. Spraw. MSWojsk, sygn. I 300.58.160. Umowa nr 34a/26 z Polskimi
Zakładami Škody S.A. z 15 listopada 1926 r., artykuł 3, § A–B, s. 3.
9
R. Bartel, J. Chojnacki, T. Królikiewicz, A. Kurowski, Z historii polskiego lotnictwa wojskowego
1918–1939, Warszawa 1978, s. 398, 402, 464–467; W. Stachiewicz, Wierności dochować żołnierskiej.
Przygotowania wojenne w Polsce 1935–1939 oraz kampania 1939 w relacjach i rozważaniach szefa
Sztabu Głównego i szefa Sztabu Naczelnego Wodza, Warszawa 1998, s. 286–296; J. Gołębiowski, Przemysł
wojenny w Polsce, Kraków 1990, s. 115–116; A. Glass, Polska technika lotnicza do roku 1939. Źródła
osiągnięć, t. I, Warszawa 1992, s. 58, 66–68; E. Malak, Samoloty bojowe i zakłady lotnicze Polska 1933–1935, Wrocław 1990, s. 29–31. Archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum Sikorskiego (dalej AIPiMS)
Londyn, sygn. A.20.5/3. Protokół przesłuchania Władysława Kozłowskiego z 1 lutego 1940 r., s. 2–6.
8
nia 1924 r. – przyp. M.M.] przyczyni Skarbowi Państwa znaczne oszczędności. Zrezygnowanie z kar konwencjonalnych, należnych budżetowi państwa w wysokości 506 tys.
zł. od spółki Frankopol czyni zależnym uruchomienie budowy silników lotniczych, co
uważam za jedyne wyjście w obecnej sytuacji, dla lotnictwa konieczne a dla Skarbu
Państwa korzystne.
Po przewrocie majowym dla najwyższych władz II Rzeczypospolitej istotne
było położenie kresu działalności nierzetelnej spółki Frankopol, której poprzednio
udzielono dość znacznej pomocy materialnej. Listopadowe umowy miały przyczynić
się do zmiany tej niekorzystnej sytuacji i w konsekwencji doprowadzić do próby
uruchomienia produkcji silników lotniczych10.
Pierwsze działania, podjęte przez nowo utworzoną spółkę, polegały na ukończeniu budowy wytwórni. Dlatego też prace budowlano-montażowe prowadzone były na dwie zmiany, zarówno przez czeskie, jak i przez nieliczne polskie firmy. Przebieg robót nadzorowany był z ramienia zakładów Škody przez inżyniera
Antoniego Novotnego. Na marginesie warto wskazać, że większość warszawskich
firm budowlanych oferowała koncernowi czeskiemu zawyżone o 50% cenniki usług,
dlatego też podstawowe prace budowlane powierzono kooperantom czeskim, których koszty były mniejsze. W końcu października 1927 r. ukończono budowę hali
obrabiarek o całkowitej powierzchni 2000 m2 oraz wieżę ciśnień. We wszystkich
pomieszczeniach warszawskiej Škody instalowano centralne ogrzewanie i kanalizację. Na przełomie marca i kwietnia 1928 r. oddano do użytku magazyny, stołówkę, kuźnię oraz doprowadzono bocznicę kolejową. Prace organizacyjne podjęte na
Okęciu-Paluchu prowadzone były w ścisłej współpracy z zakładami macierzystymi
w Pilznie. Sporządzono tam kosztorysy oraz plany poszczególnych pomieszczeń
wraz z niezbędnym wyposażeniem i rozmieszczeniem parku maszynowego. Do nadzorowania i kierowania pracami zarządu warszawskiej wytwórni koncern w Pilznie
oddelegował Vilhelma Hromodko i Karola Boxanita. Formalnie pełnili funkcje przewodniczącego i członka Rady Nadzorczej11.
Oprócz podjętych prac inwestycyjnych na Okęciu, rozpoczęto także wdrażanie personelu do produkcji silników. W tym celu skierowano część inżynierów
oraz techników na praktyki do zakładów: Lorraine-Dietrich w Louneville oraz
Škody w Pilznie i Mlada Boleslav. Przeciętnie w 1927 r. w wytwórni silników na
Okęciu (Škodalot) zatrudniano od 120 do 250 pracowników, głównie przy pracach
konserwacyjnych parku maszynowego oraz remontach silników Lorraine-Dietrich
400 KM i Renault 300 KM. Wraz z rozszerzeniem produkcji o kolejną generację
10
CAW, Dep. Spraw. MSWojsk., sygn. I 300.58.160. Wniosek ministra spraw wojskowych na KEM w
sprawie zawarcia umowy ze Škodą na dostawę silników lotniczych z 30 listopada 1926 r. L. Rayski,
Słowa prawdy o lotnictwie polskim, Londyn 1948, s. 41.
11
Uroczystość poświęcenia PZŠ odbyła się 22 listopada 1927 r. Rangę tego wydarzenia podkreśla
obecność prezydenta II Rzeczypospolitej prof. Ignacego Mościckiego, prezesa koncernu Škody Józefa
Simionka, ministrów: Eugeniusza Kwiatkowskiego, Karola Niezabitowskiego, przedstawicieli ambasady
Czechosłowacji. Nabożeństwo celebrował biskup polowy Stanisław Gall. Więcej na ten temat: Z polskiego przemysłu lotniczego, „Młody Lotnik” 1927, nr 12.
francuskich jednostek napędowych, nastąpił przyrost do poziomu 1332 pracowników. W późniejszym czasie (1930–1935), pomimo uruchomienia działu kabli oraz
silników elektrycznych (Warszawska Wytwórnia Kabli S.A. – Škodapol), liczba
pracowników sporadycznie przekraczała tę wielkość, stabilizując się przeciętnie na
poziomie 1560 zatrudnionych. W okresie rozkwitu przedsiębiorstwo należało do największych na terenie Warszawy. Pod względem wyposażenia technicznego mieściło
się w pierwszej dziesiątce największych zakładów przemysłu maszynowego.
Większość parku maszynowego Škody na Okęciu została przejęta od spółki
Frankopol – 280 obrabiarek, pozostałą część wyposażenia przekazano władzom wojskowym, gdyż było nieprzydatne, w związku z rezygnacją z wytwarzania płatowców.
Niezbędne obrabiarki zostały zakupione dla Polskich Zakładów Škody w firmach
angielskich: Sleeper i Hartley, Alfred Herbert, Webster & Bennet, James Archdle,
niemieckich Schuchard i Schuttle, Ernest Krause oraz zakładach macierzystych w
Pilznie. W późniejszym czasie zakupy czyniono tylko sporadycznie, a każda taka
transakcja musiała być opatrzona zgodą Komitetu Zakładów Zagranicznych Škody
w Pradze. Ograniczenia samodzielności ekonomicznej wytwórni silników lotniczych
na Okęciu powodowały częste przestoje w produkcji oraz uniemożliwiały planowanie i wykonanie niektórych elementów. Dla koncernu Škody korzystniejsze było
wykonanie drobnych elementów wyposażenia silników w Pilznie czy też w Mlada
Boleslav, niż zakupy specjalistycznego oprzyrządowania wykorzystywanego sporadycznie. Problemy te zaczęły zanikać w 1932 r., kiedy to odnowiono ponad 40%
wyposażenia parku maszynowego12.
Zasadnicze plany wytwórcze dla Polskich Zakładów Škody zostały sformułowane w kontrakcie z 15 listopada 1926 r. Przewidywano rozpoczęcie produkcji jednostek napędowych Lorraine-Dietrich 400 KM i 450 KM, w okresie od czerwca 1927
r. do lipca 1928 r. Do uzgodnienia warunków współpracy pomiędzy polską Škodą
a francuskim licencjodawcą doszło w grudniu 1926 r. W wyniku spotkania dyrektora administracyjnego Škody inż. Vaclava Klementa z przedstawicielami zarządu
Lorraine, dyrektorami Thierry i Vigne, uzgodniono, że kontrahent francuski dostarczy w formie kredytu korbowody, cylindry, rozrząd oraz kartery. Koncern z Pilzna, w
imieniu warszawskiego przedstawicielstwa, zobowiązał się do uregulowania należności w trybie półrocznym. Jednocześnie określono cenę silników produkowanych
na Okęciu, która nie mogła być niższa od oferowanych dla rządu francuskiego13.
Ogółem w latach 1928–1930 PZŠ wyprodukowały ponad 300 jednostek napędowych typu Lorraine-Dietrich 450 KM. W późniejszym okresie przeprowadzano
jedynie remonty tych silników oraz dostarczano niezbędne podzespoły. Współpraca
12
CAW, Biuro Adm. Armii, sygn. I 300.54.312. Polskie Zakłady Škody – wykresy zatrudnienia i produkcji
1927–1929; Polskie Zakłady Škody, „Lotnik” nr 12 z 18 grudnia 1926; CAW, Odd. I SG, sygn. I 303.3.545.
Materiały informacyjne o wytwórniach przemysłu wojennego z 5 października 1927 r.; PAŠ Pilzno,
Frankopol, sygn. 4988. Protokół konferencji w sprawie budowy PZŠ w Warszawie z 19 stycznia 1927 r.
13
PAŠ, Pilzno Škodapol, sygn. 5010. Pismo koncernu Škody do Towarzystwa Lorraine des Anciens
Etablissments d. Dietrich z 4 stycznia 1927 r. nr F 18/15; ibidem, Polskie Zakłady Škody, sygn. 5008.
Protokół z konferencji ogólnej PZŠ z 9 września 1929 r., sygn. 5003. Polskie Zakłady Škody. Sprawozdanie
PZŠ za 1934 r.
z francuskim producentem silników rzędowych została przerwana. Nie wynikało to
z braku konstrukcji, których licencje można było nabyć, bowiem istniały jednostki
napędowe Lorraine-Dietrich 460 KM, 480 KM, a od 1930 r. – 650 KM. Bezpośredni
wpływ na określenie przyszłych profili produkcji miał szef Departamentu Lotnictwa.
Z inicjatywy płk. Rayskiego wyposażono lotnictwo wojskowe głównie w silniki
gwiazdowe, chłodzone powietrzem. Brzemię tych decyzji odcisnęło się w istotny
sposób na planowaniu konstrukcji płatowców14.
Kolejne dyrektywy w sprawie organizacji produkcji silników lotniczych zostały
sformułowane w trakcie narady przedstawicieli Ministerstwa Spraw Wojskowych,
w osobach: płk. Rayskiego, attache wojskowego w Pradze płk. Bigo i szefa
Ekspozytury Centrali Odbiorczej Wojskowego Zakładu Zaopatrzenia Aeronautyki
kpt. Aleksandra Seńkowskiego, z dyrekcją koncernu Škody – Vladislavem Sykorą,
Vilhelmem Hromadko, Stanisławem Rezlerem oraz reprezentantami PZŠ – Tadeuszem Hayne i Witoldem Łozińskim. Uzgodniono wówczas, że strona czeska wraz ze
swymi warszawskimi zakładami przeprowadzi dokładne studia nad następującymi
rodzajami silników: chłodzonym powietrzem, szkolnym 85 KM, typu Walter, amerykańskim – Wright o mocy 220 KM oraz jednostką napędową o mocy 550 KM.
Rozważane koncepcje nie oznaczały natychmiastowego wprowadzenia do produkcji,
istotne było wyznaczenie kierunków rozwoju wytwórni na Okęciu15.
Przygotowania do uruchomienia produkcji silników amerykańskich Wright J5
„Whirlwind” o mocy nominalnej 220 KM rozpoczęto już w 1927 r. W tym celu
władze wojskowe zakupiły 5 jednostek napędowych. Studia prowadzone nad tymi
silnikami i wyprowadzone na tej podstawie wnioski stwierdzały autorytatywnie, iż
bez pomocy z zewnątrz uruchomienie produkcji będzie niemożliwe. Zasadniczym
problemem było pozyskanie takich stopów metali kolorowych, jakich jeszcze na terenie Polski nie znano. Większość prac przygotowawczych do uruchomienia produkcji silników Wright prowadzono w Pilznie. Sporządzono tam rysunki warsztatowe,
wykonano sprawdziany, narzędzia pomiarowe, a nawet sprowadzono specjalistyczne
obrabiarki, bez których niemożliwe byłoby w ogóle rozpoczęcie fabrykacji16.
Pierwsze jednostki napędowe Wright zostały przekazane władzom wojskowym
w końcu listopada 1929 r. Początkowo produkowano w cyklu miesięcznym 7 egzemPAŠ, Pilzno Škodapol, sygn. 5024. Protokół posiedzenia Rady Zawiadowczej S.A. Polskie Zakłady
Škody z 13 marca 1928 r.; por. też. Polskie Zakłady Škody, sygn. 5003. Sprawozdania zarządu PZŠ
za okres od 1 stycznia 1927 r. do 30 czerwca 1928 r.; ibidem, Protokoły z konferencji ogólnych z dnia
9 września 1929 r., 12 listopada 1929 r. i 12 marca 1930 r.; AAN, Attache, sygn. AII 12/b. Pismo attache
mjr. J Grudnia do płk. Jana Englichta w sprawie dostaw samolotów myśliwskich dla armii jugosłowiańskiej z silnikami Lorraine z 27 maja 1935 r. 147/35/tjn.; L. Rayski, Słowa prawdy o lotnictwie polskim,
Londyn 1948, s. 39–42.
15
PAŠ, Pilzno Škodapol, sygn. 4988. Notatki z narady w Pradze z 9 stycznia 1927 r. oraz protokół
z konferencji ogólnej w Polskich Zakładach Škody z 11 lutego 1927 r.
16
PAŠ Praga, Škodapol, sygn. V/18. Protokół z konferencji ogólnej PZŠ z 23 września 1932 r.
L. Rayski, Słowa prawdy..., Londyn 1948, s. 42; F. Schneider, Lotnictwo, Kraków 1931, s. 122–123;
Polskie Zakłady Škody S.A., „Przegląd Lotniczy” 1929, nr 5, s. 443; Dalsze perspektywy Fabryki Škody
w Warszawie, „Wiadomości Gospodarcze” z 20 czerwca 1928 r.
14
plarzy, dochodząc w drugiej połowie 1930 r. do maksymalnej wydajności 25 sztuk.
Silniki te były wytwarzane nie tylko dla Departamentu Lotnictwa, ale również w niewielkiej liczbie dla PLL „LOT” oraz dla rządu czechosłowackiego. Ogółem w PZŠ
wyprodukowano w latach 1929–1933 ponad 260 silników Wright. Cenę jednostki
napędowej określono na podstawie odpowiednika amerykańskiego – 4610 dolarów.
Po doliczeniu stałego współczynnika amortyzacji koszt jednostkowy osiągnął wartość 42,5 tys. zł17.
W trakcie wytwarzania amerykańskich silników zaczęły pojawiać się pierwsze
symptomy nieporozumień pomiędzy władzami Departamentu Lotnictwa a Polskimi
Zakładami Škody. W początkowym okresie z Czechosłowacji sprowadzano szereg
części. Władze wojskowe zażądały w 1930 r., aby produkcję niezbędnych komponentów uruchomić w Ursusie. Postrzegając piętrzące się przed tą wytwórnią trudności, czechosłowacki koncern skierował na półroczną praktykę do Warszawy 5 inżynierów metalurgów. Eksperymenty prowadzone z odlewami karterów nie przyniosły
pożądanych efektów, a ponadto przekroczone zostały terminy dostaw. Zastępca dowódcy lotnictwa płk Henryk Abczyński uznał za niezbędne nałożenie poważnych kar
finansowych. Zapewne wówczas powstał zamysł uruchomienia na Okęciu własnej
odlewni. Prace przygotowawcze w tym kierunku podjęto jednak dopiero wczesną
wiosną 1933 r.18
Oceniając produkcję licencyjnych silników Wright, trzeba podkreślić wysoką
jakość wyrobów Škody, albowiem w trakcie użytkowania nie zdarzyły się wypadki
lotnicze, spowodowane złym ich funkcjonowaniem. Niemniej jednak szereg państw
europejskich, posiadających o wiele bardziej rozwinięty przemysł hutniczy, a także maszynowy wolało importować amerykańskie jednostki napędowe, niźli podejmować ich samodzielną wytwórczość. Dla wytwórni istotne były doświadczenia
wyniesione z procesu technologicznego. Analiza popełnionych błędów umożliwiła
w krótkim czasie rozpoczęcie prac projektowych własnych jednostek napędowych.
Brak nowoczesnych płatowców myśliwskich przyczynił się do zakupu licencji angielskiej firmy Bristol na silniki Jupiter. Transakcję przeprowadzono za pośrednictwem przedstawiciela europejskiego, tj. francuskiej wytwórni Gnôme-Rhône
8 sierpnia 1929 r. Materiał rysunkowy został przekazany PZŠ w końcu grudnia.
Prace przygotowawcze nad uruchomieniem produkcji nowych silników były prowadzone wspólnie przez biura konstruktorskie w Pilznie i Warszawie. W końcu maja
1930 r. podjęto decyzję zamówienia karterów kutych w zakładach Bristola. Przyjęte
rozstrzygnięcia były spowodowane głównie trudnościami w uzyskaniu zakładanych
przez licencjodawcę parametrów. Występującym problemom nie podołały zakłady
Ursus, jak i wytwórnia macierzysta w Pilznie. W wyniku kolejnej interwencji płk.
Henryka Abczyńskiego produkcję wstępną powierzono firmie angielskiej (50 sztuk
PAŠ Praga, Škodapol, sygn. VI/12. Notatka o naradzie w Pradze z 9 stycznia 1927 r.; PAŠ Pilzno,
Škodapol, sygn. 5012. Informacje inż. V. Hromadki o sytuacji zakładu Škodalot z 3 lipca 1928 r.
17
PAŠ Pilzno, Škodapol, sygn. 5024. Protokół z posiedzenia Rady Zawiadowczej PZŠ z 13 marca 1928 r.;
sygn. 5008. Protokół z konferencji ogólnej PZŠ z 9 września 1929 r. oraz Protokół z konferencji z dnia
12 listopada 1929 r.; PAŠ Praga, Škodapol, sygn. V/18. Protokół z konferencji ogólnej PZŠ z 6 kwietnia
1933 r.
18
karterów), pozostałe miały być wytwarzane w Warszawie. Niska jakość wyrobów
i nieosiągnięcie minimów parametrów, zakładanych przez licencjodawcę, spowodowały po raz wtóry odrzucenie całej serii (133 sztuk). Podobne perturbacje wyniknęły z częściami do silników Jupiter, produkowanymi przez Hutę Bismarcka.
Dyskwalifikacja szeregu wytwarzanych elementów silnika (dźwigni, komór spalania, trójników wlotowych) doprowadziła do zerwania kontraktu. Dalsze prace zlecono firmie Bristol. Władze wojskowe w wyniku kolejnych opóźnień nałożyły na
wytwórnię silników kary konwencjonalne, pomimo iż nie miała ona wpływu na
zaistniałą sytuację. Ujemnie oddziaływały również Państwowe Zakłady Lotnicze,
które, dysponując oryginalnym silnikiem Bristola – nie uzgodniły w początkach prac
konstrukcyjnych płatowców PZL P7 szeregu parametrów związanych z zabudową
silników. W efekcie zmiany konstrukcyjne wprowadzono już po uruchomieniu produkcji, a to w konsekwencji musiało generować kolejne przestoje w produkcji, zarówno samolotów, jak i silników. Według zachowanych planów produkcji pierwsze
Jupitery miały opuścić wytwórnię na Okęciu w końcu grudnia 1931 r. Zaistniałe
perturbacje doprowadziły do przesunięcia terminów. Ostatecznie z umów wywiązano się z półroczną zwłoką, na przełomie maja i czerwca 1932 r. Cena jednego
silnika wynosiła 87,9 tys. zł. Departament Lotnictwa planował zamówić, w latach
1932–1934, 233 jednostki napędowe Bristol-Jupiter F VII 485 KM. Ograniczenie ich
liczby do 170 sztuk było powodowane nabyciem przez władze lotnictwa wojskowego licencji Bristol-Mercury IV S2, a następnie V S2 o mocy 595 KM. Za odstąpienie
licencji zapłacono w sumie 270 tys. zł19.
Władze wojskowe, kupując prawa do fabrykacji silników Mercury, musiały
w sposób dalekowzroczny postrzegać przyszłe potrzeby wyposażenia sił zbrojnych
w nowoczesne płatowce myśliwskie. Decyzje w sprawie uruchomienia nowych
silników zapadły jesienią 1932 r., w trakcie konferencji u szefa Sztabu Głównego
gen. Janusza Gąsiorowskiego. Przewidywano wówczas konieczność dalszego rozwoju przemysłu silnikowego; w szczególności za pierwszoplanowe zadanie uznano
potrzebę wdrożenia wytwórczości silników wielkiej mocy 600–800 KM. Na marginesie warto zauważyć, że afiliacje lotnictwa polskiego z licencjodawcą angielskim
powodowało stałe 4–5-letnie opóźnienie w produkcji silników lotniczych, gdyż cechą charakterystyczną Bristola było konsekwentne trzymanie się starych, aczkolwiek
sprawdzonych rozwiązań konstrukcyjnych. Spowolnienia w procesie projektowania
silników o mocy powyżej 1000 KM zostały nadrobione przez firmę angielską dopiero w końcu lat trzydziestych. W przypadku polskiego przemysłu silnikowego uzupełnienie braków było już w tym czasie niemożliwe20.
19
PAŠ, Pilzno Škodalot, sygn. 5042. Sprawozdanie PZŠ. S.A. za 11 okres sprawozdawczy (1 stycznia –
31 grudnia 1933 rok); AAN, Odd. II SG, sygn. 616/262. Pismo kpt. Czerwionki z Samodzielnego Referatu
Studiów Ogólnych do attache w Londynie z 28 września 1931 r. L. 465/tj./31; PAŠ Praga, Škodapol, sygn.
VI/15. Protokół z konferencji w PZŠ z 9 lipca 1931 r.; ibidem, sygn. V/37. Protokół z konferencji w PZŠ
z 2 czerwca 1932 r.; CAW, Biuro Kontroli MSWojsk., sygn. I 300.17. 97. Pismo szefa Wojskowego Zakładu
Zaopatrzenia Aeronautyki płk. H. Abczyńskiego do II wiceministra z 16 lipca 1931 r. L. 7965/31/Zak.
20
CAW, Odd. I SG, sygn. I 303.3.847. Zestawienie ogólne do Trzyletniego Planu Budżetowego (1933–1936), s. 18; por. też A. W., Polityka Lotnicza – Europejskie zbrojenia powietrzne w 1934, „Przegląd
Licencję Mercurego nabyto w końcu października 1932 r. Od tego momentu
PZŠ współpracowały bezpośrednio z firmą Bristol, z pominięciem jej francuskiego
przedstawicielstwa Gnôme-Rhône. Przyjęte rozwiązania umożliwiły sprawniejszy
przepływ informacji, tudzież koordynację badań i równoczesne zredukowanie kosztów współpracy. W pracach nad półfabrykatami do Mercurego początkowo brała
udział firma Ursus. Wykonano tam m.in. odlewy pokryw sprężarki; z 19 sztuk tylko
6 zostało przyjętych przez Ekspozyturę Centrali Odbiorczej, pozostałe przeciekały
w trakcie próby ciśnieniowej. Podobnie rzecz przedstawiała się ze zbiornikami na
smar. Z 10 odlanych w Ursusie aż 9 było porowatych i posiadało braki materiałowe.
W rezultacie zakwestionowania jakości produktów zawarto umowę z firmą angielską
High Dutty All., na dostawę niezbędnych komponentów. Po opanowaniu przejściowych trudności, które pojawiały się w początkach każdego procesu konstrukcyjnego,
produkcja Mercurego ruszyła jesienią 1933 r. Początkowo 7 jednostek miesięcznie,
docelowo osiągając w listopadzie 1934 r. poziom 20 silników. Ogółem władze wojskowe zamówiły 200 jednostek napędowych Mercury. Cena podstawowa silnika bez
dodatkowego wyposażenia wynosiła 90 tys. zł21.
W grudniu 1932 r. władze Departamentu IV zostały poinformowane o kolejnym osiągnięciu firmy Bristol. Prototyp nowej jednostki napędowej – Mercury V
S2 o mocy 595 KM, wraz z kompletną dokumentacją zawierającą 223 instrukcje,
został przekazany na Okęcie w lutym 1933 r. Dokumentację licencyjną skontrolowano wprowadzając jednocześnie 178 poprawek. Efektywne wykorzystanie zezwolenia doprowadziło do zwiększenia osiągów jednostki napędowej. Większość narzędzi (412), przyrządów (342) oraz sprawdzianów (468) opracowano samodzielnie
w wytwórni warszawskiej. Fakt ten wymaga podkreślenia, ponieważ dotychczas całe
oprzyrządowanie towarzyszące uruchomieniu wytwórczości nowych silników było
wykonywane w zakładach macierzystych w Pilznie. Należy podkreślić, że dopiero
po upływie sześciu lat potrafiono w warszawskiej Škodzie samodzielnie doprowadzić do zainicjowania produkcji22.
Pierwszym własnym prototypem silnika lotniczego, wykonanym w warszawskiej wytwórni silników, był „Czarny Piotruś” (G-594). Prace nad tą jednostką napędową zapoczątkowano w końcu 1928 r. Projektowany silnik 7-cylindrowy, o układzie gwiaździstym i mocy 100 KM przy 1940 obrotach na minutę, był wynikiem
prac konstruktorów: Stanisława Nowkuńskiego i Witolda Łozińskiego. W jednostce
o pojemności zaledwie 5,94 litra uzyskano niewiarygodnie wysokie parametry. Było
Lotniczy” 1935, nr 1, s. 44–47; W. Koziarczyk, Wehremacht 1933–1939, Warszawa 1971, s. 361–362;
E. Malak, op. cit., s. 13–14; CAW Odd. I SG, sygn. I 303.3.776, Referat z 7 marca 1933 s. 20.
21
AAN, Samodzielny Referat Studiów Ogólnych Odd. II SG, sygn. 616/161, k. 134. Pismo Kierownictwa
Zaopatrzenia Aeronautyki do Attache wojskowego w Paryżu z 20 marca 1935 r. liczba 772 – 19/ Zak.;
PAŠ, Praga, Škodapol, sygn. VI/19. Protokół konferencji w PZŠ z 6 kwietnia 1933 r.; sygn. VI/20.
Protokół konferencji w PZŠ z 4 maja 1933 r.
22
PAŠ, Praga, Škodapol, sygn.V/30. Protokół konferencji w PZŠ z 27 czerwca 1932 r. Por. też PAŠ,
Pilzno, Škodalot, sygn. 5002. Sprawozdanie zarządu Polskich Zakładów Škody za okres 1 stycznia 1932
– 31 grudnia 1932 r.
to efektem dużej kompresji silnika, jak i zastosowania sprężarki. W konsekwencji
odnotowano niskie zużycie paliwa – 240 g/KM/h. Przeloty mogły być wykonywane
nawet na wysokości 7000 metrów. Prototyp „Czarnego Piotrusia” przeszedł próby
homologacyjne na płatowcu szkolnym Bartel BM IV. Badania eksperymentalne właściwości jednostki napędowej trwały ogółem 100 godzin. Szczegółowe oględziny
wykazały minimalne zużycie części. Jakkolwiek oferta produkcji G-594 wpłynęła
do szefa Oddziału I Sztabu Głównego 11 czerwca 1931 r., po zakończeniu prób
homologacyjnych, to konstrukcja ta wymagała dostosowania do seryjnej fabrykacji.
W konsekwencji zmian doprowadzono do powstania zupełnie nowego typu silnika
(G-760). Charakterystycznymi cechami tej 9-cylindrowej konstrukcji było uzyskanie
bardzo korzystnego stosunku ciężaru do mocy silnika, tj. 137 kg do 260 KM. Tym
samym udało się pozyskać 2 KM z nieco ponad 1 kg wagi silnika. Rozwiązania
inż. Stanisława Nowkuńskiego były w tym czasie sukcesem, jeżeli nie na miarę
światową, to europejską. Zastosowanie tej awangardowej jednostki napędowej w płatowcu RWD 9 przyczyniło się do sukcesu odniesionego przez Jerzego Bajana i Gustawa Pokrzywki w zawodach lotniczych Challange w 1934 r. Osiągnięty triumf
doprowadził do zainteresowania zakupem licencji. Oferty napłynęły wówczas m.in.
z Francji, której sprzedano płatowce RWD 9 wraz z silnikiem. Równie duże zainteresowanie okazała włoska firmy Societa Idrovolanti Alfa Italia Savoia. Wstępne
pertraktacje z Polskimi Zakładami Ŝkody prowadził inż. Paulo Garro23.
Prawie równocześnie z próbami „Czarnego Piotrusia” zaczęto opracowywać
nową konstrukcję G-1620 „Mors”. Zamysł powstania tej jednostki oparty był na
silniku amerykańskim Pratt & Whitney Wasp Junior. Zapotrzebowanie na nową jednostkę napędową złożyły zarówno PLL „LOT”, jak i władze wojskowe. Wynikało
to w głównej mierze z miernych walorów silników Wright, których konstrukcja już
w tym czasie była wyraźnie przestarzała i nie nadawała się do użytku w cywilnych liniach lotniczych, ani tym bardziej w samolotach łącznikowo-obserwacyjnych Lublin
RXIII. Szef lotnictwa wojskowego płk Ludomił Rayski, dążąc do unowocześnienia
płatowców Lublin RXIII, które w obliczu nowych wymagań pola walki stawały się
coraz bardziej archaiczne, podjął próbę ich modernizacji przez wykorzystanie silników o lepszych parametrach technicznych, tzn. G-162024.
We wrześniu 1932 r. prace nad nowymi jednostkami napędowymi zostały wdrożone. Kierownik wydziału konstrukcyjnego, inż. Witold Łoziński, poinformował
dyrektora naczelnego inż. Tadeusza Hayne o wysokim stopniu zaawansowania prac
Biuro konstruktorskie PZŠ we współpracy z zakładami Laurin et Klement w Mlada Boleslav podjęło
w 1929 r. prace nad konstrukcją silnika elektronowego – Škoda S 29 „Mamut”. Autorami prototypu byli
inżynierowie Kazimierz Księski oraz Veseli. Władze wojskowe pomimo dobrych osiągów nie były zainteresowane wdrożeniem produkcji seryjnej. Por. CAW, Odd. I SG, sygn. I 303.3.545. Pismo dyr. naczelnego
PZŠ inż. T. Hayne do szefa Odd. I SG z 11 czerwca 1931 r.; ibidem, Prośba Societa Indrovolanti Alfa
Italia Savoia w sprawie zakupu licencji G 760 z 18 maja 1936 r.; Kalendarz Lotniczy Polskich Zakładów
Škody, Warszawa 1933, s. 2–5.
23
PAŠ Praga, Škodapol, sygn. V/18. Protokoły z konferencji w PZŠ z 23 września 1932 r. i 6 kwietnia
1933; CAW, Odd. I SG, sygn. I 303.3.776. Referat szefa Departamentu Aeronautyki o realizacji planu
budżetowego za rok 1935/1936; L. Rayski, Słowa prawdy..., s. 51.
24
nad budową prototypu silnika. Planowany termin przekazania pierwowzoru do ostatecznego montażu wstępnie został ustalony na marzec 1933 r. Zakończenie prób homologacyjnych w tak napiętych terminach było jednak niemożliwe z powodu braku
narzędzi i sprawdzianów. Pomimo tych niedogodności dyrekcja zakładów wydała
zlecenie na produkcję 25 sztuk jeszcze przed zakończeniem wymaganych prób homologacyjnych. Odlewy karterów, które były piętą achillesową polskiego przemysłu lotniczego, i w tym przypadku zostały zamówione w zakładach macierzystych
w Pilznie. Ostatecznie w końcu 1934 r. wytwórnia zrealizowała dostawy 50 jednostek napędowych G-1620 „Mors”25.
Ostatnim prototypem jednostki napędowej, nad którym zainicjowano studia,
jeszcze przed rozpoczęciem procesu etatyzacji warszawskiej wytwórni Škody, był
silnik rzędowy „Foka”, chłodzony powietrzem, o mocy nominalnej 420 KM. Przypomnijmy, że PZŠ specjalizowały się przede wszystkim w produkcji silników gwiazdowych, łatwiejszych w produkcji i mniej skomplikowanych, mających jednak słabsze osiągi. „Fokę” planowano zastosować w samolotach bojowych, głównie myśliwskich oraz pościgowych – PZL 39 (LWS 4) i PZL 38 „Wilk”. Dowództwo lotnictwa
złamało obowiązującą zasadę przygotowania konstrukcji do gotowego prototypu
silnika. Efektem takich poczynań było ukończenie konstrukcji samolotów w 1937 r.,
podczas kiedy prace nad jednostką napędową znajdowały się jeszcze w stadium
prób. Wątpliwe jest, czy rozpoczęcie prac nad „Foką” mogło doprowadzić, w szybkim tempie, do skonstruowania w pełni udanego silnika lotniczego. Na przełomie
1934 i 1935 r. udało się konstruktorowi prowadzącemu wykonać niezbędne obliczenia, dobrać odpowiednie komponenty i surowce. Dalsze prace po jego śmiertelnym
wypadku w Tatrach zostały spowolnione. Następcy Stanisława Nowkuńskiego –
inżynierowie: Jan Oderfeld, Włodzimierz Strzeszewski i Ludwik Bełkowski potrzebowali kolejnych 2 lat na rozwiązanie wszystkich problemów z zapłonem silnika
i osiągnięcie planowanych parametrów. Tymczasem prace nad przygotowaniem prototypu „Foki” utraciły dotychczasowe priorytety, wobec zarysowujących się możliwości kupna francuskich silników Hispano-Suiza i Gnôme-Rhône26.
Stosunki pomiędzy władzami wojskowymi a zarządem Polskich Zakładów
Škody układały się w latach 1927–1934 w zasadzie poprawnie. Jedyną poważniejszą interwencję płk. Ludomiła Rayskiego odnotować można w 1929 r. W wyniku
nieporozumień na tle organizacji pracy zmuszony został do odejścia inż. Władysław
Kozłowski. Pełnił on w początkach rozwoju wytwórni silników funkcję dyrektora technicznego. W końcu lutego 1934 r. zaczęły się krystalizować tendencje do
upaństwowienia wytwórni Škody. Orędownikami takiego rozwiązania byli: szef
Administracji Armii gen. dr Felicjan Sławoj-Składkowski oraz gen. Ludomił Rayski.
25
PAŠ Praga, Škodapol, sygn. V/18. Protokół z konferencji w PZŠ z 23 września 1932 r. i 6 kwietnia
1933.
26
Pełne zestawienie osiągnięć planu 1933–1936 podał E. Malak, Samoloty bojowe i zakłady lotnicze
Polska 1933–1936, Wrocław 1990, s. 90–92. Porównaj również: CAW, Odd. I SG, sygn. I 303.3.776.
Zestawienie prac budżetowych Departamentu Aeronautyki w roku 1934/1935 L. 1750/mob/35; Referat
szefa Departamentu Aeronautyki o realizacji planu budżetowego za rok 1935/1936.
W powojennych wspomnieniach dowódcy lotnictwa sprawa ta została celowo pominięta, a rzeczywiste intencje władz wojskowych umyślnie skryte. Dlatego też zachodzi potrzeba omówienia tego problemu27.
Współpraca polityczna i wojskowa między rządami II Rzeczypospolitej
i Czechosłowacji w początkach lat trzydziestych rozwijała się poprawnie, prowadząc nawet do częściowej unifikacji uzbrojenia. Do zarysowania tego monolitu doszło w 1931 r.
Zarząd koncernu nawiązał ścisłe kontakty z rządem radzieckim. Orędownikiem takiej strategii był członek zarządu, rusofil inż. Vilhelm Hromadko. Oczywiste jest,
że nawiązanie współpracy w okresie kompletnego załamania światowej gospodarki miało przede wszystkim tło ekonomiczne. Jak sugerował to attache wojskowy
w Pradze mjr Czerwiński, rząd na Hradczanach stojąc przed alternatywą wypłacenia bezrobotnym zasiłków lub popierania i rozwoju eksportu, wybrał słusznie
tę drugą opcję. Otwarcie rynku wschodniego na produkty koncernu zbrojeniowego Škody miało jednak podtekst polityczny, gdyż uzależnione było od uznania de
iure rządu sowieckiego. Do zbliżenia politycznego obydwu partnerów doszło nieco
później, po fiasku planu wschodniego Jeana Barthu. W konsekwencji podpisano 2
maja 1935 r. francusko-radziecki układ o wzajemnej pomocy, a następnie 16 maja
1935 r. czechosłowacko-radziecki. Dalsze informacje na temat zbliżenia rządów
ZSRR i Czechosłowacji zawarł w piśmie do szefa Oddziału II Sztabu Głównego
ppłk Bogdan Kwieciński. Przyjazd delegacji sowieckiej, według notatek pułkownika, został spowodowany naciskami Francji i miał na celu zapoznanie z bazami
operacyjnymi lotnictwa w Pradze, Ołomuńcu i Żylinie. Jednocześnie 1 czerwca
1935 r. nastąpiła rewizyta szefa lotnictwa czeskiego gen. Fajfra w Moskwie, gdzie
podpisano wstępne umowy w sprawie dostaw: 200 samolotów Avia, 500 jednostek
napędowych oraz 1200 reflektorów. W trakcie wizyty komisarza ds. zagranicznych
Maksima Litwinowa doszło również do wspólnych narad sztabowych. Planowana
19 czerwca 1935 r. wizyta polskiego dowódcy lotnictwa gen. Ludomiła Rayskiego
nie miała już najmniejszego sensu i musiała zostać odroczona. Wobec istniejących napięć polsko-czechosłowackich niewielkie znaczenie miały skargi rządu w
Warszawie na postępowanie z mniejszością polską oraz prawie jednoczesne uznanie persona non grata konsula w Ostrawie. Z przedstawionych argumentów wynika
jednoznacznie, iż bezpośredni wpływ na zerwanie kontraktu z Polskimi Zakładami
Škody miały kwestie polityczne. Pod pretekstem trzykrotnego przekroczenia terminów dostaw interweniował zastępca dowódcy lotnictwa płk Henryk Abczyński.
Przypominamy, że sytuacja taka umożliwiała usprawiedliwione z punktu widzenia
prawa zerwanie umowy ramowej z 1926 r. W intencjach władz wojskowych nie leżało jednak prowadzenie przewlekłego postępowania procesowego. Władze koncernu, próbując bronić się przed zamysłem etatyzacji, odwołały dyrektora naczelnego
AIPiMS Londyn, sygn. A.20.5/3. Protokół przesłuchania Władysława Kozłowskiego z 1 lutego 1940
r., s. 2–6; PAŠ, Pilźno Škodapol, sygn. 5010. Pismo inż. T. Hayne do K. Rochette w sprawie odwołania
inż. W. Kozłowskiego z 4 czerwca 1929 r.; L. Rayski, Słowa prawdy..., s. 42.
28
CAW, Odd. I SG, sygn. I 303.3.559. Protokół konferencji międzysztabowej z 23 kwietnia 1927 r. L. 007/
Mob/Mat.; PAŠ, Pilzno Škodapol, sygn. 5015. Pismo zarządu PZŠ do szefa Departamentu Lotnictwa
27
wytwórni inż. Tadeusza Haynego, który został zastąpiony w marcu 1934 r. przez
inż. Romana Umiastowskiego28.
Kolejnym powodem bezzasadnych pretensji władz wojskowych do zakładów na Okęciu była rzekoma niechęć do współpracy z polskimi firmami: Babitt,
Mieszczański, Ursus, hutami – Bismarcka, Królewską, Pokój. Nie trzeba było dowodzić, że próby nawiązania współpracy kończyły się z reguły tym, że przekraczano terminy dostaw, nie osiągając zakładanych parametrów. Istotnym powodem
rozbieżności były koszty silnika G-1620. Zgłoszone roszczenia obliczono na kwotę 750 tys. zł. W wydatkach zamieszczono koszty przeprowadzenia prac badawczych i konstrukcyjnych. Władze Departamentu Lotnictwa początkowo zgodziły
się wyrównać te straty poprzez złożenie zamówienia na 150 jednostek napędowych
G-1620. Zaproponowano jednocześnie powiększenie ceny „Morsów” o wartość
5 tys. zł. Po wycofaniu się z przedwstępnej umowy i redukcjach do 75 sztuk, dyrektor warszawskiej Škody interweniował bez powodzenia u szefa Administracji Armii.
Próby zmiany decyzji zakończyły się złożeniem propozycji zakończenia współpracy i wykupienia wytwórni silników lotniczych (28 grudnia 1934 r.) Proponowane
przez przedstawicieli koncernu Vilhelma Hromadkę i Romana Umiastowskiego odszkodowanie w wysokości 22,1 mln zł zostało w całości zakwestionowane. Ze swej
strony dowódca lotnictwa oferował zapłatę w wysokości różnicy pomiędzy aktywami firmy i pasywami, wynoszącą 4,7 mln zł. W odpowiedzi na kontrpropozycję
zwrócono się z pismem do Kierownictwa Zaopatrzenia Aeronautyki. Wykluczono
w nim możliwość sprzedaży wytwórni silników za cenę, która była cząstką wartości
przedsiębiorstwa. Wyrażono jednocześnie gotowość do odbycia dalszych pertraktacji
i powołania neutralnej komisji29.
W skład grupy rzeczoznawców weszli: inż. Czesław Klarner – były minister przemysłu i handlu, władze Ministerstwa Skarbu reprezentował inż. Józef Kożuchowski.
W wyniku dwumiesięcznej kontroli PZŠ ustalono, że:
Niezbędne środki na finansowanie polskiej Škody zostały pozyskane poprzez publiczną
emisję 7,5% obligacji na rynku angielskim [...] Wysokość inwestowanego kapitału wahała
się pomiędzy 43 mln a 131 mln kč. Przeciętna, [...] kapitału inwestycyjnego wynosiła,
96 mln kč, co odpowiada 25,5 mln zł. Z wpływów w fabryce lotniczej przekazano łącznie
w ciągu całego okresu 66 mln koron [tj. przeciętnie w skali rocznej 2,2 mln zł – przyp.
M.M.] [...] Straty poniesione w ciągu 8 lat działalności wytwórni silników lotniczych
wyniosły zatem 8,5 mln koron.
MSWojsk. z 12 kwietnia 1934 r. s. 6; ibidem, Uwagi inż. V. Hromadki dotyczące organizacji prac w PZŠ
w Warszawie z 25 kwietnia 1934 r.; AAN, Oddz. II SG, sygn. 616/98 k.637. Pismo Poselstwa Polskiego
w Pradze Attache Wojskowy do szefa Odd. II Sztabu Głównego z 17 września 1931 r. L. 494/31; Pismo
Poselstwa RP Attachat do szefa Odd. II SG z 14 lutego 1935 r. L.53/tjn./35; sygn. 616/237. Streszczenie
exposé Edwarda Beneša z 5 listopada 1935 r.
29
PAŠ, Pilzno, Škodapol, sygn. 5019. Pismo Towarzystwa Akcyjnego Zakładów Škody do gen.
L. Rayskiego z 14 marca 1935 r. 372/35. Ibidem, Pismo dyrekcji zakładów Škody J. Moudry i V. Hromadko do Departamentu Aeronautyki MSWojsk. z 14 marca 1935 r. 374/35.
Dalsze rozmowy prowadzone były, począwszy od 14 marca 1935 r., przez reprezentantów koncernu Škody – inżynierów Józefa Modrego i Karola Boxanita.
Uzgodniono wówczas, że należności, wypłacone przez władze wojskowe w formie
zaliczek na produkcję „Merkurego”, „Morsów”, G-1620, w kwocie 11,2 mln zł, zostaną przyjęte kompensacyjne przez wojsko w postaci półfabrykatów i części zapasowych do silników. Wytwórnia wraz z całym wyposażeniem została odstąpiona za
kwotę 9 mln zł. Polskie Zakłady Škody przekazały wszystkie prawa licencyjne zawarte z angielskimi wytwórniami: Reeda i Societe Continental Parker na produkcję
śmigieł, przewodów i uszczelek30.
Ostatecznie transakcja wykupu wytwórni silników została zawarta 6 maja 1935 r.
w kancelarii notarialnej Stefana Benedykta w Warszawie, gdzie podpisano akt
sprzedaży za sumę 9 mln zł. Jednakże z oferty tej wyłączono fabrykę kabli i silników elektrycznych, które również wchodziły w skład kompleksu fabrycznego PZŠ.
Sprzedaż wytwórni silników lotniczych na Okęciu nie oznaczała, bynajmniej, zupełnego odejścia koncernu z Polski. Po zmniejszeniu kapitału założycielskiego PZŠ
z 15 mln do 500 tys. zł doprowadzono do powstania filii w Chorzowie oraz Łodzi.
Głównymi produktami handlu, w dobrze zorganizowanej sieci sprzedaży w Wilnie,
Bydgoszczy, Gdańsku, Lwowie, Gdyni, Krakowie, były kable elektryczne, stacje
transformatorowe, silniki elektryczne, tablice rozrządowe31.
Sprawa kupna przez MSWojsk. zakładów Škody na Okęciu rozpatrywana była
przez Komitet Ekonomiczny Ministrów. Wniosek II wiceministra spraw wojskowych
i szefa Administracji Armii motywowany był w następujący sposób:
Cena silnika u Škody wynosiła z górą 100 000 zł. Cena angielska takiegoż silnika
wynosiła zaledwie 50 000 zł. Różnica ta jest spowodowana: przestarzałym urządzeniem
firmy, brakiem chęci do współpracy z wytwórniami krajowymi, co w konsekwencji daje
ogromne opóźnienia w dostawach surowców i wielką ilość odrzutów, brakiem zainteresowania w obniżaniu ceny [...] Zdolność produkcyjna fabryki jest niewystarczająca
nawet dla zaspokojenia potrzeb pokojowych, co zmusza do periodycznych zakupów
za granicą [...] Rozwój własnych konstrukcji, jako nie leżący w interesie czeskiego
przemysłu, jest celowo utrudniany i opóźniany. Przy łączności wytwórni z czeskim
koncernem uniemożliwione jest zachowanie tajemnicy. W najbliższym czasie musimy
zakupić 1000 silników, których koszt wyprodukowania u Škody wyniósłby bez mała
80 mln zł – za granicą natomiast 42 mln zł.
Wielokrotne analizy wniosku gen. dra Felicjana Sławoj-Składowskiego wskazują jednoznacznie, że współpraca Škody przestała być potrzebna w przemyśle lotniczym. Jednocześnie władze wojskowe wykazywały w owym czasie silne tendencje
PAŠ, Pilzno, Škodapol, sygn. 5019. Pismo zarządu Škody do Kierownictwa Zaopatrzenia Aeronautyki
z 27 lutego 1935 r.; sygn. 5019. Pismo koncernu Škody do gen. L. Rayskiego z 15 marca 1935 r.
L. 374/35; sygn. 5042. Protokół komisji rzeczoznawców z 29 kwietnia 1935 r.; R. Bartel, J. Chojnacki,
T. Królikiewicz, A. Kurowski, op. cit., s. 425.
31
AP m. st. Warszawy, Rejestr Handlowy Sądu Okręgowego w Warszawie, sygn. RHB XLV, poz. 6556.
Wpis z 13 listopada 1935 i 12 kwietnia 1937 r.; Bilans zamknięcia na dzień 31 grudnia 1936 r. Polskich
Zakładów Škody S.A., „Monitor Polski” z 29 maja 1937 r., nr 120.
30
etatystyczne, co spowodowane było napięciami politycznymi w Europie. W dalszej
części wniosku przedstawiono korzyści materialne po nabyciu PZŠ. Wartość fabryki
9 mln zł, surowce i półfabrykaty 11,2 mln zł, narzędzia, przyrządy, archiwum techniczne i materiałowe 10 mln zł. Kwoty należne za sprzedaż wytwórni silników na
Okęciu-Dedalach zostały przekazane przez Bank Polski francuskiemu dysponentowi
pakietu kontrolnego akcji Škody, L’Union Europenne Industrieelle et Financiere, począwszy od 20 kwietnia do 2 września 1935 r.32
Oceniając dorobek Polskich Zakładów Škody w latach 1926–1935 należy
podkreślić, że doprowadzono do uruchomienia produkcji licencyjnych jednostek
napędowych Lorraine-Dietrich, Wright „Whirlwind”, Bristol, a następnie własnej
konstrukcji G-560, 760, 1620, „Foka”. Wdrożono w cykl produkcyjny personel robotniczy i inżynieryjny, pozyskując tym samym wykwalifikowaną kadrę, co mogło
zaowocować w przyszłości (PZL WS) własnymi, w pełni udanymi konstrukcjami
silników. Po stronie niekwestionowanych zasług koncernu Škody należy zapisać
wypracowanie norm technologicznych w dziedzinie materiałów stosowanych do
produkcji silników lotniczych. Niebagatelne znaczenie miało także opracowanie warunków wytrzymałości i eksploatacji silników, podobnie jak rozpoczęcie produkcji
precyzyjnych narzędzi pomiarowych33.
The Second Attempt at Starting the Production of Aircraft Engines –
Polish ŠSkoda Plants (1926–1935)
Abstract
Dissolution of the agreements with the French-Polish Aircraft and Automobile Plants
resulted in calling a competition for the start up of production of aircraft engines in Poland.
Among the received offers, the military command selected the project of the Czech-Slovak
concern of Škoda. Initially, the aircraft driving motors were manufactured according to
French, English, and American licences, and in 1928, our native constructions were designed.
At the outset, it was the 7-cylinder engine of 100 horsepower “Czarny Piotruś” G-594, then
Pomimo odniesionych korzyści, należy podkreślić ewidentne i niekwestionowane potknięcie władz
wojskowych, gdyż w 1936 r. upływał termin dziesięcioletniej umowy ramowej. Przypomnijmy zatem,
iż umożliwiało to rozwiązanie kontraktu po zapłaceniu odszkodowania w wysokości 3 mln. zł. Por. PAŠ,
Pilzno Škodapol, sygn. 5019. Wypis z aktów notarialnych S. Benedykta, repetytorium nr 939 z 6 maja
1935 r. T. Grabowski, op. cit., s. 64–65; AAN, Prezydium Rady Ministrów, sygn. 1153, k. 5–7. Wniosek
gen. bryg. dr F. Sławoja-Składkowskiego na Komitet Ekonomiczny Ministrów, w sprawie upoważnienia
do nabycia PZŠ (bez daty): Ministerstwo Skarbu, sygn. 6736, k. 19. Odpis pisma dyrekcji Banku Polskiego
do PZŠ z 29 kwietnia 1938 r. nr KJ/RN; AP m. st. Warszawy, Rejestr Handlowy Sądu Okręgowego
w Warszawie, sygn. RHB XLV poz. 6556. Wpis z 13 listopada 1935 i 12 kwietnia 1937 r.; Bilans zamknięcia na dzień 31 grudnia 1936 r. Polskich Zakładów Škody S.A., „Monitor Polski” z 29 maja 1937 r. nr 120 .
33
Por. Konferencja w sprawie polskiego układu pasowań, „Przegląd Techniczny” nr 18 z 2 maja 1928 r.
32
it was the G-760 of 260 horsepower. In the subsequent years, G-1620 “Mors” (340 HP)
and “Foka” (420 HP) were created. The author of those designs was Stanisław Nowkuński
together with the team including: Witold Łoziński, Jan Oderfeld, Włodzimierz Strzeszewski,
and Ludwik Bełkowski.
The production of aircraft engines on the territory of Poland, however, encountered
a number of obstacles, such as the lack of tradition of machine building industry, and also
the emergence of a whole chain of cooperation bonds. In 1926–1935, the Polish Škoda Plants
tried to get in contact with the State Aircraft Plants, the steel works: “Bismarck”, Królewska”,
“Pokój”, foundries: “Mieszczański” and “Babitt”. The experiments carried out with coloured
metals usually ended with failure. Therefore, the production of the basic parts was entrusted to
foreign firms: Lorraine-Dietrich in Louneville, Škoda in Plzen and in Mlada Boleslav, GnômeRhône, High Dutty All., Pratt & Whitney. The military command was not satisfied with that
cooperation due to the higher costs of production.
Another reason of discrepancy between the military command and the Polish Škoda
Plants were the capital connections of the Czech-Slovak concern, and establishing direct
relationships, both economic, political, and especially military with the soviet government.
The final elimination of the Czech-Slovak agency from the war industry of the 2nd Republic
occurred on May 6th, 1935, and the Polish Škoda Plants were merged into the concern of the
State Aircraft Plants.
Folia 28
MATERIAŁY I MISCELLANEA
Bożena Popiołek
„Manelek dwie i pereł sznurów cztery”.
O szlacheckich inwentarzach posagowych
i pośmiertnych z XVIII w.
Ludzkie przywiązanie do rzeczy, nieodpartą chęć posiadania i gromadzenia
przedmiotów znakomicie ilustrują szlacheckie inwentarze, spisywane przy każdej
nadarzającej się okazji – sporządzania wypraw ślubnych idących za mąż córek, pakowania kufrów potrzebnych w podróży, rachowania schedy po zmarłych członkach
rodziny i kłótni trybunalskich o przynależny sobie majątek. Te, z pozoru niewiele
znaczące dla współczesnego człowieka spisy rzeczy budzą naszą ciekawość ilością
i egzotyką przedmiotów, niewyobrażalną dziś wartością kruszcu i szlachetnych kamieni, barwą i przepychem strojów. Czasem wywołują zdumienie drobiazgowością skrybów, spisujących lichy majątek niezamożnych szlachetków – wyszczerbione sztućce, podarte sukienki, znoszone buciki, podrabiane błyskotki – czasem
zaś podziw dla poczucia humoru tychże, o czym pisał w jednym ze swych artykułów Andrzej Pośpiech1. Jak wskazują badania, właśnie na XVIII stulecie przypada
w całej Europie kulminacja praktyki inwentarzowej.
Regestry posagowe i pośmiertne są świadectwem szlacheckiej zamożności lub
starannie ukrywanej biedy, osiągniętego poziomu życia, niekiedy efektem starań
wielu pokoleń, ale i wyrazem aspiracji i ludzkich potrzeb2. Dzięki temu szlachec1
A. Pośpiech, Miejsce ubioru w wielkopolskich pośmiertnych inwentarzach szlacheckich XVII wieku,
„Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. 1986, nr 3, s. 433–449; por. idem, Pułapka oczywistości.
Pośmiertne spisy ruchomości szlachty wielkopolskiej z XVII wieku, Studia i Materiały z Historii Kultury
Materialnej, T. LXIV, Warszawa 1992; idem, Majątek osobisty szlachcica w świetle wielkopolskich pośmiertnych inwentarzy ruchomości z XVII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. 1981,
nr 4, s. 463–481; J. Szyposz, Odzież szlachty w świetle inwentarzy ruchomości zawartych w aktach grodzkich i ziemskich województwa krakowskiego z lat 1645–1670, ibidem, nr 3, s. 349–363; A. Klonder,
Wszystka spuścizna w Bogu spoczywającego. Majątek ruchomy zwykłych mieszkańców Elbląga i Gdańska
w XVII wieku, Studia i Materiały z Historii Kultury Materialnej, T. LXVIII, Warszawa 2000.
2
Por. L. Kajzer, Posag wojewodzianki kujawskiej z połowy XVII wieku, KHKM, R. 1988, nr 1, s. 61–76; H. Żerek-Kleszcz, Perły kasztelanki. Inwentarz majątkowy Zofii z Poniatowskich, [w:] Niebem
„Manelek dwie i pereł sznurów cztery”. O szlacheckich inwentarzach... 167
kie inwentarze są znakomitym źródłem do badania mentalności ludzi minionych
epok, dają możliwość poznania ich zainteresowań i upodobań, określenia obowiązujących wówczas norm kulturowych i obyczajowych, tradycji, stosunków rodzinnych i związków klientarnych, ustalenia systemu wartości, którym się kierowali czy
wreszcie określenia ich zamożności i poziomu ekonomicznego życia. Trudno się też
zgodzić ze zdaniem A. Pośpiecha, który uważa, że „pojedynczy inwentarz nie wart
jest nic lub bardzo niewiele bez szerszego kontekstu porównawczego”3. Wszystko
bowiem zależy od tego, jaki cel badawczy będzie nam przyświecał i jakie informacje
posiadamy na temat właściciela inwentaryzowanych dóbr czy mobiliów.
Wśród stosów cennych przedmiotów i biżuterii, bogatych strojów i koronek,
„olenderskiej” bielizny i saskich „farfurów”, broni, końskich rzędów i licznych stad
koni lub owiec znajdziemy magnacką pychę, wynikającą z ogromu zgromadzonego
majątku i dumę pojedynczego szlachcica, że dorównał bogatszemu sąsiadowi. Nawet,
gdy jego regestr rzeczy mieści się na jednej stroniczce. Znajdziemy też świadectwo
rodzinnych waśni i konfliktów, wzajemnych żalów i goryczy ludzi oszukanych, jak
w przypadku Franciszka Husarzewskiego, porucznika wojsk koronnych, któremu
w posagu obiecywano znaczny majątek, a po ślubie „nie wziąłem nic więcej, tylko
kuferek próżny, kura włoskiego z kurą na zapomożenie i parę rasowych sukienek
na niej [tj. żonie – przyp. B.P.], a po matce jej manto niebieskie kitajkowe i spódnicę adamaszkową niebieską”4. Sporo tu drobnych i większych fałszerstw odkrywanych przy okazji spisywania i wyceny otrzymanych ruchomości. Urszula Elżbieta
z Przebendowskich Ożarowska ze smutkiem odnotowała w inwentarzu pośmiertnym męża Jerzego Marcina Ożarowskiego (zm. 1741), oboźnego koronnego fakt, że
część darowanej jej przez małżonka biżuterii ma niewielką wartość. Jak się bowiem
okazało z trzech iglic diamentowych sadzonych szmaragdami, oddanych do wyceny
jubilerowi warszawskiemu niejakiemu Piątkowskiemu, tylko jedna zawierała prawdziwe klejnoty5. Tenże Ożarowski dopuścił się ponadto „drobnej” mistyfikacji, kiedy
to chcąc wyposażyć jedną z córek Annę Zofię Lubomirską, starościnę kazimierską,
kazał wyłuskać diamenty „osobliwego waloru” z oprawy jakiegoś obrazu przywiezionego z Paryża i „czeskie kamyki powprawiać” w ich miejsce6. Z kolei Krystyna
z Branickich Sapieżyna, podskarbina nadworna litewska, wytoczyła proces matce
i sercem okryta. Studia historyczne dedykowane dr Jolancie Malinowskiej, pod red. M. Malinowskiego,
Toruń 2003, s. 281–301; A. Szymczakowa, Wyprawy szlachcianek sieradzkich w XV wieku, [w:] ibidem,
s. 139–147; T. Nowak, Kilka uwag o zapisach posagowo-wiennych szlachty łęczyckiej w XV wieku, [w:]
ibidem, s. 149–157.
3
A. Pośpiech, Pułapka oczywistości..., s. 26.
4
Wyznanie F. Husarzewskiego z 1753 r., Centralne Archiwum Historyczne we Lwowie (dalej cyt. CAH
Lwów), fond 835, opis 1, spr. 1906, k. 25; por. Intercyza ślubna Franciszka Husarzewskiego i Marianny
Szczygielskiej z 21 II 1713 r., ibidem, k. 1–2.
5
Klejnoty jako mi są darowane przez śp. męża mego kochanego, [w:] Spis inwentarzowy rzeczy ruchomych po śmierci Ożarowskiego Jerzego, oboźnego kor. sporządzony przez żonę w Drugii 15 V 1741,
CAH Lwów, fond 835, opis 1, spr. 2177, k. 3.
6
Ibidem, k. 2.
168 Bożena Popiołek
i braciom, kiedy okazało się po wycenie, że otrzymane przez nią w posagu kosztowności nie są warte 10 000 talarów bitych – jak obiecano – a 7000 talarów7.
Spisy ruchomości miały wielkie znaczenie praktyczne i prestiżowe. Pozwalały
uporządkować posiadany czy też przekazywany majątek, dokonać jego oszacowania,
zapobiec rozkradzeniu i uszczupleniu, pokazać nie tyle wartość, co liczbę darowanych lub pozostałych przedmiotów. Skrupulatność w sporządzaniu zwłaszcza inwentarzy posagowych wynikała często z przenikliwości i zapobiegliwości rodziny panny
– pragnienia zwrotu posagu w przypadku bezpotomnej śmierci obdarowanej kobiety
lub innych problemów małżeńskich (np. częstych w XVIII w. starań o unieważnienie
małżeństwa) czy też późniejszych działów majątkowych wśród osieroconych dzieci.
Nie wszystkie regestry były zgłaszane i odnotowywane w księgach sądowych, niektóre z nich służyły tylko najbliższym. W przypadku śmierci właściciela stanowiły zabezpieczenie przed nieuczciwością służby, która mogła sprzeniewierzyć różne
przedmioty, bądź potwierdzenie ostatniej woli zmarłego, który rozdał część majątku
tuż przed śmiercią. Niekiedy regestry pośmiertne są integralną częścią ostatniej woli
testatora, który w ten sposób obdarowuje i wynagradza krewnych, przyjaciół czy
służbę, jak w przypadku Konstancji z Potockich Szczukowej, podkanclerzyny litewskiej, która wyraźnie zaznaczyła:
Rzeczy moje ruchome wszystkie osobliwym spisane regestrem, który do tegoż Testamentu, a Testament do regestru referować się we wszystkim mają, jakom je tymże rozporządziła i komu tymże naznaczyła regestrem, te każdemu z osobna według tejże wyrażonej
woli i rozrządzenia mego powinny być punktualnie i skutecznie oddane8.
Generalnie jednak nie ma zbyt wielkich różnic między inwentarzami posagowymi a pośmiertnymi, z wyjątkiem tej, że w pośmiertnych spisywano niemal wszystko,
a w posagowych wyłącznie określone mobilia, które darowano idącej za mąż kobiecie. Tak jedne, jak i drugie sporządzane były według różnych kryteriów – grupowania przedmiotów według określonych kategorii (suknie, klejnoty, chusty, srebra,
cyna, miedź, broń), wartości rzeczywistej (klejnoty, srebra, porcelana) czy też emocjonalnej pewnych rzeczy, jak – w spisie Urszuli Elżbiety Ożarowskiej – „obrączka
złota z cząstką drzewa z Krzyża św., którą nosił mąż, drugą ja podarowaną przez męża”9. Zwykle inwentarze posagowe są uboższe pod względem liczby wymienianych
przedmiotów – choć nie ich wartości realnej – i nie wspomina się w nich o dobrach
ziemskich. Ponieważ dotyczą one niemal wyłącznie kobiet, obejmują przeważnie
Umowa ślubna z 2 XI 1728 r. i umowy z lat 1737–1738, Archiwum Państwowe w Krakowie, oddział na
Wawelu (dalej cyt. AP Wawel), Archiwum Sanguszków (dalej ASang.), teka 81, plik 1, k. 49 i 57–65; por.
T. Zielińska, Kosztowności jako składnik wyposażenia kobiet w XVII i XVIII wieku, [w:] Miasto – Region
– Społeczeństwo. Studia ofiarowane Profesorowi Andrzejowi Wyczańskiemu w sześćdziesiątą rocznicę
Jego urodzin, pod red. E. Dubas-Urwanowicz i J. Urwanowicza, Białystok 1992, s. 301–302; zob. też
B. Popiołek, Kobiecy świat w czasach Augusta II. Studia nad mentalnością kobiet z kręgów szlacheckich,
Kraków 2003, s. 212 i n.
8
Testament Konstancji z Potockich Szczukowej z 1729 r., CAH Lwów, fond 181, opis 2, spr. 2856, k. 3.
9
Ibidem, k. 3.
7
spis sukien i klejnotów, bielizny, sprzętów gospodarstwa domowego i wyposażenia
mieszkań (sypialnia, gotowalnia – toaletka), czasem pojawiają się konie i karety,
broń, rzadko książki. Przy sporządzaniu regestrów posagowych pojawia się pewna
tendencja, uwzględniająca przede wszystkim przedmioty reprezentacyjne, będące
zwykle formą lokaty kapitału. Rzadziej w inwentarzach tego typu znajdziemy rzeczy codziennego użytku – bieliznę i stroje codzienne – które stanowiły obowiązkowe wyposażenie panny10. Często ich obecność kwitowano stwierdzeniem „i to, co
zwykle pannie należy”.
Zdarza się również często, że do uporządkowanych z pozoru spisów wkradają
się przedmioty zgoła przypadkowe, niezwykłe lub nawet tajemnicze, których przeznaczenie znane było tylko ich właścicielowi. Najczęściej dotyka to inwentarzy pośmiertnych, sporządzanych naprędce, wśród ogólnego zamieszania i rozpaczy lub
w obawie przed rozgrabieniem i zajazdem. Taki przypadek spotkał spadkobierców
Cetnerów w latach 30. XVIII w., kiedy to na wieść o śmierci Stanisława Cetnera, starosty szczurowieckiego, a później jego żony Róży z Dąbrowskich 2v. Lubowieckiej,
niejaki Wisłocki zajechał dobra Mokrzany, gdzie zgromadzone były rozmaite rzeczy
– szkło, farfury, żelaza, materace, książki i obrazy, krzesła i stoły – ukryte w spiżarniach11. Pomiędzy spadkobiercami wywiązał się spór o pozostałe mobilia. Upchane
w skrzyniach niszczały przez kilka lat nim uregulowano sprawy dziedziczne, ale jak
podkreślono w inwentarzu „te wszystkie rzeczy in natura przystarzałe” zostały odzyskane12. Część nadal jednak pozostała w kufrach i pod zastawem, co nie wróżyło
dobrze na przyszłość. Co jakiś czas córka starosty szczurowieckiego Kunegunda
Cetnerówna wyjmowała ze skrzyń potrzebną jej bieliznę i różne drobiazgi zostawiając stosowny regestrzyk.
W kobiecych inwentarzach posagowych z XVIII w. przeważają suknie, bielizna stołowa i osobista (dzienna i nocna), biżuteria, pościel oraz rozmaite naczynia
kuchenne i stołowe, rzadziej – jak wspomniano – książki czy dzieła sztuki. W wyprawie Anny Franciszki z Gnińskich Zamoyskiej, podskarbiny koronnej znalazły się
m.in. namioty na łóżko, „porządki pokojowe” z przyborami do pisania, obicia ścienne i meblowe oraz kosztowne stroje13. W regestrze ślubnym Krystyny z Sanguszków
Sapieżyny, trzeciej żony Władysława Józefata Sapiehy, wojewody brzeskiego litewskiego, wymienia się nawet obrazy – „obraz NMP Częstochowskiej z sukienką srebrną niecałą”, obrazek św. Franciszka na blasze, obraz NMP w ramkach malowany
i „obrazków różnych naklejanych”14. Ilość i rodzaj materiałów, z których wykonano
B. Popiołek, op. cit., s. 216.
Regestr po ugodzie stron w sądzie polubownym we Lwowie po śmierci Róży z Dąbrowskich i Stanisława
Cetnerów małżonków z 1738 r., [w:] Regestry Cetnerów, Biblioteka im. Ossolińskich we Wrocławiu (dalej cyt. BOss), rkps 3649/III, k. 4.
12
Ibidem, k. 2; na temat rzeczy starych w inwentarzach zob. A. Pośpiech, Rzeczy stare w pośmiertnych
szlacheckich inwentarzach ruchomości z XVII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. 1996,
nr 4, s. 377–385.
13
T. Zielińska, op. cit., s. 298–299.
14
AP Wawel, ASang., teka 81, plik 1, k. 1–12 i k. 16–17; por. B. Popiołek, op. cit., s. 216.
10
11
te przedmioty zależały od zamożności rodziny. Ważnym elementem posagów była
zwłaszcza biżuteria, czyli klejnoty, które miały realną wartość, można je było spieniężyć, przerobić lub podarować, chyba że działo się to wbrew woli ofiarodawców
(rodziców, opiekunów), co wyraźnie zaznaczano w umowach i regestrach. Teresa
z Duninów-Borkowskich Tarłowa (zm. 1723), wojewodzina lubelska, sporządziła
w 1709 r. na rzecz córki Anny Cetnerowej, starościny kamionackiej, zapis, będący
uzupełnieniem intercyzy małżeńskiej z 15 grudnia 1703 r., na mocy którego „daje,
daruje i pozwala zażywać, przerabiać i przedać” klejnoty „otaksowane przez jubilerów” warte 10 tys. złp. pod warunkiem, że zięć Franciszek Cetner zapisze żonie
tę sumę na swoich dobrach15. Prawdopodobnie była to niewypłacona na czas część
posagu Anny Cetnerowej, ponieważ część klejnotów otrzymała tuż po zawarciu małżeństwa 1 stycznia 1704 r. W sporządzonym wówczas Regestrze klejnotów dominowała biżuteria z diamentów i pereł, ulubionych – jak się wydaje – wśród zamożnej
szlachty kamieni panieńskich. Anna otrzymała m.in. parę zausznic diamentowych
z wielkimi diamentami, ratas diamentowy duży, ratas wielki z 25 wielkich diamentów i ratasik, w którym „raut we Gdańsku kupiony”, krzyżyk wysadzany 17 diamentami i dwa kulanty do tegoż krzyżyka, motyla z 15 diamentów, 3 iglice diamentowe,
z czego jedną kameryzowaną szafirami, zegarek szczerozłoty diamentami kameryzowany, pasek diamentowy, pierścień z rubinów i diamentów, „robaczków dwa mucha
i osa” z diamentami, murzynek na igliczce ze szmelcem, „kwiatków w bukiecie
cztery, w których konwalijek dwie, bzu włoskiego dwie”, 2 sznury pereł uriańskich,
których doliczono się 97 i pereł drobnych na ręce uriańskich kop 2416. Zdarzało się
jednak, że wartość kobiecych strojów przewyższała wartość klejnotów. W przypadku
regestru posagowego Anny Franciszki Zamoyskiej najdroższe były suknie, podobnie
jak u Katarzyny z Radziwiłłów Branickiej, która w 1720 r. otrzymała od matki cztery
suknie wycenione na 17 766 złp.17
W regestrze posagowym Antoniny Ożdżanki Cetnerowej sporządzonym w 1765 r.
przez jej ojca Antoniego Ożgę (zm. 1767), starostę romanowskiego wymienia się
w pierwszej kolejności klejnoty, wśród których znalazła się kokarda diamentowa,
kolce diamentowe, egrety z papużką i gołąbkami wysadzane diamentami i zdobione
szmelcem, dwa pierścienie brylantowe i inna drobna biżuteria. Następnie opisano
gotowalnię srebrną, której wyposażenie stanowiły m.in. rozmaite pudełka („wielkie,
mniejsze, jeszcze mniejsze i najmniejsze”!), zwierciadło w srebro oprawne, wanienka
z uszkami do zmywania filiżanek, czy też okrągła zamykana puszka srebrna na mydło.
Odrębną kategorię stanowią w regestrze suknie oraz futra (jupeczka i cztery salopy
podszyte gronostajami, popielicami i pieskami), garnitury koronek, muśliny, bielizna
i łóżko, czyli wyposażenie kobiecej sypialni – 150 łokci przedniego adamaszku weneckiego „na łóżko i krzesła”, 150 łokci szerokiego złotego galonu i tyleż wąskiego,
Zapis Teresy z Duninów-Borkowskich Tarłowej dla córki Anny z Tarłów Cetnerowej, CAH Lwów, fond
181, opis 2, spr. 2797, k. 1; por. Intercyza małżeńska Anny z Tarłów i Franciszka Cetnera, ibidem, k. 3.
16
Regestr klejnotów, które się daje JegoMci Pani starościnie kamionackiej spisany w Roku 1704tym Dnia
1 stycznia, ibidem, k. 9–10.
17
T. Zielińska, op. cit., s. 299.
15
a ponadto gotowe łóżko karmazynowe, płotki, nakrycia do gotowalni, pawilon kitajkowy, poduszki, kołdry, piernaty, materace i wałki oraz dywan turecki pod łóżko18.
Znacznie okazalej prezentuje się Regestr rzeczy ruchomych spisany po śmierci
Antoniego Ożgi przez jego małżonkę Różę z Rzeczyckich Ożdżynę, 1v. Kocową,
który przygotowała na mający się odbyć we Lwowie kompromis, a więc zapewne
sąd polubowny między spadkobiercami19. Obszerny spis obejmuje nie tylko ruchomości (srebra stołowe, srebra pajuckie i hajduckie, cynę, miedź, kulbaki i rzędy, czy
garderobę), „porcynelle” – czyli kilka tuzinów filiżanek, „kaftyer porcynellowy nowy
z sedesem cały, to jest imbryków z przykrywadełkami” siedem i tak popularne wówczas figurki porcelanowe do dekoracji kominka – ale i wyposażenie pałacu honiatyńskiego, znajdującej się przy nim kaplicy (obraz z ołtarza NMP Berdyczowskiej, lichtarze, puszki, ornaty i alby, a nawet „żelazo na opłatki”), skarbca, w którym złożono
przeróżne rzeczy – napierśnik z krucyfiksem, 3 armatki spiżowe na lawetach, żupan
pąsowy, namiot turecki z kotarą, portrety różnych osobistości, 27 ksiąg wielkich
i małych zamkniętych w gdańskim sepecie, a na koniec bryła mydła gdańskiego –
i piwnic. Odrębne kategorie stanowiły wykazy stajni i stadnin, obór, wozowni, spichlerzy i gumien, specyfikacja długów, a na koniec odnotowano dwa statki – nową
szkutę z pełnym wyposażeniem, która „pierwszy raz z Gdańska powróciła” oraz
dubas stary, co „znacznej reparacji potrzebuje”.
Spisujący inwentarze rzadko jednak trzymali się ścisłych kryteriów, zwykle
– zwłaszcza w przypadku regestrów pośmiertnych – notowali to, co znaleziono po
otwarciu skrzyń, szaf czy lamusa. Stąd, wśród uporządkowanych z pozoru przedmiotów, znajdujemy niespodziewanie drobiazgi zaskakujące i niecodzienne, budzące
zdziwienie i rujnujące nasze wyobrażenie o właścicielu opisanego majątku. Takim zaskakujący przedmiotem może być chociażby „kolebka i stół do powijania dzieci suknem zielonym obity” wymieniony w inwentarzu pośmiertnym Ożarowskiego wśród
rzędów końskich, zwierciadeł kryształowych i zegara „kuranty bijącego”20. Kolebki
można się było spodziewać raczej w kobiecym wyposażeniu, ale i w tym wypadku nie budziłaby zastrzeżeń, gdyż Ożarowski – w chwili śmierci mężczyzna ponad
pięćdziesięcioletni – miał nieletnie dzieci. Dlaczego jednak wśród końskich rzędów?
Podobny bałagan panuje w Regestrze skrzyń i szkatuł, jaki sporządzono po
śmierci Elżbiety z Rzewuskich Koniecpolskiej, wojewodziny sieradzkiej, zmarłej
w Równem 22 lipca 1722 r. Znaleziono wówczas m.in. sepecik biały, pończochę
z wstążkami i tasiemkami, szkatułkę z listami i drobiazgami, puzdro ze srebrem,
misy, talerze, lichtarze, kałamarz srebrny z pióreczkiem, skrzynkę cielęca ze skóry,
a w niej futra różne drobne, skrzynię z obrusami i chustami, kałamarzyk z pieczęRegestr klejnotów, sreber, sukien i innych rzeczy ruchomych przy elotacyi Jmć Pani Antoniny Ożdżanki,
starościanki romanowskiej za JW. Jmci Pana Dominika Cetnera, starostę stockiego w wyprawie z Domu
i Polski JW. Jmci Pana Antoniego z Ożóg Ożgi, starosty romanowskiego Ojca i Dobrodzieja oddanych
i przez JW. Jmci Pana Cetnera zaraz po weselu odebranych 21 July Anno Dm. 1765, BOss., rkps 3649/III, b.p.
19
Regestr rzeczy ruchomych post fata JW. Jmci Antoniego Ożgi ... spisany dnia 16 XII 1767 r., ibidem.
20
Spis inwentarzowy rzeczy ruchomych po śmierci Ożarowskiego Jerzego, oboźnego kor. sporządzony
przez żonę w Drugii 15 V 1741, CAH Lwów, fond 835, opis 1, spr. 2177, k. 6.
18
cią Koniecpolskiej, pieczęć z orłem, a ponadto konfitury i 4 głowy kandyzowanego
cukru, które najwyraźniej zabrała ze sobą w podróż do jednego z majątków nie spodziewając się śmierci21.
Nieco większy ład panuje wśród rzeczy spisanych po śmierci Teofili z Rzewuskich
Walewskiej (zm. 1722), starościny warckiej, która zmarła zaledwie w trzy lata po
ślubie22. Teofila otrzymała znaczny posag w wysokości 80 tys. złp. (60 tys. w gotowiźnie i 20 tys. w klejnotach), o czym wspomniano w intercyzie przedślubnej23.
Wnosząc z tego regestr obejmuje wyłącznie rzeczy, które starościna miała przy sobie w chwili śmierci w Demence. Zresztą autor spisu zaznaczył, że reszta majątku
ruchomego została przy jej mężu „w Polsce” – głównie bielizna, koronki, suknie,
chusty i srebra oraz stado koni, 47 klaczy i 3 koniki. W regestrze uwzględniono kilka
kategorii ruchomości – suknie z dodatkami (błękitna z galonem srebrnym i manto do
niej srebrne podbite błękitną kitajką, cytrynowa perska srebrna z galonem srebrnym
i manto z potrzebami srebrnymi, zielona gabinowa z galonem srebrnym, szagrynowa,
piwoniowa gabinowa z galonem złotym, spódnica różowa partyrowa bogata z galonem srebrnym i manto z potrzebami srebrnymi), następnie rzeczy będące wyposażeniem sypialni (pawilon kitajkowy, kołdra, poduszki atłasowe karmazynowe, piernat
wielki karmazynowy i firanki karmazynowe), części garderoby kobiecej – kornety,
negliże, angażanty i bluzgiery. Odrębną kategorię stanowiły srebra i klejnoty (np.
zausznice diamentowe, kolce diamentowe, 15 kop pereł kałakuckich, sznur korali na
szyję, wstęgi bogate oraz paski złote i srebrne), a także chusty, czyli bielizna – 14 koszul szwabskich i holenderskich, poszewki flamandzkie, 6 gotowalni i 10 fartuchów
szwabskich. Można sądzić, że regestr ten był tylko częścią inwentarza pośmiertnego,
jaki zamierzano sporządzić po śmierci zmarłej Teofili Walewskiej.
Niektóre przedmioty ujmowano w inwentarzach pośmiertnych nie tyle ze względu na ich wartość realną, co ich funkcję użytkową, związaną bezpośrednio z ich
byłym właścicielem. W regestrze Jerzego Marcina Ożarowskiego znajdujemy więc
w jednym szeregu pudełko na mydło, pudełko do cukru, dzbanuszki i flaszeczki
do herbaty, dzbanuszki do mleka i dzwonki paryskie, zwierciadła i lustra szklane
(do świec?). Z pewnością jako wyposażenie gotowalni występuje upowszechniające
się wśród elit – „naczynie potrzebne nocne srebrne intus złociste”, które podarował przed śmiercią kamerdynerowi czy też garnitur do komina żelazny. Wśród tych
przedmiotów wymienia się również „okulary w srebro oprawne z zakładką na skronie, drugie bez zakładki” – co mogłoby wskazywać, że oboźny koronny używał ich
do czytania. Żadnej wątpliwości co do tego, że ich właścicielem był Ożarowski nie
budzą również „dwa stoliki do grania kart suknem zielonym wybite”, wiadomo bowiem, że zmarły był nie lada hazardzistą i zostawił żonie ponad 70 tys. złp. długów
Regestr skrzyń i szkatuł, które w Równem były przy śmierci Elżbiety z Rzewuskich Koniecpolskiej,
która w Równem 22 July 1722 (zmarła), CAH Lwów, fond 181, opis 2, spr. 391, k. 3.
22
Regestr rzeczy pozostałych po zmarłej Imci Pani z Rzewuskich Teofili Walewskiej, starościny wartskiej, 14 januarii Anno Millesimo Septingentissimo Vigesimo Secundo w Demence, CAH Lwów, fond
181, opis 2, spr. 365, k. 11–13.
23
Intercyza przedślubna Teofili z Rzewuskich i Aleksandra Walewskiego, ibidem, k. 1–2.
21
karcianych24. Jednym z powodów, dla których żona zleciła sporządzenie inwentarza
była chęć sprzedaży ruchomości męża i pokrycia tychże długów. Z pewnością, aby
zatrzymać kilka własnych przedmiotów, odrębnie sporządziła regestr rzeczy, które
otrzymała od męża jako „moje własne i pod inwentarz nie podpadają”. Przeważają
wśród nich kobiece drobiazgi i pamiątki – jajko srebrne do serdecznej wódki „darowane”, kropielniczka mała srebrna, portrecik Salwatora w srebrnej oprawie, krzyżyk hebanowy w złoto oprawny, „puliares” czarny w złoto oprawny, instrument
„do robienia pasów z igłą srebrne do robienia węzełków” i niezbyt cenna biżuteria
– sprzączki diamentowe do trzewików, kilka pierścionków diamentowych, bransoletka diamentowa i zegarek szczerozłoty „jeszcze przed ślubem darowany, na wiązanie
mnie dany” z rubinami i łańcuszek złoty25.
Nieco odmienny charakter mają regestry zastawne czy dłużne, które po śmierci
właściciela nabierają cech inwentarzy pośmiertnych i służą zwykle wycenie przedmiotów i ich spieniężeniu z przeznaczeniem na pokrycie długów czy zastawów.
Wyraźny cel spieniężenia przedmiotów spisanych w regestrze Teresy z Woynów
Poniatowskiej, miecznikowej litewskiej, przyświecał układającemu go urzędnikowi. Dysponujemy dwoma niemal identycznymi regestrami rzeczy miecznikowej,
sporządzonymi w ciągu dwóch lat. Pierwszy z nich, spisany w 1707 r. to Regestr
rzeczy zastawionych, składający się z 16 pozycji wycenionych na 876 talarów bitych26. Drugi to Regestr rzeczy ś. pamięci Im Pani Poniatowskiej do sprzedania,
który składa się z 20 mobiliów wycenionych na 4130 talarów27. Interesujący jest
fakt znacznego podniesienia cen niektórych przedmiotów, co może być spowodowane nie tyle gwałtownym wzrostem ich wartości, co nieuczciwością sporządzającego
regestr lichwiarza, który biorąc przedmioty pod zastaw gotówki, oszukał potrzebującą, rozrzutną i stale zadłużoną Poniatowską. Podczas gdy w pierwszym regestrze
cztery bryty (bele) obicia perskiego wyceniono na 341 talarów, to w drugim ich cena
wzrosła do 600 talarów, za 12 talerzy srebrnych miecznikowa otrzymała 135 talarów
zgodnie z pierwszym spisem, zaś w drugim lichwiarz żądał 220 talarów, kołdra perska i szlafrok w kwiaty srebrny zmieniły wartość odpowiednio z 60 na 100 talarów.
Cena pozostałych przedmiotów wzrosła średnio o 10–20 talarów. Tak więc regestr
mógł pełnić jeszcze jedną istotną funkcję – był świadectwem kłopotów finansowych,
nieraz znacznych, polskiej magnaterii, żyjącej często ponad stan i zwyczajnie przejadającej majątek zgromadzony przez przodków.
Inwentarze szlacheckie stanowią ważne i ciekawe źródło historyczne, choć –
w przeciwieństwie do inwentarzy mieszczańskich – nie cieszą się zbytnią popularnością wśród badaczy. Rozproszone w rozmaitych archiwach rodzinnych warte są
głębszej analizy.
Spis inwentarzowy rzeczy ruchomych po śmierci Ożarowskiego Jerzego, oboźnego kor. sporządzony
przez żonę w Drugii 15 V 1741, CAH Lwów, fond 835, opis 1, spr. 2177, k. 3, k. 1–8; zob. też testament
Jerzego Marcina Ożarowskiego, ibidem, k. 11–18.
25
Ibidem, k. 3.
26
Regestr rzeczy zastawionych przez Teresę z Woynów Poniatowską w 1707, Biblioteka PAN i PAU
w Krakowie, rkps 5881, k. 33.
27
Regestr rzeczy ś. pamięci IM Pani Poniatowskiej do przedania, ibidem, k. 36.
24
Folia 28
Barbara Obtułowicz
Trudności materialne
ubogiej wdowy
na progu epoki kapitalistycznej
w Hiszpanii
W porównaniu do Anglii, Francji i Niemiec Hiszpania późno, bo dopiero w drugiej połowie XIX wieku, weszła na drogę rozwoju kapitalistycznego. Sprzyjało to
dłuższemu niż w tych krajach utrzymywaniu się przeżytków feudalnych w strukturze ekonomicznej, społecznej, w obyczajach, w życiu codziennym i w mentalności.
Również model rodziny, zwłaszcza w wyższych warstwach, pozostawał niezmienny.
W kręgach arystokracji, mieszczaństwa i tworzącej się burżuazji panowały mocno
zakorzenione stosunki patriarchalne. Arystokracja, której pomimo wyniszczających
wojen, likwidacji systemu senioralnego i szeregu innych reform zmierzających do
przebudowy w nowym duchu hiszpańskiej gospodarki udało się utrzymać majątki
ziemskie, zarządzała nimi w tradycyjny sposób przy pomocy urzędników i służących. Wspólnie z medykami, chirurgami, prawnikami, archiwistami, guwernerami
byli oni uważani za członków tej samej rodziny, do której należał ich patron (patronka1), czyli właściciel majątku. Taka sytuacja pociągała za sobą konsekwencje praktyczne w postaci wzajemnych zobowiązań i obustronnej wierności. Personel miał
być posłuszny wobec swego pana, zaś ten winien zapewnić mu godziwe wynagrodzenie i utrzymanie. Patron troszczył się nie tylko o tych, którzy pracowali na rzecz
dworu, ale o ich rodziny. Łożył pieniądze na kształcenie dzieci służących i oficjalistów, pokrywał koszty leczenia, z okazji Świąt Bożego Narodzenia, Nowego Roku,
Wielkanocy oraz prywatnych uroczystości (chrzty, wesela) obdarowywał prezentaW epoce feudalnej, a także w dobie transformacji, rolę administratorek pełniły kobiety. Zazwyczaj były
to wdowy lub te mężatki, których mężowie nie mogli zajmować się zarządem majątków z powodu obowiązków wynikających z pełnienia wysokich urzędów w państwie lub pracy w dyplomacji. O jednej
z nich, Rosie Marii de las Nieves de Castro y Centurión, hrabinie de Lemos, pisze I. Atienza Hernández,
De lo imaginario a lo real: la mujer como señora/gobermadora de estados y vasallos en la España del
siglo XVIII, [w:] Historia de las mujeres en Occidente, bajo la dirección de G. Duby y M. Perrot, t. III,
Del Renacimiento a la Edad Moderna, Madrid 1992, s. 635–652. Pisząc o właścicielach majątków (patronach) mamy na myśli zarówno kobiety, jak i mężczyzn.
1
Trudności materialne ubogiej wdowy na progu epoki... 175
mi. Kiedy córka któregoś ze służących wychodziła za mąż, dokładał się do posagu
lub wręcz sam go fundował, jeżeli rodziców dziewczyny nie było na to stać. W wypadku śmierci współmałżonka, ojca lub innego żywiciela rodziny, udzielał wsparcia
finansowego wdowom i sierotom. Przetrwanie zjawiska patronatu w okresie upadku
ancien régime’u należy tłumaczyć m.in. silnym poczuciem moralnej odpowiedzialności za los członków dużej rodziny, której arystokrata(tka) był ojcem (matką). Nie
bez znaczenia były również pobudki religijne i przywiązanie do tradycji2.
Największej pomocy udzielano wdowom. W dobie transformacji, podobnie jak
w epoce feudalnej, za utrzymanie kobiety zamężnej odpowiedzialny był mąż, za
pannę najbliższa rodzina, a ściślej męscy jej przedstawiciele, czyli ojciec lub brat,
czasem krewni. Kiedy umierał mąż, zamożne i średnio zamożne wdowy korzystały
z posagu oraz z pozostałych dóbr wnoszonych do małżeństwa, pod warunkiem, że
takowe posiadały (arras, donaciones, bienes parafernales). Wdowy z elity i górnych
warstw średnich egzystowały dzięki własnemu majątkowi, wspartemu częścią majątku męża3. W znacznie gorszej sytuacji znajdowały się ubogie wdowy, zwłaszcza
z małymi dziećmi, a takie właśnie najbardziej nas interesują, ponieważ o jednej
z nich traktuje publikowana poniżej korespondencja. Rozwiązania szukały w ponownym wyjściu za mąż, staraniu się o zapomogę od państwa, jeżeli istniały ku
temu podstawy (gdy mąż był na posadzie państwowej – służba wojskowa, urzędnicy
etc.), instytucji charytatywnych lub podejmowały działalność przynoszącą dochód.
To ostatnie wybierały najrzadziej, w sytuacjach skrajnych, jako że w kobieta pracująca poza domem była źle postrzegana4. Na przestrzeni XIX wieku liczba wdów,
których mężowie nie zabezpieczyli materialnie, a które nie posiadały własnych
źródeł dochodów, wykształcenia ani przygotowania do podjęcia pracy zarobkowej, sukcesywnie wzrastała. Zjawisko to dobrze ilustrują podania wdów, kierowane
w latach trzydziestych i czterdziestych XIX wieku do matki królowej Izabeli II,
Marii Krystyny. Wynika z nich, że największą grupę występujących o pomoc stanowiły byłe żony wojskowych poległych w walkach ze zwolennikami brata króla
Ferdynanda VII, don Carlosa (karlistami). Powołując się na zasługi swych mężów
prosiły o wsparcie materialne. W uzasadnieniu przedstawiały swą sytuację materialną i zdrowotną, nie mniej skomplikowaną od tej, jaką miała autorka poniższych
listów5. Wdowy z dóbr arystokratycznych i szlacheckich mogły dodatkowo liczyć
O systemie patronatu oraz o funkcjonowaniu rozległych majątków arystokratycznych pisze szczegółowo
I. Atienza Hernández, Aristocracía, poder y riqueza en la España moderna. La casa de Osuna, siglos
XV–XIX, Madrid 1987; idem i R. Mata Olmo, La quiebra de la Casa de Osuna, „Moneda y Crédito”,
III, 1986, s. 71–95.
3
O sytuacji ekonomicznej kobiet hiszpańskich w świetle ówczesnego prawa zob. I. Pérez Molina, Las
mujeres ante la ley en la Cataluña moderna, Granada 1997.
4
Taki pogląd przetrwał w drugiej połowie XIX w., kiedy nadal uparcie wyznawano zasadę, że praca
zawodowa kobiet poniża je (M.D. Lobato Villena, M. Pisonero García, Rechazo y obligatoriedad del
trabajo de la mujer en <el norte de Castilla> del siglo XIX, [w:] Actas de las cuatras jornadas de investigación interdisciplinaria. Ordenamiento jurídico y realidad social de las mujeres. Siglos XVI a XX,
Madrid 1986, s. 267.)
2
5
Archivo Histórico Nacional, Sección Diversos. Títulos y Familias, legajos: 3368, 3377, 3384, 3387, 3388.
na pomoc swych opiekunów. Jednak na progu epoki kapitalistycznej możliwości
finansowe patronów przybierały coraz bardziej ograniczone rozmiary i nie zawsze
mogli oni spełnić oczekiwania wszystkich zabiegających o wsparcie. Część właścicieli rozległych majątków ziemskich, nawet wśród najznamienitszych rodów arystokratycznych Hiszpanii (Medinaceli, Lemos, Aytona, Osuna, Benavente, Gandía),
stopniowo zaczynała odchodzić od tradycji patronatu. W ramach wprowadzanych
oszczędności znosili pensje, obniżali gaże, zwalniali medyków, farmaceutów, pozbawiając domowników lekarstw i darmowej opieki lekarskiej6.
Tak więc, omawiany w niniejszym artykule przypadek wdowy, kobiety prostej,
nie wykształconej, ale ambitnej i niezmordowanej w dążeniach do poprawy losu
swojego i swoich dzieci, nie należał do wyjątków. W podobny sposób jak ona próbowało rozwiązywać trudności materialne wiele samotnych kobiet. Zachowała się
spora ilość dokumentów archiwalnych końca XVIII i pierwszej połowy XIX wieku
w formie solicitudes (petycji) ze strony wdów lub panien pozostających bez środków do życia. Odnajdujemy je w zbiorach Archivo Histórico Nacional w Madrycie7,
Archivo General de la Fundación casa Ducal de Medinaceli w Sewilli8 i Archivo
Regional de la Comunidad de Madrid9. Kobiety zabiegające o pomoc finansową
u zamożnych przedstawicieli rodzin arystokratycznych pochodziły z różnych warstw
społecznych, niekoniecznie tych najniższych. W pierwszej połowie XIX wieku,
w związku z przemianami społeczno-ekonomiczno-ustrojowymi, w Hiszpanii wzrastała liczba rodzin o bogatych tradycjach i wysokim statusie społecznym, lecz zubożałych, szybko tracących majątki i władzę. Do tego dochodziły niepokoje wewnętrzne wywołane rywalizacją pomiędzy absolutystami i liberałami oraz wojny
karlistowskie. Nie zawsze pamięta się, że ofiarami tych zjawisk i wydarzeń, obok
mężczyzn, były także kobiety.
O wdowach-matkach, niezamożnych lub wręcz biednych, ale kochających swe
dzieci, a przy tym często zaradnych, sprytnych i wytrwałych, które dążyły do zapewnienia im lepszej przyszłości, wiążąc z tym nadzieje na poprawę własnej kondycji finansowej, pisali hiszpańscy przedstawiciele Oświecenia i Romantyzmu. Informacje
o nich znajdziemy w prasie, rozmaitych dyskursach i diariuszach podróżników zagranicznych. Wystarczy wspomnieć o doni Urszuli, z dziennika podróży Antonio
Ponza, posuniętej w latach wdowie, matce dwóch dziewcząt, które za wszelką cenę
chciała wydać za bogatych mężczyzn10. Taki sam cel postawiły sobie, utrzymujące
się ze skromnej pensji po mężu, donia Mónica Mendieta z opowiadania Cecylii Böhl
de Faber, Una en otra11 oraz donia Policarpa przedstawiona przez Gertrudis Gómez
de Avellaneda w noweli El milionario y la maleta12. Wzruszające wręcz połączenie
Ch. Chacón Jimenez, Familia, grupos sociales y mujer en España (s. XV–XIX), Murcia 1991, s. 43–45.
Sección Diversos. Títulos y Familias, legajos: 3368, 3377, 3384, 3387, 3388 y otros.
8
Sección Ducado de Santisteban, legajo 39–2.
9
Fondo Condado de Chinchón y Marquesado de Valmediano, legajo 13342.
10
A. Ponz, Viaje de un curioso por Madrid, Madrid 1807, jornada I, p. 96–108.
11
F. Caballero, Obras completas de Fernán Caballero. Una en otra, Madrid 1856.
12
G. Gómez de Avellaneda, El milionario y la maleta, Biblioteca de Autores Españoles, t. CCLXXVII,
Marid 1981, p. 43–67.
6
7
biedy i miłości matki do syna odnajdujemy w utworze C. Böhl de Faber La viuda
del cesante13.
Prezentowana tu korespondencja jest przechowywana w Archivo Regional
de la Comunidad de Madrid, w zespole Condado de Chinchón y Marquesado de
Valmediano, legajo 13328. Stanowią ją listy autorstwa Anny Marii Baltar de Gorbea,
kierowane do hrabiostwa de Chinchón14 i do zatrudnionych w ich dobrach urzędników, pełniących rolę pośredników: Don José Martineza de San Martína, Santos
Colomy i Francisco Lupianiego. Listy są napisane pismem starannym, czytelnym
i jednorodnym na kartkach formatu A-4. Najprawdopodobniej nie jest to własnoręczne pismo nadawczyni, która tylko dyktowała stosowną treść osobie zaprawionej
w pisaniu. Tezę tę umacnia informacja umieszczona przez autorkę w liście z dnia
6 lipca 1832 r., z której dowiadujemy się o jej cierta cortedad. Słowo cortedad
(ograniczenie umysłowe, bojaźliwość) ma kilka znaczeń, ale z kontekstu w jakim
zostało umieszczone wynika, że wdowie szło o wyrażenie nieśmiałości wobec jednego z pośredników a zarazem kompleksu niższości, wynikających nie tylko z jej
sytuacji materialnej, ale także z braku wykształcenia. Ponadto w tym samym zbiorze
dokumentów i pod tą samą sygnaturą odnajdujemy inne, sporządzone identycznym
pismem, zapewne należącym do skryby hrabiostwa de Chinchón. Korespondencja
zwrotna znajduje się na tych samych kartkach co listy, w formie krótkich dopisków,
przez wzgląd na stan rękopisu, nie zawsze łatwych do odczytania.
O Annie Marii Baltar de Gorbea wiemy tylko tyle ile sama podała o sobie oraz to
co odnotowała anonimowa osoba na obwolucie spinającej plik listów. Z tych skromnych danych wynika, że była wdową z dwojgiem dorastających synów. Pochodziła
z miasta Badajoz. W Madrycie przez trzydzieści lat pełniła służbę na dworze hrabiny-matki15 (nie podaje w jakim charakterze), która trzymała do chrztu jej synów.
Zważywszy na to, że: 1) listy powstały w latach trzydziestych, 2) wcześniej Anna
odbyła trzydziestoletnią służbę, 3) zmarła w 1865 r., mamy podstawy, aby sądzić,
że w okresie, kiedy powstawała badana korespondencja, Anna należała do kobiet
w średnim wieku. Jej mężem był, znany nam jedynie z imienia i nazwiska, Don
Andrés Antonio de Gorbea. Po jego śmierci praktycznie została bez środków do życia. Swego czasu, matka hrabiny de Chinchón przyznała wdowie dożywotnią rentę
w wysokości czterdzieści realów dziennie. Kiedy hrabina zmarła, jej następcy, hrabiostwo de Chinchón, zawiesili wypłatę renty, dając w zamian zaledwie trzydzieści
duros miesięcznej zapomogi. Stąd co pewien okres zwracała się do nich z prośbą o doraźne wsparcie finansowe udzielane „a cuenta de sus caidos”. Dosłowne
F. Caballero, La viuda del cesante, Biblioteca de Autores Españoles, t. V, Madrid 1961, p. 9–17.
Chodzi o Carlotę Luisę de Godoy y Borbón, córkę Manuela Godoya, premiera Hiszpanii w latach 1792–1808 (szerzej na temat Godoya jako polityka i osoby prywatnej zob.: B. Obtułowicz, Książę Pokoju księciem wojny. Polityka Manuela Godoya wobec Francji w latach 1792–1808, Kraków 1999 oraz najnowszą
bibliografię tejże postaci pióra E. la Parra López, Manuel Godoy. La aventura del poder, Barcelona 2002)
i jej męża, Camilo de Ruspoli.
15
Chodzi o matkę Carloty de Godoy, żonę Manuela Godoya, Marię Teresę de Vallabriga, zmarłą w 1828
roku.
13
14
tłumaczenie zacytowanego zwrotu brzmi: ”na poczet jej zaległości”. O jakie więc
„zaległości” chodzi? Z kontekstu analizowanej korespondencji należy wnioskować,
że hrabina-matka poczyniła w testamencie legat (zapis) pieniężny na rzecz Anny.
Wdowa bowiem nie prosi o pożyczkę, ani o jałmużnę, lecz o coś, co się jej prawnie
należy. W liście z dnia 21 czerwca 1831 r. pisze, że hrabiostwo opierało się szybkiemu wyasygnowaniu kwoty, o jaką zabiegała. W takich okolicznościach postanowiła poczekać i odebrać pieniądze w normalnym terminie, wraz z pozostałymi
legatariuszami („cobrar cuando los demas legatarios”). Potwierdza to nasze przypuszczenie, że wdowa była legatariuszką. Szukanie pomocy u hrabiostwa wdowa
uzasadniała nieuczciwością pożyczkodawców, pobierających odsetki w wysokości
60%. Zaciągnięte tą drogą kredyty musiała spłacać w terminach określonych przez
wierzycieli, którzy natrętnie upominali się o należne im kwoty, co zrozpaczoną wdowę przyprawiało o rozstrój nerwowy. Poza nieliczną biżuterią nie miała nic, co mogłaby sprzedać z zamiarem szybkiego uregulowania długów. Błagania o pomoc kierowała do hrabiego i hrabiny albo korzystała z pośrednictwa wspomnianych powyżej
urzędników. W celu poruszenia serca adresatów listów rysowała przed nimi wręcz
tragiczną sytuację, w jakiej się znajdowała z powodu braku pieniędzy. Zapewniała
przy tym o autentyczności swych relacji:
Taka jest moja sytuacja, panie, nic nie wyolbrzymiona; jestem wrogiem udawania, i gdybym miała sposób na utrzymanie się nie niepokoiłabym Waszej Ekscelencji w takich
drobiazgach, lecz w ten sposób nie mogę egzystować. (Esta es mi situación, señor, nada
exagerada; soy enemiga de ficciones, y ha tener modo de sostenerme no incomodaría
a V.E. en lo más mínimo, pero no puedo subsistir de este modo) (24 października 1830 r.).
Przekonywała, że 30 duros miesięcznie żadną miarą nie wystarcza na zaspokojenie nawet elementarnych potrzeb: jedzenia, ubrania, obuwia. Na domiar złego,
trzyosobową rodzinę nieustannie trapiły choroby, co pociągało za sobą konieczność
przeznaczania dodatkowych kwot na lekarzy i lekarstwa.
W świetle korespondencji Anna występuje głównie w roli matki, która sama
wychowywała dzieci i temu wątkowi pragniemy poświęcić kilka refleksji. Za najważniejszy cel swych działań samotna matka uznała zapewnienie synom godnych
warunków życia, szczęśliwego dzieciństwa i młodości. Obok matczynej troskliwości
miała sporą dozę ambicji, ponieważ, nie zważając na skromne środki materialne,
pragnęła dać synom solidne wykształcenie. W tym miejscu warto postawić pytanie,
skąd u prostej kobiety wystąpiło tak silne dążenie do partycypowania w czymś, co
w ówczesnych czasach stanowiło przywilej członków rodzin dobrze sytuowanych?
Odpowiedzi należy szukać m.in. w liście z 28 lutego 1831 r. Dowiadujemy się z niego, że przed śmiercią hrabina-matka namawiała ją do zadbania o kształcenie swych
dzieci (chrześniaków hrabiny). Przede wszystkim właśnie na ten cel wyasygnowała dla niej kwotę 40 realów dziennie. Do życzenia chlebodawczyni Anna musiała
przywiązywać duże znaczenie, skoro wręcz zacytowała jej słowa wypowiedziane na
temat edukacji i podkreśliła je piórem. Spontaniczna reakcja kobiety na wiadomość
o intencji hrabiny, wywołująca potok gorących łez radości, zdaje się wskazywać,
że już wcześniej dostrzegała ona znaczenie oświaty, zaś uzyskane pieniądze miały
tylko umożliwić realizację jej dotychczasowych pragnień o posłaniu dzieci do szkół.
Weźmy pod uwagę, że szło o chłopców, których edukacja była wtedy zdecydowanie bardziej doceniana i dostępna niż w przypadku dziewcząt. Matka wierzyła, że
w przyszłości, dzięki posiadaniu wykształcenia jej synowie będą mieli łatwiejszy
start w dorosłe życie i zdobędą dobrze płatną pracę, co z kolei uchroni ją samą oraz
jej dzieci przed nędzą (15 października 1837 r.).
Inny dowód na to, że wdowa Anna należała do matek autentycznie kochających
swe dzieci to upór, konsekwencja w działaniu i przekonanie o słuszności sprawy,
o jaką walczyła, czyli o pieniądze. Wszelkie zabiegi w tym kierunku zazwyczaj uzasadniała miłością do synów, stawiając siebie na drugim planie (28 lutego 1831 r.).
Skrajnie minimalizowała swe potrzeby. Usiłując zaoszczędzić na czym się dało,
używała pożyczonego łóżka i liczyła się z koniecznością spania na podłodze. Dla
synów gotowa była do wszelkich poświęceń. Z trudem, ale dzielnie przełamywała
skrępowanie, z jakim przystępowała do składania próśb wobec adresatów swych listów: „Konieczność zmusza mnie do przedsiębrania kroków tak sprzecznych z moim
charakterem, i ponadto dwóch synów, którymi Matka nie może się nie interesować”.
(„La necesidad me obliga a dar pasos tan repugnantes a mi caracter, y ademas dos
hijos de los cuales jamás puede una Madre desentenderse”), czytamy w liście z 28
lutego 1831 r. Wielokrotnie przepraszała, że zakłóca ich spokój, że się naprzykrza,
nadużywając cierpliwości i absorbując swymi zmartwieniami. Z drugiej strony,
w gronie osób oczekujących od patronów wsparcia finansowego uważała się za
szczególnie uprawnioną. Postawę taką należy tłumaczyć m.in. wspomnianymi powyżej bliskimi związkami, jakie ją łączyły z domem i rodziną hrabiostwa de Chinchón
oraz wyjątkowo, jak oceniała, dramatyczną sytuacją materialną. „Wszyscy prosimy
z jednakową słusznością? lecz kto z tak wielkiej konieczności? („Todos pedimos con
igual justicia? pero quien con tanta necesidad?”), pytała w liście do Santos Colomy
i Francisco Lupianiego. Po otrzymaniu wiadomości o przyznaniu połowy proszonej sumy, czyli jednego tysiąca realów, zamiast dwóch tysięcy, nie ukrywała rozczarowania, tak jakby uważała, że to o co zabiega, zwyczajnie się jej należy. „Nie
oczekiwałam podobnej odpowiedzi na przedstawienie mojej nędzy (cierpień)” („No
esperaba semejante respuesta a la exposición de mis trabajos”), pisała rozgoryczona.
Usiłowała zarazem dociec przyczyn nagłej zmiany w postępowaniu swych dobrodziejów. Zastanawiała się, czy tkwiła ona w złej woli hrabiostwa, czy raczej w ich
zmęczeniu jej nieustannymi petycjami.
Łatwo zauważyć, że wdowa była matką zaradną, potrafiącą szukać rozwiązań
w trudnych okolicznościach. Kiedy hrabiostwo zadecydowało o przesłaniu jej nie
dwóch lecz jednego tysiąca realów, a wtedy pilnie potrzebowała pieniędzy na spłatę
części długu wierzycielom, odebrała tę sumę, zaś resztę zdobyła z innego źródła – nie
ujawniając z jakiego (21 czerwca 1831 r.). Sześć lat później (15 października 1837 r.)
nie miała za co kupić dzieciom chleba i pod znakiem zapytania stanęła kontynuacja kształcenia starszego syna na studiach w Kolegium Inżynierów. Zmartwiona,
ubolewała szczególnie nad tym ostatnim, jako że pomyślne ukończenie Kolegium
rokowało prestiżową i dobrze płatną karierę wojskową: „boli mnie to tak samo, jak
brak środków na utrzymanie” („esto me duele tanto como la falta de subsistencia”)
– zwierzała się Santos Colomie i Francisco Lupianiemu 15 października 1837 r. Nie
mając pewności, czy zdoła uzyskać na czas nową zapomogę, wystąpiła z własnym
projektem rozwiązań tymczasowych. Prosiła mianowicie, aby w drodze wyjątku połowę należnej jej pensji rozłożono na wypłacane co miesiąc raty. Jednocześnie była
realistką i zabezpieczała się na wypadek koniecznością przerwania na rok nauki syna
i osiedlenia się poza Madrytem, ponieważ w stolicy panowała drożyzna. Wolała jednak uniknąć takiej sytuacji i nakłaniała pośredników hrabiostwa de Chinchón do
zorganizowania dla całej trójki taniego lub darmowego mieszkania w Madrycie.
Autorka badanej korespondencji podkreślała wdzięczność za otrzymywane łaski
i uczyła wdzięczności oraz pokory synów. Pod tym względem interesujący jest list
z 22 października 1837 r. Dziękowała w nim za nową zapomogę i zapewniała, że
czuje się zobowiązana. Proponowała, aby jej syn osobiście odbierał pieniądze na
dworze w dniach wyznaczonych przez pełnomocników hrabiostwa, zamiast fatygować służących. Ten najkrótszy i bodajże najbardziej optymistyczny spośród analizowanych listów, dawał złudzenie osiągnięcia przez strapioną matkę przynajmniej czasowej stabilizacji finansowej. Niestety, zaledwie cztery dni potem donosiła o niemocy
w nogach, o zbliżającej się zimie, związanych z nią wydatkach. Ponownie błagała o dwa
tysiące realów, zasłaniając się głównie względami humanitarnymi i dobrem dzieci.
Z zachowanych listów wynika, że na przestrzeni ośmiu lat (1830–1837) wdowa
zabiegała pięć razy o dwa tysiące realów, jeden o dwa lub trzy tysiące i jeden raz
o sumę większą od tej kwoty, ale bliżej nie sprecyzowaną. Zawsze była wysłuchiwana. Tylko jeden raz, jak wiemy, hrabiostwo dało jej połowę z tego co chciała, czyli
z dwóch tysięcy realów, ale po interwencji zainteresowanej wyasygnowali aż cztery
tysiące. Generalnie można przypuszczać, że drogą pisemnych petycji uzyskała co
najmniej szesnaście–siedemnaście tysięcy realów. Są to tylko dane udokumentowane
w prezentowanych źródłach. Z całą pewnością prosiła częściej i nie tylko pisemnie,
ale ustnie. O odwiedzinach u hrabiny, podczas których przedstawiła jej swe położenie oraz uzyskała pozwolenie na załatwianie spraw finansowych za pośrednictwem
José Martineza de San Martina, nadmieniła w listach z 28 lutego 1831 i 6 lipca
1832 r. O planowanej wizycie u hrabiny dowiadujemy się z listu z 26 października
1837 r., ale nie doszła ona do skutku z powodu niespodziewanej choroby nóg umawiającej się. Wdowa chciała rozmówić się osobiście również z José Martinezem
de San Martinem, ale nie uczyniła tego z powodu rzekomej nieśmiałości. Zapewne
nie poniechała składania próśb w latach 1833–1836, z którego to okresu nie mamy
żadnych danych, a trudno sądzić, aby nagle jej położenie uległo poprawie na tyle, że
potrafiła się usamodzielnić finansowo.
Nie znamy także finału sprawy, ponieważ korespondencja urywa się na dacie
26 października 1837 r. Na obwolucie listów znajdujemy wzmiankę o dacie śmierci
Anny oraz że mieszkała ona w Madrycie na ulicy Segovia. Jeśli przyjmiemy, że
było to jej stałe miejsce zamieszkania od czasu zakończenia służby na dworze matki
hrabiny de Chinchón, to można przypuszczać, że w 1837 r. uzyskała odpowiednie
wsparcie finansowe od swych patronów, dzięki czemu nie musiała wyjeżdżać poza
stolicę do miejscowości Boadilla i jej syn nie przerwał studiów. Jednak również
i tym razem są to jedynie domysły pozbawione konkretnych dowodów. Wreszcie,
z powodu szczupłej bazy źródłowej nie wiemy jak ułożyły się losy jej ukochanych
dzieci, z którymi wiązała nadzieję na zakończenie kłopotów finansowych i czy udało się jej wreszcie uwolnić się od biedy i żyć we względnym dostatku. Nieustanna
żebranina o pieniądze niezbędne do utrzymania rodziny, zapewnienia dzieciom minimum egzystencji i wykształcenia oraz do spłaty zaciągniętych długów, sprawia
wrażenie, jakby sprawa miała się ciągnąć w nieskończoność.
Archivo Regional de la Comunidad de Madrid, fondo Condado de Chinchón y Marquesado
de Valmediano, legajo 13328.
Ana María Baltar de Gorbea a conde de Chinchón, Madrid, 24 de octubre de 1830.
Exmo Sór [Excelentísimo Señor]
La necesidad me obliga a molestar a V.E. [Usted] manifestandole mi critica
situacion: Me es imposible subsistir con la treinta duros mensuales que VV.EE.
[Ustedes] me han señalado: para la materialidad del alimento efectivamente tendria
bastante; pero Sór., no todo se reduce a esto; tengo que educar mis hijos, vestirlos,
calzarlos y ademas acudir a las enfermedades que nos suelen asaltár. Llevamos cerca
de un mes que mi niño y yo sufrimos, ha sido indispensable llamar a el médico
y pagarle, como igualmente las medicinas; de esto resulta que me veo sin un cuarto
para nuestra manutencion hasta el fin del trimestre que vence con el año.
Ademas, tengo desnudos á mis hijos, va a entrar un invierno y me precisa vestirlos
pues la ropa se nos acaba y no tengo medios para reponerla de ningun modo.
Estoy empeñada, mis pocas alhajas en prendas de una deuda, los acreedores
me acometen los acallo por algun tiempo con esperanza de pagarles en cuanto
tenga corriente mi vitalicio pero se cansan de esperar. Duermo en camas prestadas,
y tiemblo el dia en que le hagan falta a la persona que me hace el favor, y me quede
en el triste suelo.
Esta es mi situacion, Sór. nada exagerada; soy enemiga de ficciones, y ha tener
modo de sostenerme no incomodaria á V.E. en lo mas mínimo, pero no puedo
subsistir de este modo.
Suplico a V.E. que penetrado de las razones que llevo expuestas, se sirva pensar
el modo de mejorar mi suerte y la de mis hijos para que pueda vivir sin molestar su
atencion á cada momento; y entretanto espero de su bondad para conmigo se digne
darme á cuenta de mis caidos siquiera dos mil reales para poder subsistir en los meses
de noviembre y diciembre y hacer alguna poca ropa de abrigo á mis pobres niños.
Perdone V.E. tanta molestia, y creo se penetrara de mi triste situacion y no me
olvidará! reclamo para esto el influjo de mi Sra. [Señora] la Condesa á cuyos pies
suplico á V.E. me ofrezca.
Ana María Baltar de Gorbea
[respuesta]
Estimado amigo, por lo mucho que interezca Ana María a Carlota deseo que se le
den a cuenta de sus caidos los dos mil reales que necesita.
su amigo
Paganse estos dos mil reales
Anna Maria Baltar de Gorbea do hrabiego de Chinchón, Madryt, 24 października
1830.
Najjaśniejszy Panie
Konieczność zmusza mnie do niepokojenia Pana przedstawianiem mojej
krytycznej sytuacji. Jest niemożliwe, abym się utrzymała przy życiu za trzydzieści
duros na miesiąc, jakie Państwo mi wyznaczyliście. Na samą tylko żywność, istotnie
miałabym wystarczająco, ale Panie, nie wszystko ogranicza się do tego. Muszę
wykształcić moich synów, ubrać ich, obuć i ponadto odpowiedzieć na choroby, jakie
nas mają zwyczaj atakować. Jest już miesiąc odkąd moje dziecko i ja cierpimy. Było
nieodzowne zawołać medyka i opłacić go, podobnie jak lekarstwa. W rezultacie
tego, do końca trimestru, wraz z którym kończy się rok, widzę się bez grosza na
nasze utrzymanie.
Ponadto moich synów mam nagich. Przyjdzie zima i bezwzględnie powinnam
ich odziać, ponieważ ubranie się nam już kończy i w żaden sposób nie mam środków
na jego reperację.
Jestem zadłużona. Moje nieliczne klejnoty w zastawie za dług, wierzyciele
atakują mnie, uspokajam ich na pewien czas, w nadziei na spłatę, jak tylko będę
miała gotówkę z dożywotniej renty, ale niecierpliwią się. Sypiam na pożyczonych
łóżkach i drżę [na myśl] o dniu kiedy zabraknie osoby robiącej mi tę grzeczność
i zostanę na nędznej podłodze.
Taka jest moja sytuacja, Panie, nic nie wyolbrzymiona. Jestem wrogiem
udawania i gdybym miała sposób na utrzymanie się nie niepokoiłabym Pana
w takich drobiazgach, lecz w ten sposób nie mogę egzystować.
Błagam Pana, aby rozpatrując racje, które przedstawiam, raczył obmyśleć
sposób polepszenia mojego losu i losu moich dzieci, abym mogła żyć bez ciągłego
zaprzątania pańskiej uwagi. Tymczasem oczekuję na pańską dobroć wobec mnie i że
będzie Pan łaskaw udzielić mi przynajmniej dwa tysiące realów wpisanych na poczet
moich zaległości, abym mogła przetrwać w miesiącach listopadzie oraz grudniu
i sprawić płaszcze dla moich biednych dzieci.
Proszę wybaczyć za tyle kłopotu. Wierzę, że zrozumie Pan moją smutną sytuację
i nie zapomni o mnie! Liczę w tej sprawie na łaskawość mojej Pani Hrabiny, prosząc
o polecenie mnie Jej względom.
Anna Maria Baltar de Gorbea
[odpowiedź w formie dopisku na cytowanym wyżej liście]
Szanowny przyjacielu, przez wzgląd na to, że Carlocie [tj. hrabinie de Chinchón,
córce Manuela Godoya, żonie Camilo de Ruspoli], bardzo zależy na osobie Anny
Marii, pragnę, aby wydano, na poczet jej zaległości, dwa tysiące realów, których
potrzebuje.
pański przyjaciel
Proszę wypłacić te dwa tysiące realów
Ana María Baltar de Gorbea a Condesa de Chinchón, Madrid, 28 de febrero de
1831.
Exma Sra [Señora]
No tengo voces suficientes conque manifestar á V.E. lo doloroso que me es
molestar su atención con suplicas que deben desagradarla. Pero Sra. la nesecidad me
obliga á dar pasos tan repugnantes a mi caracter, y ademas dos hijos de los cuales
jamas puede una Madre desentenderse.
La última vez que me tube el honor de ofrecer mis respetos á V.E. personalmente
la indiqué mi situacion y pedi su proteccion para el pronto despacho de mis
negocios, principalmente por el bien de los ahijados de su difunta Madre y nunca
bien ponderada bienechora mia: No dudo de que V.E. lo habrá hecho, y tengo una
esperanza de que por su mediacion é de ser pronto despachada; pues de lo contrario
me precisa decir á V.E. me es imposible subsistir con los treinta duros mensuales.
Manutención, educación de los niños, vestirnos, asearnos y ademas los estraordinarios
que sobrebienen de enfermededades, muy continuamente, y otras cosas atrasadas de
que ya hablé á V.E.; Todo esto Sra. no me es posible sufragarle con solo treinta
duros, y combencida de esta verdad, mi venerada ama y Sra (q.e p.d.) [que en paz
descanse] me dejó los cuarenta reales diarios vitalicios, diciendome en los últimos
dias de su vida „mira si tienes bastante para vivir con decencia y educar á tus hijos,
que no quiero te veas en indigeno ni carezcas de lo esencial para la vida sin tener que
mirar caras a nadie; mi respuesta fué la que V.E. puede bien imaginarse. !ardientes
lágrimas! !las mismas que corren de mis ojos en instante y en todos los que me
acuerdo de tan tiernas y cariñosas palabras!
Dos años y tres meses han transcurrido ya desde esta epoca dolorosa, y otros
tantos que VV.EE. me concedieron provisionalmente los treinta duros mensuales,
los que me han sido pagados religiosamente, y además é sido socorrida siempre que
lo é pedido. Pero no creo se oculte a la alta penetración de V.E. ni a la del Exmo
Sór. Conde la violencia que debe sufrir una persona de delicadeza en verse obligada
a estar haciendo peticiones continuadas cual si pidiese una limosna.
En este caso me hallo ahora precisada á suplicar á VV.EE. me socorran con
dos mil reales a cuenta de los caídos, sin lo cual no puedo subsistir en los meses de
Marzo y Abril.
Espero Sra. me saque cuanto antes de este estado suplicante, que aseguro con
toda mi alma me quita la mayor parte de la tranquilidad de mi vida; y perdone la
importunidad con que me veo obligada á incomodarla á pesar mío.
Tenga V.E. la bondad de ofrecer mis respetos a el Sór. Conde; y queda con
deseos de complacer a V.E. su más humilde y agradecida servidora
[respuesta] Dense mil reales a cuenta a sus atrasos
Anna Maria Baltar de Gorbea do hrabiny de Chinchón, Madryt, 28 lutego 1831.
Najjaśniejsza Pani
Nie znajduję stosownych słów do wyrażenia Pani jak bardzo bolesne jest dla mnie
zajmowanie pańskiej uwagi moimi błaganiami, które zapewne nie sprawiają Pani
przyjemności. Jednak, Pani, konieczność zmusza mnie do przedsiębrania kroków tak
sprzecznych z moim charakterem i ponadto dwóch synów, którymi Matka nie może
się nie interesować.
Ostatnim razem, gdy miałam zaszczyt osobistego okazania Pani mego poważania, przedstawiłam moją sytuację i prosiłam o pańską protekcję, celem szybkiego
zakończenia moich spraw, zwłaszcza przez wzgląd na dobro chrześników pańskiej zmarłej matki a mojej dobrodziejki. Nie wątpię, że Pani także nią będzie
[dobrodziejką] i mam nadzieję, że dzięki pańskiemu pośrednictwu zostanę szybko
obsłużona. W przeciwnym razie, muszę powiedzieć Pani, jest niemożliwe, abym
wyżyła za trzydzieści duros na miesiąc. Utrzymanie, edukacja dzieci, ubranie, środki
czystości i ponadto nadzwyczajne wydatki, które przynoszą bardzo częste choroby,
tudzież inne zadawnione sprawy, o jakich już Pani mówiłam. Jest niemożliwe pokryć
koszty tego wszystkiego za jedyne trzydzieści duros, i przekonana o tej prawdzie,
moja czcigodna protektorka i Pani (która niech odpoczywa w pokoju), zostawiła mi
dożywotnią pensję w wysokości czterdzieści realów dziennie, mówiąc mi w ostatnich
dniach swego życia „patrz, czy ci to wystarczy, aby żyć godnie i wykształcić twoich
synów, ponieważ nie chcę, żebyś uważała się za biedaczkę, ani by ci brakowało
tego co najpotrzebniejsze do życia, bez konieczności zabiegania o wsparcie u ludzi”
[podkreślenie autorki]. Moja odpowiedź była taka, jaką może sobie Pani wyobrazić.
Gorące łzy!!! Te same co płyną z moich oczu zawsze, gdy wspominam słowa tak
czułe i serdeczne!
Dwa lata i trzy miesiące już minęły od tego bolesnego okresu, i dwa, odkąd
przyznaliście mi Państwo tymczasowo trzydzieści duros na miesiąc i wypłacają
skrupulatnie. Ponadto byłam wspomagana zawsze, kiedy o to zabiegałam. Jednak
sądzę, że zarówno Pani, jak Najjaśniejszy Pan Hrabia, zauważacie cierpienia, jakie
musi znosić osoba wrażliwa, czując się zmuszona do składania ciągłych petycji, tak
jakby prosiła o jałmużnę.
W tej sytuacji jestem zobligowana błagać Państwo o wsparcie mnie dwoma
tysiącami realów wpisanych na poczet moich zaległości, bez których nie mogę
przeżyć w miesiącach marcu i kwietniu.
Oczekuję, że czym prędzej wyciągnie mnie Pani z tego stanu, który, zapewniam
szczerze, w znacznym stopniu pozbawia mnie spokoju. Proszę wybaczyć niestosowność, z jaką widzę się zmuszona nękać Panią, wbrew mojej woli.
Bądź Pani tak łaskawa i przekaż Panu Hrabiemu wyrazy mojego szacunku; życzę
Pani wszystkiego najlepszego. Pańska najpokorniejsza i najwdzięczniejsza służka
[odpowiedź] Proszę wydać tysiąc realów na poczet jej zaległości.
Ana María Baltar de Gorbea a condes de Chinchón, Madrid, 21 de junio de 1831
Exmos Sres [Señores]
E visto con el mayor sentimiento la dura respuesta firmada por el Sór de
S. Martin, con que me á sido devuelta mi carta. En ella solo encuentro (en vez del
consuelo que buscaba) mi ruina y la de mi familia diciendome esperare á cobrar
cuando los demas legatarios; que es lo mismo que decirme, perezca entre tanto
ó busque medios de vivir.
No esperaba semejante respuesta á la exposición de mis trabajos. VV.EE. se
han ofendido en mi anterior porque les demuestro al vivo mi actual situacion?
Es culpa mia que mis acreedores se cansen de esperar y me propongan apremie
á VV.EE. judicialmente, pues si no los pago lo haran ellos conmigo? Yo me resisto
á tan violenta medida, y lo pongo en noticia de VV.EE.pidiendoles una cantidad
mas crecida que la que é pedido otras veces con el objeto de acallar por un poco de
tiempo á estas gentes, interín se pone corriente la pension vitalicia; y ademas salir de
los ahogos que me á aumentado la enfermedad de mi pobre niño, pagando medico,
botica y extraordinarios indispensables en semejantes casos.
Tambien manifiesta resentimiento la respuesta, diciendome que se me á socorrido
siempre que lo é pedido modestamente a la Sra. Condesa que ahora que é mudado
de conducto y de lenguaje se me pagará cuando se haga á los demás legatarios.
El conducto por quien é pedido ahora es el Sór. Conde no el de ningun extraño,
y la causa la de ser el Sór. el que trata en los negocios como esta en el orden. No
es la primera vez que é pedido por el mismo conducto, y se me ha socorrido sin
manifestar la menor incomodidad. Otras veces lo he echo como ahora, á ambos Sres.
y una sola vez á la Sra. directamente que á sido la última en que fui socorrida con
la mitad de lo que pedi. Me hice cargo que no podrian VV.EE. mas cuando no me
lo daban, lo tomé y callé, y para suplir lo que me faltaba, lo busque por otra pte.
y pague en el momento que recibi el tercio pasado.
De lenguage no é mudado pues en mi carta no falta el respeto; las circunstancias
lo hacen parecer mas agrio de lo que es en realidad.
Yo no digo á VV.EE. que voy á demandarles judicialmente, si no que por el
contrario manifiesto la aversión á semejante medida que es la que me aconsejan mis
acreedores, y les pido á VV.EE. para evitar esto y poderles tapar la boca por un poco
de tiempo una cantidad algo crecida á cuenta de mis caidos.
Espero de la bondad de VV.EE. mediten un poco sobre mi suerte y la de mis
pobres hijos: y no crean me á podido faltar la delicadeza en poco tiempo habiéndola
tenido toda mi vida; y no dudo merecer una respuesta mas satisfactoria que la anterior.
Soy con el mayor respeto Exmos Sres. su más humilde y agradecida servidora
Ana María Baltar de Gorbea.
[respuesta]
Madrid, 21 de junio de 1831
Vista la esplicacion que se da en esta car[ta] contesto de la anterior, se daran
quatro mil reales que pide, recogiendo el correspondiente recibo
Martinez San Martín
Anna Maria Baltar de Gorbea do hrabiostwa de Chinchón, Madryt, 21 czerwca 1831 r.
Najjaśniejsi Państwo
Zobaczyłam z największym bólem przykrą odpowiedź podpisaną przez Pana
S. Martina, za pośrednictwem którego został mi zwrócony list. Odnajduję w niej
jedynie (zamiast pocieszenia, jakiego szukałam) ruinę moją i mojej rodziny, mówiąc
sobie poczekam z pobraniem [pieniędzy], jak pozostali legatariusze. To jest to samo,
jakby powiedzieć mi: tymczasem umieraj lub szukaj środków do życia.
Po przedstawieniu mojej nędzy nie oczekiwałam podobnej odpowiedzi. Wasze
Ekscelencje obraziły się na mnie, ponieważ w poprzednim liście, mocno [bez
ogródek] prezentuję moją aktualną sytuację? To moja wina, że moi wierzyciele
męczą się oczekiwaniem i proponują, abym zmusiła Państwo na drodze prawnej, bo
jeżeli ja nie zapłacę to oni zrobią to wobec mnie? Sprzeciwiam się tak gwałtownemu
posunięciu, i podaję to do wiadomości Państwa, prosząc o sumę większą niż ta,
o jaką zabiegałam poprzednim razem, w celu uspokojenia na pewien czas tych ludzi,
aż zacznę pobierać dożywotnią rentę. Poza tym potrzebuję wyjść ze zmartwienia,
spowodowanego chorobą mojego biednego dziecka, kiedy musiałam opłacić lekarza,
aptekę i pokryć nadzwyczajne [wydatki], konieczne w podobnych okolicznościach.
Odpowiedź jest przykra również z tego powodu, gdyż oznajmia, iż zawsze
mi udzielano pomocy, o jaką skromnie zabiegałam u Pani Hrabianki, że obecnie
zmieniłam pośrednika i styl wypowiedzi i [w związku z tym] wypłaci się mi dopiero
po opłaceniu pozostałych legatariuszy [podkreśl. autorki]. Obecnie nie odwoływałam
się do pośrednictwa obcych osób, lecz Pana Hrabiego, ponieważ to on zajmuje się
bieżącymi sprawami. Nie pierwszy raz skorzystałam z jego pośrednictwa i udzielono
mi wsparcia bez okazywania najmniejszego niezadowolenia. Kiedy indziej robiłam to, podobnie jak teraz, zwracając się do obydwu Państwa i tylko jeden raz
bezpośrednio do Pani, jak ostatnio, gdy zostałam wsparta połową tego o co zabiegałam. Zrozumiałam, że Wielmożni Państwo nie będą mogli udzielić więcej. Zabrałam
więc [to co dali] i umilkłam, i dla uzupełnienia brakującej kwoty, poszukałam
gdzie indziej i zapłaciłam w momencie, gdy otrzymałam zaległą trzecią część.
Stylu wypowiedzi nie zmieniłam, ponieważ w moim liście nie brakuje [wyrazów]
szacunku. Okoliczności sprawiają, że wydaje się on bardziej szorstki niż jest
w rzeczywistości.
Nie mówię Państwu, że wstąpię na drogę sądową. Przeciwnie, okazuję awersję
do podobnych środków, jakie doradzają moi wierzyciele. Proszę Wielmożne Państwo,
dla uniknięcia tego oraz aby zamknąć im [wierzycielom] usta na pewien czas,
o sumę pieniędzy nieco większą, wliczoną na poczet moich zaległości.
Liczę na łaskawość Państwa. Proszę trochę zastanowić się nad moim losem
i losem moich biednych synów. Proszę nie sądzić, jakoby mogło mi zabraknąć
delikatności w tak krótkim czasie, skoro miałam ją całe życie. Nie wątpię, że
zasługuję na odpowiedź bardziej satysfakcjonującą od poprzedniej.
Z wyrazami największego szacunku, najpokorniejsza i najwdzięczniejsza służka
Wielmożnego Państwa
[odpowiedź:]
Anna Maria Baltar de Gorbea.
Madryt, 21 czerwca 1831
Zważywszy na wytłumaczenie dane w niniejszym liście, odpowiadam na
poprzedni. Proszę wydać cztery tysiące realów, o jakie prosi, pobierając stosowne
pokwitowanie.
Martinez San Martín
Ana María Baltar de Gorbea a Don José de San Martín, Madrid, 6 de julio de 1832
Muy Sór. mio y de todo mi respeto: me veo en la nesecidad de molestar á V.E. con
motivo de hallarme falta de medios para subsistir el resto del tercio hasta septiembre,
pues aunque he sido pagada por entero desde primero de año, obligaciones atrasadas
é indispensables de pagar, me ponen en este caso que he procurado evitar, pero me
ha sido imposible.
Al despedirme de mi Sra. la Condesa la pregunté si podría acudir a V.E. en caso
de necesidad, y me respondió que si pues quedaba con amplios poderes para todo.
Por esta razon me tomo la libertad de suplicar á V.S. [Vuestro Señor] si tuviese la
bondad de socorrerme con dos mil reales á cuenta de los caidos que me restan, fabor
á que quedaré eternamente reconocida.
Yo hubiera pasado á ver a V.S. personalmente pero dos cosas me lo han impedido,
la una no haber tenido nunca el honor de tratarle y me cuesta cierta cortedad, y la
otra juzgar que menos incomoda una carta que una visita.
Espero merecer del favor de V.E. me ponga a los pies de los Sres. Condes cuando
les escriba, yo no lo hago por no molestarles no teniendo otra cosa particular que
decirles; sé de su salud siempre que escriben á los Sres. [Señores] Duques.
Me aprovecho de esta ocasion para ofrecer á V.S. mis respetos con la mayor
atencion y que me reconozca por su mas segura servidora
[respuestas :]
7 de julio de 1832
A contaduria, para que informe lo que por atrasos se debe a esta interesada
[firma difícil de descifrar – B.O.]
Segun la liquidacion que se hizo de la pension de esta interesada a principios
de este año, desde cuya epoca se la comprende por entero en la nomina gral. de
pensionistas, alcanza en el dia de la fecha por razon de dichos atrasos. Rv. 7.980
– que es cuanto se puede informar.
Madrid 7 de julio de 1832
Santos Coloma
Dense los dos mil reales que pide y tomese razon [firma – difícil de descifrar – B.O.]
Tomé razón – S. Coloma.
Anna Maria Baltar de Gorea do Don José de San Martína, Madryt, 6 lipca 1832 r.
Szanowny Panie mój i z całym moim szacunkiem: Widzę konieczność
niepokojenia Pana z powodu braku środków do życia, aby przetrwać resztę trzeciego
kwartału do września. Wprawdzie wypłacono mi wszystko w komplecie od początku
roku, lecz nie udało mi się uniknąć uregulowania zadawnionych zobowiązań.
Żegnając się z moją Panią Hrabiną zapytałam, czy będę mogła zwrócić się
do Pana, gdy zajdzie taka potrzeba. Odpowiedziała twierdząco, jako że ma Pan
szerokie pełnomocnictwa do wszystkiego. Na tej podstawie ośmielam się błagać,
aby był Pan łaskaw wesprzeć mnie dwoma tysiącami realów, wpisanych na poczet
moich zaległości, jakie mi zostają. Przysługa, za którą pozostanę nieskończenie
zobowiązana.
Zamierzałam zobaczyć się z Panem osobiście, ale uniemożliwiły mi to dwa
powody. Pierwszy, nigdy nie miałam zaszczytu rozmawiać z Panem i kosztowałoby
mnie to z powodu nieśmiałości i braku wykształcenia. Drugi, uznałam, że list mniej
krępuje niż wizyta.
Mam nadzieję, że zasługuję na to, by zrobił mi Pan tę grzeczność. Kiedy pisze
Pan do Państwa Hrabiów, proszę się Im kłaniać ode mnie. Ja nie piszę, aby Ich nie
drażnić, a poza tym oprócz tej sprawy [którą przedstawiam w niniejszym liście] nie
mam do przekazania nic szczególnego.
Korzystam z okazji, aby z największą uwagą przekazać Panu wyrazy mojego
szacunku i aby mnie Pan uważał za najbardziej niezawodną służkę
[odpowiedzi:]
7 lipca 1832 r.
Do rachunkowości, aby powiadomiła o tym co się należy osobie zainteresowanej
[sprawą] z tytułu zaległości.
[podpis trudny do odczytania]
Z powodu likwidacji renty osoby zainteresowanej, na początku obecnego roku,
uznaje się, na podstawie listy płac uprawnionych do pobierania renty, że wysokość
wspomnianych zaległości jest na dzień dzisiejszy 7.980. O tej kwocie można
poinformować.
Madryt, 7 lipca 1832 r.
Santos Coloma
Proszę wydać dwa tysiące realów, o jakie prosi i proszę zasięgnąć informacji.
[podpis trudny do odczytania]
Zasięgnąłem informacji – S. Coloma.
Ana María Baltar de Gorbea a Don José Martinez de San Martín, Madrid, 9 de
noviembre de 1832
Muy Sór mio y de todo mi respeto: las circunstancias críticas de mi situacion
me obligan á molestar a V.S. como lo he echo otras veces manifestandole los
pormenores de ella que creo inútil repetir y menos en una época que hallandose V.S.
con ocupaciones mas serias solo serviría de incomodarle una carta prolija
Se reduce a suplicarle si tuviera la bondad de mandarme dos ó tres mil reales
á cuenta de los pocos caidos que me restan para cubrir obligaciones antiguas, y que
me molestan, y si no pudiese ser tanto aquello que V.S. tenga por conveniente, y de
todos modos le quedaré igualmente agradecida como lo estoy en el alma á los varios
favores que le he merecido desde que tomó los poderes en su mano.
Si es digno de enhorabuena el cargo penoso con que V.S. ha sido distingudo,
recibala de mi parte con los mayores deseos de su prosperidad.
[respuesta:]
Madrid, 11 de noviembre de 1832
Liquidese la cuenta a esa interesada y pagansela
Martinez de Martín
Anna Maria Baltar de Gorbea do Don José Martineza de San Martína, Madryt, 9
listopada 1832 r.
Szanowny Panie mój i z całym moim szacunkiem: krytyczne okoliczności mojej
sytuacji zmuszają mnie do naprzykrzania się Panu, tak jak to robiłam innymi razy,
przedstawiając Panu jej szczegóły. Uważam za zbędne powtarzać to samo, zwłaszcza
w okresie, kiedy ma Pan poważniejsze zajęcia. Obszerny i nużący list mógłby Panu
tylko przeszkadzać.
Ogranicza się [mój list] do błagania Pana, aby był tak dobry i przesłał mi dwa do
trzech tysięcy realów wpisanych na poczet niewielkich zaległości, jakie mi zostają,
dla pokrycia dawnych zobowiązań, które mi bardzo ciążą. Jeżeli podana suma jest
wygórowana, proszę przesłać taką, jaką uważa Pan za stosowną. Będę tak samo
wdzięczna w duszy, jak jestem, za rozmaite przysługi, zawdzięczane Panu, odkąd
wziął Pan pełnomocnictwa w swą rękę.
Jeżeli godzi się winszować Panu ten ciężki urząd, którym został Pan wyróżniony,
przyjmij z mej strony najlepsze życzenia pomyślności [sukcesu na tym urzędzie]
[odpowiedź:]
Madryt, 11 listopada 1832 r.
Proszę zlikwidować rachunek [konto] zainteresowanej i wypłacić jej.
Martinez de Martín
Ana María Baltar de Gorbea a los Señores: Santos Coloma y Francisco Lupiani,
Madrid, 15 de octubre de 1837
Muy Sres. mios: me es summamente sensible verme en la dura necesidad de
molestar su atencion para saber cuando podremos tener esperanzas de pago, pues
con dos meses recibidos el mes pasado no me es posible sufragar á ocho meses y
medio que llevávamos de caidos: creo no se ocultará á la penetracion de Uds. que
recibirlos, repartirlos y quedarse en la misma necesidad es obra de un momento.
Yo no tengo mas bienes que la pension con que la bondad de mi venerada ama me
aseguró, en premio de treinta años de servicio para que no pereciese y mantubiera
á mis dos hijos sus ahijados, educandolos como S.E. se propuso hacerle y empezo,
pero desgraciadamente no pudo concluir; faltandome aquella no soy mas que una
infeliz cargada con dos hijos y sin tener pan que darles.
Me hago cargo de las circunstancias, no me quejo de que haya atrasos pero
si quisiera se hiciese un arreglo temporal (á lo menos para mi, los demas haran lo
que gusten) se me pagase, por ejemplo, la mitad de mi pension mensualmente y
lo demas como y cuando se pudiera. Todos pedimos con igual justicia? pero quien
con tanta necesidad? los demas cobran puntualmente la mitad, mi Sra la Duquesa,
mensualmente, !mas que yo desgraciada a donde vuelvo los ojos! !A viles usureros
pagándoles un sesenta por ciento y arruinandome cada dia mas! á mi infeliz hijo
que no tengo otro patrimonio que dejarle me he visto en la nesecidad de suspenderle
los estudios por este año por falta de medios debiendo haber entrado en el colegio
de ingenieros, y ya le tenia puesto una carrera; esto me duele tanto como la falta
de subsistencia.
En fin, no me es posible continuar de este modo, ni en Madrid donde todo está
carísimo; para poderlo pasar menos mal he pensado retirarme á Boadilla por un año
con mis hijos, pero quisiera si fuera posible se me proporcionase por esa casa un
cuarto en la casa de Capellanes, si no de gracia, por un arrendamiento proporcionado
al pueblo y el cobro en su mano le tienen Uds. Si esto es acsesible deseo a la mayor
brevedad poder ejecutar mi plan y de este modo esperar á ver lo que el tiempo da
de si en el año.
De Uds [Ustedes]. atenta
Anna Maria Baltar de Gorbea do Panów: Santos Colomy i Francisco Lupianiego,
Madryt, 15 października 1837 r.
Moi drodzy Panowie: Jest dla mnie nadzwyczaj bolesne, widząc się w ciężkiej
konieczności zaprzątania uwagi Panów, aby wiedzieć kiedy będziemy mogli mieć
nadzieję na wypłatę. Z pieniędzy pobranych za dwa miesiące nie mogę pokryć
długów, które dźwigamy od ośmiu i pół miesięcy. Sądzę, że rozumiecie Panowie, iż
otrzymać je [pieniądze], podzielić i znaleźć się w tej samej potrzebie [co poprzednio]
to kwestia chwili. Nie mam innego mienia prócz renty, jaką dobroć mej czcigodnej
pani zapewniła mi w nagrodę za trzydzieści lat służby, abym nie zginęła i utrzymała
moich dwóch synów, jej chrześniaków, zapewniając im wykształcenie, jak Szanowna
Pani sama zaproponowała. Tak właśnie zaczęłam, lecz niestety, nie mogę skończyć.
[Teraz], kiedy mi jej brakuje [tj. hrabiny-matki], nie jestem niczym innym, jak tylko
nieszczęśliwą kobietą obciążoną dwojgiem synów, nie mogącą dać im chleba.
Zdaję sobie sprawę z sytuacji, nie skarżę się, że były opóźnienia, ale gdyby tak
zrobić czasowe uporządkowanie (przynajmniej dla mnie, inni niech robią co się im
podoba), aby na przykład wypłacono mi połowę renty w miesięcznych ratach i resztę
według możliwości co do terminu wypłaty i wysokości sumy. Wszyscy prosimy
z jednakową słusznością, lecz kto z tak wielkiej konieczności? Inni pobierają dokładnie
połowę, moja Pani Księżna, miesięcznie!, lecz ja, nieszczęśliwa dokąd zwracam
ocz? Ku podłym lichwiarzom, płacąc im 60% i rujnując się coraz bardziej z każdym
dniem! Ku memu nieszczęśliwemu synowi, któremu nie mam do pozostawienia
innego spadku. Uznałam za konieczne zawieszenie na ten rok jego studiów,
z powodu braku pieniędzy. Powinien był wstąpić do kolegium inżynierów, i już miał
zapewnioną karierę. To boli mnie tak samo, jak brak środków na utrzymanie.
Wreszcie, jest dla mnie niemożliwe nadal żyć w ten sposób, nawet w Madrycie,
gdzie wszystko jest bardzo drogie. Myślałam wycofać się do Boadilla na jeden
rok, razem z moimi synami. Jednak, gdyby było to możliwe, wolałabym, aby
zdobyli Panowie dla mnie jakąś izbę w domu Kapelanów, jeżeli nie za darmo, to
za wynajmem [...]. Jeżeli jest to dostępne, pragnę jak najszybciej móc wykonać mój
plan i tym sposobem czekać co przyniesie rok.
Oddana Panom i z szacunkiem
Ana María Baltar de Gorbea a los Señores: Santos Coloma y Francisco Lupiani,
Madrid, 22 de noviembre de 1837
Muy Sres. Mios. he recibido su atenta carta, y enterada de su contenido, solo
me resta dar a Uds. las mas expresivas gracias por el buen despacho de mi solicitud
asegurandoles me hacen un favor muy señalado al que viviré eternamente reconocida
y deseosa de encontrar ocasión en que manifestarselo.
Para que no se moleste un criado todos los meses, mi hijo pasará el dia que
Uds. señalen á cobrar, para lo cual se tomarán la molestia de poner un recibo en los
términos que les parezca y no conservaré por modelo.
De Uds. atenta
Anna Maria Baltar de Gorbea do Panów: Santos Colomy i Francisco Lupianiego,
Madryt, 22 listopada 1837
Drodzy Panowie moi: otrzymałam od Panów uprzejmy list i po zapoznaniu się
z jego treścią nie pozostaje mi nic innego, jak tylko złożyć największe podziękowania
za pomyślne załatwienie mojej prośby. Zapewniam, zrobiliście dla mnie bardzo
znaczącą przysługę, za którą pozostanę nieskończenie wdzięczna i pragnąca znaleźć
sposobność do okazania mej wdzięczności.
Aby służący nie trudził się co miesiąc, mój syn przyjdzie w dniu wyznaczonym
przez Panów, aby odebrać [pieniądze]. W związku z tym zechcą Panowie wystawić
pokwitowanie, w okolicznościach, jakie uznają za stosowne [...].
Oddana Panom i z szacunkiem
Ana María Baltar de Gorbea a condesa de Chinchón, Madrid, 26 de noviembre
de 1837
Exma Sra.
Mi venerada Sra: hace más de un mes que por efecto de una desgracia que me
sucedio en un pie, me hallo sujeta en casa sin poderme calzar el zapato y en manos
del facultativo todo este tiempo, y aun no se le que durará.
Esta causa me á impedido cumplir con mi deber y tener el honor de presentarme
á V.E. y no pudiendo asegurar cuando podre verificarlo me determino á decir á V.E.
por escrito lo que había pensado decirla de palabra. Siempre molestias; pero que
espero disimulara V.E. atendidas las circunstancias que me acompañan.
No se reduce á otra cosa que á suplicarla si tendrá V.E. la bondad de interesarse
en mi favor para que se me socorra con dos mil reales á cuenta de caidos para poder
vestir de invierno á mis hijos y á mi y poder pagar este facultativo que la Divina
Providencia parece á decretado no salga de mi casa cuando no por unos por otros.
He sabido que el Sór. Conde está de viaje. Deseo le tenga muy feliz y espero de
la bondad de VV.EE.
Anna Maria Baltar de Gorbea do hrabiny de Chinchón, Madryt, 26 listopada 1837 r.
Najjaśniejsza Pani:
Moja czcigodna Pani: jest już miesiąc, jak z powodu nieszczęścia, które mi się
przytrafiło w nogę, znajduję się przywiązana do domu, nie mogąc ubrać buta i cały
ten czas w rękach chirurga, i nawet nie wiem jak długo to jeszcze potrwa.
Ta przyczyna uniemożliwiła mi wypełnić mój obowiązek i mieć zaszczyt
zaprezentować się przed Panią. Nie mogąc zapewnić kiedy tego dopełnię,
zdecydowałam się napisać Pani to co zamierzałam wypowiedzieć słowami.
Zawsze utrapienia; lecz mam nadzieję, że Wasza Ekscelencja zamaskuje znane Jej
okoliczności, jakie mi towarzyszą.
Rzecz sprowadza się do prośby, czy byłaby Pani łaskawa zainteresować się
tym, aby udzielono mi wsparcia w wysokości dwóch tysięcy realów na poczet
moich zaległości, abym mogła zapewnić moim synom zimowe ubranie i dla mnie
na opłacenie lekarza, którego Boska Opatrzność zesłała, aby nie musiał opuszczać
mego domu [...].
Dowiedziałam się, że Pan Hrabia jest w podróży. Życzę, aby miał ją bardzo
szczęśliwą i liczę na dobroć Państwa.
Folia 28
Łukasz Tomasz Sroka
Żydzi w krakowskiej Izbie Handlowej
i Przemysłowej w latach 1850–1918
Stan przemysłu galicyjskiego, w tym także krakowskiego w połowie XIX wieku
nie zadowalał prawie nikogo. Oczekiwany postęp nie nadchodził – w dalszym ciągu
dominowały rękodzielnicze formy produkcji. Kraków stanowił silny ośrodek handlu,
ale od czasu przyłączenia miasta do Austrii zmalał jego impet. Zatroskanie wzbudzał
przede wszystkim stan handlu hurtowego. Brakowało nowoczesnego samorządu gospodarczego, który mógłby sprostać nadchodzącym wyzwaniom. Przedsiębiorcom
brakowało „wspólnego głosu”, który byłby słyszalny w Wiedniu1.
W celu zaradzenia istniejącym w handlu i przemyśle problemom powołano Izbę
Handlową i Przemysłową; w roku 1927 zmieniono jej nazwę na Izba PrzemysłowoHandlowa. Pierwszą Izbę założono w Austrii na podstawie ustawy z 1849 r. Na
terenie Galicji powołano trzy Izby: brodzką, krakowską i lwowską. Podstawą prawną była ustawa z 18 marca 1850 r. Postanowiono, że „Izby te są organem, przez
który stan handlowy i przemysłowy wyjawia swe życzenia ministerstwu handlu
i usiłowania tegoż ostatniego pod względem podniesienia obrotów handlowo-przemysłowych wspiera”2.
W roku 1868 krakowska Izba Handlowa i Przemysłowa obejmowała swoją działalnością następujące (ówczesne) powiaty: Biała, Bochnia, Brzesko, Chrzanów,
Dąbrowa, Gorlice, Grybów, Jasło, Kolbuszowa, Kraków, Kraków-miasto, Limanowa,
Łańcut, Mielec, Myślenice, Nisko, Nowy Targ, Nowy Sącz, Pilzno, Podgórze, Ropczyce, Rzeszów, Strzyżów, Tarnobrzeg, Tarnów, Wadowice, Wieliczka i Żywiec. W takim wymiarze Izba pracowała aż do powstania niepodległego państwa polskiego3.
Zob. J. Rutkowski, Historia gospodarcza Polski, t. 2, Poznań 1950.
Na podst. M.J. Ziomek, Życie gospodarcze w okręgu krakowskiej Izby Przemysłowo-Handlowej 1850–1930, Kraków 1930, s. 118.
3
Ibidem, s. 120.
1
2
196 Łukasz Tomasz Sroka
Nałożone na izby obowiązki to między innymi:
– prowadzenie odpowiedniej działalności informacyjnej,
– czynienie spostrzeżeń odnośnie do handlu i przemysłu,
– sporządzanie corocznych raportów w zakresie prowadzonej działalności; w ramach raportów przewidziano składanie życzeń i wniosków wypływających z własnego doświadczenia,
– prowadzenie rejestrów4.
Dnia 29 czerwca 1868 r. ukazała się ustawa „dotycząca organizacji i zakresu
działania izb handlowych i przemysłowych”; dnia 30 czerwca 1901 r. wprowadzono
nowelizację. W takim kształcie przetrwała do 15 lipca 1927 r., kiedy to ukazało
się „Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej o izbach przemysłowo-handlowych”5. Zgodnie z ustawą z 1868 r. do zadań izb należało m.in.:
– rozstrzyganie wniosków dotyczących handlu i przemysłu,
– kierowanie do władz swoich spostrzeżeń i wniosków dotyczących potrzeb
handlu i przemysłu,
– ocenianie projektowanych ustaw w zakresie handlu i przemysłu,
– opiniowanie tworzących się publicznych instytucji i zakładów, na rzecz rozwoju handlu i przemysłu,
– za wskazaniem rządu prowadzenie wspólnych z innymi izbami obrad przedmiotowych.
W ustawie określono relacje pomiędzy izbami a władzami państwowymi6. Izba
Handlowa i Przemysłowa obejmowała swoją działalnością handel hurtowy i detaliczny, przemysł i rzemiosło.
Na forum krakowskiej Izby Handlowej i Przemysłowej (IHiP) bardzo ważną
rolę odegrali jej żydowscy członkowie7. Żydzi byli obecni w IHiP od samego początku. Do działalności publicznej predestynowały Żydów ich osiągnięcia gospodarcze,
ogromne w tej dziedzinie doświadczenie oraz specyficzna struktura społeczno-zawodowa8. Pierwsze plenarne posiedzenie Izby w Krakowie odbyło się 14 listopada
1850 r. w Domu Władz Rządowych przy kościele św. Piotra9. Wtedy też ukonstytuoIbidem, s. 118.
Ibidem, s.118, 119.
6
Ibidem, s. 119.
7
W związku z takimi procesami jak emancypacja i asymilacja powstał problem, kogo uznać za Żyda.
W niniejszej pracy stosuję kryterium przyjęte przez Geoffrey’a Wigodera i jego współpracowników, autorów Słownika biograficznego Żydów i opieram się „na tradycyjnym religijnym założeniu, że osoba, która
przyszła na świat jako Żyd, pozostanie nim «niezależnie od tego, jak bardzo grzeszy». Dotyczy to również
tych, którzy odeszli od judaizmu albo publicznie wypierają się wszelkich związków z religią mojżeszową
czy narodem izraelskim”, G. Wigoder, Słownik biograficzny Żydów, Warszawa 1998, s. 7.
8
Zob. A. Żbikowski, Żydzi krakowscy i ich gmina w latach 1869–1919, Warszawa 1995, s. 39–55 oraz
T. Gąsowski, Struktura społeczno-zawodowa Żydów galicyjskich na początku XX w., „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce” 1988, nr 1–2 (145–146), s. 61–76.
9
Pierwszą siedzibą IHiP w Krakowie był dom rządowy przy kościele św. Piotra. Kolejnymi były: dom
Arcybractwa Miłosierdzia i Banku Pobożnego przy ul. Siennej 5, przy ul. Floriańskiej 15, Wiślnej 7,
gmach poczty głównej przy ul. Wielopole 2, w latach 1906–1950 własna nieruchomość na rogu ulic
Długiej i Basztowej (Dom Pod Globusem). Encyklopedia Krakowa, Warszawa–Kraków 2000, s. 322.
4
5
Żydzi w krakowskiej Izbie Handlowej i Przemysłowej... 197
wała się Izba Handlowa i Przemysłowa w Krakowie oraz wybrano jej pierwszego
prezesa Wincentego Kirchmajera starszego10, który pełnił tę funkcję przez siedem lat.
W pierwszym posiedzeniu brało udział dwóch znamienitych Żydów: Abraham Gumplowicz i Maurycy Baruch. Obaj aktywnie uczestniczyli w prowadzonych pracach.
Kolejni wybitni członkowie IHiP spośród narodu żydowskiego to m.in. Albert
Mendelsburg i Tadeusz Epstein. Zastosowana w tym wypadku ocena wybitności jest
bardzo surowa, zresztą może nie wszystkim odpowiadać. Tuż za nią jest bardzo liczne grono działaczy Izby, Żydów – nietuzinkowych, o dużym dorobku w działalności
gospodarczej i społecznej. Ich wpływ na życie tej instytucji był bardzo duży i z biegiem czasu wzrastał. Zachodzące w IHiP procesy obserwowali mieszkańcy Krakowa,
prasa – na czele z „Czasem”. Sarkastyczna opinia, że bez żydowskich członków
posiedzenie Izby nie mogłoby się odbyć, miała potwierdzenie w stanie faktycznym.
W 1912 roku krakowska Izba Handlowa i Przemysłowa liczyła 38 członków,
w tym 24 wyznania mojżeszowego, co stanowiło 63,2% ogółu członków. W tym
samym roku (wedle kryterium wyznaniowego) Żydzi stanowili 62,5% członków
Izby Handlowo-Przemysłowej we Lwowie oraz 80,0% w izbie brodzkiej. Według
powyższych danych, Żydzi stanowili 67,2% członków galicyjskich izb handlowo-przemysłowych11.
Rosnącą pozycję Żydów, szczególnie po 1867 roku12, w IHiP i całym życiu społeczno-gospodarczym Krakowa potwierdzają ich dokonania. Na tym tle imponująco
wygląda kariera Alberta Mendelsburga, który od handlu komisowego przeszedł do
bankowości. W roku 1873 został wybrany do parlamentu austriackiego (izby deputowanych) z ramienia Izby. Pełnił tę funkcję do roku 1879. W parlamencie wszedł
do Koła Polskiego. Była to postawa inna niż ta, jaką obrali pozostali Żydzi zasiadający w parlamencie, którzy wykazywali swoisty „separatyzm”, a nad współpracę
z Polakami przedkładali sojusz polityczny z Ukraińcami13. Dnia 1 sierpnia 1866 roku
został wybrany na radnego pierwszej autonomicznej Rady Miejskiej14. W jej ramach
pełnił funkcje w licznych komisjach (skarbowej – także jako jej przewodniczący,
Wincenty Kirchmajer starszy pełnił tę funkcję do roku 1857. W latach 1858–1873 prezesem IHiP był
Wincenty Kirchmajer młodszy.
11
Na podst. J.M. Małecki, Udział Żydów w organach samorządowych większych miast galicyjskich na
początku XX wieku, [w:] Polska i Polacy w XIX–XX wieku. Studia ofiarowane Profesorowi Mariuszowi
Kulczykowskiemu w 70. rocznicę Jego urodzin, pod red. K. Ślusarka, Kraków 2002, s. 60.
12
31 grudnia 1867 r. wprowadzono konstytucję, która wszystkich obywateli objęła równouprawnieniem,
bez względu na wyznanie i narodowość.
13
Sojusz ten nie był trwały i zakończył swój żywot w następnych wyborach 1879 r. J. Buszko, Polacy
w parlamencie wiedeńskim 1848–1918, Warszawa 1996, s. 81. Okres zaborów otworzył nową kartę we
wspólnej historii Polaków i Żydów. Otóż Polacy pozostając faktycznymi gospodarzami znajdujących się
pod obcym panowaniem ziem Rzeczypospolitej, musieli pogodzić się z tym, że członkowie mniejszości
narodowych i religijnych mogli wchodzić w rozmaite sojusze i tworzyć różne konfiguracje polityczne.
W tych działaniach mogli, ale nie musieli, sugerować się postawą i opiniami Polaków. Znamienne jest
to, że Żydzi (inaczej niż Ukraińcy) pozostali odporni na próby Wiednia – rozgrywania wielu dziedzin
polityki za pomocą instrumentalizacji mniejszości narodowych.
10
14
W Radzie Miejskiej zasiadał do końca życia.
przemysłowej, gazowej i budowy teatru)15. W 1873 r. z ramienia Rady Miejskiej
wszedł do Wielkiego Wydziału Kasy Oszczędności miasta Krakowa. W 1882 r. został członkiem zarządu powołanej przez Radę Miejską Szkoły Handlowej. Dnia 29
sierpnia 1897 r. otrzymał tytuł radcy cesarskiego16. W Izbie stale dostrzegano umiejętności Mendelsburga. W 1870 r. członkowie Izby jednogłośnie poprosili go o wyjazd na zjazd delegatów Izb do Wiednia „jako biegłego w zawodzie bankowym”17.
Uwieńczeniem zarówno pozycji żydowskich przedsiębiorców, jak i dorobku samego
Mendelsburga był jego wybór na prezesa Izby Handlowej i Przemysłowej w roku
189718. Pełnił tę funkcję do roku 1906, kiedy to podał się do dymisji ze względu na
wiek i zły stan zdrowia19.
Złotymi literami w dziejach krakowskiej przedsiębiorczości zapisał się Tadeusz
Epstein (1870–1939). Odbył studia w praskiej Akademii Handlowej. Mając 20 lat
powrócił do Krakowa. W roku 1903 został wybrany do Rady Miasta20. W roku
1902 został wybrany do Izby Handlowej i Przemysłowej. W latach 1913–1916 był
jej wiceprezesem, a od 1916 do 1935 roku pełnił funkcję prezesa Izby. Z tą instytucją związał się aż do swojej śmierci21. Na forum Izby prowadził bardzo aktywną działalność. Zasiadał w różnych radach będących organami doradczymi ministerstw22. Czynił starania celem nawiązania ściślejszej współpracy poszczególnych
ogniw władzy ze środowiskami gospodarczymi. Na posiedzeniu komisji połączonych sekcji Izby Handlowej i Przemysłowej w Krakowie dnia 8 listopada 1902 r.
Epstein wysunął wniosek zwrócenia się do Sejmu z petycją, aby Sejm przedstawiał
Izbie do zaopiniowania projekty ustaw mających związek z handlem i przemysłem.
Sprawę tę powierzono posłowi Izby do konsultacji z posłami innych Izb, a także
w szerszym gronie posłów celem skierowania rezolucji do Sejmu23. Po śmierci ojca
w 1913 roku przejął walcownię i stalownię w Borku Fałęckim oraz fabrykę gwoździ
i drutu w Podgórzu24. Tadeusz Epstein łączył prowadzenie interesów z działalnością
społeczną. Wykazywał niezłomny zapał w pracy na rzecz rozwoju gospodarczego
miasta i regionu. Zainicjował budowę kolei Kraków–Miechów, zorganizował giełdę
pieniężną i zbożową w Krakowie (1919). Zasiadł w radzie nadzorczej założonego
w 1919 r. Banku Komercjalnego S.A. Nabyte umiejętności i wiedzę wykorzystał
15
C. Bąk-Koczarska, E. Kozłowski, Mendelsburg Albert (1828–1911), [w:] Polski Słownik Biograficzny
(cyt. dalej: PSB), t. 20, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1975, s. 420.
16
Ibidem, s. 420, 421.
17
„Kraj” 1870, nr 139, cyt. za A. Żbikowski, op. cit., s. 53.
18
Wcześniej w latach 1885–1896 pełnił funkcję wiceprezesa Izby.
19
C. Bąk-Koczarska, E. Kozłowski, op. cit., s. 421.
20
Mandat sprawował do swojej śmierci. K. Rolle, Epstein Tadeusz (1870–1939), [w:] PSB, t. 6, Kraków
1948, s. 285.
21
Ibidem, s. 285.
22
Ibidem.
23
Protokoły posiedzeń Izby Handlowej i Przemysłowej, Kraków 8 listopada 1902 r. Archiwum Państwowe w Krakowie (cyt. dalej: APKr.), sygn. IPH Kr I 11.
24
Encyklopedia Krakowa, Warszawa–Kraków 2000, s. 192.
w pracy na rzecz Izby, na nowo organizowanej przez polskie władze po odzyskaniu
niepodległości. Bez reszty oddany działalności społecznej, na starość ciężko chory
znalazł się w biedzie25.
Członkowie Izby – zarówno Żydzi, jak i chrześcijanie – wykazywali zapał i poświęcenie dla realizacji powierzonych im zadań. Pilnie pracowali nad najważniejszymi problemami związanymi z handlem, drobną wytwórczością i przemysłem.
Przedstawiciele Izby zabiegali o poparcie dla rozwiązań sprzyjających rozwojowi
handlu i przemysłu wszędzie tam, gdzie to było konieczne, przede wszystkim w parlamencie, ministerstwach, a także rozlicznych ciałach doradczych. Nie wahali się
przedstawić władzom austriackim wniosku z własnych analiz, iż wcielenie miasta
do monarchii spowodowało jego zapaść gospodarczą. Notowania Izby, a przede
wszystkim jej poszczególnych członków spadają, jeśli uwzględnimy pojawiającą
się co jakiś czas zachowawczość i brak determinacji. W tym względzie wyróżnili
się bardzo pozytywnie żydowscy członkowie IHiP. Przedstawiali swoje postępowe
stanowiska niezależnie od postaw pozostałych członków. Konsekwentne stanowisko
Żydów ukierunkowane na wolność handlową i przemysłową, wespół z działaniem
wielu racjonalnie myślących członków chrześcijan przynosiło pozytywne efekty
w sferze gospodarczej. W tym miejscu należy sprecyzować, że wszelkie różnice
światopoglądowe występujące wśród członków IHiP dzieliły ich na bardzo zamożnych – skłonnych do zachowania status quo i tych, którzy byli na etapie dorabiania się, na zachowawczych – choć sprzyjających rozwojowi, to nastawionych na
działania ewolucyjne i postępowych, zdolnych do szybkich i radykalnych działań.
Występująca zazwyczaj przewaga Żydów w drugiej grupie wydaje się być kwestią
wtórną, choć nie bez znaczenia.
Na swoim posiedzeniu w dniu 9 stycznia 1856 r. Izba pracowała nad projektem
nowego prawa przemysłowego. Podstawą do tego był reskrypt Ministerstwa Handlu,
„ażeby wziąwszy pod rozwagę projekt do nowej ustawy przemysłowej (Gewerbe
Gesetz) zdanie swoje Wysokiemu Ministeryum przedstawiła”26. Przedstawiona przez
radcę sekcji przemysłowej opinia przesiąknięta była duchem konserwatyzmu, a zarazem odzwierciedlała powszechne jeszcze lęki i obawy przed gwałtownymi zmianami. Z szerszej wypowiedzi warto przytoczyć znamienny fragment:
Jakkolwiek projekt nowej ustawy o wolności przemysłu zmierza do jego podniesienia,
znosząc formalności, zwyczaje i rozliczne uprzedzenia przepisów cechowych jako prawo
obowiązujących, krępujących niekiedy młodociane zdolności lub zarody talentu: wszelako tylko w krajach na wysokim stopniu cywilizacji i wykształcenia moralnego będących
może być zbawiennym – dla naszej jednak prowincji, to jest W. Księstwa Krakowskiego
i Galicji może jest przedwczesnym i wprost przeciwne zamierzonym skutki rokuje27.
K. Rolle, op. cit., s. 285.
Wyciąg z protokołu posiedzenia Izby Handlowej i Przemysłowej w dn. 9 stycznia 1856 r., „Czas”,
nr 23 (27 I 1856).
27
Ibidem.
25
26
Uwagi do powyższej opinii zgłosili: Abraham Gumplowicz i Józef Adler (członkowie sekcji handlowej); większością głosów Izba podzieliła stanowisko Ludwika
Zieleniewskiego i uchwaliła przesłać je do ministerstwa28.
Na posiedzeniu połączonych oddziałów IHiP w dniu 9 września 1863 r. rozpatrywano podanie podpisane przez Alojzego Schwarza – miejscowego kupca,
a także kilkunastu innych kupców i rękodzielników krakowskich. Pismo pochodziło
z dn. 30 marca 1863 r. Petenci żądali od Izby wstawiennictwa u władz na rzecz
uchylenia istniejących w Krakowie jarmarków towarowych. Do opinii kierujących
pismo kupców przychylił się Ludwik Zieleniewski oraz Ferdynand Baumgardten.
Zieleniewski uzasadniał, że w mieście bez przemysłu nie ma pożytku z jarmarków towarowych. Baumgardten uznał zawartą w piśmie opinię za powszechną
w Krakowie. Kontrowali Antoni Chmurski i Albert Mendelsburg. Chmurski zaprzeczył jakoby podanie odzwierciedlało powszechną opinię29. Mendelsburg wnioskował, że w wielu dziedzinach pojawia się dążność do postępu i wolności, także
w handlu i przemyśle. Rozwój jest natomiast krępowany przez istniejące dotychczas
przeszkody. Według niego dążenie do postępu i wolności ma charakter powszechny,
natomiast Izby Handlowe i Przemysłowe „zostały właśnie założone w celu nadania
większego popędu handlowi i przemysłowi”. Zgromadzenie większością głosów –
4 przeciwko 2 – odrzuciło petycję30.
Szczególną troską IHiP była praca na rzecz likwidacji wszystkich utrudnień
stojących na drodze do rozwoju gospodarczego31. Na przykład na posiedzeniu Izby
Handlowej i Przemysłowej dn. 6 maja 1868 r. „Do rozbioru uciążliwości ustawy
stemplowej i jej oddziaływania na stosunki handlu i obrotu wyznaczono zwiększoną
Komisję”. W jej skład weszli Bartl, Gumplowicz, Mendelsburg i Niklewicz32.
Tematyka żydowska w ścisłym tego słowa znaczeniu pojawiała się rzadko. Na
podstawie analizy źródeł przedstawiających prace prowadzone przez członków krakowskiej IHiP, przede wszystkim protokołów posiedzeń i prasy, nie można stwierdzić,
aby Żydzi wykorzystywali w niej swoją wysoką pozycję dla załatwiania interesów
własnych lub współwyznawców. Zresztą procesy towarzyszące równouprawnieniu
i występująca równolegle do industrializacji zmiana relacji społecznych czyniły
wręcz niemożliwym nakreślenie wspólnego dla Żydów interesu gospodarczego.
Ibidem.
Twierdzenie, że treść petycji odzwierciedlała powszechną opinię, faktycznie mijało się z prawdą.
Niemniej głos kupców nie był odosobniony. Krytyka jarmarków zdarzała się, choć z różnych powodów.
„Kto by potrafił wyrachować, ile milionów dni roboczych przepędza się w Galicji na lenistwie z powodu
jarmarków? Zamiast cieszyć się naturą i sielankować, przypomniałem sobie, co nasze gazety w tych czasach pisały przeciwko jarmarkom, ale nie przypominam sobie, żeby odezwał się, jaki projekt, dążący do
tego, żeby jeden dzień w tygodniu na wszystkie jarmarki i targi, które zatrzymać uważa się za stosowne”.
Bróg, Z wycieczki po Galicji, Kraków 1880, s. 1–2.
30
Protokoły posiedzeń Izby Handlowej i Przemysłowej, Kraków 9 września 1863 r. APKr., sygn. IPH
Kr I/1.
31
Przede wszystkim utrudnień natury formalnoprawnej.
32
Protokoły posiedzeń Izby Handlowej i Przemysłowej, Kraków 6 maja 1868 r. APKr., sygn. IPH Kr I/1.
28
29
Niemniej Żydzi mając w Izbie swoich przedstawicieli mogli w razie potrzeby szukać w niej sprawiedliwości. Beneficjentami pozytywnych skutków działania Izby
byli wszyscy prowadzący działalność gospodarczą. Inna rzecz, że wśród osób prowadzących samodzielną działalność gospodarczą w wielu jej gałęziach dominowali
właśnie Żydzi. Prośby, petycje i wnioski do Izby Żydzi kierowali na takich samych
zasadach jak wszyscy inni33.
Wtedy, gdy to było konieczne Izba stawała w obronie Żydów. Kierowano się
jednak czynnikami innymi niż narodowościowe i religijne: koniecznością postępowania klarownego i zgodnego z prawem, interesem gospodarczym miasta i regionu itp. Dnia 9 czerwca 1865 r. Izba na swoim posiedzeniu postanowiła wnioskować do Komisji namiestniczej o cofnięcie rozporządzenia magistratu znoszącego
Zgromadzenia Kramarzy Starozakonnych na Kazimierzu. Władze miasta podjęły
uprzednio taką decyzję na podstawie „nierządności starszych tejże korporacji”34.
Warto przedstawić pewne zdarzenie, które miało miejsce na posiedzeniu Izby
w dniu 16 sierpnia 1865 r. Zdawałoby się marginalne i bez większego znaczenia
– dobitnie świadczy o wzajemnym zrozumieniu i szacunku, jakim darzyli się członkowie krakowskiej Izby: chrześcijanie i Żydzi, a także panującej w niej atmosferze.
W tym dniu Mendelsburg już na początku posiedzenia zabrał głos i poprosił „aby
nie używano na przyszłość nazwy Starozakonni mówiąc o Żydach”. Odniósł się
w tym przypadku do przyjętego protokołu z poprzedniego posiedzenia, w którym
użyto stwierdzenia „starozakonni kramarze na Kazimierzu”. Jako poprawne nazwy
zasugerował: Żydzi, Izraelici lub członkowie wyznania mojżeszowego. Wyraził przekonanie, że „Starozakonni” ma wymiar ujemny „jakby przez wyraz Starozakonni
chciano oznaczyć samych starowierców”. Chrześcijańscy członkowie odpowiadali,
że „nazwa Starozakonni używana bywa właśnie dla wyrażenia się z wszelką przyzwoitością o wyznawcach Starego zakonu”. Mendelsburg nie zgodził się z opinią
chrześcijan, a jego stanowisko zostało wsparte przez Salomona Deichesa. Summa
summarum zapanowała w tej kwestii zgoda. „Izba w zadość uczynieniu wnioskowi
temu uchwala chętnie, na przyszłość używanie wyrazu Izraelici lub członkowie wyznania mojżeszowego tam gdzie tego zajdzie potrzeba”35.
Izba Handlowa i Przemysłowa poprzez swoją działalność przyczyniła się do rozwoju handlu i przemysłu w Krakowie. Inicjatywy prawne Izby pozwoliły dźwignąć
z zapaści handel – podupadły przez wcielenie Krakowa do Austrii. Pozytywny skutek
przyniosły starania członków IHiP o ugruntowanie wolności w przemyśle i handlu.
Powstawały okoliczności, w których mogły się rozwijać inicjatywy gospodarcze.
Efekt tych działań szczególnie odczuli przemysłowcy, wyzwalający się z cechowych
Przykładowo, do IHiP została wniesiona prośba kupców żydowskich o wyjednanie uproszczeń formalności paszportowych na granicach Królestwa polskiego. Protokoły posiedzeń Izby Handlowej
i Przemysłowej, Kraków dn. 7 luty 1866 r. APKr., sygn. IPH Kr I/1.
34
Protokoły posiedzeń Izby Handlowej i Przemysłowej, Kraków 9 czerwca 1865 r. APKr., sygn. IPH
Kr I/1.
35
Protokoły posiedzeń Izby Handlowej i Przemysłowej, Kraków 16 sierpień 1865 r. APKr., sygn. IPH
Kr I/1.
33
więzów. Jedno z ważnych zadań Izby polegało na tym, by „zmniejszyć awersję
Wiednia do [...] Galicji”36. Niebagatelny dla świadomości obywatelskiej krakowian
był prowadzony na forum Izby dialog na tematy gospodarcze37. Kwestią dyskusyjną
pozostaje postawa i działalność pojedynczych członków Izby38.
Okoliczności geopolityczne sprawiły, że Izba Handlowa i Przemysłowa nie spełniła wszystkich pokładanych w niej nadziei. Zadanie to było tym bardziej niewykonalne, że różni przedsiębiorcy mieli w stosunku do Izby różne nadzieje, często
ze sobą sprzeczne. Czego innego oczekiwali kupcy drobiazgowi, a czego innego
hurtowi. Inny był punkt widzenia rzemieślników, a inny przemysłowców. Do tego
dochodziły jeszcze postawy niektórych chrześcijańskich kupców i rzemieślników,
przyzwyczajonych do dawnego prawodawstwa – czyniącego ich uprzywilejowanymi
w stosunku do żydowskich konkurentów39. Natomiast Żydzi nigdy nie dopominali
się o nic więcej, jak tylko o danie im równych szans w gospodarce i innych dziedzinach życia. Duża zasługa krakowskiej Izby Handlowej i Przemysłowej jest w tym,
że w przeciwieństwie do Kongregacji Kupieckiej potrafiła wznieść się ponad wąski
narodowy i religijny horyzont.
Żydowscy członkowie Izby nie przynieśli wstydu swoim współbraciom. Ich
działalność gospodarcza i postawa patriotyczna były i są powodem do dumy nie
tylko dla Żydów, ale dla wszystkich krakowian. Prowadzona przez nich działalność
na rzecz postępu i wolności gospodarczej stanowiła wsparcie dla wszystkich, którzy
w rozwoju handlu i przemysłu widzieli sposób na likwidację „galicyjskiej biedy”40.
36
„Przegląd Kupiecki”, nr 44 (5 XII 1930), cyt. za Księga pamiątkowa osiemdziesięciolecia Izby
Przemysłowo-Handlowej 1850–1930, APKr., sygn. IPH Kr I/43, s. 79.
37
Por. W. Roszkowski, Myśl społeczno-ekonomiczna w „Przeglądzie Powszechnym” 1884–1953, „Przegląd Powszechny” 1984, nr 1/749, s. 23–33.
38
Z oburzeniem pisał „Czas” w roku 1874 „o Salomonie Deichesie, gdy ten w czasie jednego z posiedzeń Izby Handlowo-Przemysłowej entuzjastycznie poparł wniosek Izby wiedeńskiej w sprawie zniesienia niektórych świąt państwowo-religijnych”. A. Żbikowski, op. cit., s. 271. Rzekome poparcie, jakie
wykazywali Żydzi dla zniesienia niektórych dni świątecznych odbiło się szerokim echem na łamach prasy
katolickiej. „Gazeta Kościelna” nr 13 z 26 marca 1903 roku w patetyczny sposób i w oskarżycielskim
tonie pisała: „Dziwna to naprawdę sprawa, że żydzi, przybysze w naszym kraju, obcy nam całym swoim
odrębnym ustrojem, ośmielają się obecnie stawiać podobne żądania i nie myślą poddać się prawom,
który nie odmawia im gościnności! Zapominają – snać – iż takie wyjątkowe uwzględnianie ich życzeń,
połączone ze szkodą i krzywdą chrześcijan, połączone z lekceważeniem praw dekalogu, byłoby otwartą
bezbożnością i zdradą chrześcijańskiej ludności naszego kraju”.
39
Należy zwrócić uwagę, że równouprawnienie zawdzięczali Żydzi nie Polakom, a władzom w Wiedniu.
Choć Polacy podporządkowali się nowym przepisom zawartym w konstytucji z roku 1867, to znaczna ich
część czyniła to niechętnie, a w Sejmie Galicyjskim odbyła się na ten temat burzliwa dyskusja. Reakcją
wielu chrześcijan na zachodzące procesy był wzrost nastrojów antysemickich. Zob. A. Żbikowski, Rozwój
ideologii antysemickiej w Galicji w II poł. XIX w. Teofila Merunowicza atak na żydowskie kahały (cz. 2),
„Biuletyn ŻIH-u – Instytutu Naukowo-Badawczego w Polsce” 1994, nr 1–3 (169–171), s. 21–39.
40
Ujęcie powyższego tematu przez „pryzmat żydowski” nie pomniejsza dorobku i zasług członków
IHiP – chrześcijan. Zob. L. Zachuta, A. Zdebski, Izba Przemysłowo-Handlowa w Krakowie 1850–2000,
Kraków 2000; A. Kiełbicka, Izba Przemysłowo-Handlowa w Krakowie 1850–1950, Kraków 2003 oraz
T. Kargol, Izba Przemysłowo-Handlowa w Krakowie w latach 1850–1939. Dzieje – ludzie – polityka
gospodarcza, Kraków 2003.
Folia 28
Mirosław Kłusek
Dokumenty Kancelarii Państwa.
Republika Weimarska
Starsze dokumenty kancelarii Rzeszy sprzed I wojny światowej dostały się
w ręce Armii Czerwonej w 1945 roku. W 1956 roku przekazane zostały przez
Moskwę do „Deutsche Zentralarchiv” w Poczdamie. Natomiast młodsze – dotyczące czasów Rady Komisarzy Ludowych, Republiki Weimarskiej oraz narodowego
socjalizmu, wcześniej wywiezione do południowych Niemiec, zajęte zostały przez
Amerykanów. Po kolejnych przystankach dotarły do Berlina Zachodniego. W 1948
roku ze względów bezpieczeństwa przetransportowano je do Anglii. Tutaj, podobnie jak dokumenty dotyczące Ministerstwa Spraw Zagranicznych Niemiec, zostały zmikrofilmowane. W latach 1958–1959 przekazane zostały do „Bundesarchiv”
w Koblencji i znalazły się do dyspozycji naukowców pod sygnaturą R 43 I i II.
Opracowaniem dokumentów dotyczących rządu Rady Komisarzy Ludowych
zajęła się komisja „Geschichte des Parlamentarismus und der politischen Parteien”.
Tym samym edycję dokumentów rozpoczęto od rządu Scheidemanna – 1919 roku,
koncentrując się przede wszystkim na wydaniu archiwaliów z okresu Republiki
Weimarskiej1.
Akten der Reichskanzlei. Weimarer Republik:
Das Kabinett Scheidemann, bearb. v. Hagen Schulze. Boppard/Rh. 1971;
Das Kabinett Bauer, bearb. v. Anton Golecki. Boppard/Rh. 1980;
Das Kabinett Müller I, bearb. v. Martin Vogt. Boppard/Rh. 1971;
Das Kabinett Fehrenbach, bearb. v. Peter Wulf. Boppard/Rh. 1972;
Die Kabinette Wirth I und II. 2 Bde., bearb. v. Ingrid Schulze-Bidlingmaier. Boppard/Rh.1973;
Das Kabinett Cuno, bearb. v. Karl-Heinz Harbeck, Boppard/Rh. 1968;
Die Kabinette Stresemann I und II. 2 Bde., bearb. V. Karl Dietrich Erdmann und Martin Vogt. Boppard/
Rh. 1978;
Die Kabinette Marx I und II. 2 Bde., bearb. v. Günter Abramowski. Boppard/Rh. 1973;
Die Kabinette Luther I und II. 2 Bde., bearb. v. Karl-Heinz Minuth. Boppard/Rh. 1977;
Das Kabinette Müller II. 2 Bde., bearb. v. Martin Vogt. Boppard/Rh. 1970;
Die Kabinette Brüning I und II. 2 Bde., bearb. v. Tilman Koops. Boppard/Rh. 1982.
1
204 Mirosław Kłusek
Mimo iż od 1933 roku w wyniku przejęcia władzy w Niemczech przez narodowych socjalistów, rząd Rzeszy – a tym samym Kancelaria Rzeszy, utraciła dotychczasową kierowniczą rolę w państwie, to jednak kontynuowano edycję rządowych
archiwaliów pochodzących z tego okresu.
Prócz protokołów dotyczących posiedzeń gabinetu, rozmów z rządami landów,
rozlicznych konferencji z udziałem rządu oraz obok doniesień, notatek, zapisów,
projektów dla celów kancelarii państwa, obficie występuje korespondencja z ministerstwami, landami, organizacjami, związkami zawodowymi, osobistościami życia
politycznego i gospodarczego. Z tych względów ta edycja dokumentów jest niewyczerpalnym źródłem dla wszelkiego rodzaju zagadnień niemieckiej polityki. Żadne
specjalistyczne opracowania dotyczące: historii parlamentaryzmu, partii politycznych, związków zawodowych – przemysłowych, polityki gospodarczej i socjalnej,
działalności ustawodawczej, wojskowej oraz oczywiście polityki zagranicznej nie
mogą pominąć tej edycji dokumentów.
Najważniejszą częścią dokumentów „Reichkanzlei” są „Kabinettsprotokolle”.
Ich polityczne znaczenie w zależności od przypadku do którego się odnoszą jest bardzo zróżnicowane. Nie są one pisemnymi elaboratami, mało mówiącymi o rzeczywistych sporach i napięciach panujących w czasie obrad. O opracowaniu ustaw i rozporządzeń, tzn. stanowisku poszczególnych stron w tym działaniu uczestniczących,
o wiele lepiej można dowiedzieć się z pisemnych uzasadnień, propozycji lub z międzyresortowej korespondencji, niż z protokołów posiedzeń. Charakter wypowiedzi
protokołów poszczególnych kanclerzy różni się: opracowywanymi tematami, zróżnicowaną ochotą relacjonowania, zdolnościami zmieniających się „Staatssekretäre”
w kancelarii oraz przez nich wyznaczonych protokolantów.
Ze względu na pierwszoplanowe znaczenie dla dokumentacji pracy rządu,
w edycji ujęte zostały wszystkie protokoły z posiedzeń ministerstw, obrad ministrów,
posiedzeń rady ministrów.
Protokoły z posiedzeń rządu rozszerzone są poprzez:
– wybór ważniejszych protokołów, obrad kierowników resortów, obrad z rządami landów, partii, przedstawicieli przedsiębiorców itd.
– wybór dokumentów przedmiotowych, tzn. korespondencji, pamiętników, relacji, notatek, podań.
Wszystkie dokumenty wydrukowane są według chronologicznego zestawienia.
Przy czym dla ułatwienia pracy użytkownikowi, do każdego gabinetu dołączony jest
wstęp omawiający najważniejsze kwestie polityczne, którymi on się zajmował.
Charakter dokumentów wymaga stosunkowo licznych i szerokich komentarzy
rzeczowych. Szczególnie dotyczy to protokołów z posiedzeń rządu, wielokrotnie odnoszących się do specjalistycznych obszarów polityki państwa, które często jedynie
wspomniane, potrzebują komentarza wyjaśniającego, zawierającego również część
dokumentów, które nie nadawały się do wydrukowania jako dokumenty główne.
Oprócz tego komentarze zawierają drukowane materiały, głownie naukowe publikacje dokumentów, szczególnie stenogramy z posiedzeń Reichstagu, monitory
rządowe, inne publikacje urzędowe, gazety codzienne, roczniki.
Dokumenty Kancelarii Państwa. Republika Weimarska 205
Do dokumentacji każdego gabinetu dołączone są:
– lista wydrukowanych dokumentów,
– wykaz członków gabinetu oraz urzędników kancelarii państwa,
– wykaz archiwaliów i publikacji cytowanych w komentarzach,
– wykaz skrótów,
– skorowidz osób,
– skorowidz rzeczowy.
Oczywiście edycja tych dokumentów jest nieocenionym źródłem dla pracy badawczej historyków zajmujących się stosunkami polsko-niemieckimi. Również nie
bez znaczenia jest fakt, iż jest ona dostępna w księgozbiorze podręcznym wszystkich
uniwersyteckich i narodowych bibliotek Niemiec, a korzystanie z niej nie jest obwarowane obowiązkiem posiadania karty bibliotecznej lub dokumentu tożsamości.
Folia 28
Bożena Kłos
Życie kulturalne dworu
w Pławowicach (1926–1945)
W ostatnich latach ukazało się wiele prac dotyczących ziemiaństwa, wyposażenia, siedzib i dziejów poszczególnych rodzin. Losy ziemian powiatu miechowskiego
i zdarzenia, które miały miejsce w dworach nie są jednak wystarczająco znane.
Opierając się na informacjach Zofii Starowieyskiej-Morstinowej1, wspomnieniach Ludwika Hieronima Morstina2, pamiętniku Arnolda Szyfmana3 i wiadomościach z „Kwartalnika Związku Rodu Żółtowskich” starałam się przybliżyć wydarzenia, które miały miejsce w Pławowicach w latach 1926–1945.
Wśród dworów położonych na terenie powiatu miechowskiego formą architektoniczną wyróżniał się dom Morstinów w Pławowicach. Różnorodne były też wydarzenia, które miały tu miejsce. Morstinowie herbu Leliwa wywodzili się z Niemiec,
pierwotnie ich nazwisko brzmiało Mondsztern, tak też nazywały się ich dobra i zamek położony nad Renem. Do Polski przybyli dwaj bracia: Jerzy i Jan, i to oni
dali początek polskiej linii Morstinów4. Morstinowie z Pławowic wywodzą się od
Zygmunta, stryjecznego brata Jana Andrzeja Morsztyna – poety z XVII w.
W XVIII w. na terenie Pławowic znajdował się jeszcze dwór drewniany, o którym brak jest bliższych informacji. W 1804 r. Ignacy Morstin – syn Jana Chrzciciela,
pułkownika wojsk koronnych, polecił wznieść rezydencję według planów Jakuba
Kubickiego5. Parter zajmowały pokoje dla służby i pomieszczenia gospodarcze,
a reprezentacyjne było piętro z wysokimi oknami. Pośrodku niego mieścił się obszerny hol oraz salon z czterema głębokimi wnękami, ozdobionymi parami kolumn.
1
Z. Starowieyska-Morstinowa, Ci, których spotykałam, Kraków 1962.
L.H. Morstin, Opowieści o ludziach i zdarzeniach, Warszawa 1965.
A. Szyfman, Moja tułaczka wojenna, Warszawa 1965.
4
K. Niesiecki, Herbarz Polski, tom VI.
5
T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka ziemi krakowskiej, Kraków 1982, s. 487.
2
3
Życie kulturalne dworu w Pławowicach (1926–1945) 207
W jednej z wnęk znajdował się posąg Minerwy. Salon służył kiedyś do tajnych posiedzeń loży masońskiej6.
Z dzieł sztuki ozdabiających rezydencję wymienić należy portret Andrzeja
Morstina pędzla H. Rigouda, obrazy Bacciarellego, Lampiego, Michałowskiego
i Angeliki Kaufman. Do kompleksu parkowego prowadziła brama, po bokach której,
na kamiennych słupkach znajdowały się dwa lwy. Park typu angielskiego, na lekko
wzniesionym terenie pośród stawów założył około 1840 roku ogrodnik Jan Rounert.
Rezydencja uległa przekształceniu w 1886 roku. Rozbudowano ją dodając skrzydło
i uporządkowano elewację. Niedaleko pałacu znajdowała się prywatna kaplica z wieżą w kształcie minaretu.
W okresie międzywojennym pałac zachował swój dziewiętnastowieczny charakter, wyglądem przyrównywany był do Les Ayrelles7, chociaż położony na równinie.
Przybysze zwracali uwagę na sączącą się na parterze wodę i saletrę, wszechobecną
wilgoć porażającą w niektórych pomieszczeniach zapachem pleśni i starzyzny8. Owe
drobne uciążliwości rekompensował otaczający dom wspaniały park, z wysokimi już
wówczas drzewami, wśród których ptaki urządzały prawdziwe koncerty.
Obejmując w 1926 roku Pławowice, Ludwik Morstin (1886–1966) był już znanym poetą. W jego dorobku twórczym znajdowało się osiemnaście pozycji, wśród
których były wiersze, pieśni, studia historycznoliterackie i dramaty. Wychowanek
uniwersytetów niemieckich miał już doświadczenie w prowadzeniu miesięcznika poświęconego kulturze9, pracował też w służbie dyplomatycznej najpierw we Francji,
a później w Rzymie10.
To tutaj w Pławowicach odbył się w dniach 8–10 czerwca 1928 roku pierwszy zjazd poetów. Ludwik Hieronim Morstin rozpoczął przygotowania do tego
spotkania w kwietniu 1928 roku. Do przyjaciół i znajomych wysłał zaproszenia,
w których określał jego cel. Miało nim być „spędzenie kilku dni w otoczeniu pięknej
natury, w starym dworze oddzielonym starym parkiem od zgiełku i gwaru świata,
w towarzystwie ludzi duchowo sobie najbliższych”11. Na zaproszenie odpowiedziało kilku poetów, inni – np. Karol Hubert Rostworowski, czy Tadeusz BoyŻeleński dali odpowiedź odmowną. Ostatecznie w pierwszym zjeździe poetów
w Pławowicach udział wzięli: Leopold Staff, Emil Zegadłowicz, Julian Tuwim,
M.B. Markowski, Obywatele ziemscy w województwie kieleckim, 1918–1939, Kielce 1993, s. 141.
Wiejska rezydencja Paula Cazina we Francji, wydzierżawiona od rodziny markiza Saladin de Mont
Morillon.
8
List Paula Cazin do żony Marguerite Fauron de Chaligny z 10 czerwca 1928 (Pławowice), [w:]
D. Knysz-Tomaszewska, H. Suwała, J.W. Borejsza, J. Odrowąż-Pieniążek, Dole i niedole francuskiego
polonisty. Paul Cazin (1881–1963). Szkice, Warszawa 1999, s. 218.
9
„Museion”, prowadził go w latach 1911–1913 wspólnie z Władysławem Kościelskim, a później sam.
10
W Paryżu był zastępcą szefa Polskiej Misji Wojskowej (1919), był też oficerem łącznikowym Polskiego
Sztabu Generalnego przy marszałku Ferdynandzie Fochu. Od 1922 r. przy poselstwie w Rzymie pełnił
funkcję attachè wojskowego, uczestniczył w Międzynarodowej Konferencji w Genui. Obszerne wspomnienia dotyczące pobytu na tych placówkach pozostawiła jego żona Janina z Żółtowskich Morstinowa.
Wspomnienia w zbiorach prywatnych rodziny Żółtowskich.
11
List z dnia 24 kwietnia 1928 r. ze zbiorów Centrum Kultury i Wypoczynku w Proszowicach.
6
7
208 Bożena Kłos
Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Józef Wittlin, Jan Lechoń, Antoni Słonimski,
Jarosław Iwaszkiewicz, Paul Cazin. Z rodziny Morstina w spotkaniu uczestniczyli:
gospodarz, jego żona Janina Morstinowa, siostra Maria Morstin-Górska, bratowa
Zofia Starowieyska-Morstinowa12.
Do pałacu w Pławowicach podwoziły gości czwórki koni „Kwadrygi” – jak to
określił Antoni Słonimski. Morstinowie wysyłali zaprzęg do Proszowic nie tyle dla
większego uhonorowania swych gości, ile ...z konieczności. Przybyły z Krakowa
Paul Cazin zmuszony był przesiąść się z samochodu młodego Tyszkiewicza, bo jak
zauważył „auto nie mogłoby zatryumfować nad tą nieprawdopodobną drogą, na której koleiny nie są już bruzdami, lecz prawdziwymi rowami czy okopami”. Z kolaski
dostrzegał „kłaniających mi się Żydów, a może raczej, jak sądzę, kłaniają się czterem koniom, które stanowią wspaniały zaprzęg”13.
Ludwik Hieronim Morstin witając uroczyście „książąt poezji polskiej” zaznaczył, że „zebraliśmy się tu, by manifestować na cześć poezji”, a następnie mówił
o jej roli w życiu społecznym i politycznym. Mimo iż był wielbicielem starożytności, to jednak stwierdził też „po co nam Akropol, kiedy mamy Kraków”. Przybyłych
pisarzy powitały kwiatami dzieci z najbliższej szkoły. Zdjęcie grupy uczniów i poetów ukazało się w „Wiadomościach Literackich” 1 lipca 1928 roku. Spotkanie to
Jarosław Iwaszkiewicz wspomina następująco:
Zjawia się szkoła okoliczna, aby zebrane grono poetów powitać kwiatami, śpiewem, słowem – po miłym wstępie wygłoszonym ustami małej dziewczynki... pierwsze słowa,
jakie padają, to słowa Jana z Czarnolasu... Dzieci przychodzą nam mówić „u nas tu
ładnie, u was mniej pewnie ładnie; opiszcie nasze pola i chaty, pokażcie jaka Polska jest
piękna...”14.
Zachwycony owym spotkaniem był Paul Cazin.
Poza ceremonialną kolacją na dwadzieścia trzy osoby [...] wszystko odbywało się w sposób najcudowniejszy w świecie w towarzystwie dziewięciu poetów i dwóch poetek [...]
Życie w zamku – jak z bajki. Śniadanie jemy pod wielkim kasztanem w ogrodzie. Służący przynoszą tace z wędliną i pieczywem, misy masła, mleko, herbatę, kawę. Śniadamy
od godziny 8 do 9. W południe jemy zakąski. O godzinie w pół do drugiej odpoczynek,
o szóstej obfity podwieczorek, o dziewiątej kolacja i o północy mezzanoche. Wino przez
całą noc15.
Nie ustalono żadnego programu spotkania, każdy z gości był proszony o przywiezienie jakiegoś nie drukowanego utworu celem przedstawienia go zgromadzoJanina Morstinowa, córka Adama i Marii z Kwileckich. Morstin wziął ślub w 1918 roku. Maria
Morstin-Górska, siostra poety, ps. Maria Leliwa (1893–1972), poetka, publicystka, tłumaczka. W 1923 r.
poślubiła Franciszka Górskiego, botanika, profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zofia StarowieyskaMorstinowa, żona Zygmunta Morstina, brata poety, krytyk literacki, publicystka, tłumacz.
13
List Paula Cazin do żony Marguerite Fauron de Chaligny z 10 czerwca 1928 (Pławowice), [w:]
D. Knysz-Tomaszewska, H. Suwała, J.W. Borejsza, J. Odrowąż-Pieniążek, op. cit.
14
„Wiadomości Literackie”, 1 lipca 1928 r.
15
List Paula Cazin do żony Marguerite Fauron de Chaliny z 10 czerwca 1928 (Pławowice), s. 219.
12
nym. Rozmowy o poezji odbywały się wieczorem w gabinecie pana domu. Wśród
ciszy i zapachu lata deklamowano sonety Mickiewicza, poezję własną i kolegów.
Wspaniałym recytatorem okazał się Jan Lechoń, który miał fenomenalną pamięć
i szybko potrafił przytoczyć wiersz związany z omawianym właśnie tematem.
Dyskusje o poezji były przeplatane wspomnieniami z dawnych czasów, anegdotami.
Zebrani snuli też plany na przyszłość. Te opowieści nie zostały zapisane, nie wiadomo o kim mówił Antoni Słonimski wspominając „Ciocię Zeppelin” czy „Praczusię
Władzia”. We wspomnieniach uczestnicy opisują spacery i przechadzki po rozległym parku, rozmowy w cieniu starego kasztana nazwanego „lipą honoris causa”,
a Antoniemu Słonimskiemu zapadł w pamięci pokaz strzelania z batów. Zebrani
zdecydowali, że w przyszłym roku odbędzie się następny zjazd, a później kolejne.
Każdy z nich miał być poświęcony jakiemuś tematowi.
Organizacją spotkania w roku 1929 mieli się zająć Jan Lechoń, Leopold Staff,
Julian Tuwim i Emil Zegadłowicz. Zapadła też decyzja o powołaniu cechu poetów,
czyli związku, który „łączyłby cele czysto rzemieślnicze i fachowe”. Ów związek
miałby wydawać też swoje pismo. Pobyt poetów w Pławowicach stał się okazją do
wydania balu, w którym wzięli udział sąsiedzi, okoliczni ziemianie. „Z karet i powozów wysiadły panie w strojach wieczorowych, panowie we frakach, w mundurach
i przy orderach” – wspomina Antoni Słonimski16.
W ostatnim dniu zjazdu, 10 czerwca w niedzielę, odbyła się w parkowej kaplicy
msza za pomyślność poezji polskiej. Odprawiał ją Feliks Tomalski, stary proboszcz
z Kościelca, erudyta, znawca poezji, tłumacz Homera. Przed nabożeństwem powitał
zgromadzonych słowami: „Witam was, spadkobierców tych warsztatów, które nam
przodkowie wasi po piórze zostawili”17. W kazaniu „dla poetów” mówił o marmurach i alabastrach Notre Dame de Paris, co szczególnie utkwiło w pamięci służącego
wówczas do mszy Paula Cazin18.
Drugi zjazd poetów w Pławowicach miał miejsce 23–25 czerwca 1929 roku.
Zaproszenia otrzymało 33 pisarzy i poetów, m.in. prof. Aleksander Brückner,
prof. Tadeusz Zieliński. Przybyli przede wszystkim ci, którzy czar Pławowic poznali w ubiegłym roku: Julian Tuwim, Jan Lechoń, Antoni Słonimski, Jarosław
Iwaszkiewicz z żoną, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska oraz Wilam Horzyca,
Antoni Szantroch, Ferdynand Goetel, Władysław Korsak – wojewoda kielecki. Ze
względów zdrowotnych nie mógł przybyć Leopold Staff. Brak dokładnych informacji pozwala przypuszczać, że sympozjum toczyło się według wzorów z poprzedniego
roku. Wiadomo jedynie, że 24 czerwca odbył się wieczorek poświęcony Cyprianowi
Kamilowi Norwidowi. Utwory tego poety recytował Wilam Horzyca.
Następne zjazdy już się nie odbyły. Atmosfera tych dwóch pozostała na długo w pamięci uczestników, a Paul Cazin po prawie trzydziestu latach wspominał:
„kiedy to było, już nie wiem, ale do śmierci nie zapomnę”. Fascynowało go, że
wśród zebranych wówczas twórców były postaci powszechnie już wówczas uznane
A. Słonimski, Alfabet wspomnień, Warszawa 1975.
Zofia Starowieyska-Morstinowa, op. cit.
18
List Paula Cazin do żony Marguerite Fauron de Chaligny z 10 czerwca 1928 (Pławowice), s. 219.
16
17
210 Bożena Kłos
w historii literatury (Staff) oraz młodzi, ogromnie utalentowani (Tuwim). Dostrzegał
otwartość domu w Pławowicach, to iż Morstinowie „szokują pospólstwo przyjmując
u siebie inteligentnych semitów”. Zaraz jednak dodawał: „Mają rację. Dawno temu
święty Paweł powiedział, że nie ma ani Żydów, ani Greków, ani Rzymian, tylko
ludzie, którzy szukają Królestwa Bożego”19.
Rezultatem tych spotkań były zawarte sympatie i przyjaźnie. Julian Tuwim, który poznał Ludwika Hieronima Morstina podczas pierwszego zjazdu stał się częstym
gościem Pławowic, przybywał tutaj też Lechoń. Wynikiem zafascynowania Staffa
pięknem ziemi proszowickiej były wiersze, które weszły w skład tomów Wysokie
drzewa, Barwa miodu, Martwa pogoda. Wpisy poetów i okolicznościowe wierszyki znalazły się w pławowickiej księdze gości i księdze parafialnej w Kościelcu.
Najtrwalszym jednak dziełem stała się komedia satyryczna Rzeczpospolita poetów
napisana przez Ludwika Hieronima Morstina w 1933 roku.
Akt pierwszy sztuki był parafrazą zjazdu, a pierwowzory postaci łatwo rozpoznać: Strzemień – Ludwik Hieronim Morstin, Ninna – Janina Morstinowa, Turlen –
Julian Tuwim, Gaudyn – Ferdynand Goetel, Luboń – Jan Lechoń, Bolesta – Leopold
Staff, Lilla – Maria Pawlikowska, Lena – Halina Konopacka. Pierwowzorami postaci Redaktora i Wojewody byli prawdopodobnie redaktor „Czasu” Antoni Beaupré,
który uczestniczył w pierwszym spotkaniu poetów i wojewoda kielecki Władysław
Korsak, uczestnik drugiego. Sztuka została przygotowana do wystawienia w Teatrze
im. Słowackiego w Krakowie przez Juliusza Osterwę. Zapowiedzi prasowe i informacje, że bohaterami są najwięksi polscy poeci sprawiły, że wzbudziła ogólne zainteresowanie. Pierwsze próby na scenie nie były jednak udane i wówczas Osterwa
zdecydował, że dalsze przygotowania odbędą się w Pławowicach. Pomysł był trafny,
próba odbyta 6 maja 1934 roku sprawiła, że aktorzy wczuli się w sytuację i premiera 19 maja 1934 roku była udana. Utwór uhonorowany został rok później nagrodą Związku Zawodowego Literatów Polskich. Ale tak jak każde dzieło, wzbudziła
wśród krytyków dość dużo emocji.
Od roku 1937 w dramaturgii L.H. Morstina ważną rolę odgrywał motyw antyczny. Poeta na prośbę Juliusza Osterwy ukończył przekład „Antygony”, który został
wysoko oceniony przez prof. Tadeusza Zielińskiego. Osterwa chciał wystawić sztukę
w teatrze, a później na dziedzińcu Wawelu. Ostatecznie „Antygona” została wystawiona w Pławowicach, a aktorkami były miejscowe dziewczęta.
Dziewczęta nie chciały dopuścić do swojego zespołu mężczyzn. Więc w przeciwieństwie do teatru Szekspira w ich teatrze role męskie wykonywać miały kobiety. Antygonę
i Ismenę grały śliczne dwie rodzone siostry, Kreona – dziewczyna o wyglądzie chłopięcym i niskim głosie. Chór tworzyli nie starzy ludzie, a dziewczyny, rówieśniczki
Antygony [...] Nina zaprojektowała piękne kostiumy, tuniki i chlamidy z tkanin jednobarwnych w pastelowych kolorach i w jedno cudne popołudnie majowe odbyła się premiera najpiękniejszej tragedii greckiej... [...] Widzami byli goście zaproszeni z Krakowa
19
List Paula Cazin do żony Marguerite Fauron de Chaligny z 11 czerwca 1928 (Pławowice), s. 219.
i duży tłum z naszej wsi i wsi okolicznych ludzi, co w przeważnej części nigdy teatru
nie widzieli20.
W 1939 roku Ludwik Hieronim Morstin został wybrany prezesem Krakowskiego Oddziału Związku Literatów Polskich i na prośbę Zarządu rozpoczął przygotowania do wystawienia tej samej sztuki w związku z planowanym na wrzesień
międzynarodowym zjazdem literatów w Krakowie. Zaawansowane próby przerwał
wybuch wojny.
W okresie wojny Pławowice stały się miejscem schronienia dla ściganych i wysiedlanych, a ich gospodarz inicjatorem wielu akcji społecznych. W 1940 roku pośredniczył w dwukrotnym przekazaniu darów finansowych ziemiaństwa w kwocie
260 tys. zł na rzecz rodzin profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego21. Mieszkańcy
Pławowic uczestniczyli w akcji opieki nad osobami znajdującymi się w krakowskich
więzieniach. Wysyłali paczki żywnościowe i pisali listy. Za pośrednictwem RGO objęto tą opieką uwięzionych w obozach jenieckich i koncentracyjnych. W 1942 roku
w wielu dworach umieszczano dzieci ze Lwowa i Krakowa. Do pałacu przyjechało
wówczas dziesięcioro dzieci z Krakowa w wieku od 3 do 7 lat. Przebywały one tam
w trzech turnusach od maja do października.
W Pławowicach ukrywali się m.in. Artur Maria Swinarski, Marian Piechal oraz
liczni krewni ze strony Janiny Morstinowej. W maju 1942 roku przybył Arnold
Szyfman, a 28 listopada 1944 roku Leopold Staff wraz z żoną. W okresie wojny
w domu Morstinów przebywała liczna grupa krewnych wraz z dziećmi w różnym
wieku. Dorośli zdecydowali, że należy podjąć trud nauczania, by dzieci nie przerywały nauki. Gospodarz domu nauczał łaciny i astronomii, Janina Morstinowa języka francuskiego, a Szyfman literatury polskiej. Jedyną fachową nauczycielką była
pani Zofia, która wykładała matematykę. Po przybyciu Staffów, żona poety zajęła
się kursem geografii. Do tego stałego harmonogramu zajęć dodatkowe kursy wprowadzali czasowo przybywający goście: Konstanty Grzybowski nauczający filozofii,
a Ludwik Górski fizyki.
Dobór tak szacownego grona pedagogicznego sprawił, że w grudniu 1944
roku przybył do Pławowic administrujący majątkiem w Minodze Michał Żółtowski
(z Czacza) z prośbą, by jego siostra Zosia mogła tu ukończyć szkołę średnią.
Morstin początkowo odmówił, ale na wieść, że dziewczyna brała udział w Powstaniu
Warszawskim wyraził zgodę22.
Wraz z przybyciem do Pławowic Arnolda Szyfmana, założyciela i dyrektora Teatru Polskiego rozpoczęto przygotowania do wystawienia fragmentów sztuki
i małych form scenicznych. Zapoczątkował je wieczór poświęcony trzem roczniL.H. Morstin, Antygona Sofoklesa na wsi w Pławowicach, Listy Teatru Polskiego nr 54, Warszawa
1961–1962, s. 23.
21
Dziedzictwo. Ziemianie polscy i ich udział w życiu narodu, pod red. T. Chrzanowskiego, Kraków 1996,
s. 251.
22
Michał z Lasek (Czacza) Migawki o Ludwiku Hieronimie Morstinie, „Kwartalnik Związku Rodu
Żółtowskich”, nr 11–12, Skierniewice 1996.
20
212 Bożena Kłos
com, który miał miejsce 29 stycznia 1943 roku. Tego dnia przypadało trzydziestolecie Teatru Polskiego, tyleż lat upłynęło też od premiery sztuki L.H. Morstina Lilie,
a pięćdziesiąt lat od oddania do użytku nowego budynku Teatru Krakowskiego.
Przygotowania do tej uroczystości trwały trzy tygodnie. Domownicy pod kierownictwem Szyfmana pracowali nad tekstami i ruchem scenicznym. Kostiumy pochodziły
z różnych źródeł. Anusia Żółtowska ubrana była w białą chłopską koszulę, płócienne
spodnie Ludwika owinięte rzemykami i kierpce. „I co najzabawniejsze, że to wszystko razem wyglądało dobrze i prawie po itacku. Lepiej niż w niejednym zawodowym
teatrze, posługującym się kostiumologią i gotowymi kostiumami historycznymi”
– oceniał wyniki swojej pracy Szyfman23.
W uroczystym przedstawieniu oprócz domowników wzięli udział Zygmunt
Morstin, Alfred Morstin z żoną, siostrzenica gospodarza – Anna Górska. Z Krakowa
przybyli Krystyna i Konstanty Grzybowscy. Wydano program, a nad całością czuwał sufler. Uroczystość rozpoczęła Krystyna Grzybowska prelekcją „Trzy rocznice”,
wiersz K.M. Górskiego deklamowała Anna, a na koniec odbyło się przedstawienie
pt. Penelopa, będące fragmentem najnowszego utworu L.H. Morstina. Ponieważ
większość domowników stanowiły kobiety, więc im przypadły role męskie. Penelopę
grała Janina Morstinowa, Leartesa – Anna Żółtowska, Telemacha – Anna Górska,
Melanto – Irena Żółtowska. Przedstawienie przygotowano na tle kominka, dwóch
stylowych komód i przy zapalonych świecach. Skonstruowany nawet został specjalny reflektor z błyszczącego metalu, który odbijał blask świec.
Humor komedii i aktualne pointy nie zawiodły, również pamięć naszego zespołu miłośników sztuki teatralnej była wzorowa. Toteż powodzenie mieliśmy tak wielkie, że spektakl
ten (już bez odczytu) powtarzać musieliśmy aż trzykrotnie wobec liczniejszego grona
gości, zresztą zawsze „na żądanie” ogólne – wspominał Arnold Szyfman24.
Duża impreza przygotowana została z okazji imienin Janiny Żółtowskiej. Była
to inscenizacja fragmentów Balladyny. Widowisko przygotowane w plenerze, pod
wielkim dębem, z widokiem na park i staw obejrzało pięćdziesiąt osób. Oprawę
muzyczną zapewnił wędrowny grajek-flecista, który akurat tego dnia zjawił się we
dworze. W rolach głównych wystąpiły siostry Żółtowskie. Szyfman zdecydował się
wówczas na innowację, w tym fragmencie Grabiec nie został zabity, lecz żegnał
gości pod koniec przedstawienia.
Imieniny Ludwika stały się okazją do przygotowania kwadransa poetyckiego, który przedłużył się do godziny. Zgromadzone dziewczęta, ubrane w kostiumy krakowskie, deklamowały utwory Staffa, Tuwima, Morstina. Pod koniec 1943
roku Anna Żółtowska przygotowała dwie sceny z pierwszego aktu Wesela. W roli
Radczyni i Kliminy wystąpiły dziesięcioletnia Ela i jedenastoletnia Ala. Natomiast
siostry Żółtowskie przedstawiły dialog z książki Bystronia O komizmie.
Uwagę zwraca nadzwyczajna pasja grania sióstr Żółtowskich. Irena (mająca wówczas 18 lat), późniejsza Byszewska, związała się Teatrem Rapsodycznym,
23
24
A. Szyfman, Prapremiera Penelopy, Program Państwowego Teatru Polskiego, 1946/47, s. 25.
Ibidem.
Teatrem Słowackiego w Krakowie oraz Teatrem im. L. Solskiego w Tarnowie. Na
temat dalszych losów młodzieży i dzieci uczonych przez tak szacowne grono brak
jest jednak wiadomości.
***
W 1945 roku Ludwik i Nina Morstinowie opuścili Pławowice na wieść o tym, że
mogą zostać aresztowani. Zamieszkali najpierw w Krakowie, później w Zakopanem,
a od 1960 roku w Warszawie. Do Pławowic już nigdy nie wrócili.
Folia 28
Regina Kostrzewa
Wizja powojennych Niemiec
Koła z Krzyżowej
Helmuta Jamesa von Moltke
Wśród opozycji prawicowej w III Rzeszy szczególne miejsce zajmuje Koło
z Krzyżowej (Kreisauer Kreis) uznawane za najbardziej wyróżniającą się grupę
w ramach niemieckiego ruchu oporu. Historycy różnie oceniają jego działalność.
Klaus Wasmund pisał o nim jako o „grupie duchowego oporu”. Conway uznał je za
wąskie grono osób, które zbliżyły się do siebie na bazie chrześcijańskich przekonań,
a ich opozycja do hitleryzmu sprowadzała się jedynie do moralnej awersji. Allan
Bullock uważał, że ryzykowne jest pisanie o opozycji w odniesieniu do luźno ze
sobą połączonych grupek pozbawionych wspólnej organizacji, a złączonych tylko
wrogim stosunkiem do nazizmu1.
Mianem Koła z Krzyżowej gestapo określiło grupę skupioną wokół Helmuta
Jamesa von Moltke2. Hrabia Helmut James von Moltke urodził się w 1907 roku
w Krzyżowej (Kreisau) koło Świdnicy. Jego matka Dorothy była Angielką, córką
Jamesa Rosa Innesa, który w latach 1914–1927 był Sędzią Najwyższym Południowej
Afryki. W latach dwudziestych młody von Moltke brał udział w wychowawczych
„obozach pracy” zorganizowanych przez wrocławskiego profesora Eugena Rosenstocka, który wywarł na niego duży wpływ. Tezy programu jego ruchu socjalnego
realizowanego w „Lwóweckiej Wspólnocie Pracy” zostały przez Moltkego wprowadzone później do koncepcji politycznych Koła z Krzyżowej. Profesor Rosenstock
odwoływał się w nich do współpracy „socjalistycznych i chrześcijańskich robotników”3. Helmut James von Moltke studiował prawo we Wrocławiu i Wiedniu,
a następnie jako stypendysta fundacji Cecila Rhodesa w Oksfordzie. W 1937 roku
został wpisany na listę adwokacką w londyńskim zespole Inner Temple. Po powroK. Jonca, Kreisauer Kreis H.J. von Moltke, Poznań 1987, s. 99–100.
J. Kozeński, Opozycja w III Rzeszy, Poznań 1987, s. 132.
3
K. Jonca, Prawo w koncepcjach śląskiej opozycji antyhitlerowskiej Kreisauer Kreis Helmuta Jamesa von
Moltke, Studia Śląskie, t. XXI, Opole 1972, s. 143.
1
2
Wizja powojennych Niemiec Koła z Krzyżowej... 215
cie z Anglii Moltke zajął się swoją posiadłością i obserwował co dzieje się w kraju.
W ramach swoich możliwości pomagał też ofiarom systemu4. W latach II wojny
światowej pełnił obowiązki radcy prawnego w wydziale zagranicznym kontrwywiadu wojskowego. Był specjalistą od spraw wojskowych, gospodarczych i jeńców
wojennych. Zabiegał o dobre traktowanie radzieckich jeńców i ostro protestował
przeciwko oddzielaniu Żydów5. Zdobył dzięki swym wysiłkom zaufanie przełożonego – Wilhelma Canarisa, a częste podróże ułatwiały mu zetknięcie się z ludźmi
o podobnych poglądach6. Utrzymywał także kontakty z ludźmi znanymi mu z wychowawczych obozów profesora Rosenstocka, którzy podzielali jego punkt widzenia.
Byli to Carl Dietrich von Trotha pracujący w Ministerstwie Ekonomii Rzeszy i jego
przyjaciel Horst von Einsiedel. W Kole w Krzyżowej obaj zajmowali się kwestiami
ekonomicznymi. Einsiedel przedstawił Moltkemu Adolfa Reichweina, który w Kole
z Krzyżowej zajmował się problemem edukacji i Otto Heinricha von der Gablentz.
Dzięki Reichweinowi zaś do Koła zostali wprowadzeni dwaj socjaliści: Carlo
Mierendorff i Theodor Haubach, z których ostatni uważał, że „albo wywalczą nowe
Niemcy, albo nie będzie niczego”, jego zdaniem trzeciej możliwości nie było.
W swej działalności opozycyjnej kierował się myślą „że można zniszczyć człowieka, ale nie ideę” i dzięki temu opozycja będzie w stanie odbudować demokratyczne Niemcy7.
Tworząc grupę opozycyjną Moltke uznał, że ich głównym celem będzie pomóc
narodowi przeciwstawić się ideologii narodowo-socjalistycznej. Wtedy widział jeszcze w Reichswehrze siłę zdolną do oporu wobec Hitlera8.
W tym okresie formowała się druga grupa wokół prawnika Petera Yorcka von
Wartenburga. O problemie przyszłej struktury Niemiec dyskutował on z hrabią
Fritzem von der Schulenburgiem, początkowo aktywnie działającym w ruchu nazistowskim, hrabią Nikolausem Üxküll, Cäsarem von Hofackerem, Albrechtem von
Kesselem i Ottonem Ehrenbergiem. Czasami w tych dyskusjach brał udział hrabia
Berthold Schenk von Stauffenberg. Po raz pierwszy spotkali się oni pod wrażeniem
wydarzeń Nocy Kryształowej czyli pogromu Żydów w noc z 9 na 10 listopada 1938
roku. Omawiali wtedy kształt nowej Rzeszy, która miała być federacją z rządem
sprawującym władzę w sprawach zagranicznych, obrony, finansów i generalnej kontroli ekonomicznej. Spotkania tej grupy zostały przerwane przez kampanię wrześniową, w której von Wartenburg brał udział.
W styczniu 1940 roku Helmut James von Moltke poznał Petera Yorcka von
Wartenburga (jego siostra była żoną kuzyna Moltkego). Kolejne spotkanie odbyło
się w domu Wartenburga 4 czerwca, przybył na nie także Schulenburg. W sierpIbidem, s. 136–137.
K. Jonca, The foreign contacts of the Kreisau Circle in contemporary Polish opinion (1938–1944),
Poznań 1983, s. 7.
6
G. van Roon, German Resistance to Hitler Count von Moltke and the Kreisau Circle, Londyn 1971,
s. 104.
7
Ibidem, s. 182–183.
8
J. Kozeński, op. cit., s. 134.
4
5
216 Regina Kostrzewa
niu 1940 roku Moltke zaprosił do Krzyżowej na weekend Wartenburga, Einsiedela
i Waetjena (pracownik Abwehry). To spotkanie zapoczątkowało ruch nazwany później Kołem z Krzyżowej. Jego tematem był system edukacyjny po upadku Hitlera9.
Owocem tej dyskusji były „Podstawy nauki politycznej” napisane przez Moltkego
w listopadzie 1940 roku. Według niego istotą państwa były trzy rodzaje relacji: państwo–jednostka, państwo–system ekonomiczny, państwo–wiara. Oprócz tego była
także polityka zagraniczna państwa. Ale to właśnie te trzy relacje stanowiły całą
istotę państwa i niemożliwe było ich rozdzielenie. Istniały one niezależnie od siebie,
ale żadna nie mogła być zastąpiona inną. Moltke dalej pisał, że „celem państwa
jest dostarczanie obywatelom wolności, która umożliwia spostrzeganie naturalnego
porządku i przyczynianie się do jego realizacji”. Wolność jednostki jest częścią tego
porządku. A jego zrozumienie przez młodzież i dorosłych jest zadaniem edukacji.
Odpowiedzialność za to ponosi także państwo. W kwestii relacji państwo–system
ekonomiczny uważał, że państwo ma nieograniczone prawa. Dużą wagę przywiązywał do rozdziału produkcji ekonomicznej. Uważał, że robotnicy muszą mieć zapewnione środki umożliwiające „godne życie”. A odpowiedzialność za ubezpieczenia
zdrowotne i emerytalne powinno ponosić państwo. W ostatniej części „Podstaw nauki politycznej” Moltke skupił swą uwagę na stosunkach państwo–wiara. Uznał, „że
nie ma teologicznej doktryny państwa chrześcijańskiego”. Państwo powinno być budowane na podstawie etyki humanistycznej i „niezależnie od treści chrześcijańskiej
religii czy też rewelacji innych religii”. Zdaniem Moltkego „państwo wymaga wiary
w kształtowaniu sprawiedliwego obywatela, w edukacji obywatela w zrozumieniu
naturalnego porządku i w utrzymaniu efektywnego krytycyzmu w stosunku do działań przedstawicieli (urzędników) państwa”10. Einsiedel, Gablentz i Wartenburg po
przeczytaniu tego memorandum uznali, że są to podstawy do przyszłej współpracy.
Przywódcą w Kole z Krzyżowej został Moltke. Wartenburg usunął się w jego
cień. Jeden z uczestników rozmów w Krzyżowej tak go przedstawił:
Hrabia Yorck von Wartenburg miał całkiem inną naturę. Bardzo wykształcony, jak wszyscy Yorckowie, skłaniał się bardziej ku refleksji. Podczas gdy Moltke działał jako niemiecki obywatel świata, Yorck czuł się niemieckim patriotą. Sposób myślenia Moltkego
był obcy jego naturze. Ponieważ uważał jednak Moltkego za ważniejszego, starał się
go zrozumieć11.
W ciągu następnych miesięcy do grupy dołączyli Theodor Steltzer odpowiedzialny za sprawy zagraniczne i Fritz Christiansen-Weniger, specjalista od rolnictwa.
W kwietniu i maju 1941 roku spotkali się kilkakrotnie Moltke, Adam von Trott zu Solz
i Hans-Bernd von Haeften (obaj pracowali w Ministerstwie Spraw Zagranicznych).
Adam von Trott zu Solz, prawnik wykształcony w Oksfordzie, był uznawany za
najbardziej błyskotliwą osobowość polityki zagranicznej.
G. van Roon, op. cit., s. 141–142.
Ibidem, s. 310–317.
11
K. Finker, Stauffenberg i zamach na Hitlera, Warszawa 1979, s. 171.
9
10
W tym czasie powstaje kolejne memorandum autorstwa Moltkego – „Sytuacja
wyjściowa. Cele i problemy”. Próbował w nim zakreślić pozycję, z której zostanie rozpoczęta odbudowa. Przedstawił w jaki sposób zostały zniszczone wartości
i wypaczone symbole. Wraca także do problemu zniewolenia człowieka i pojęcia
wolności. Rozważa wzajemną zależność wolności i zobowiązania uznając, że jedno
łączy się z drugim. Według Moltkego poczucie obowiązku jest ważne w każdej społeczności bez względu na jej wielkość. Niszczenie zaś społeczności mniejszych od
państwa stworzyło próżnię i zemści się to w chwili upadku państwa-idola. A następstwem tego będzie zupełna dezintegracja. Już w tym memorandum Moltke uznał, że
Niemcy zostaną zniszczone, a pokój przyniesie Europie zjednoczenie12.
Helmut James von Moltke zdawał sobie sprawę z konieczności współpracy protestantów i katolików. Do Koła z Krzyżowej został wprowadzony prowincjał jezuitów bawarskich, ojciec Augustian Rösch, jezuita ojciec Alfred Delp, Hans Peters
i ojciec Lothar König, dr filozofii, który był profesorem w kolegium jezuickim
w Pullach. Ojciec König okazał się doskonałym kurierem. We wrześniu 1941 Moltke
spotkał się z biskupem Berlina, Konradem von Preysingiem i pozostał z nim w przyjacielskich kontaktach aż do swego aresztowania w 1944 roku. Prowadził także rozmowy z biskupem Monasteru Augustem Clemensem von Galenem, zaś z kardynałem Bertramem utrzymywał kontakty przez członka koła Hansa Lukaschka13.
W kole był także przedstawiciel Kościoła Wyznającego, dr hab. teologii Eugen
Gerstenmaier. Kościół ten stworzyli duchowni Kościoła protestanckiego, którzy nie
mogli się pogodzić z całkowitym podporządkowaniem państwu i kultom neopogańskim Rosenberga. Z Kościołem Wyznającym byli związani: Martin Niemöller (były
kapitan łodzi podwodnej z I wojny światowej) i Dietrich Bonhoeffer14. Pierwszy
trafił do obozu, drugi zaś zapłacił życiem za swój opór. Po aresztowaniu Niemöllera
na czele opozycji w Kościele protestanckim stanął biskup Theophil Wurm, który
utrzymywał kontakty z Kołem z Krzyżowej. Z ramienia Kościoła ewangelickiego
dołączył do grupy socjolog i teolog dr Harald Poelchau, pastor z więzienia Tegel15.
W Kole z Krzyżowej spotkali się przedstawiciele różnych grup i wyznań. Ludzie
ci często się nie znali. Byli bowiem podzieleni na grupy, w których prowadzono
dyskusje nad poszczególnymi problemami. Dokumenty z tych spotkań, o ile nie
były palone, były chowane w ulu w Krzyżowej16. Spotkania odbywały się także
w berlińskim mieszkaniu Moltkego i w posiadłościach Wartenburga w Oleśnicy
Małej i Kurowej pod Oławą.
Według relacji Theodora Steltzera celem dyskusji programowych koła była chęć
wyrobienia sobie poglądu jak powinny wyglądać przyzwoite Niemcy17. Uczestnicy
spotkań w Krzyżowej opowiadali się za „samowypaleniem” hitleryzmu. Ich poglą12
13
14
15
16
17
Księga sapieżyńska, t. II, Kraków 1986, s. 285.
F. Ryszka, Noc i mgła, Warszawa 1997, s. 204–205.
Ibidem, s. 115.
K. Finker, op. cit., s. 186.
dy polityczne i prawne stanowiły antytezę hitlerowskiej teorii państwa i prawa18.
Nie brali udziału w przygotowaniu zamachu, gdyż zamordowanie Hitlera stało
w sprzeczności z ich światopoglądem. Potępiając hitlerowską przemoc opierali się
przecież na zasadach etyki chrześcijańskiej. Poza tym, gdy do wojny przystąpiła
Wielka Brytania, byli przekonani, że dyktatura musi wkrótce upaść. Wtedy też większość zadecydowała, że tematem ich dyskusji będą problemy odnowy moralnej, a nie
sposób wyzwolenia się spod rządów hitlerowskich. Moltke koncentrował się bardziej na życiu po rewolucji niż na samej rewolucji19.
Oprócz spotkań w małym gronie odbywały się też konferencje. Pierwsza miała miejsce w dniach 22–25 maja 1942 roku. Dyskutowano o konstytucji, relacjach
państwo – Kościół i problemach edukacyjnych. Zagadnienie kontaktów Kościoła
i państwa z punktu widzenia protestantów przedstawił Steltzer, a Rösch – katolików.
Koło z Krzyżowej opowiedziało się za współpracą Kościołów z państwem. Chcieli,
aby chrześcijaństwo miało większy wpływ na życie publiczne. Reichwein i Poelchau
zaproponowali utworzenie świeckiej organizacji ekumenicznej. Miało to pomóc
w pokonaniu różnic między wyznaniami i zapewnić partnera władzom cywilnym
do dyskusji na każdym szczeblu. Organizacja ta miała się wzorować na instytucjach
rządowych, poczynając od stopnia parafialnego. Członkowie Koła z Krzyżowej
uznali, że Kościoły powinny otrzymać zapewnienie autonomii, a stosunki między
nimi a państwem miały być uregulowane prawnie. Wolność sumienia przyjęli za
zrozumiałą zasadę nowego porządku20. Uczestnicy spotkania uznali za konieczne
zwrócenie szczególnej uwagi na edukację, głównie z powodu nadużyć dokonanych przez narodowy socjalizm. Silnie podkreślali prawa rodziców do wychowania
i kształcenia dzieci. Odpowiedzialność za edukację miała ponosić rodzina, szkoła
i Kościół. Ich zdaniem „szkoła powinna spełniać prawo każdego dziecka do otrzymania wykształcenia dla niego odpowiedniego”. Edukacja ma bowiem za zadanie
ukształtować człowieka tak, by w sposób dojrzały podejmował decyzje i brał za nie
pełną odpowiedzialność. Wiedza miała wspomagać kształtowanie osobowości.
Koło z Krzyżowej zajęło się także wyższymi uczelniami i uniwersytetami. Członkowie grupy uznali, że nauczyciele muszą łączyć specjalistyczną wiedzę z „uniwersalnym poglądem”. Według nich zbytnia specjalizacja niszczy wewnętrzną jedność. Jako otwartą pozostawili kwestię, jakie szkoły mają kształcić nauczycieli21.
Biorący udział w tej dyskusji uznali także, że państwo nie powinno mieć monopolu na kulturę. To zdecentralizowane rządy powinny zapewnić podstawę dla działalności kulturalnej. Idee te znalazły wyraz w „Pierwszej instrukcji dla namiestników
krajów”. Dokument ten został przygotowany w sierpniu 1943 roku i było to zalecenie przygotowania sposobu rekonstrukcji chrześcijańskiej edukacji. Poprzez to miało
zostać odnowione życie intelektualne i duchowe22.
18
19
20
21
22
Studia nad antyhitlerowską opozycją w Trzeciej Rzeszy 1933–1945, Warszawa 1990, s. 41–43.
G. van Roon, op. cit., s. 226.
Ibidem, s. 226.
Druga konferencja odbyła się w październiku 1942 roku. Wtedy rozważano problemy ustrojowe i gospodarcze. W memorandum napisanym po spotkaniu 18 listopada 1942 roku widoczny był wpływ idei socjaldemokratycznych:
Gospodarka służy zarówno całemu społeczeństwu, jak i jednostce. Jej zadaniem jest nie
tylko produkcja żywności, odzieży, mieszkań czy innych dóbr w ilościach odpowiednich
do potrzeb, lecz winna ona zarazem zapewnić stabilizację systemu, w którym jednostka mogłaby rozwijać swoją osobowość. W procesie produkcji nie należy tracić z oczu
sprawy stosunku do pracy poszczególnych ludzi i grup społecznych, jak również celu
nadrzędnego, któremu gospodarka ma służyć – zapewnienie społeczeństwu zdrowych
podstaw egzystencji23.
Koło z Krzyżowej podkreślało konieczność udziału pracowników w kierowaniu zakładem pracy. Proponowało by prywatne przedsiębiorstwa połączyć w rodzaj
stowarzyszeń produkcyjnych, gdzie zostałyby zabezpieczone interesy pracownicze.
Uczestnicy spotkania uznali także za konieczne uspołecznienie najważniejszych gałęzi przemysłu. Państwo uzyskałoby prawo do kontroli poszczególnych zakładów
produkcyjnych. Jego władza miała się rozciągać nad wszystkimi koncernami, kartelami i monopolami. Górnictwo, hutnictwo, przemysł drzewny i energetyczny miały
być upaństwowione. Każdy inny rodzaj nadzoru został uznany za niewystarczający.
Zastanawiali się także nad kwestią upaństwowienia większych majątków ziemskich,
ale nie opracowali żadnych rozwiązań24.
Jednym z najważniejszych tematów dyskusji był kształt przyszłego państwa.
Moltke pragnął takiego ułożenia stosunków między ludźmi, aby wyeliminować
strach przed przemocą. Społeczeństwo powinno mieć poczucie bezpieczeństwa.
W takim państwie nie mogło oczywiście rządzić posłuszeństwo egzekwowane administracyjnie od obywateli. Zadaniem państwa miało być wychowanie ludzi w duchu
zrozumienia zasad współżycia w społeczeństwie. Państwo winno być strażnikiem
wolności poszczególnych obywateli. Większość postulatów będących przedmiotem
dyskusji znalazła odbicie w dokumencie uchwalonym w Krzyżowej 9 sierpnia 1943
roku. Dominowała w nim idea porządku prawnego, który zabezpieczałby rozwój
wszelakich dziedzin życia społecznego. Wszystkie hitlerowskie akty normatywne
naruszające zasady wolności miały być uchylone. Autorzy dokumentu uznali, że
tylko wewnętrzna przebudowa Rzeszy może stanowić pewną podstawę przyszłego
pokoju25. Koło z Krzyżowej przewidywało ustanowienie w powojennych Niemczech
ustroju federalnego, w którym zasadnicze znaczenie miałyby organy samorządowe
na szczeblu gminnym i powiatowym oraz parlamenty krajowe. Powszechne, bezpośrednie, równe i tajne wybory miały być do niższych reprezentacji. Posłowie do
parlamentów krajowych (Landtagów) i parlamentu Rzeszy (Reichstagu) mieli być
wyłaniani w drodze wyborów pośrednich dokonywanych przez reprezentacje gminne, powiatowe, a w przypadku parlamentu Rzeszy – krajowe26. Parlamenty krajowe
23
24
25
26
Ibidem, s. 137–138.
Ibidem, s. 138–139.
otrzymałyby kompetencje w zakresie zarządzania mieniem krajowym, uchwalania podatków i budżetów regionalnych, wydawania ustaw krajowych oraz prawo
wyboru starosty i namiestnika. Pracami rządu krajowego miał kierować starosta.
Administracja terenowa podlegałaby namiestnikowi, który byłby wybierany przez
Landtag, a zatwierdzany przez regenta na 12 lat. Parlament Rzeszy uchwalałby budżet i podatki oraz ustawy. Wybierałby także głowę państwa czyli regenta. Wyższą
izbą parlamentu miała być Rada Rzeszy. Spośród namiestników wybierano by prezydenta parlamentu Rzeszy, prezydenta izby gospodarczej, i doradców. Byliby oni
powoływani przez regenta za zgodą rządu Rzeszy. Rada Rzeszy przedstawiałaby
parlamentowi kandydatów na regenta Rzeszy oraz bliżej niesprecyzowane zalecenia.
Odpowiadałaby także za sądownictwo dyscyplinarne w stosunku do regenta i członków rządu. Regent Rzeszy byłby powoływany przez parlament na wniosek Rady
Rzeszy. Reprezentowałby państwo na zewnątrz, sprawowałby naczelne dowództwo
nad siłami zbrojnymi, kierowałby pracami Rady Rzeszy. Powoływałby kanclerza
i na jego wniosek ministrów czyli rząd Rzeszy. Członkowie rządu musieli być zaakceptowani przez parlament, ale w przypadku kanclerza tego wymogu nie było27.
W okresie przejściowym Koło z Krzyżowej nie przewidywało tworzenia partii
politycznych, które okryły się w Niemczech niesławą. Ale nie wykluczało ich restytucji w przyszłości. Zastanawiający jest fakt dopuszczenia możliwości odnowienia
partii, która podeptała godność jednostki. Moltke podkreślał jak tragiczne konsekwencje przyniosła Niemcom ideologia NSDAP, a mimo to dopuszczał możliwość
odnowienia tej partii. Wynika to zapewne z głoszonych przez Koło haseł wolności człowieka, z drugiej jednak strony Koło z Krzyżowej dopuszczało ingerencję
w sferę gospodarki, uznając że państwo ma „nieograniczone prawa”. Występuje
więc w programie Koła sprzeczność. Założenia systemu ekonomicznego powojennych Niemiec to idea państwa opiekuńczego, w którym pracownicy mieliby udział
w kierowaniu zakładem pracy, ale także upaństwowienie niektórych gałęzi przemysłu i kontrola zakładów pracy. Prawdopodobnie kwestie te miały być przedmiotem
dalszej dyskusji.
Trzecia konferencja odbyła się 14 czerwca 1943 roku (w Zielone Świątki). Trzy
dokumenty poruszają zagadnienia polityki zagranicznej, gospodarczej i problem odpowiedzialności karnej osób winnych łamania prawa. W formułowaniu tych dokumentów pomagali Moltkemu profesor Hans Peterzaten, Peter Yorck von Wartenburg
i Paulus von Husen. Ostatecznie zostały zredagowane po zakończeniu spotkań.
Ponowiono w nich stwierdzenie o uznaniu boskiego porządku przez społeczność
ludzką, gdyż stwarza to rękojmię sprawiedliwego i trwałego pokoju, którego nie
byłaby zdolna zabezpieczyć żadna ziemska władza. Za podstawę trwałego pokoju
uznano „złamanie totalitarnej ingerencji” w strefę wolnej woli i uznanie nienaruszalności godności osobistej człowieka28. Podkreślano także potrzebę przywrócenia
niezależnego sądownictwa, które w III Rzeszy było instrumentem terroru.
K. Jonca, Doktryna polityczna arystokratycznej opozycji antyhitlerowskiej, Studia Śląskie, t. XX, Opole
1971, s. 149–172.
28
K. Jonca, Prawo w koncepcjach śląskiej opozycji..., s. 144.
27
W kwestii polityki uczestnicy spotkania uznali, że trwały pokój nie może być
oparty na sile. A każdy obywatel powinien w pełni dzielić odpowiedzialność za stosunki ekonomiczne i międzynarodowe. Ukształtowanie tej odpowiedzialności politycznej opierało się na samorządach. W dalszej części stwierdzili, że państwo powinno zapewnić wykształcenie i opiekę zdrowotną. Zwrócili także uwagę na znaczenie
języka narodowego i kultury. Namawiając do pielęgnowania tradycji ostrzegali, by
nie stało się to wymówką dla nacjonalizmu i rasizmu29.
Szczególnie ważny był trzeci dokument dotyczący „ukarania osób winnych
zbezczeszczenia prawa”, bowiem tylko Koło z Krzyżowej uznało, że ukaranie zbrodniarzy jest nieodzownym warunkiem przywrócenia trwałego porządku w Rzeszy.
Prawdopodobnie na sformułowanie tego dokumentu miała wpływ wiadomość o deklaracji uchwalonej 13 stycznia 1943 roku na konferencji dziewięciu państw napadniętych przez Niemcy obradującej pod przewodnictwem premiera Władysława
Sikorskiego w Londynie. Deklaracja St. James Palace stwierdzała, że hitlerowskie
Niemcy dopuszczają się zbrodni w okupowanych krajach łamiąc prawo narodów
i dlatego uznano, że jednym z celów wojny będzie ukaranie sprawców tych zbrodni.
Realne stawało się też przeświadczenie o nieuchronnym upadku ustroju hitlerowskich Niemiec. Duże znaczenie miało oświadczenie Anthony Edena, że antyhitlerowskie grupy nie mogą zdobyć zaufania aliantów, dopóki nie podejmą wysiłków
zmierzających do obalenia reżimu. Uznał on również, że dotychczasowe dowody
na istnienie opozycji w Niemczech są nikłe. Eden powtórzył to 27 stycznia 1943
roku w Izbie Lordów30. Jednak nie tylko te wydarzenia wpłynęły na powstanie koncepcji ukarania winnych „zbezczeszczenia prawa”. W Generalnej Guberni Moltke
osobiście zetknął się ze zbrodniami. Poinformował nawet swego znajomego Lionela
Curtisa o obozach (niestety list nie dotarł do adresata). W liście do żony pisał
o zbrodniach popełnianych przez wojska niemieckie w Jugosławii i we Francji. Była
to dla niego bolesna kwestia, tym bardziej, że odczuwał współodpowiedzialność moralną za zbrodnie wojenne.
Wstęp do dokumentu z 14 czerwca 1943 roku zawierał stwierdzenie, że „w związku z wojną dopuszczono się licznych naruszeń prawa”31. Autorzy dokumentu nie
wskazali wprawdzie sprawców tych naruszeń, ale zapowiadali ich ukaranie w celu
„przywrócenia panowania prawa, a tym samym pokoju w Niemczech i we wspólnocie narodów”32. Jednym z głównych problemów był brak norm w niemieckim sądownictwie, które umożliwiłyby osądzenie osób winnych „zbezczeszczenia prawa”.
Uznali więc za niezbędne wprowadzenie normy prawnej z mocą działania wstecz.
Tylko wtedy będzie można osądzić winnych podeptania prawa. W memorandum
określa się ich mianem Rechtsschänders czyli osób bezczeszczących prawo33. Koło
z Krzyżowej przedstawiło także definicję przestępcy dopuszczającego się „zbez29
30
31
32
33
K. Jonca, Kreisauer Kreis..., s. 101–102.
Ibidem, s. 341.
J. Kozeński, op. cit., s.141.
czeszczenia prawa”. Odpowiedzialności karnej podlegał ten, „kto dopuszczał się
łamania istotnych założeń boskiego lub naturalnego prawa narodów albo też przeważających we wspólnocie narodów założeń pozytywnego prawa, a to w taki sposób, który utwierdza w przeświadczeniu, że zuchwale gardzi wiążącą siłą tych zasad
prawnych”34. Przestępstwa podeptania prawa dopuszczał się także ten, kto wydał
rozkaz popełnienia czynu z podeptaniem norm prawnych oraz każdy, kto będąc na
stanowisku kierowniczym podżegał do takiego czynu lub udzielał pouczeń i wskazówek. Koło z Krzyżowej przewidywało kary dla tych, którzy wykonywali rozkazy
niezgodne z prawem. Zwolnione były osoby, które udowodniły, że uczyniły to pod
bezpośrednim zagrożeniem życia35. W dokumencie umieszczono opinię, że osoby
które podeptały prawo nie powinny być sądzono przez zwycięskie mocarstwa, ale
przez sąd narodów. Skład sędziowski byłby wyłoniony przez wszystkie narody świata lub tylko te, które uczestniczyły w wojnie, a zatem zarówno zwycięzcy, jak i zwyciężeni. W memorandum został przedstawiony także inny pomysł. Proponowano,
by osądu dokonał Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej w Hadze. Sąd
powinien składać się z sześciu sędziów, z których trzech miało reprezentować państwa zwycięskie, dwóch – neutralne, a jeden miał pochodzić z państwa pokonanego.
Koło z Krzyżowej uznało, że takie rozwiązanie byłoby sprawiedliwe36.
Drugi dokument mówiący o ukaraniu osób winnych „zbezczeszczenia prawa” nosi datę 23 lipca 1943 roku i stanowi nieco skorygowaną wersję pierwszego.
Powstał on poza Krzyżową, a jego autorem był Moltke. Naniósł on prawdopodobnie
poprawki po dyskusji nad pierwszym dokumentem. Wpływ na drugą wersję miał także manifest Komitetu Narodowego „Wolne Niemcy”, który powstał w Krasnogorsku
pod Moskwą. Zorganizowali go komuniści, którzy uciekli do Związku Radzieckiego
po dojściu Hitlera do władzy. Wokół Wilhelma Piecka i Waltera Ulbrichta skupili się
działacze emigracyjni i żołnierze Wehrmachtu z obozów jenieckich37. Komitet ogłosił w dniach 12–13 lipca 1943 roku manifest „do sił zbrojnych i narodu niemieckiego”38. Po raz pierwszy użyto terminu zbrodnie wojenne. Podkreślano także potrzebę
usunięcia hitlerowskiego ustawodawstwa. Manifest ten wywarł wpływ na Moltkego,
choć nie doszło do bezpośrednich kontaktów między komitetem a Krzyżową.
Projekt Moltkego z 23 lipca 1943 roku był bardziej dojrzały, chociaż określenie
osoby przestępcy nie różniło się od tego zawartego w projekcie z 14 czerwca 1943
roku. Był uzupełniony postanowieniem dotyczącym ścigania osób podejrzanych
o „zbezczeszczenie prawa”. Samo podejrzenie o popełnienie tego przestępstwa pozwalało sądom, organom ścigania i wyższym władzom administracyjnym na wydanie postanowienia o wyjęciu spod prawa i ściganiu przestępcy. Według projektu postępowanie sądowe miały przeprowadzać sądy powszechne. Nie ograniczono
także przestępstw podeptania prawa tylko do okresu wojny, ale od chwili przejęcia
34
35
36
37
38
K. Jonca, Prawo w koncepcjach śląskiej opozycji..., s. 140
władzy przez narodowych socjalistów. Za przestępstwo uznane zostało także wprowadzenie ustawodawstwa aryjskiego. Nowy projekt mówił o zadośćuczynieniu za
popełnione zbrodnie. Zapowiadał ustanowienie przepisów regulujących sprawę procedury sądowej oraz orzeczenie odpowiedzialności majątkowej przestępców. Koło z
Krzyżowej jako jedyne w opozycji niemieckiej mówiło o konieczności rekompensat
dla osób, które odniosły krzywdy i nie ograniczało tego tylko do krzywd cielesnych.
Wyróżniało bowiem występki przeciw życiu, własności i godności39. Dokument wymienia zbrodnie: wysyłanie do obozów koncentracyjnych, niesprawiedliwe wyroki,
pozbawienie obywatelstwa i praw publicznych, nierówne traktowanie, konfiskatę
mienia. Wspomina o utraci czci, zdrowia, życia, naruszeniu nietykalności osobistej.
Przewidywał także rekompensaty dla narodów zaatakowanych przez III Rzeszę. W
projekcie wyrażono myśl, że ukaranie przestępców leży przede wszystkim w interesie narodu niemieckiego. Bo tylko dzięki temu zostanie przywrócony „wewnętrzny
i zewnętrzny pokój”40.
Podsumowaniem dyskusji z lata 1943 roku był dokument z 9 sierpnia 1943 roku.
„Podstawowe zasady odbudowy” zawierały projekt ustroju powojennych Niemiec.
Autorzy ponownie uznali, że „chrześcijaństwo jest podstawą moralnej i religijnej
odnowy narodu niemieckiego, przezwyciężenia nienawiści i kłamstwa, odbudowy
europejskiej wspólnoty narodów”41. Do wcześniejszych koncepcji dodano instrukcje dla przyszłego regenta państwa, który miał przede wszystkim zapobiec zajęciu
rdzennych obszarów Rzeszy przez obce siły zbrojne. Koło z Krzyżowej chciało, by
narodowi zaoszczędzono skutków przegranej wojny. Gdyby jednak nie dało się temu
zapobiec, regent miał dążyć do zachowania jedności politycznej i gospodarczej narodu oraz czuwać, by „wymagania armii okupacyjnej nie wpływały zbyt niekorzystnie
na zaspokajanie potrzeb społeczeństwa niemieckiego”42. Istniało jednak niebezpieczeństwo, że poszczególne części kraju będą okupowane i izolowane. Wtedy proces
odbudowy nie mógłby przebiegać równolegle. Aby rozwiązać ten problem sformułowano wspomniane już „Pierwsze wskazówki dla namiestników krajów” datowane
także na 9 sierpnia 1943 roku. Zakładały one podporządkowanie wojska władzy
politycznej. Namiestnik miał działać w porozumieniu z reprezentacją Kościołów:
Namiestnik kraju powinien działać w ścisłym porozumieniu z uznanymi działaczami kultury kraju, zapoczątkowując nową odbudowę chrześcijańskiego wychowania i torując
w ten sposób drogę prawdziwej odnowie życia umysłowego. Jest tu pożądana przede
wszystkim rychła, oparta na wzajemnym zaufaniu współpraca kraju i kościoła43.
Kolejny punkt odnosił się do roli robotników:
W szczególności namiestnik powinien osiągnąć w administracji i gospodarce odpowiednie współdziałanie mas pracujących. W tym celu kontaktujcie się niezwłocznie z pełno39
40
41
42
43
K. Jonca, The foreign contacts..., s. 9–10.
mocnikiem niemieckich związków zawodowych, które należy uznać za jedyne uprawnione przedstawicielstwo mas pracujących.
Tym samym uznano, że odbudowa kraju ma się odbywać w oparciu o dwie
siły: „nastawionych wolnościowo robotników i chrześcijańskie kościoły”. W drugim
przypadku chodziło głównie o część duchowieństwa będącą w opozycji. Jak dużą
wagę do tego przykładano może świadczyć fakt, że Trott zu Solz proponował na
kanclerza Rzeszy Martina Niemöllera.
Namiestnik miał prawo wydać nakaz aresztowania lub zwolnienia. Koło z Krzyżowej uznało też, że natychmiast zostanie zniesiona dyskryminacja: „Wszystkie prawa i zarządzenia, które działają na niekorzyść jednostki ze względu na jej przynależność do określonego narodu, rasy czy religii, nie mogą być stosowane; opierające się
na nich przepisy dyskryminacji mają być natychmiast zniesione”44.
Oprócz zagadnień ustrojowych, kulturalnych i gospodarczych przedmiotem rozważań Koła były również kwestie związane ze współżyciem z krajami sąsiadującymi. Poglądy na politykę zagraniczną Moltke przedstawił we wspomnianym już
memoriale z 24 kwietnia 1941 roku pt.: „Sytuacja wyjściowa. Cele i problemy”.
Uznał w nim Niemcy za pokonane. O ich nieuchronnej klęsce miały zadecydować:
wyczerpanie narodu i wyeksploatowanie surowcowe kraju. Jego zdaniem z wojny
zwycięsko wyjdzie Anglia, a jej prestiż na arenie międzynarodowej ulegnie umocnieniu. Memorandum to zawierało także szkic programu odbudowy skonfederowanej Europy. Szczegóły tego programu zostały opracowane rok później, w kwietniu
1942 roku i przekazane lordowi tajnej pieczęci Richardowi Crippsowi, a następnie
Winstonowi Churchillowi. Koło z Krzyżowej opowiadało się za przywróceniem
Polsce i Czechosłowacji ich granic etnograficznych. Tym samym Niemcy traciliby Śląsk. Dla Moltkego była to ważna decyzja. Chodziło przecież o jego rodzinne
strony. W rozmowie ze Steltzerem Moltke powiedział, „że nie ma najmniejszych zastrzeżeń do tego, by Śląsk zjednoczył się z Polską lub Czechosłowacją i miał stolicę
w Pradze lub w Warszawie”45.
Z projektu wynika, że autorzy opowiadali się za pozostawieniem Sudetów
w granicach Niemiec. Ten punkt programu również nasuwa wątpliwości. Po pierwsze
w jaki sposób zamierzali wyznaczyć granice etnograficzne Polski i Czechosłowacji?
Niejasna jest również kwestia Śląska. Jeśli przyjmiemy, że to rodzinne strony
Moltkego, to objęty zostałby obszar, na którym po I wojnie nie było plebiscytu ani
nie toczyły się walki powstańcze. Z jednej strony zgoda na połączenie tych ziem
z Czechosłowacją lub Polską, ale z drugiej Koło opowiedziało się za odebraniem
Czechosłowacji Sudetów. Brak jednoznacznego ustalenia kwestii powojennych granic był prawdopodobnie skutkiem kontrowersji, jakie ten temat budził u uczestników
spotkań w Krzyżowej. Moltke uznawał konieczność zmiany granic, dla pozostałych
członków Koła ta decyzja była trudniejsza.
44
45
46
Ibidem, s. 190.
Ibidem, s. 169.
Studia nad antyhitlerowską opozycją w Trzeciej Rzeszy 1933–1945, s. 77–78.
W dalszej części zajęto się kwestią winy za wywołanie II wojny światowej. Nie
obciążano nią tylko Niemców, ale nacjonalizm panujący w Europie. Europa powojenna z perspektywy Koła z Krzyżowej miała być pomiędzy Atlantykiem, Morzem
Śródziemnym i Morzem Czarnym. Miałaby to być federacja narodów. W jej skład
nie weszłyby Anglia i Rosja.
Związek Radziecki został wyłączony ze zjednoczonej Europy, gdyż członkowie grupy gardzili dyktaturą stalinowską. Próbowali jednak wystrzegać się wrogości
wobec całego narodu rosyjskiego, aby w przyszłości nawiązać pokojową współpracę. Nie chcieli utożsamiać narodu z reżimem. W kwestii Wielkiej Brytanii Moltke
wypowiedział się w innym projekcie. Miała ona wchodzić w skład Europy. Jednak
ze względu na jej anglosaskie powiązanie ze Stanami Zjednoczonymi jej związek
ze sfederalizowaną Europą miał być luźniejszy46. Państwa w zjednoczonej Europie
miały być połączone według zobowiązań natury politycznej, jak grupa państw bałtyckich, skandynawskich, wschodnioeuropejskich i śródziemnomorskich. Autorzy
projektu uznali, że dzięki temu nie będzie sporów granicznych między państwami.
Centralny rząd miał odpowiadać za politykę zagraniczną i obronną.
Inną koncepcję początkowo reprezentował Adam von Trott zu Solz. Chciał by
Niemcy ustanowione między Wschodem i Zachodem pogodziły „zachodnią zasadę
osobowości” ze „wschodnią zasadą realności”47. W przeciwieństwie do Moltkego
zakładał istnienie państwa narodowego. Ale już w memoriale z kwietnia 1942 roku
powtarzał przemyślenia Moltkego na temat zagadnień federalistycznych sprzed
roku. Trott zu Solz uznał, że koniecznym warunkiem przyszłego ładu jest realizacja
federalizmu nie tylko w Niemczech, ale i w Europie.
Moltke uznał za konieczne wypłacenie reperacji Polsce, tym samym nawiązał do
myśli Paulusa von Husena sprzed wojny: „Istnienie Polski oraz dobre stosunki między
nią a Niemcami są europejską koniecznością”48. Prześcignął postulaty Husena godząc
się na poważne ustępstwa terytorialne na rzecz Polski. Koło z Krzyżowej uznało także, że nie podlega dyskusji odrodzenie się wolnego państwa czeskiego. W przypadku
Austrii zaś wyrażono nadzieję, że dobrowolnie przyłączy się do Rzeszy.
Dla Koła z Krzyżowej sama kwestia zamachu na Hitlera także była przedmiotem
dyskusji. Helmut James von Moltke był mu całkowicie przeciwny. „Nie jesteśmy
spiskowcami, nie potrafimy nimi być, nie nauczyliśmy się jak to robić, nie powinniśmy teraz zaczynać, bo wszystko pójdzie źle, zachowamy się jak amatorzy”49. Za
zamachem opowiadali się Trott zu Solz, Gerstemaier i Haeften. Pozostali członkowie
grupy byli przeciwni nie tylko ze względów etycznych, ale i ideologicznych. Nie
chcieli bowiem legendy ponownego „ciosu w plecy”. Widzieli jak taka legenda podziałała na ludzi po I wojnie światowej. Poza tym nie chcieli stosować metod przeciwników, uznając, że „kto mieczem wojuje, ten od miecza ginie”. Kreisauerczycy
sprzeciwiali się zamachowi również dlatego, iż uważali za nieuniknione wyzwolenie
Ruch oporu w Polsce i w Niemczech w latach drugiej wojny światowej, Poznań 1991, s. 38.
K. Jonca, The foreign contacts..., s. 7.
49
H. Baigent, R. Leigh, Tajne Niemcy. Claus von Stauffenberg i jego mistyczna krucjata przeciw Hitlerowi,
Warszawa 1997, s. 34.
47
48
Niemiec przez katastrofę militarną. Część z nich zmieniła zdanie w sprawie zamachu
po aresztowaniu Moltkego. Stało się to 19 stycznia 1944 roku w Berlinie. Kołem
z Krzyżowej kierowali przez następnych parę miesięcy Trott zu Solz i Yorck von
Wartenburg. Nie było już jednak takiego kontaktu między członkami grupy. Koło
z Krzyżowej z czasem przestało istnieć.
Aresztowanie Moltkego nie miało nic wspólnego z działalnością Koła z Krzyżowej. Oskarżono go o to, że ostrzegł swego znajomego Ottona Kiepa. Zarzut nie
wydawał się poważny i hrabina von Moltke cały czas miała nadzieję, że zostanie
w końcu zwolniony. Helmut James von Moltke uzyskał zgodę na kontynuowanie
swojej pracy nad dokumentami biurowymi w Ravensbrück. Tuż po 20 lipca 1944
roku odwiedził go oficer gestapo i rozmawiał z nim o tym, gdzie Moltke będzie
przeniesiony – na front czy na teren państw okupowanych. Nie doszło do tego,
gdyż po nieudanym zamachu z 20 lipca 1944 roku wyszła też na jaw działalność
Koła z Krzyżowej. Fakt, że część członków koła wzięła udział w zamachu Moltke
uznał za osobistą porażkę. Powiedział wtedy żonie: „Gdybym był wolny, nie doszłoby do tego”.
Po zamachu rozpoczęło się śledztwo. Yorck von Wartenburg i Gerstenmaier zostali aresztowani już w dniu zamachu, trzy dni później aresztowano von Haeftena,
Trotta zu Solz – 25 lipca. Steltzer, który zrezygnował z ucieczki do Szwecji, został
aresztowany w Berlinie. Husen wpadła w ręce gestapo 9 sierpnia, parę dni wcześniej spotkało to samo ojca Delpa w Monachium. Rosch ukrywał się do 11 stycznia
1945 roku, kiedy to został zdradzony. Ojciec König skutecznie się ukrył i uniknął
aresztowania. Uniknęli aresztowania także Kreisauerczycy, którzy nie brali udziału
w przygotowaniach do spisku 20 lipca 1944 roku. Byli to von der Gablentz, Peter,
Einsiedel, von Trotha i Poelchau.
Pierwszy przed sądem stanął Peter Yorck von Wartenburg (8 sierpnia 1944 r.).
Miał odwagę mówić o mordowaniu Żydów i o swoim stosunku do narodowego socjalizmu. Przyznał się także do swego czynu. Yorck von Wartenburg został skazany
na karę śmierci, jego ostatni list do żony kończył się słowami: „Chcieliśmy zapalić
pochodnię życia, otacza nas morze płomieni, co za ogień”50. Wyrok wykonano tego
samego dnia. 15 sierpnia stanęli przed Freislerem Hans Bernd von Haeften i Adam
von Trott zu Solz, który mógł uciec z Werony do Rzymu, a wrócił do Berlina ze
względu na przyjaciół, on także został skazany na śmierć. W liście do żony napisał
Ty będziesz wiedziała, jak mnie boli to, że nie będę mógł więcej wykorzystać w służbie
dla mojego kraju tych szczególnych sił i doświadczeń, które – prawie wyłącznie koncentrując się na jego politycznym znaczeniu wśród innych mocarstw – w sobie wykształciłem. W tej dziedzinie naprawdę mógłbym jeszcze pomóc i być użytecznym51.
Adam von Trott zu Solz został powieszony w Plötzensee 26 stycznia. Wyrok dlatego wykonano później, gdyż gestapo myślało – jak się okazało niesłusznie – że wymusi na doradcy Stauffenberga w sprawach polityki zagranicznej jakąś informację.
50
51
The conscience in revolt. Portraits of the German Resistance 1933–1945, s. 138–140.
9 i 10 stycznia przed sądem stanęli Moltke, Haubach, Gerstenmaier, Delp,
Steltzer. Wyroku śmierci uniknął Gerstenmaier. Moltke podczas rozprawy odpierał
z „rozkoszą” ataki Rolanda Freislera. Oskarżyciel uznał, że:
czyn zdrady popełnia już ten, kto nie doniósł o defetystycznych uwagach wypowiedzianych przez człowieka o takim uznaniu i takiej pozycji jak Moltke. Czynu przygotowania
do zdrady głównej dopuszcza się, kto rozważa wysoce polityczne kwestie z ludźmi do
tego niekompetentnymi, w szczególności zaś takimi, którzy nie należą do partii52.
Moltke przed śmiercią uznał, że się pomylił: „Dziś wiem, że byłem w błędzie,
całkowicie i kompletnie. Stopień ryzyka i poświęcenia wymagany od nas dziś zakładał więcej niż tylko rozsądne zasady etyczne”53. 23 stycznia 1945 roku Moltke,
Haubach i Sperr zostali powieszeni. Steltzera uratowali jego skandynawscy przyjaciele poprzez masażystę Himmlera – Kerstena. Dzień przed wykonaniem wyroku
decyzję uchylono. Ojciec Delp został powieszony 2 lutego 1945 roku.
Husen i Lukaschek trafili przed sąd już po śmierci Freislera (zginął podczas
bombardowania). Lukaschek został dzięki temu uniewinniony, a von Husen otrzymał mały wyrok.
Po wojnie członkowie Koła z Krzyżowej zaoferowali swą pomoc przy odbudowie kraju. Dzięki temu idee, za które część z nic zapłaciła najwyższą ceną, przetrwały. Ale jak powiedział Julius Leber przed swą egzekucją 5 stycznia 1945 roku: „Dla
tak dobrej i sprawiedliwej sprawy poświęcenie życia jest odpowiednią ceną”54.
52
53
54
K. Jonca, Kreisauer Kries..., s. 117.
Folia 28
POLEMIKI – RECENZJE – OMÓWIENIA
Lee Miller, Roanoke: Solving the Mystery of the Lost Colony,
New York 2002, ss. 362
„Zaginiona kolonia” Roanoke (the Lost Colony) to jedna z najstarszych tajemnic
w dziejach angielskiej ekspansji w Ameryce. Od ponad czterech wieków historycy
łamią sobie głowy nad zagadkowym zniknięciem 116 kolonistów, osiedlonych na
wyspie u wybrzeży dzisiejszej Karoliny Północnej w 1587 roku. Efekty tego wielowiekowego trudu nie napawają optymizmem; we wszystkich dostępnych polskiemu
czytelnikowi ujęciach dziejów Ameryki Roanoke wciąż pozostaje niewyjaśnioną zagadką1. Z tym większym zainteresowaniem sięgnąłem po książkę Lee Miller, obiecującą jej rozwikłanie.
Autorka z wykształcenia jest antropologiem, uznaną specjalistką w dziedzinie kultury Indian żyjących w południowo-wschodniej części dzisiejszych Stanów
Zjednoczonych. Jej podejście do zagadnienia tajemnicy Roanoke oraz sposób ujęcia prezentowanych treści odbiega od klasycznej narracji i argumentacji, którą
zwykle posługują się historycy. Roanoke: Solving the Mystery of the Lost Colony
jest bowiem pasjonującym śledztwem w sprawie „masowego morderstwa”, książką
w której roi się od znaków zapytania. L. Miller zaproponowała nową teorię na temat
przebiegu wydarzeń i przyczyn tragedii osadników. W jej opinii dotychczasowy opis
wypadków, choć uznany od lat, jest niewiarygodny. Zbyt wiele pytań i wątpliwości
nasuwa się przy czytaniu tradycyjnych ujęć. Dlaczego – pyta autorka – koloniści
dotarli w 1587 roku tylko do Roanoke, mimo iż celem ich podróży była położoMaldwyn Jones w swojej Historii USA, niedawno przetłumaczonej na język polski, krótką notkę o osadzie Roanoke konkluduje stwierdzeniem, iż „nikt nigdy nie dowiedział się, co się stało z zagubioną kolonią”. W podobnym tonie wypowiadają się Michał J. Rozbicki i Hugh Brogan. Zob. M.A. Jones, Historia
USA, Gdańsk 2003; M.J. Rozbicki, U źródeł brytyjskiego imperium w Ameryce, [w:] Historia Stanów
Zjednoczonych Ameryki, t. 1, red. M.J. Rozbicki, I. Wawrzyczek, Warszawa 1995, s. 42; M.J. Rozbicki,
Narodziny Narodu: Historia Stanów Zjednoczonych do 1861 roku, Warszawa 1991, s. 57; H. Brogan, The
Penguin History of the United States of America, New York 1990, s. 6. Książka Brogana doczekała się
ostatnio polskiego przekładu (Ossolineum, Wrocław 2004).
1
Polemiki – Recenzje – Omówienia 229
na dalej na północ zatoka Chesapeake? Dlaczego osobą, która wróciła do Anglii
po posiłki i zaopatrzenie był nie kto inny, tylko g u b e r n a t o r kolonii, John
White? Dlaczego White, mimo usilnych starań, nie zdołał wrócić z pomocą aż do
1590 roku, chociaż niektóre angielskie okręty pływały do Indii Zachodnich nawet
w okresie bezpośrednio poprzedzającym atak hiszpańskiej Armady?; i wreszcie:
jeśli osadnicy nie zostali zgładzeni przez Indian, to gdzie się podziali, jaki był ich
późniejszy los (s. VIII)?
Te celnie postawione pytania miały oczywisty wpływ na układ pracy. Książka
podzielona została na cztery części. W części pierwszej analizie poddano kwestie
związane z zaginionymi osobami. Prowadzone przez autorkę śledztwo doprowadziło ją do przekonania, iż koloniści najpewniej byli grupą dobrze sytuowanych
separatystów, dla których emigracja do Ameryki stała się szansą ucieczki przed
nieuchronnymi prześladowaniami religijnymi (s. 46–53). Z tego powodu właśnie
White, a nie ktoś inny, wrócił do Anglii po pomoc. Gubernator – argumentuje
autorka – był po prostu jedyną osobą, którą po drugiej stronie Atlantyku wysłuchano by z należytą uwagą.
W części drugiej i trzeciej Lee Miller z rozmachem, a zarazem szczegółowo
opisuje rozciągniętą w czasie akcję sabotażu, którego celem było zniweczenie ambitnych planów Sir Waltera Ralegha, katastrofa jego kolonii, a w konsekwencji jego
upadek. Taka jest właśnie główna teza pracy – tragedia kolonistów Roanoke nie
była dziełem przypadku, lecz częścią misternego planu, dworskiej intrygi uknutej
przeciwko faworytowi Elżbiety I. Kolonistów umyślnie pozostawiono bez pomocy, skazując tym samym na zagładę i zapomnienie. Autorka podjęła się oczywiście
zadania zdemaskowania spiskowców, a także wyjaśnienia powodów, dla których
nie wahali się oni poświęcić dla swych celów wielu niewinnych, przypadkowych
ofiar. Jej zdaniem, animatorem spisku był Sir Francis Walsingham, najbardziej zainteresowany w upadku Ralegha – jedyny, poza Burghleyem, zdolny do wprowadzenia tak wymyślnego planu w życie. Rola wykonawców przypadła w udziale pilotowi wyprawy, Simaō Fernandezowi, oraz dowódcy drugiego z trzech płynących
z White’m statków – Edwardowi Staffordowi. W opinii autorki niemałe znaczenie
dla katastrofy kolonii miała też niezwykle brutalna postawa żołnierzy Ralpha Lane’a
w czasie wyprawy z lat 1585–1586.
W ostatnich rozdziałach Miller powraca jeszcze raz do roku 1587, do zaginionych osadników. Na podstawie skromnych, lecz bynajmniej nie niemych w tej materii źródeł z XVII wieku, nakreślony został obraz kolonistów, którzy, by przetrwać,
podzielili się na dwie grupy. Część z nich, w oczekiwaniu na powrót gubernatora, pozostała na wybrzeżu. Reszta, zapewne spora większość, zdecydowała się ruszyć kilkadziesiąt mil w głąb lądu, z zamiarem osiedlenia się na terytorium przyjaznego białym ludu Chowanoc. Lud ten został niedługo potem zaatakowany przez Mandoagów
(Miller identyfikuje ich z plemieniem Eno, s. 255–256). Ci z kolonistów, którzy
ocaleli z pogromu, stali się jeńcami, a później niewolnikami najeźdźców. Co ciekawe, po latach, kiedy do zarządców powstałej w 1606 roku Kompanii Wirginii dotarły
wieści, iż niewielka grupa kolonistów Ralegha pozostaje w niewoli tubylców, nie
230
mogąc zapewnić im odsieczy, postanowiono całą sprawę zatuszować, ogłaszając, iż
wszyscy ci ludzie zginęli z rąk Indian (s. 236–237). Rzeczywistość wyglądała zgoła
inaczej, na co autorka zdaje się mieć wiarygodne dowody. Poświadczeni w źródłach
potomkowie ocalonych z pogromu kobiet, tubylcy z zarostem na twarzach, Indianie
o szarych oczach, mówiący walijskim dialektem i potrafiący czytać angielskie książki, żyli na Przedgórzu dzisiejszej Karoliny Płn. jeszcze długo po tym, gdy John
White opuścił kolonistów Roanoke, by w Anglii szukać dla nich ratunku.
Książka opatrzona została licznymi przypisami, posiada indeks i bibliografię,
wskazującą, iż badania oparto na solidnej podstawie źródłowej. Mimo sugestywnej argumentacji, trudno jest się jednak oprzeć wrażeniu, iż momentami za mało
jest tu twardych, pozytywnych dowodów, podpierających formułowane wnioski. Na
przykład logiczna konstrukcja, na której zbudowana została teza o sabotażu wyprawy White’a, będącego częścią planu Walsinghama, choć nęcąca, ma kruche podstawy (s. 168–204). Słabym jej punktem jest chociażby niewystarczające powiązanie
Walsinghama z drugim z wykonawców planu – kapitanem Edwardem Staffordem –
i brak u tego ostatniego motywu do wzięcia udziału w zbrodni. Nieufność potęgują
dodatkowo przykłady ahistorycznego myślenia autorki, zakładającej, iż pewne fakty
po prostu musiały mieć miejsce lub też, że pewne wydarzenia ostatecznie przesądziły
o późniejszych wypadkach. Na 86 stronie, omawiając wyprawę z 1595–1586 roku,
autorka przekonuje nas na przykład, że katastrofa jednego z okrętów Grenville’a,
który nieszczęśliwie osiadł na mieliźnie u amerykańskich wybrzeży, przesądziła
o losie kolonii Roanoke rok później! „And in this moment – czytamy – unknown to
John White, the fate of the Lost Colony is sealed forever. From here on, all ensuing
events evolve from this disaster”.
Zdecydowanie lepsza jest ostatnia część książki, traktująca o losie kolonistów
White’a po 1587 roku. Tu dowody wspierające tezy autorki są mocne i wiarygodne, tutaj Lee Miller odniosła sukces. Słuszny wydaje się jej wniosek, iż źródeł tajemnicy „zaginionej kolonii” szukać należy w umyślnym zatuszowaniu faktu
istnienia pozostałych przy życiu osadników przez bezradnych decydentów Kompanii
Wirginii. Oficjalna wersja wydarzeń, zaproponowana przez Johna Smitha i londyńską Kompanię, z jednej strony pozwalała zdjąć z barków kolonizatorów obowiązek
ruszenia zniewolonym pobratymcom z pomocą, z drugiej zaś wieści o wymordowaniu ocalałych kolonistów Roanoke przez Indian spełniły ważną propagandową rolę
w trakcie grabieżczych rajdów Wirgińczyków przeciw Powhatanom.
Szczegółowe zanalizowanie świadectw epoki, informujących o losach kolonistów White’a po 1587 roku, a także wiarygodne sprecyzowanie miejsc, w których
nieliczni, ocaleni osadnicy Roanoke żyli przez następne lata, stopniowo asymilując
się z miejscową ludnością, pozwala stwierdzić, iż książka Lee Miller, choć nierówna,
rzuca więcej światła na tajemnicę „zaginionej kolonii”.
Paweł Konieczny
Folia 28
Emilio la Parra López, Manuel Godoy. La aventura del poder,
Barcelona 2002, ss. 582
Manuel Godoy (1767–1851) nie jest postacią nieznaną w polskiej historiografii.
Mamy bowiem monografię o polityce zagranicznej Księcia Pokoju wobec Francji
w latach 1792–18081 oraz kilka artykułów traktujących o stosunku szefa rządu
hiszpańskiego do sprawy polskiej w dobie rozbiorowej i o jego życiu prywatnym2.
W hiszpańskojęzycznej literaturze historycznej o Godoyu napisano wiele prac.
Okazuje się jednak, że są one bardzo jednostronne, tj. chwalą go ponad miarę albo
odwrotnie, krytykują i oczerniają. Brak obiektywnego spojrzenia na jedną z najbardziej kontrowersyjnych postaci w dziejach Hiszpanii sprawił, że przy końcu lat
osiemdziesiątych XX stulecia, wśród historyków hiszpańskich powstała myśl o opracowaniu nowej biografii Godoya, opartej na solidnej bazie źródłowej. Potrzebę taką
zasygnalizował w 1992 roku we wstępie do monografii o Godoyu Emilio la Parra
López3. Autor nie ujawniał wtedy, że biografia taka jest już w przygotowaniu i że to
właśnie on podjął się tego trudnego zadania. Wydanie długo wyczekiwanej biografii
poprzedził kongres historyczny w 1999 roku w Castuera4 i międzynarodowe sympoB. Obtułowicz, Książę Pokoju księciem wojny. Polityka Manuela Godoya wobec Francji w latach 1792–1808, Kraków 1999.
2
B. Obtułowicz, Manuel Godoy wobec Polaków i sprawy polskiej w latach 1792–1808, „Studia
Historyczne”, R. XLIII, 2000, z. 1, s. 27–45; eadem, Hiszpania wobec trzeciego rozbioru Polski, „Przegląd
Historyczny”, t. XC, 1999, z. 3, s. 337–342; eadem, Doniesienia o Hiszpanii w polskiej prasie w latach
1792–1808, [w:] We wspólnej Europie. Polska–Hiszpania XVI–XX wiek. Referaty wygłoszone podczas
sympozjów historyków polskich i hiszpańskich w Lublinie i Logroño 1999–2000, pod red. Cezarego
Tarachy, Lublin 2001, s. 169–190; eadem, Poseł hiszpański w Warszawie Miguel de Cuber i jego troska
o dobrą sławę królowej hiszpańskiej Marii Ludwiki, [w:] Podróże po historii. Studia z dziejów kultury
i polityki europejskiej, pod red. F. Leśniaka, Kraków 2000, s. 65–75; eadem, Manuel Godoy w roli ojca,
„Biuletyn Historii Wychowania”, 2001, 1–2 (13–14), s. 24–31.
3
E. la Parra López, La aliazna de Godoy con los revolucionarios. (España y Francia a fines del siglo
XVIII), Madrid 1992, s. 10.
4
Pokłosiem kongresu jest publikacja: Manuel Godoy y la Ilustración, pod red. E. la Parra López
i M.A. Melón Jiménez, Mérida 2001.
1
232
zjum zorganizowane w 2001 w trzech miastach związanych z życiem i działalnością
Godoya (Badajoz, Olivenza, Castuera), w którym autorka niniejszej recenzji miała
przyjemność brać czynny udział.
Emilio la Parra López jest profesorem historii, kierownikiem katedry Historii
Nowożytnej i Najnowszej na Uniwersytecie Alicante. Specjalizuje się w studiach
nad problemami związanymi z upadkiem ancien régime w Hiszpanii i powstawaniem społeczeństwa liberalnego. Prowadzi badania zagadnień dotyczących pozycji
i działalności Kościoła katolickiego i antyklerykalizmu. Jest członkiem Asociación
Española de Historia Contemporánea i Sociedad Europea de Estudios del Siglo XVIII.
Manuel Godoy. La aventura del poder to rezultat wielu lat tytanicznej wręcz
pracy autora, który aby dać obiektywny obraz tytułowej postaci musiał spenetrować ogromny materiał archiwalny i na podstawie zdobytych informacji źródłowych ustosunkować się do tego, co o Godoyu napisali jego poprzednicy. Tak więc
biografia jest oparta na dokumentach z archiwów Madrytu, Segovii, Olivenzy,
Paryża, Marsylii, Aix-en-Provence i Rzymu. Uzupełniają je źródła drukowane
i ponad 420 opracowań.
Na biografię składają się: prolog pióra Carlosa Seco Serrano [s. 9–21], wstęp
[s. 23–33], siedem rozdziałów podzielonych na podrozdziały oraz w ramach załączników: przypisy [s. 475–539], bibliografia [s. 540–566], chronologiczny wykaz
ważniejszych wydarzeń z życia Godoya [s. 567–572] i indeks nazwisk [s. 573–582].
Każdy rozdział poprzedza reprodukcja jednego z portretów Godoya. Przed rozdziałem trzecim znajduje się zdjęcie jego popiersia, zaś przed szóstym portrety pierwszej
i drugiej żony, tj. Marii Teresy de Villabriga oraz Josefy Tudó. Rozdział pierwszy
zatytułowany La fortuna de un hidalgo (Szczęśliwy przypadek pewnego szlachcica)
omawia pochodzenie Godoya, pierwsze lata jego życia do wstąpienia na dwór w charakterze gwardzisty i wyboru na premiera [s. 35–88]. Kolejne rozdziały: Aprendizaje
de la política (Uczenie się polityki) obejmuje pierwsze lata sprawowania urzędu
premiera i ministra spraw zagranicznych, przypadające na okres wojny hiszpańsko-francuskiej (1793–1795), podpisanie pokoju z Francją w Bazylei, który przysporzył
Godoyowi dumnie brzmiącego tytułu Księcia Pokoju oraz sojusz z Dyrektoriatem
(1792–1796) [s. 89–144], El gobierno del Príncipe de la Paz (Rządy Księcia Pokoju)
koncentruje się na polityce wewnętrznej tegoż (stosunki z Kościołem, reformy
w różnych dziedzinach) oraz na okolicznościach związanych z usunięciem Godoya
z urzędu premiera (1798) [s. 145–217]; El primero después del rey (Pierwszy po
królu) przedstawia Godoya w roli człowieka, który nie piastując żadnego stanowiska
posiadał absolutną władzę. Rozdział ten prezentuje ponadto życie prywatne i stosunki, jakie łączyły go z parą królewską [s. 219–287]; Ante el dueño de Europa (Wobec
władcy Europy), omawia kulisy związane z wojną pomarańcz (wojna Hiszpanii
i Francji z Portugalią w 1801) oraz narastanie wzajemnej niechęci osobistej i wrogości pomiędzy Godoyem i Napoleonem [s. 289–332]; La victoria de sus enemigos
(Zwycięstwo jego wrogów) naświetla wydarzenia, które doprowadziły do powstania w Aranjuez i obalenia Godoya (1808) [s. 333–413]. Wreszcie ostatni rozdział,
El exillo (Wygnanie) poświęcony jest kolejom losu Godoya od abdykacji Karola IV
i Ferdynanda VII w Bajonnie w maju 1808 r., do jego śmierci w Paryżu w roku 1851
[s. 416–472].
Biografia ma układ chronologiczny, przy czym łatwo zauważyć, że aż sześć
pierwszych rozdziałów dotyczy zaledwie 15 lat życia Godoya, zaś tylko jeden,
ostatni prezentuje pozostałe 43 lata. Dysproporcję łatwo wytłumaczyć tym, że życie
Godoya składało się z dwóch etapów. Pierwszy, od momentu mianowania go premierem do utraty władzy w wyniku powstania w Aranjuez (1792–1808), nazwany
przez la Parrę tiempo del poder (czasem władzy) i drugi, tiempo de desgracia (czas
niełaski), okres wygnania i pobytu Godoya we Francji oraz Italii i ponownie we
Francji (Paryż) (1808–1851) [s. 31]. Pierwszy etap był najbogatszy w wydarzenia,
jest też najlepiej udokumentowany. Podczas wspomnianych 15 lat Godoy, syn zubożałego szlachcica, osiągnął najwyższe stanowiska w państwie, bezgraniczne zaufanie pary królewskiej i de facto nieograniczoną władzę. Po 1808 roku z męża stanu
i polityka decydującego o losach Hiszpanii stał się osobą prywatną. Przebywając na
wygnaniu nie interesował się zbytnio polityką. Absorbowały go natomiast problemy rodzinne, finansowe i troska o odzyskanie utraconych dóbr, majątków, godności
i tytułów, w tym tytułu Księcia Pokoju oraz rehabilitację jego osoby w oczach opinii społecznej. Ten okres nie wzbudza takich kontrowersji jak poprzedni, chociaż
z różnych względów jest nie mniej pasjonujący.
W części wstępnej autor stwierdza, że jego głównym zamierzeniem było realistyczne (jak najbardziej zbliżone do prawdy) przedstawienie postaci Godoya na tle
epoki, w której żył. Podkreśla, że nie szło mu o zagłębianie się w specyfikę epoki,
lecz o uchwycenie wpływu, jaki wywarł na nią Godoy. Uważna lektura biografii potwierdza, że E. la Parra udało się osiągnąć wytyczony cel. Dzięki konfrontacji tego
co napisano o Godoyu ze źródłami dokonuje demistyfikacji jego osoby. Udowadnia
przez to czytelnikom jak bardzo wizerunek Godoya, kształtowany na podstawie dotychczasowej literatury przedmiotu, różni się od rzeczywistego. Recenzowaną pracę cechuje duży obiektywizm. Autor podkreśla walory osobiste Godoya, zasługi,
zwłaszcza w polityce wewnętrznej, ale nie omija tematów polemicznych, jak na
przykład negatywne cechy jego osobowości (wygórowana ambicja, żądza bogactw
i splendorów, pociąg do kobiet), błędy popełniane na stanowisku ministra spraw zagranicznych oraz naczelnego dowódcy wojsk lądowych i morskich Hiszpanii, zaskakująco szybki awans w młodym wieku prowadzący do zawrotnej kariery politycznej,
czy intymne związki, jakie rzekomo łączyły go z królową.
Odnośnie do przedostatniego z wymienionych aspektów, to w świetle badań
przeprowadzonych przez autora biografii Godoy miał pełną świadomość nadzwyczajnego wyróżnienia jakiego dostąpił, gdy w wieku zaledwie 25 lat stał się faworytem Karola IV i Marii Ludwiki i stanął na czele rządu w roli premiera. W swych
pamiętnikach zredagowanych u schyłku życia w Paryżu pisał, że nigdy wcześniej
nie aspirował do godności i zaszczytów, które stały się jego udziałem za sprawą
władców. Uważał, że fortuna uśmiechnęła się do niego tylko dlatego, ponieważ
234
w skomplikowanym momencie dziejowym, kiedy we Francji trwała rewolucja
i państwa europejskie szykowały się do wojny przeciwko rewolucyjnej Francji,
Karol IV, człowiek o słabej osobowości, potrzebował osoby, której mógłby zaufać
i powierzyć ster rządów w państwie. Tak więc wyniesienie Godoya było potrzebą
chwili. Miał on uchronić kraj przed rewolucją i innymi niebezpieczeństwami związanymi z podważeniem podstaw ancien régimen. Jednocześnie la Parra akcentuje,
że Godoy potrafił się odwdzięczyć swym królewskim protektorom. Nigdy ich nie
zdradził i nie opuścił. Towarzyszył parze królewskiej na wygnaniu we Francji i Italii
aż do ich śmierci w 1819 roku, a potem czuł się odpowiedzialny za członków skromnego dworu, jaki pozostawili w Rzymie.
W powyższym kontekście autor poddaje wnikliwej analizie relacje łączące
Godoya z królową. Przyznaje, że miał on duże powodzenie wśród dam, ale podaje
argumenty zaprzeczające, aby królowa należała do kochanek Godoya. Po pierwsze,
królowa utrzymywała serdeczne stosunki zarówno z oficjalną żoną Godoya, jak
i jego przyjaciółką, późniejszą drugą żoną, Josefą Tudó, była matką chrzestną córki
Godoya Szarloty i darzyła prawdziwym uczuciem synów Godoya i Josefy (Manuela
i Ludwika). Z pewnością nie przyjęłaby takiej postawy, gdyby występowała w roli
rywalki wspomnianych pań. Królowa była w ciąży aż 13 razy, wydała na świat
14 dzieci. Ciągłe kłopoty zdrowotne, związane m.in. z dolegliwościami kobiecymi,
ze śmiercią siedmiorga dzieci wywierały ujemny wpływ na jej urodę i psychikę.
Jest więc mało prawdopodobne, aby osoba znajdująca się w takim stanie odczuwała
potrzebę romansów z Godoyem, jakie jej przypisywano. Wreszcie pamiętajmy, że
o niewierność małżeńską i nadużycia seksualne posądzano inne władczynie, np. Marię
Antoninę, żonę Ludwika XVI, Marię Karolinę (królową Neapolu), Katarzynę II.
Kolejna kwestia, którą la Parra przedstawia w nowym ujęciu, to zasługi Księcia
Pokoju w polityce wewnętrznej. Są one niezaprzeczalne i byłoby wielką krzywdą
dla Godoya pominięcie lub niedocenienie jego wysiłków na rzecz rozwoju oświaty,
nauki, techniki i kultury. Autor przypomina czytelnikom zapomnianą prawdę, że to
właśnie m.in. dzięki reformom inicjowanym przez Godoya na panowanie Karola IV,
a nie Karola III, przypada kulminacja osiągnięć epoki Oświecenia w Hiszpanii.
Najszerzej został potraktowany problem polityki zagranicznej, ponieważ przede
wszystkim ona zaważyła na powstaniu czarnej legendy o Godoyu. La Parra nie
zaprzecza, że powrót do polityki paktów familijnych, czyli do sojuszu z Francją,
w ostatecznym rozrachunku doprowadził Hiszpanię do inwazji Napoleona w latach
1807/1808 i wojny o niepodległość (1808–1814). Alians z Dyrektoriatem, potwierdzany i odnawiany w okresie Konsulatu i cesarstwa, okazał się być pułapką, z której
Godoy nie potrafił się uwolnić. Pod płaszczykiem przyjaźni i solidarności Francja
uczyniła z Hiszpanii swego wasala i satelitę. Kiedy Godoy usiłował zademonstrować
swą niezależność w wojnie pomarańcz i zamiast, zgodnie z wcześniejszym porozumieniem z Francją, dokonać okupacji Portugalii, podpisał pospieszny pokój, wtedy
Napoleon postanowił zemścić się za ten przejaw niesubordynacji. W kończącym
wojnę francusko-hiszpańsko-portugalską Traktacie z Badajoz la Parra dopatruje się
źródła przyszłego Traktatu z Fontainebleau (1807), w którym Godoy był zmuszony do udzielenia Napoleonowi zezwolenia na przemarsz przez terytorium Hiszpanii
wojsk francuskich, udających się na podbój Portugalii. Decyzję Godoya o sojuszu
z Francją należy tłumaczyć skomplikowaną koniunkturą międzynarodową, w jakiej
przyszło mu działać. Badania la Parry dowodzą, że w 1796 roku Godoy stał wobec
możliwości sojuszu z Anglią lub z Francją. Nie mógł sprzymierzyć się z Anglią,
ponieważ ta, ze względu na jej apetyty w koloniach hiszpańskich, stanowiła dla
Hiszpanii wroga numer jeden w Nowym Świecie. Dlatego wybór Francji został dokonany pod presją sytuacji politycznej, wbrew intencjom premiera, który nie miał
korzystniejszej alternatywy.
W ostatecznej konsekwencji profrancuska polityka rządu hiszpańskiego doprowadziła do zguby nie tylko Hiszpanię, ale samego Godoya. Skierowała bowiem
przeciwko niemu całe społeczeństwo, które w mniejszym lub większym stopniu
odczuwało skutki ciągłych wojen, będących następstwem sojuszu. Arystokracja
i szlachta wytykała Księciu Pokoju zawrotną karierę, zazdrościła mu tytułów
i ogromnego bogactwa, które, jak sądzono, zdobywał nieuczciwie. Godoy był w niełasce Kościoła. Kler nie potrafił mu przebaczyć negatywnego stosunku do Trybunału
Inkwizycyjnego i zainicjowania polityki dezamortyzacji (przejmowania przez państwo i wystawienia na sprzedaż dóbr martwej ręki). Wreszcie lud, szczególnie podatny na wszelkiego rodzaju propagandę i sensacyjne wiadomości, wprost nienawidził Godoya za ekonomiczne skutki ciągłych wojen, prowadzące do wzrostu biedy,
przestępstw i ogólnego niezadowolenia. Kiedy Godoyowi przyszło stanąć wobec tak
silnej opozycji, mając po swej stronie tylko parę królewską, zrozumiałe jest, że nie
potrafił skutecznie stawić jej oporu. Musiał się poddać. Pierwszy raz ustąpił w roku
1798, gdy stracił urząd premiera i ponownie w 1808 roku, kiedy został definitywnie
odsunięty od władzy.
Ważnym odkryciem autora biografii jest stwierdzenie, że pomimo przeszkód
i trudności, towarzyszących Godoyowi podczas piętnastu lat kierowania sprawami
państwa przygotował kraj do transformacji ustrojowej i ekonomicznej, stwarzając
w nim grunt pod przyjęcie nowych idei. Tym samym la Parra, po raz kolejny, obala
przekonanie jakoby panowanie Karola IV stanowiło okres zapaści, chaosu i cofania
się Hiszpanii niemal we wszystkich dziedzinach. Wprawdzie w momencie objęcia
urzędu premiera Godoy nie miał dużego pojęcia o sztuce rządzenia, ale z biegiem
lat szybko nadrabiał ten brak. Należał do osób ambitnych i wytrwałych. Jego największym marzeniem było
convertirse en una especie de Napoleón español, en el gobernante dotado de plenos poderes para actuar con libertad por encima de los condicionamientos históricos y construir
una monarquía capacitada para medirse de igual a igual con las grandes potencias (stać
się swego rodzaju Napoleonem hiszpańskim, władcą wyposażonym w pełnię władzy, aby
działać swobodnie, niezależnie od warunków historycznych i zbudować monarchię zdolną do mierzenia się jak równy z równym z wielkimi mocarstwami) [s. 20].
236
Jednak jego pragnienie nie mogło się spełnić, ponieważ, inaczej niż Napoleon,
nie znalazł poparcia społecznego.
Mam nadzieję, że recenzowana biografia doprowadzi do pozytywnej zmiany wizerunku Manuela Godoya jako człowieka i polityka. Szkoda tylko, że w Polsce, z powodu słabej znajomości języka hiszpańskiego, dotrze ona do niewielu czytelników.
Barbara Obtułowicz
Folia 28
Rodzina w historię wpisana... Czartoryscy – Polska – Europa.
Historia i współczesność. Materiały pokonferencyjne
pod red. Zbigniewa Barana, Kraków 2003, ss. 359
„Niewiele jest rodów w Polsce, które by równie dobitnie symbolizowały ciągłość
Rzeczypospolitej...” (S. Świeżawski). Trudno o bardziej zwięzłe i celne określenie
roli odgrywanej w przeszłości przez Czartoryskich, rodzinę skoligaconą z wieloma
najbardziej znaczącymi europejskimi rodami arystokratycznymi, nie wyłączając domów panujących. Przy długiej, dobrze udokumentowanej historii, licznych źródłach
pozwalających odczytać dokonania i zasługi przedstawicieli rodu od średniowiecza
po wiek XX, zaskakuje brak opracowania monograficznego. Bogatą literaturę posiadają jedynie najwybitniejsze jednostki wywodzące się z Czartoryskich. W tej sytuacji nie tylko środowisko historyczne odnotowało z dużą satysfakcją pojawienie
się na półkach księgarskich książki będącej pokłosiem konferencji zorganizowanej
w dniach 8–10 listopada 2001 roku przez Instytut Nauk Politycznych i Stosunków
Międzynarodowych oraz Katedry Historii Doktryn Politycznych i Prawnych Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jej pomysłodawcą był
Zbigniew Baran, który podjął się też opracowania materiałów przygotowanych przez
uczestników trzydniowych obrad.
Zróżnicowane tematycznie artykuły pogrupowane zostały zasadniczo w trzech
działach, z których pierwszy (Historia idei i geopolityka) zdecydowanie zdominowała najgłośniejsza w rodzie postać: Adam Jerzy Czartoryski. Pokazano go jako
prekursora zjednoczonej Europy (Jerzy Łukaszewski) i kuratora wileńskiego (Daniel
Beauvois), scharakteryzowano jego stosunek do religii (Bogdan Szlachta), liberalizmu (Michał Jaskólski), problemu imperium (Andrzej Nowak). Działalność Adama
Jerzego stała się również pretekstem do pokazania sylwetek innych polityków
i myślicieli obecnych na scenie dziejów w tym samym okresie, np. Jana Potockiego
(Krzysztof Potocki). Od w miarę przejrzystego układu, przyjętego przez redaktora,
odbiega jego własny tekst o Julianie Klaczce. To świetne skądinąd studium poświę-
238
cone wybitnemu publicyście politycznemu z kręgu Hotelu Lambert niewiele poszerza jednak naszą wiedzę o tytułowych Czartoryskich. Odnosi się wrażenie, jakby
przeniesiono je z nieco „innej bajki”.
Ostatni w tej części artykuł Igora Krywoszeja z Humania wraca do początków
rodu Czartoryskich, ich litewsko-ruskich i prawosławnych korzeni. Autor konstruuje
swoją tezę wokół obecnego w historiografii ukraińskiej założenia zdrady przez ukraińską szlachtę interesów narodu w momencie odejścia od prawosławia, co sprawia,
iż Czartoryscy postawieni zostali w szeregu rodów „ukraińskiej arystokracji”, wobec
której wysuwa zarzut „renegactwa”. Mocno akcentuje pozostawanie tej rodziny do
końca XVI wieku przy prawosławiu, nie wspominając, iż jego przyjęcie (a i stopniowe przeobrażenie się w Rusinów) nastąpiło w poprzednim wieku, po nadaniach
w okresie rządów Świdrygiełły dóbr w Łuckiem i przeniesieniu się na Wołyń1.
W tym kontekście dość oryginalnie brzmi zdanie: „Starania o zachowanie stanu posiadania i utrzymanie statusu doprowadziło do asymilacji i inkorporacji ukraińskiej
prawosławnej arystokracji do polsko-litewskiego katolickiego społeczeństwa”. Autor
zdaje się zapominać, iż problemy wyznaniowe tego okresu ściśle powiązane były
z politycznymi, a niewiele miały wspólnego ze standardami identyfikacji narodowej,
właściwymi dla XIX i XX wieku. Grzechem tym, jak się wydaje, obarczona jest
jednak cała – na nowo budowana – ukraińska historiografia.
O świetności rodu decydują jednostki wybitne, wyróżniające się w życiu politycznym, społeczno-gospodarczym, bądź pozostawiające trwały ślad w dorobku kulturalnym narodu. Zawartość drugiego działu omawianego tomu (Dyplomacja i niepodległość), skoncentrowanego na kwestiach politycznych XIX wieku, potwierdza,
iż dotychczasowe badania historyczne eksponują z rodziny Czartoryskich prawie
wyłącznie postać Adama Jerzego i stworzonego przezeń ugrupowania emigracyjnego Hotel Lambert. Dowodzi to z jednej strony wielkiej roli odgrywanej w tym
okresie przez owego polityka, a z drugiej braku „konkurencji” w rodzinie. Pozostali
dziewiętnastowieczni Czartoryscy, mimo iż światli, niejednokrotnie ponadprzeciętnie
utalentowani, nie zyskali nawet w części takiego rozgłosu. Być może dlatego, iż nie
odnosili spektakularnych sukcesów w życiu politycznym, nie przerośli w tej dziedzinie swojego otoczenia, a zasługi jedynie dla kultury, choć niezwykle ważne, z reguły
mniej rzucają się w oczy. Problematyki tej dotyczy aż sześć z dziewięciu pomieszczonych tam tekstów autorstwa najwybitniejszych badaczy emigracji polistopadowej.
Sławomir Kalembka w precyzyjnym wywodzie przedstawił płaszczyznę sporów pomiędzy ideologami i pisarzami politycznymi dwóch dominujących stronnictw
emigracyjnych: TDP i Hotelu Lambert. Leszek Kuk (Polska, Rosja, Słowiańszczyzna
w koncepcjach w koncepcjach politycznych Adama J. Czartoryskiego) podkreślił, że
jego tytułowy bohater nie tylko zwrócił uwagę na mniejszości narodowe i ich polityczne aspiracje, ale może być uznany za promotora jedności Europy. Skonstatował
jednocześnie, że jakkolwiek uznawany jest za jedną z najbardziej godnych szacunku
i wybitnych postaci w historii Polski trzech ostatnich stuleci, to jednak pewne cechy
Problem ten stara się wyjaśnić T. Wasilewski, Pochodzenie i początek kariery domu Czartoryskich, [w:]
Litwa i jej sąsiedzi od XII do XX w., Poznań 1994.
1
jego charakteru sprawiły, że tak u współczesnych, jak i u potomnych nie wzbudzał
szczególnej sympatii. Wydaje się jednak, że upływ lat nie powinien pomniejszyć
w jego wizerunku – charakterystycznej dla niego, a tak potrzebnej dziś w życiu politycznym – wrażliwości etycznej. Henryk Żaliński (Powstanie zbrojne w doktrynie
Hotelu Lambert) wyszedł od przypomnienia klasycznych już rozważań sprzed ćwierć
wieku Stefana Kieniewicza, na temat koncepcji i dróg wiodących do odzyskania niepodległości. Działalności księcia Czartoryskiego nie ogranicza jednakże do ugody
z zaborcą i dyplomacji, ale pokazuje go jako człowieka o szerokich horyzontach myślowych, potrafiącego układać różne scenariusze mogące doprowadzić do niepodległości ojczyzny. Według H. Żalińskiego, przywódca Hotelu Lambert nie wyrzekł się
innych dróg: był zwolennikiem pracy organicznej, a ważne miejsce w jego doktrynie
– zwłaszcza do 1846 roku – zajmowała koncepcja powstania zbrojnego.
Zainteresowanie emigracyjną działalnością Adama J. Czartoryskiego nie słabnie
od lat, a kolejne pokolenia historyków wciąż odkrywają nowe, nieznane jej aspekty, formułują własne oceny. W omawianej pracy potwierdzono ważne miejsce zajmowane przez Wielką Brytanię w dyplomacji Hotelu Lambert (Radosław Żurawski
vel Grajewski) oraz trwałe elementy wprowadzone przez to ugrupowanie do polityki
europejskiej, co Antoni Cetnarowicz pokazał na przykładzie działalności bałkańskiej.
Historycy zdawali sobie sprawę, iż skala aktywności Adama J. Czartoryskiego wymagała znacznych środków materialnych, ale dopiero szczegółowe badania Janusza
Pezdy (Finanse Czartoryskich na emigracji), pozwalają na pełną ocenę problemu.
To nowatorskie i bardzo potrzebne opracowanie.
Skromne ilościowo, ale niezwykle cenne wydają się teksty poświęcone wiedeńskiej linii Czartoryskich, a więc tej części rodziny, która jakby zagubiła się
w świadomości historycznej, znikła z pamięci współczesnych wraz z rozpadem monarchii habsburskiej. A szkoda, bo dla polskiej świadomości narodowej, dla przetrwania narodu bez państwa uczyniła bardzo dużo. Kilka pokoleń „wiedeńskich”
Czartoryskich budowało swą pozycję pod berłem Habsburgów, uczestniczyło
w życiu parlamentarnym, zapisało się chlubnie w kulturze. Wiedza o tej części rodziny jest, jak dotąd, fragmentaryczna i rozproszona, stąd też z satysfakcją przyjąć
należy rzetelnie udokumentowane badania Stanisława Pijaja (Parlamentarna działalność Czartoryskich w monarchii habsburskiej) oraz genealogiczny tekst Witolda
Czartoryskiego (Czartoryscy w linii Konstantego Adama Aleksandra). Problemy
zasygnalizowane w tym drugim artykule powinny stać się zaczątkiem znacznie obszerniejszych badań, mogących zweryfikować wiele obiegowych sądów, których ze
zrozumiałych względów nie uniknął autor pionierskiego w tym względzie tekstu. Na
obszerniejsze opracowanie zasługuje bez wątpienia pradziad autora, także Witold
Czartoryski (1864–1941), będący znaczącą i wyrazistą postacią w życiu gospodarczym i politycznym dwu epok: schyłku Galicji i II Rzeczypospolitej, a na dobrą
pamięć siostra tegoż, Wanda (1862–1920), niezwykle zasłużona w działalności
społecznej, oświatowej i charytatywnej. To ważne zadanie dla historyków, zwłaszcza w obliczu podejmowanych we Lwowie prób wymazania imienia Wandy nawet
z grobowca na Cmentarzu Łyczakowskim.
240
W trzeciej części pomieszczono studia poświęcone kulturze i mecenatowi artystycznemu rodziny Czartoryskich. Obok haseł tak znanych, jak: Puławy, Izabela
Czartoryska, pojawia się za sprawą Zbigniewa Beiersdorfa piękna (i jakże krakowska) postać księżnej Marceliny (Księżna Marcelina Czartoryska – kapłanka sztuk
i filantropka), która zapewne w innym (mniej „bogatym” w historyczne postaci)
mieście dawno doczekałaby się pomnika... Także w odniesieniu do tej części książki
warto zasygnalizować cenny faktograficznie artykuł Krystyny Marii Czartoryskiej
(Wiedeńska linia Czartoryskich – pasje kolekcjonerskie), znacznie poszerzający naszą skromną wiedzę o zbiorach zgromadzonych w Weinhausie i ich tragicznym losie.
Nie można się jednakże zgodzić z tezą (s. 267), iż to Jerzy Czartoryski na kilka
miesięcy przed śmiercią w 1913 r., w związku ze sprzedażą pałacu, przeniósł zbiory
do Galicji. „Przeprowadzką” kolekcji zajmował się głównie jego syn Witold, a sam
Jerzy zmarł w Wiedniu w przeddzień Wigilii (23 XII)2 1912 r.
Czwarty dział (Czartoryscy. Historia i współczesność) pomieścił szereg ciekawych myśli zasygnalizowanych, jak się wydaje, w dyskusji. Znalazły się tu liczne
nawiązania do trwałej obecności Czartoryskich (głównie Adama Jerzego) w przekazie historycznym, w szeroko pojmowanym dziedzictwie kulturowym. W odniesieniu do Krakowa to przede wszystkim trwające już ponad pół wieku powiązanie
Fundacji XX. Czartoryskich z Muzeum Narodowym (informacja Zofii Gołubiew)
i dużo starsze związki z Akademią Umiejętności (Jerzy Wyrozumski). Do dziś przetrwały, jak się wydaje, nauki wypływające zarówno z teoretycznych rozważań, jak
i praktycznych działań Adama Jerzego Czartoryskiego, którego Jan Prokop (Polityka
i moralność: Adam J. Czartoryski) uznał „za jednego z najważniejszych inspiratorów
propolskich sympatii w europejskiej opinii publicznej po powstaniu listopadowym”.
Wielce znaczące dla oceny przywódcy Hotelu Lambert jest zaszczytne porównywanie doń wybitnych osobistości ostatnich lat, jak chociażby Jerzego Giedroycia
(Paweł Kłoczowski, Pan jest naszym księciem Czartoryskim).
Tradycje rodzinne, znajomość dokonań przodków nie pozostają bez wpływu na
kolejne pokolenia. Znane powszechnie nazwisko niekiedy ciąży, ale też zobowiązuje, a odpowiedzialność za jednostkowe decyzje rozciąga się często na całą rodzinę. Obserwując dokonania znamienitych przedstawicieli kilku pokoleń tego samego
rodu, w rzeczywistości poznajemy mniej lub bardziej istotny fragment przeszłości
państwa czy narodu. Niewiele jest rodzin mogących udokumentować swą ciągłość
przez ponad połowę tysiąclecia, przywiązanych do minionej wielkości, ale i pamiętających o teraźniejszości, zachowujących we współczesnym świecie tradycyjne
wartości. Być może to właśnie spaja rodzinę, która po przykrych doświadczeniach
lat po II wojnie światowej odbudowała swe więzi w powołanym znów do życia
Związku Rodzinnym Czartoryskich, o którego działalności pisze w końcowym fragmencie omawianej książki prezesująca mu Barbara Czartoryska.
W pracy poświęconej dziejom rodu mającego tak długą i bogatą historię, jak
Czartoryscy, niezwykle ważny jest precyzyjny wywód genealogiczny, pozwalający
2
Nekrolog „Gazeta Narodowa” nr 298 z 25 XII 1912.
identyfikować omawiane postaci, umiejscawiać je w czasie historycznym. Żałować
więc należy, iż Redakcja nie zadbała o przygotowanie poprawnej (i kompletnej) tablicy genealogicznej. Zamieszczone pod koniec książki „drzewo genealogiczne” nie
tylko nie uwzględnia ostatnich pokoleń, ale pomija m.in. aż sześciu synów Witolda
i Jadwigi z Dzieduszyckich! Wśród heraldyków entuzjazmu nie wzbudzi zapewne
zamieszczony w książce herb (Pogoń Litewska), a uważnemu czytelnikowi może
też przeszkadzać niestarannie wykonana korekta... Czyżby na ostatecznym kształcie
interesująco pomyślanego wydania zaciążył pośpiech?
W krótkiej z konieczności recenzji nie sposób zasygnalizować wszystkich
– poruszanych w książce – wątków, czy wręcz wymienić nawet autorów, niewątpliwie interesujących, acz drobnych i szczegółowych opracowań. Każdy
z pomieszczonych tu artykułów wnosi swoją cegiełkę do „rekonstruowanego”
DOMU CZARTORYSKICH. Dobrze, że książka ta wreszcie się ukazała, bo warto
po nią sięgnąć.
Kazimierz Karolczak
Folia 28
Grzegorz Radomski, Narodowa Demokracja wobec mniejszości narodowych
w Drugiej Rzeczypospolitej w latach 1918–1926,
Toruń 2000, ss. 170
Narodowa Demokracja, stanowiąca jedną z głównych sił politycznych w II Rzeczypospolitej, cieszy się niesłabnącym zainteresowaniem wśród historyków i publicystów. Rynek wydawniczy praktycznie co roku wzbogaca się o jakieś wartościowe
pozycje, które rozszerzają i pogłębiają sposób widzenia problematyki endeckiej.
Grzegorz Radomski swoją książkę poświęcił ważnemu aspektowi tejże tematyki
w programie obozu narodowego. Uwidoczniony został zwłaszcza stosunek endecji
do zamieszkujących obszar Polski mniejszości narodowych. Głównym celem pracy
była próba ukazania punktu widzenia czołowych polityków endeckich na tę sprawę.
Autor wyselekcjonował bazę źródłową. Wśród dokumentów źródłowych znalazły
się np. zbiory archiwaliów (Archiwum Akt Nowych, Archiwum Polskiej Akademii
Nauk w Warszawie), rękopisy Biblioteki Jagiellońskiej, Biblioteki Narodowej, a także
źródła drukowane: Dzienniki Urzędowe, Druki Sejmowe 1919–1926, Sprawozdania
Stenograficzne z posiedzeń Sejmu Ustawodawczego 1919–1926, Sprawozdania
Stenograficzne z posiedzeń Senatu 1922–1926. Wykorzystano liczne pamiętniki
i wspomnienia. Szeroką bazę informacyjną stanowiła prasa (37 czasopism), ponadto inne źródła drukowane i opublikowane (pisma polityczne) oraz około 240 opracowań. Ze względu na liczbę i rozproszenie wszystkich dostępnych dokumentów
niemożliwą rzeczą byłoby wykorzystanie ich w całości. Praca zyskałaby jednak
większą wartość, gdyby autor wzbogacił ją takimi niepublikowanymi relacjami
jak np. Wspomnienia z lat 1919–1939 S. Rymara, Diariusz J. Drobnika czy też
Pamiętniki S. Kozickiego.
Radomski podzielił książkę na 5 rozdziałów. We wstępie przedstawił jej cel,
zakreślił też cezury czasowe przeprowadzanej analizy, dokonał przeglądu bazy źródłowej, która posłużyła do zinterpretowania subtelności w poglądach endecji.
Rozdział I w całości poświęcony został zagadnieniom ustrojowym. Autor dokładnie przeanalizował je w relacji do poszczególnych grup społecznych. Wyjaśnił
pojęcie narodu opierając się na wypowiedziach współczesnych przedstawicieli
nauki, a także samych endeków. W sposób wyrazisty dokonał oceny stosunków, jakie
wytworzyły się pomiędzy ludnością napływową i rdzennie polską poczynając już od
ich zarania. Te korelacje miały różny charakter. W obiektywnym zestawieniu najkorzystniej zaprezentowane zostały ludy słowiańskie (Białorusini, Ukraińcy, Litwini).
Perspektywa pokojowego współżycia Polaków i Żydów nie miała większych szans.
Istniała bowiem zbyt duża bariera kulturowa i światopoglądowa dzieląca te narody.
Autor posłużył się licznymi cytatami, będącymi zarówno wypowiedziami polityków,
jak i fragmentami artykułów. Trafnie dokonał szeregu analiz i podsumowań wyciągając celne konkluzje. Zasugerował np. odmiennie do stanowiska endeków, że nie
można izolować Żydów od kultury polskiej, gdyż kontakt z nią dla społeczności
żydowskiej jest i tak nieunikniony.
W rozdziale II Radomski poddał dogłębnej ocenie życie polityczne lat 1918–1926. Stanowisko endeków i tutaj pokrywa się z ogólnymi ich przekonaniami, zupełnie spychającymi na boczne tory mniejszość żydowską. Jest to zresztą naturalny trend wpisany w politykę tego obozu. Wszelkie opinie autora w tej kwestii nie
odbiegają od powszechnie przyjętych kanonów naukowych. Podobną ocenę można
znaleźć np. w pracy Bohdana Halczaka pt. Publicystyka narodowo-demokratyczna
wobec problemów narodowościowych i etnicznych II Rzeczypospolitej1.
Mało kto w ogóle zdawał sobie sprawę z potrzeby uregulowania tych wzajemnych polsko-żydowskich relacji. Nieliczne głosy poparcia, które wychodziły z kręgów innych ugrupowań politycznych, chociażby partii socjalistycznych, były tylko
próbą wykorzystania Żydów jako karty przetargowej w rozgrywkach politycznych.
Jeśli chodzi o mniejszości słowiańskie, to endecy potępiali koncepcję federacyjną. Opowiadali się natomiast za przynależnością Wilna, Lwowa i Galicji Wschodniej
do Polski. W ich przekonaniu takie rozwiązanie problemu ukraińskiego mogło ułatwić nawiązanie poprawnych stosunków z Rosją, która zdecydowanie sprzeciwiała
się niepodległości Ukrainy.
Autor poruszył również kwestię wyborów parlamentarnych ze stycznia 1922 r.
zbojkotowanych przez mniejszości słowiańskie. Argument ten pokazuje szkodliwość
napastliwego zachowania dla wspólnoty etnicznej zamieszkującej państwo polskie.
Sprawę mniejszości niemieckiej Radomski widział zgoła inaczej. Główne niebezpieczeństwo dostrzegał w potencjale gospodarczym Niemców, przychylając się
tym samym do opinii endeków. Uważał, że rozsądne posunięcia mogły jednak odwrócić kartę i to, co było zagrożeniem mogło stać się dużym atutem.
Rozdział III dotyczy sfery życia gospodarczo-ekonomicznego, której znaczenia
Narodowi Demokraci również nie umniejszali. Za wszelkie niepowodzenia w tym
zakresie nie potrafili nawet w minimalnym stopniu obwinić społeczeństwa polskiego. Brak było u nich zdrowej i rzetelnej oceny zaistniałej sytuacji. Naprawdę jednak
wewnętrzna słabość narodu była jedną z przyczyn złego stanu ekonomicznego kraju.
1
B. Halczak, Publicystyka narodowo-demokratyczna wobec problemów narodowościowych i etnicznych
II Rzeczypospolitej, Zielona Góra 2000.
244
Dla endeków tak Żydzi, jak i Niemcy to największe zagrożenie na płaszczyźnie gospodarczej. W stosunku do Niemców pewnym rozwiązaniem mogła stać się
likwidacja ich majątków na ziemiach polskich, ale mogło to mieć i miało podwójny wymiar niekorzystny dla Polski. W wyniku skarg tych obywateli, kierowanych
do europejskich instytucji prawnych, Polskę postrzegano czasem jako kraj łamiący uprawnienia innych narodów. Wpływało to źle na jej wizerunek w Europie.
Z kolei pomysłem na rozwiązanie sprawy żydowskiej, możliwym do zaakceptowania przez nich, było wydalenie Żydów poza granice Polski. To oni właśnie stawali
się decydentami na rynku pracy i odbierali możliwość uzyskania dochodu polskiemu
obywatelowi. Radomski posłużył się danymi procentowymi, aby nakreślić dosadniej
obraz tej sytuacji. Według jego przekazu, opartego na materiale prasowym, kapitaliści żydowscy opanowali większość działów handlowych (100% np. w handlu
zbożem). Obszary żydowskiej dominacji gospodarczej były rozległe i w porównaniu
z nimi potencjał ukraiński czy białoruski był znikomy, niemniej dawał się jednak
zauważyć. Tylko, że w tym przypadku wszystko sprowadzało się do utrzymania polskich posiadłości na wschodzie. Zarówno społeczność ukraińska, jak i białoruska
na obszarze państwa polskiego w 90% była rolnicza. Nie miała dostępu do fabryk,
urzędów, nie zajmowała więc kluczowych pozycji w państwie i to właśnie w pewien
sposób pomniejszało jej znaczenie.
Czytając rozdział IV natkniemy się na zagadnienia wyznaniowe. Religia w granicach Polski miała wielobarwny i zróżnicowany charakter. Wiara rzymskokatolicka
wszędzie koegzystowała z żydowską, na Śląsku i Kaszubach z protestancką oraz
z prawosławną na Kresach Wschodnich, nie wspominając już o pozostałościach
muzułmańskich w płn.-wsch. Polsce. Taka sytuacja zmuszała do tolerancji i wzajemnego poszanowania, ale nie zawsze tak właśnie było. Dlatego autor potraktował
sprawę wyznań dosyć ostrożnie, starając się pokazać wszystkie jej plusy i minusy.
Dla obozu wszechpolskiego jedyną obowiązującą religią była religia rzymskokatolicka. Inne wierzenia pozbawione były dla nich walorów, szczególnie negatywnie
oceniano judaizm, który w ich mniemaniu stał na bardzo niskim poziomie etycznym.
Zdaniem Jana Zamorskiego „księgi święte wyznawców judaizmu pod względem tak
moralnym jak rzeczowym są pomnikiem umysłowości na poziomie człowieka jaskiniowego”2. Słowa te w zasadzie oddają przekonania licznych endeków w kwestii
wiary. Tak samo zresztą sądzili i o protestantyzmie, dopatrując się w nim ducha
żydowskiego. Umiarkowanie przychylny stosunek do prawosławia wynikał natomiast ze wspólnych tradycji religijnych. Chociaż tak naprawdę i tu wzajemne relacje nie pozbawione były zgrzytów, aby więc ukazany obraz był pełny Radomski
nie omieszkał przywołać szeregu ekscesów o podłożu religijnym między ludnością
polską a ukraińską na Kresach Wschodnich.
Ostatni, V rozdział porusza problematykę szkolną. Zdając sobie sprawę z delikatności tej kwestii obóz narodowy proponował pewne ustępstwa na szczeblu
edukacji elementarnej. Jednak tradycyjne polskie szkolnictwo miało obowiązywać
9
J. Zamorski, O fizjognomię, „Gazeta Warszawska” 1925, nr 190, s. 1, [za:] G. Radomskim, Narodowa
Demokracja..., s. 121.
powszechnie. Szanse rozkładały się w tym wypadku nierównomiernie, bo ze względu na liczebność i posiadany kapitał największe możliwości rozwoju na polu nauki
mieli Żydzi.
Konkludując zauważa się, że problematyka zawarta w recenzowanej pracy nie
wnosi rewelacyjnych nowości w sposobie patrzenia na sprawy endecji, zarówno jeśli
chodzi o główne kwestie, jak też i o epizody. Dużym jej atutem jest zwłaszcza obiektywizm autora, mimo że dotknął on przecież spraw, wokół których toczą się „boje
i niepokoje”. Dywagacje oparte na tak szerokim i gruntownie przebadanym materiale źródłowym są jednak bardzo interesujące, gdyż tematyka endecka ciągle znajduje
się na wokandzie historycznej i jest aktualna w życiu społecznym.
Jeśli chodzi o walory stylistyczne i formę książki, to została ona napisana
w sposób konkretny i rzeczowy, językiem bardzo przystępnym. Można powiedzieć,
że jest to jedna z ciekawszych prac na temat endecji, jakie ostatnio się ukazały.
Jolanta Wadas
Folia 28
Maria Przybyszewska, Radomyśl Wielki. Dzieje miasta i gminy,
Kielce 2001, ss. 420
Historia regionalna dla wielu badaczy jest tematem mało interesującym, często
ze względu na niewielki zasięg efektów ich pracy badawczej, czy też z powodu
zbyt małej przydatności w opracowywaniu dziejów. Tak więc, historię regionalną
uprawiają pasjonaci, którzy starają się by nie zapomnieć o historii, kulturze i tradycji
związanej z ziemią, na której się wychowali, bądź też z którą związali swoje życie
zawodowe i rodzinne.
Praca Marii Przybyszewskiej pt. Radomyśl Wielki. Dzieje miasta i gminy stanowi próbę odtworzenia pełnego obrazu historii miasta i okolicznych miejscowości
– od czasów lokacji po dzień dzisiejszy. Monografia, której struktura wewnętrzna ma
charakter merytoryczno-chronologiczny, została podzielona na dwie części: Gmina
Radomyśl Wielki na tle przemian historycznych oraz Radomyśl Wielki i miejscowości
wchodzące w skład gminy. Historia na przestrzeni wieków.
Część I zawiera najważniejsze wydarzenia polityczne, społeczno-gospodarcze
z dziejów naszego kraju oraz ich wpływ na historię poszczególnych miejscowości. Podzielona jest w następujący sposób: Czasy przedrozbiorowe, Okres zaborów,
I wojna światowa, Dwudziestolecie międzywojenne oraz II wojna światowa – wrzesień 1939 i niemiecka administracja okupacyjna. Ta część monografii stanowi bardzo dobre tło historyczne i doskonale ukazuje związki historii Ziemi Radomyskiej
z dziejami naszego kraju.
W części II Autorka rozwinęła dzieje Radomyśla Wielkiego oraz miejscowości
wchodzących w skład gminy. Centralną pozycję w tej części zajmuje bogata historia
miasta, ukazana od początków jego istnienia aż po dzień dzisiejszy. Zachowana tutaj została struktura wewnętrzna monografii. I tak, w porządku merytoryczno-chronologicznym, można wyróżnić następujące podrozdziały dotyczące historii miasta:
Czasy przedrozbiorowe, Okres zaboru austriackiego, Radomyśl Wielki w okresie
I wojny światowej i dwudziestolecia międzywojennego, II wojna światowa – wyda-
rzenia frontowe, system okupacji, konspiracja, Radomyśl Wielki w okresie powojennym i czasach współczesnych.
Następnie, w kolejności alfabetycznej, opisane są dzieje miejscowości wchodzących w skład omawianej gminy: Dąbie, Dąbrówka Wisłocka, Dulcza Mała, Dulcza
Wielka, Janowiec, Partynia, Pień, Podborze, Ruda, Zdziarzec, Zgórsko, Żarówka
(ta ostatnia autorstwa uczennicy Haliny Giży).
W pracy nad monografią Autorka przeprowadziła szczegółową kwerendę źródeł
archiwalnych, których wykaz ujęła w zamieszczonej w książce bibliografii. Wśród
nich szczególnie wartościowe dla badań okazały się zasoby Archiwum Diecezjalnego
w Tarnowie, Archiwów Wojewódzkich w Rzeszowie, Krakowie i Tarnowie oraz
Archiwum na Wawelu. Nierzadko też Autorka cytowała w pracy ciekawe fragmenty
znalezionych źródeł. Ponadto korzystała z opublikowanych dokumentów, opracowań
i wspomnień, informacji prasowych, jak również relacji pisemnych i ustnych. Wśród
prac, które przybliżyły Autorce tematykę Ziemi Radomyskiej należy wymienić prace
miłośnika tej ziemi, Jana Ziobronia, w tym np. Radomyśl Wielki (Mielec 1981), czy
też jego liczne publikacje w prasie regionalnej. Autorka wykorzystała również cenne
informacje, ukazujące historię prezentowanych miejscowości na tle ogólnych dziejów regionu mieleckiego, a zawarte w opracowaniu pt. Mielec. Studia i materiały
z dziejów miasta i gminy, t. I–III (Mielec 1984, 1988, 1994), pod redakcją Feliksa
Kiryka. Ilość i różnorodność wykorzystanych materiałów pozwala ocenić bibliografię jako bogatą i wyczerpującą temat. Zamieszczone w pracy przypisy są szczegółowe i często zawierają dodatkowe informacje. Książka zawiera również indeks
nazwisk, który ułatwia czytelnikowi poszukiwania, zarówno jeżeli chodzi o znalezienie występujących w niej postaci historycznych, jak i autorów licznych opracowań.
Dodatkowo, książka wzbogacona jest licznymi ilustracjami.
Autorka w sposób barwny i ciekawy opisała dzieje omawianego regionu. Ukazała problematykę związaną z początkami osadnictwa, tworzeniem administracji
państwowej, kościelnej i sądowniczej, rozwojem oświaty na Ziemi Radomyskiej.
Przedstawiona jest również historia polityczna, gospodarcza i struktura społeczna
miasteczka na przestrzeni wieków. Na uwagę zasługuje wspaniale odtworzony obraz
Radomyśla Wielkiego z drugiej połowy XIX wieku, który w tym czasie zaczął wychodzić z okresu stagnacji i zmieniać swoje oblicze. Rozkwit miasta związany był
z rozwojem handlu, którym zajmowała się głównie ludność żydowska – zamieszkująca na tym terenie przez prawie 400 lat i z czasem stanowiąca ponad połowę
ludności miasta. Zróżnicowaniu kulturowemu i religijnemu Radomyśla Wielkiego
kres położyła II wojna światowa, kiedy hitlerowcy dopuścili się Holocaustu. Śladami
przypominającymi o ludności żydowskiej, która mieszkała na tym terenie są dziś
jedynie cmentarz i Pomnik Martyrologii Żydów zamordowanych w dniu 19 lipca
1942 roku w Radomyślu Wielkim. Szkoda, że Autorka nie podjęła problematyki
żydowskiej w okresie powojennym w naszym kraju, gdyż mogłoby to przybliżyć,
szczególnie młodzieży, tragiczne losy Żydów w systemie komunistycznym.
Autorka nie podjęła najważniejszych wątków powojennych dziejów państwa
polskiego, w tym chociażby problemu adaptacji polskiego społeczeństwa do nowej,
248
komunistycznej rzeczywistości czy tematyki związanej z transformacją polityczną,
społeczną i gospodarczą w naszym kraju po 1989 roku. Co prawda, w drugiej części starała się przybliżyć powojenną historię Radomyśla Wielkiego oraz miejscowości wchodzących w skład gminy, ale zawarte tam informacje mają raczej charakter kalendarium.
Szczególnie dobrym pomysłem okazało się powierzenie napisania historii Żarówki uczennicy Halinie Giży. Jest to udana inicjatywa dydaktyczna pozwalająca na
angażowanie młodzieży, doskonalenie umiejętności i naukę samodzielnej pracy –
a to przecież cechy, które w sposób szczególny są potrzebne młodemu człowiekowi.
Monografia Ziemi Radomyskiej przybliża dzieje tego regionu. Jest to książka
napisana z pasją, zawierająca bardzo wiele ciekawych informacji. Można ją wykorzystać nie tylko w szkole w ramach popularyzowania historii regionu, ale z pewnością warto ją polecić wszystkim miłośnikom historii regionalnej.
Iwona Miczka
Folia 28
Georg Arnold, Gustav Stresemann und die Problematik
der deutschen Ostgrenzen. Frankfurt/M 2000, ss. 148
Z wyjątkiem Adolfa Hitlera żaden z polityków XX wieku nie doczekał się tak dużego zainteresowania wśród historyków, zajmujących się badaniem stosunków międzynarodowych tegoż okresu, jak Gustav Stresemann. Przewodniczący „Deutsche
Volkspartei”, kanclerz kryzysowego roku 1923 oraz minister spraw zagranicznych
w latach 1923–1929, był bez wątpienia w ówczesnym świecie politycznym najbardziej znaną i szanowaną postacią Republiki Weimarskiej. Jego imię związane jest
z krótką fazą wewnętrznej stabilizacji oraz powrotu Niemiec na międzynarodową
arenę polityczną po pierwszej wojnie światowej. Z pewnością powód tego, że pojęcie
„Ära Stresemann” zaistniało w nauce jako trwałe określenie, leży przede wszystkim
w niezaprzeczalnej pozycji, jaką Stresemann zajmował w polityce Niemiec, zarówno
wewnętrznej, jak i zewnętrznej1.
Obok politycznego znaczenia decydującym powodem, który skłonił Georga
Arnolda do zajęcia się osobą Stresemanna jest gorąco dyskutowana kwestia kontynuacji i dyskontynuacji stałych założeń polityki zagranicznej Niemiec w okresie
od Bismarcka do Hitlera2. Autor książki chciał to zbadać na podstawie stosunku
Stresemanna do granicy wschodniej. Starał się również wyjaśnić, czy „Stresemann
Ära”, a dokładniej mówiąc politykę Locarno można potraktować jako krok w kierunku integracji pokojowo nastawionych liberalno-demokratycznych Niemiec w ramach
nowo powstałego po I wojnie światowej bloku mocarstw europejskich. Czy też jedynie taktyczne dopasowanie się do panujących ówcześnie stosunków politycznych
przy równoczesnym dochowaniu wierności starym niemieckim imperialistycznym
celom. Celom ukrywanym pod retoryką pokojową, aż do momentu kiedy Niemcy
staną się dostatecznie silne militarnie, aby mogły ponownie prowadzić następną
Zob. P. Krüger, Die Auβenpolitik der Republik von Weimar, Darmstadt 1985, s. 207.
Zob. H.A. Turner, Stresemann und das Problem der Kontinuität in der deutschen Auβenpolitik, [w:]
G. Ziebura, Grendfragen deutscher Auβenpolitik seit 1871, Darmstadt 1975, s. 284–304.
1
2
250
ekspansyjną wojnę3. Należy zgodzić się z autorem, iż żadna inna postać Republiki
Weimarskiej nie ucieleśnia bardziej od Gustava Stresemanna problematyki kontynuacji i zerwania dawnej niemieckiej polityki zagranicznej. Stresemann, okrzyknięty przez prawicową opozycję mianem „Erfüllungspolitiker” i „Vaterlandsverräter”,
w czasie I wojny światowej należał do najbardziej zagorzałych zwolenników daleko
posuniętych aneksji terytorialnych i nieograniczonego ekonomicznego wykorzystania pokonanych przeciwników, a do samego końca działań militarnych trzymał się
kurczowo tezy, iż jedynym efektem wojny może być tylko taki pokój, który zostanie
narzucony przez Niemcy4.
Słuszne jest stwierdzenie autora, iż Stresemann nigdy osobiście nie modyfikował
swojej przeszłości politycznej ani też nie dystansował się od głoszonych wcześniej
poglądów na temat prowadzenia działań wojennych. Nigdy też nie robił tajemnicy
z tego, że jego polityka zagraniczna zmierza przede wszystkim w kierunku zmiany
postanowień Traktatu Wersalskiego w takim stopniu, w jakim tylko jest to możliwe
oraz powrotu Niemiec do grona mocarstw. A zarzut prowadzenia przez niego podwójnej gry ma swoje źródło mniej w osobistych zachowaniach Stresemanna, a bardziej w legendzie, którą wkrótce po jego śmierci zaczęli tworzyć jego zwolennicy5.
Arnold mało wyraźnie natomiast podkreślił fakt, iż budowa legendy miała miejsce przede wszystkim po zakończeniu II wojny światowej. Wtedy to druga parlamentarno-demokratyczna Republika Niemiec trudziła się poszukiwaniem pozytywnych
postaci historycznych, z którymi mogłaby się utożsamiać. Właśnie w tym momencie
Stresemann został okrzyknięty prekursorem zjednoczenia Europy6.
Błędne wydaje się wyznaczenie sobie przez autora drogi badania problemów
międzynarodowej polityki w odniesieniu tylko do jednej osoby ze szczególnym
uwzględnieniem jego namiętności. Zbyt mało również dowiadujemy się o całościowym rozwoju poglądów politycznych Stresemanna – zwolennika Wilhelma
w Republice Weimarskiej, z ciężkim sercem godzącego się z faktem powstania
Republiki. A przecież w tych poglądach granice Europy Wschodniej stanowiły bardzo ważny element. Z pewnością powodem tych mankamentów jest zbyt wąska baza
źródłowa tej rozprawy.
Brak tu przede wszystkim „Stresemann Nachlaβ”. Jest to pełna spuścizna po
Stresemannie zawierająca ponad 360 tomów akt. Obecnie znajduje się w Politycznym
Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Berlinie. Odzwierciedla ona wielotorową aktywność Stresemanna, jak również jego udział w prawie wszystkich wydarzeniach politycznych Niemiec tegoż okresu. Należy zgodzić się z Manfredem
Takiego zdania jest Wolfgang Ruge, Stresemann. Ein Lebensbild, Berlin 1965, s. 72–94.
Szerzej na ten temat w A. Valentin, Stresemann. Von Werden einer Staatsidee, Lepzig 1930, s. 40 i n.
5
Szerzej Annalise Thiemme, G. Stresemann. Legende und Wirklichkeit, „Historische Zeitschrift” 181
(1956), s. 287–338.
6
Por. F. Hirsch, Gustav Stresemann – Patriot und Europär, Göttingen 1964, patrz również: W. Conze,
Deutschlands welpolitische Sonderstellung in der zwaniger Jahren, [w:] Verteljahreshefte für Zeitgeschichte 9 (1961), s. 166–177 „Stresemann strebte dem Ziel der Vereinigten Staaten von Europa”.
3
4
Bergiem, iż „żadne specjalistyczne opracowania dotyczące historii parlamentaryzmu, partii politycznych, związków przemysłowych, polityki gospodarczej i socjalnej oraz oczywiście polityki zagranicznej państwa niemieckiego nie mogą pominąć
tego zasobu materiałów7.
Mirosław Kłusek
Manfred Berg, Gustav Sresemann und die Vereinigten Staaten von Amerika. Weltwirtschaftliche
Verflechtung und Revisionspolitik 1907–1929, Baden–Baden 1990, s. 1.
7
Folia 28
Studia Historyczne, Rok XLVI, 2003, Zeszyt Specjalny (184)
poświęcony pamięci Profesora dr. Józefa Buszki,
Kraków 2003
22 października 2003 roku zmarł Józef Buszko, znakomity uczony, wybitny
badacz dziejów społecznych i ruchów politycznych, znawca historii Polski i powszechnej XIX i XX wieku, wieloletni redaktor „Studiów Historycznych”, nauczyciel akademicki i wychowawca wielu pokoleń historyków. W związku z Jego śmiercią zespół redakcyjny „Studiów Historycznych”, wydał zeszyt specjalny, w którym
wielu Jego przyjaciół, współpracowników, uczniów podzieliło się wspomnieniami
utrwalając pamięć o tym niezwykłym uczonym.
Zeszyt otwiera artykuł Ireny Paczyńskiej, Pamięci Profesora dr. Józefa Buszki
(1925–2003) omawiający drogę życiową i naukową oraz imponujący dorobek
Profesora. Józef Buszko urodził się 2 września 1925 roku w Dębicy w rodzinie
o patriotycznych tradycjach i dużym prestiżu w miejscowym środowisku. 9 marca
1945 r. zapisał się na Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Jagiellońskiego, na kierunek historia i od tego momentu Jego naukowe i zawodowe losy złączone były
z tą uczelnią. Po ukończeniu studiów, w marcu 1948 r., związał się z kierowaną
przez Kazimierza Piwarskiego Katedrą Historii Nowożytnej Powszechnej, najpierw
jako doktorant-stypendysta Komisji do Spraw Odbudowy Nauki Polskiej, a od
1 kwietnia 1949 r. jako młodszy asystent. Następnie, w wyniku zmian organizacyjnych, pracował w Katedrze Historii Polski Nowożytnej i Najnowszej i tu w 1951 r.
został asystentem, w roku 1952 starszym asystentem, a w 1953 r. adiunktem. Tytuł
naukowy doktora uzyskał 17 grudnia 1949 r., docenta 24 czerwca 1955 r., profesora nadzwyczajnego nauk humanistycznych 28 maja 1966 r., profesora zwyczajnego 4 kwietnia 1974 roku. Od roku akademickiego 1961/62 kierował Zakładem
Najnowszej Historii Polski UJ, przekształconym później w samodzielny Zakład
w ramach Instytutu Historii (od początku lat 70. pod nazwą Zakład Historii Polski
Najnowszej). Funkcję tę pełnił do przejścia na emeryturę 30 września 1995 r.
Od 1 października 1968 do 31 sierpnia 1975 r., sprawował funkcję prorektora UJ, od
1 października 1978 do 31 sierpnia 1981 r. dyrektora Instytutu Historii UJ.
Zainteresowania naukowo-badawcze Profesora początkowo skupiały się na
historii politycznej Galicji. Zainteresowania dziejami Galicji prowadziły do podejmowania kwestii ukraińskiej. Był znakomitym znawcą historii austriackiego parlamentaryzmu i działalności Polaków w parlamencie wiedeńskim. Zajmował się
też dziejami Krakowa i Uniwersytetu Jagiellońskiego. Był autorem kilkudziesięciu biogramów ludzi związanych z Galicją, zamieszczonych w Polskim Słowniku
Biograficznym, prowadził badania nad dziejami okupacji, aktywnie zajmował się
badaniami o charakterze regionalnym.
Osiągnięcia naukowe, dydaktyczne i organizacyjne Profesora przyniosły Mu
uznanie i szacunek środowiska naukowego, a także wiele wyróżnień.
O spotkaniach na gruncie towarzyskim i koleżeńskim zapoczątkowanych w gronie młodych wówczas asystentów UJ w latach pięćdziesiątych ubiegłego stulecia
i kontynuowanych do dnia dzisiejszego oraz uczestnictwie w nich Profesora Józefa
Buszki w szkicu Nasz przyjaciel Józef Buszko wspominają uczestnicy tych kawiarnianych spotkań: Maria Borecka-Arctowa, Mirosław Frančić, Jan Grochowski,
Stanisław Grodziski, Irena Homola-Skąpska, Marian Konieczny, Andrzej Kozanecki,
Aleksander Krawczuk, Andrzej Kurz, Bruno Miecugow, Antoni Podraza, Aleksander
Szulc, Stanisław Wiśniewski, Marian Zgórniak, Adam Zieliński, podkreślając nieoceniony wkład Profesora w tworzenie owego zespołu i klimatu jego spotkań dzięki
Jego rozległej wiedzy, życzliwości wobec ludzi, prawdziwej galicyjskiej roztropności, swoistemu poczuciu humoru.
Karolina Grodziska w swoim szkicu Dary Profesora Józefa Buszki dla Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie podkreśla Jego istotny wkład w rozwój
biblioteki poprzez liczne dary książkowe, które służą obecnie zarówno badaczom,
jak i studentom.
Feliks Kiryk we Wspomnieniu o Józefie Buszce pisze o roli Profesora w rozwoju kadry naukowej kierunku historii w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Krakowie.
Profesor Józef Buszko od roku 1952 współpracował z Wyższą Szkołą Pedagogiczną
w Krakowie, prowadząc wykłady i seminaria magisterskie z historii Polski lat 1918–1945. Problematyka seminariów była różnorodna, przeważała historia polityczna,
na dalszym miejscu plasowała się historia oświaty, historia gospodarcza i społeczna, biografistyka i historia regionalna. Pracując na kierunku historycznym naszej
uczelni aż do przejścia na emeryturę wypromował 196 magistrów historii. Spośród
jego seminarzystów z Wyższej Szkoły Pedagogicznej dziesięć osób uzyskało stopień doktora nauk humanistycznych uczęszczając na seminarium doktoranckie, które prowadził profesor Józef Buszko na Uniwersytecie Jagiellońskim. Był promotorem rozpraw doktorskich następujących osób w Wyższej Szkole Pedagogicznej
w Krakowie: Alina Fitowa, Marian Fortuna, Wincenty Kołodziej, Józef Łaptos,
Ryszard Madej, Władysław Masiarz, Piotr Matusak, Aleksandra Pietrzyk, Andrzej
Wojtas, Jerzy Zawistowski. Połowa z tej grupy uzyskała stopnie doktora habilitowanego i tytuły profesorskie.
Ryszard Kotarba w artykule Związki profesora dr. Józefa Buszki z Okręgową
Komisją Badania Zbrodni Hitlerowskich w Krakowie pisze o pracy Profesora w tej
254
instytucji. W 1968 r. został powołany do tak zwanego zespołu badawczo-dokumentacyjnego, zaś w roku następnym był już jednym z jego wiceprzewodniczących.
Od 30 kwietnia 1973 r. aż do likwidacji Komisji w 1999 r. pełnił funkcję jej kierownika. Autor wspomina też o zaangażowaniu Profesora w sprawy Państwowego
Muzeum w Oświęcimiu, którego był konsultantem naukowym, a w latach 90. wszedł
w skład Międzynarodowej Rady Oświęcimskiej. W czasie swojego wieloletniego
kierowania Okręgową Komisją Badania Zbrodni Hitlerowskich w Krakowie Profesor
dał się poznać jako organizator i inspirator wielu fortunnych przedsięwzięć. Należy
podkreślić, że swoją autentycznie bezinteresowną i społeczną pracę traktował z pasją
i satysfakcją.
Władysław Masiarz w artykule Józef Buszko – koordynator badań nad dziejami
tajnej oświaty w latach okupacji hitlerowskiej pisze o pracach trzydziestoosobowego
zespołu badawczego, którym kierował Profesor Buszko przez 21 lat (1972–1993).
Efektem pracy tego zespołu było opracowanie słownika biograficznego nauczycieli
– ofiar wojny, eksterminacji i uczestników ruchu oporu, w tym tajnego nauczania.
Jego uczniowie i przyjaciele podkreślają, że Profesor był człowiekiem o głębokiej wiedzy, dużej kulturze osobistej i społecznej, otwartym na innych, życzliwym,
wymagającym od siebie i mobilizującym innych, a przy tym prawym i szlachetnym. O tej tak bogatej sylwetce i niezwykłej osobowości dowiadujemy się ze wspomnień Czesława Brzozy Z profesorem Buszką na obozach naukowych, Andrzeja
Kozaneckiego Z mojej pamięci..., Andrzeja Pilcha Życzliwy kolega, Władysława
A. Serczyka Sąsiad, Adama Zielińskiego Straciłem bardzo bliskiego mi człowieka...
W Zeszytach Specjalnych zamieszczone są również artykuły: Jerzego Adama
Radomskiego Kapitan dr Alojzy Józef Buszko (1896–1957) przedstawiający biografię ojca Profesora, Franciszka Pipera Związki prof. dr. Józefa Buszki z Państwowym Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu i Teresy Stanek Współpraca Prof.
dr. hab. Józefa Buszki z organizacjami kombatanckimi.
W zakończeniu Zeszytów Specjalnych „Studiów Historycznych” znajduje się
opracowana przez Irenę Paczyńską bibliografia prac Józefa Buszki za lata 1951–2003 obejmująca 378 pozycji oraz wykaz Jego bogatej pracy redaktorskiej, udział
w radach i komitetach redakcyjnych wielu periodyków.
Czesław Michalski
Folia 28
KONFERENCJE NAUKOWE – SPRAWOZDANIA
Kontynuacja i zmiany.
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne
w Europie Środkowo-Wschodniej
w XX wieku
W dniach 12–13 maja 2004 r. miała miejsce konferencja naukowa nt.: Kontynuacja
i zmiany. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Europie Środkowo-Wschodniej
w XX wieku, zorganizowana przez Instytut Für Wirtschaftsforschung w Halle (IWH)
i Europa-Universität Viadrina (Frankfurt n. Odrą), przy wsparciu finansowym koncernu Volkswagen. Tematyka spotkania dotyczyła napływu kapitału zagranicznego
do krajów naszego regionu w okresie międzywojennym oraz po transformacji politycznej w 1989 r. Zdecydowana większość referatów poświęcona była omawianym zagadnieniom przede wszystkim w odniesieniu do Polski, Czech i Węgier.
W sesji tej wziąłem udział za sprawą kontaktów międzynarodowych profesora Jerzego Gołębiowskiego z Instytutu Historii AP w Krakowie, który udzielił mi
również tematycznych konsultacji. Dzięki temu mogłem opracować referat, który
spotkał się z zainteresowaniem ze strony uczestników sesji.
Obrady zainaugurowała Dagmara Jajeśniak-Quast (Uniwersytet Viadrina) referatem dotyczącym problemu Bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Europie
Środkowo-Wschodniej w okresie międzywojennym w odniesieniu do Polski, Czechosłowacji i Węgier. Autorka zwróciła uwagę na pojęcie „bezpośrednich inwestycji
zagranicznych”, jak również na ich wpływ na gospodarki poszczególnych państw.
Fritz Weber (Uniwersytet Gospodarczy w Wiedniu) przedstawił Strategię banków wiedeńskich w krajach naddunajskich w okresie międzywojennym. Dokonane
przez Autora porównanie ich działalności w okresie do końca I wojny światowej pozwoliło lepiej poznać przyczyny, dla których w okresie późniejszym nastąpił spadek
znaczenia tych instytucji w wybranych krajach Europy Środkowej.
Referat Christopha Boyera (Instytut Maxa Plancka do Badań nad Historią Prawa
Europejskiego w Berlinie): Niemiecki i czeski kapitał w Czechosłowacji w okresie
międzywojennym – rywalizacja czy też współpraca oraz wystąpienie Eduarda Kubu
(Uniwersytet Karola w Pradze): Bezpośrednie inwestycje w Czechosłowacji w okre-
256
sie międzywojennym, były poświęcone I Republice Czechosłowackiej. Udział kapitałów zagranicznych w gospodarce czechosłowackiej wynosił około 25%. Widoczny
był przede wszystkim w: górnictwie, hutnictwie, przemyśle maszynowym, elektrycznym, chemicznym oraz budownictwie. Jeśli chodzi o pochodzenie kapitału, to
zdecydowanie przodowali Anglicy i Francuzi, w znacznie mniejszym stopniu zaangażowani byli Austriacy, Belgowie, Niemcy i Szwajcarzy. Wynikało to z faktu, iż
stosunek państwa czechosłowackiego do bezpośrednich inwestycji był podyktowany
nie tylko względami ekonomicznymi, ale również politycznymi. Dbano o to, aby
udział kapitału niemieckiego był jak najmniejszy. Po aneksji Austrii nastąpił znaczny odpływ kapitału zagranicznego, jak również rodzimego kapitału żydowskiego.
Powstałą sytuację wykorzystał kapitał czeski, który jednak po wkroczeniu Niemiec
do Czechosłowacji bardzo szybko został zepchnięty na margines życia gospodarczego przez kapitał niemiecki.
Referat Romana Holeca (Uniwersytet Komeńskiego w Bratysławie): Fabryka
Dynamit Nobel Spółka Akcyjna w trzech kolejnych państwach (1914–1939) przedstawił losy założonej w 1873 roku fabryki – w państwie węgierskim do 1918 roku,
w Czechosłowacji w latach 1918–1938 oraz w Republice Słowackiej.
Inwestycje zagraniczne na Węgrzech w latach 1920–1931 to tytuł kolejnego
referatu – wygłoszonego przez Mate Batosa (Katolicki Uniwersytet w Piliscaba),
w którym stwierdził, iż pojawienie się w środkowej części obszaru naddunajskiego
nowych kapitałów obcych było procesem przejściowym i od 1934 roku Niemcy,
Włosi i Austriacy ponownie należeli do najważniejszych partnerów Węgier.
Dwa kolejne referaty dotyczyły Polski. Katarzyna Schannon (studia doktoranckie – Uniwersytet w Tybindze i Uniwersytet Warszawski) w wystąpieniu: Przedsiębiorcy śląscy przeciwko etatyzmowi i nacjonalizmowi gospodarczemu na Górnym
Śląsku w latach 1922–1939 dowodzi, iż przedsiębiorcy górnośląscy kierowali
się przede wszystkim zasadą: najpierw interesy, a kategorie narodowe na drugim
miejscu. Natomiast referat piszącego te słowa (studia doktoranckie w Akademii
Pedagogicznej w Krakowie): Spór o kapitał obcy w Polsce okresu międzywojennego w sposób kompleksowy oświetlał problem inwestycji zagranicznych w Polsce
w dwudziestoleciu międzywojennym. Autor sprecyzował jaki kapitał w warunkach
polskich miał charakter obcy. Przedstawił stosunek rządów polskich i przedsiębiorców, a także społeczeństwa polskiego do kapitału obcego, czynniki które wpłynęły
na wielkość i miejsce inwestycji kapitałów obcych oraz znaczenie inwestycji zagranicznych dla Polski.
Klaus Heller (Uniwersytet w Giessen) zagadnieniu kapitału zagranicznego
w Rosji carskiej i sowieckiej poświęcił swój referat: Zagraniczne inwestycje, a szczególnie niemieckie w Rosji przed i po 1917 roku. Polityczne i ideologiczne aspekty.
Drugą część obrad rozpoczęła Jutta Günther (IWH) referatem: Przebieg bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Europie Środkowo-Wschodniej oraz perspektywy dla tego obszaru. Podobnie wprowadzający charakter miało wystąpienie
Gabora Huny (Instytut Międzynarodowych Analiz Gospodarczych w Wiedniu):
Konferencje naukowe – sprawozdania 257
Oddziaływanie bezpośrednich inwestycji gospodarczych na rozwój i przeobrażenia w Europie Środkowo-Wschodniej. Obaj referenci byli co do tego zgodni, że
w okresie transformacji po 1989 roku, wśród państw środkowoeuropejskich, w przeliczeniu na jednego mieszkańca, najwięcej zainwestowano na Węgrzech i w Czechach,
a w przypadku Polski trzykrotnie mniej niż w wymienionych państwach.
Z kolei Adam Török (Węgierska Akademia Nauk) w referacie: Wpływ inwestycji
zagranicznych na rozwój gospodarczy Węgier – ekonomiczne i gospodarczo-przemysłowe rozważania oraz Alena Zemplinerowa (Uniwersytet w Pradze) w wystąpieniu:
Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych na proces restrukturyzacji sektora
przemysłowego w Republice Czeskiej zajęli się oddziaływaniem bezpośrednich inwestycji zagranicznych na gospodarkę czeską i węgierską. Według autorów napływ
inwestycji zagranicznych do obu państw nastąpił zwłaszcza w latach dziewięćdziesiątych, a rok 2000 był początkiem znacznego spadku zainteresowania tymi rynkami
przez kapitały zagraniczne. Byli również zgodni co do tego, iż dzięki inwestycjom
zagranicznym dokonała się modernizacja i reorganizacja gospodarcza obu państw
oraz w znaczny sposób wzrosły ich możliwości eksportowe.
Tematowi aktywności zagranicznych inwestorów poświęcone były referaty:
Rola inwestycji zagranicznych w Polsce – wybrane aspekty autorstwa Tomasza
Kalinowskiego (Ambasada Polska w Berlinie) i Strategie wielonarodowych przedsiębiorstw w Europie Środkowo-Wschodniej – praktyczne perspektywy wygłoszony
przez Istvana Fekete (Henkel Budapeszt).
Jako ostatni wystąpili: Roland Döhrn (Reńsko-Westfalski Instytut do Badań
nad Gospodarką w Essen) oraz Farad Toubal (Uniwersytet w Kolonii). W swoich
referatach: Akceptacja bezpośrednich inwestycji zagranicznych w krajach środkowoeuropejskich (Döhrn) i Dystrybucja przestrzenna wielonarodowej działalności
w Europie Wschodniej (Toubal) skupili rozważania nie tylko na odbiorze bezpośrednich inwestycji zagranicznych w poszczególnych krajach, ale również pokusili się
o przedstawienie prognoz co do dalszego ich rozwoju.
Na zakończenie Helga Schultz (Uniwersytet Viadrina) dokonała podsumowania
i oceny konferencji, zapowiadając równocześnie opublikowanie jej wyników w postaci książki.
Przedstawienie kwestii znaczenia kapitału obcego dla gospodarki Europy
Środkowo-Wschodniej okresu międzywojennego nie jest łatwe, bowiem najczęściej
stosowane w statystyce kryteria obywatelstwa i narodowości nie są wystarczające.
Nie wiadomo na przykład jak traktować część przedsiębiorców niemieckich z zachodnich rejonów ówczesnej Polski, posiadających obywatelstwo polskie, ale powiązanych z ośrodkami dyspozycyjnymi w Niemczech. Dlatego słuszniejszym wyznacznikiem wydaje się być rola, jaką spełniał dany kapitał w gospodarce państwa,
tzn. sposób powiązania z zagranicznymi ośrodkami dyspozycyjnymi oraz rozporządzanie w ich interesie dochodem.
Sytuacja gospodarki Europy Środkowo-Wschodniej, uwarunkowana zniszczeniami I wojny światowej, sprawiała, że wszystkie rządy tego regionu były zgodne
co do konieczności dokonania wielkich inwestycji za pomocą kapitału zagraniczne-
258
go. Różnice pomiędzy krajami dotyczyły zakresu ustępstw i koncesji poszczególnych rządów, sposobu zachęcania kapitału obcego oraz zróżnicowanego traktowania
przedsiębiorców krajowych i zagranicznych. Nastawienie rządów: polskiego, czechosłowackiego i węgierskiego do kapitału zagranicznego było pozytywne. Pewne
obawy budziły jedynie lokaty i inwestycje niemieckie w Polsce i Czechosłowacji,
a także austriackie i włoskie na Węgrzech, co było powodowane czynnikami politycznymi i narastającą groźbą wybuchu wojny.
W związku z tym, że inwestycje kapitału zagranicznego w Europie ŚrodkowoWschodniej po roku 1989 roku mają miejsce w warunkach podobnych do okresu międzywojennego, przebieg ich i charakter należy bardziej postrzegać jako
kontynuację procesu przerwanego II wojną światową i jej skutkami, aniżeli całkiem
nowe zjawisko.
Mirosław Kłusek
Folia 28
Badania z zakresu historii powszechnej
w Instytucie Historii Akademii Pedagogicznej
w Krakowie
Badania nad historią powszechną XX wieku prowadzone były w Instytucie
Historii dzisiejszej Akademii Pedagogicznej od początku lat siedemdziesiątych.
Rozpoczął je dr Józef Łaptos, zatrudniony w Instytucie Historii w 1974 r. Do tej
pracy był dobrze przygotowany. Niezależnie od studiów historycznych, ukończył na
Uniwersytecie Jagiellońskim filologię romańską, dysponował również dyplomami
Wyższych Studiów Europejskich w Strasbourgu i w Nancy. Profesor Łaptos prowadził wówczas badania nad francuską dyplomacją, prasą i opinią publiczną. W 1982
r. opublikował francuski zapis protokołów obrad konferencji lokarneńskiej, w 1983
r. wydał w Ossolineum pracę: Francuska opinia publiczna wobec spraw polskich
w latach 1919–1925. W 1988 uczestniczył jako autor (i tłumacz) w pierwszej wspólnej sesji organizowanej przez Uniwersytet Jagielloński i Centre d’Etude de l’Europe
médiane (INALCO). Materiały z tej konferencji opublikowane zostały jako pierwszy zeszyt „Studium Gallo-Polonica”, z artykułem Łaptosa Les questions polonaises
à la lumière de censure française de guerre 1917–1919. (Profesor Łaptos został
w 1986 r. członkiem korespondentem INALCO, w 1991 r. członkiem Association
d’Histoire Contemporaine, a w roku 2000 członkiem Association Maurice Baumont).
Następna jego praca poświęcona została Paktowi Brianda-Kelloga. W 1993 r. Instytut
Wydawniczy PAX wydał jego książkę Dyplomaci II RP w świetle raportów Quai
d’Orsay, a Ossolineum wraz z Belloną w 1995 r. Historię Belgii.
W roku 1984 pracę w Instytucie Historii podjął mgr Andrzej Essen (doktorat
w l985 r.), zajmujący się polityką zagraniczną Czechosłowacji w okresie międzywojennym. W kilku punktach jego badania i badania profesora Łaptosa były zbieżne, co znalazło wyraz we wspólnie opracowanej rozprawce poświęconej polityce
Polski i Francji wobec Małej Ententy. Wydana ona została naprzód po macedońsku
w Skopje, następnie w wersji skróconej w krakowskich „Studiach Historycznych”.
W 1986 r. wykłady w Instytucie Historii rozpoczął Andrzej Kastory (formalnie zatrudniony od marca 1987 r.). Zajmował się on wcześniej problematyką cze-
260
ską po I wojnie światowej; w 1974 r. ukończył studia podyplomowe w Institut des
Hautes Etudes Européennes w Strasburgu, a w 1982 r. uzyskał na Uniwersytecie
Jagiellońskim habilitację na podstawie pracy Pokój z Rumunią, Bułgarią i Węgrami
1944–1947. Od tego momentu w Instytucie Historii znajdowało się już trzech historyków związanych ze szkołą Profesora Henryka Batowskiego i Profesora Mariana
Zgórniaka. Owocem ich współpracy było opublikowanie w 1990 r. w ramach „Prac
Historycznych” (XIV) Rocznika Naukowo-Dydaktycznego WSP, zeszytu 128, który
w zamyśle autorów miał służyć, wobec braku podręcznika, jako skrypt dla okresu
1918–1945. W 1988 roku Profesor Łaptos odszedł z Instytutu Historii do Katedry
Romanistyki. Nie przestał jednak wspierać badań z zakresu historii powszechnej.
W grudniu 1990 r. zorganizowana została z jego udziałem pierwsza międzynarodowa
konferencja poświęcona najnowszej historii powszechnej. Jej dorobek opublikowany został pod redakcją Andrzeja Kastorego i Andrzeja Essena w zbiorze: Bałtowie.
Przeszłość i teraźniejszość (1993). W 1994 r. zaś z inicjatywy Józefa Łaptosa,
Mariusza Misztala i ówczesnego dziekana Wydziału Humanistycznego Andrzeja
Kastorego utworzony został kierunek: studia europejskie. W ciągu dziesięciu lat (do
roku 2003), studia te ukończyły 172 osoby. Ponieważ słuchacze rekrutowani byli
spośród absolwentów kolegiów językowych, wszyscy znają czynnie przynajmniej
jeden język zachodni! Studia europejskie, którymi zrazu kierował Józef Łaptos,
a następnie (po powołaniu w 2000 r. Katedry Historii Powszechnej) Andrzej Kastory,
od samego początku wspierane były grantami Fundacji Jean Monneta. Ich beneficjentami byli: prof. Józef Łaptos i prof. Andrzej Kastory. Profesor Łaptos (od
1997 r. profesor zwyczajny) w 1996 r. prowadził wykłady na zaproszenie prof.
Bernarda Michela, kierownika Instytutu Pierre Renouvina (Centre de l’Histoire de
l’Europe Centrale Contemporaine Université Paris 1, a w latach 2001–2003 na uniwersytetach w Strasburgu, Louvain-la-Neuve, Cergy Pontoise i Aix-Marseille).
W 1995 r. z inicjatywy Józefa Łaptosa i Mariusza Misztala zorganizowana została konferencja międzynarodowa na temat: „Pamięć zbiorowa a integracja europejska”, zaś w czerwcu 1999 r. z inicjatywy Andrzeja Kastorego i Andrzeja Essena, we
współpracy z dr Magdaleną Mikołajczyk z Instytutu Nauk Politycznych konferencja
również o charakterze międzynarodowym, której zamierzeniem było podsumowanie dekady przeobrażeń zachodzących w Europie Środkowej. Pokłosie konferencji
opublikowano w zbiorze zatytułowanym: Europa Środkowa w ostatniej dekadzie
XX w. Zbiór ten ukazał się w 2001 r., a więc w rok po powołaniu do życia Katedry
Najnowszej Historii Powszechnej.
Pomiędzy rokiem 1991 a 2000 prowadzone były intensywne badania archiwalne
przez Józefa Łaptosa w Paryżu i w Londynie, przez Andrzeja Essena w archiwach
praskich, a także we Francji; przez Joannę Janus w archiwach polskich, czeskich
i w Public Record Office w Londynie; a przez Andrzeja Kastorego w Brukseli,
w Pradze i w Londynie. Badania te zaowocowały w wypadku Andrzeja Essena
książką Polska a Mała Ententa 1920–1934 (Kraków 1992) oraz serią artykułów,
w wypadku Joanny Janus pracą Polska i Czechosłowacja wobec Planu Marshalla,
a w wypadku Andrzeja Kastorego trzema książkami: Finlandia w polityce mocarstw
1939–1940 (Kraków 1993); Rewanż za Monachium. Z dziejów czechosłowackiej polityki wobec sąsiadów w latach 1945–1947 (Kraków 1996); Złowrogie sąsiedztwo.
Rosyjska polityka wobec europejskich państw ościennych w latach 1939–1940
(Kraków 1998). W momencie powołania do życia Katedry Najnowszej Historii
Powszechnej badania w zakresie historii powszechnej były już zaawansowane.
Rozwijały się one dzięki wprowadzeniu w 1991 r. nowego systemu finansowania
badań naukowych, który został uruchomiony za czasów rektora Zenona Urygi przez
prorektora Jerzego Kreinera, ułatwiając znakomicie ubieganie się w drodze konkursu
o niezbędne środki.
Katedra Najnowszej Historii Powszechnej w momencie powstania w 2000 r.
pracowała w składzie trzyosobowym. Kierownikiem był Andrzej Kastory, od roku
1997 profesor zwyczajny, na stanowiskach adiunktów zatrudnieni byli Andrzej
Essen i Joanna Janus (od 1989). W roku 2000 zatrudniony został dodatkowo Marek
Herma, który prowadzi badania nad dziejami rosyjskiej floty wojennej (w 2002 r.
opublikował pracę: Pod banderą Św. Andrzeja. Rola Floty Czarnomorskiej w realizacji koncepcji strategicznych (militarnych) Rosji w latach 1914–1917). Pracownicy
Katedry są zaangażowani w prace różnych gremiów naukowych. Andrzej Essen
i Andrzej Kastory są członkami Komisji Środkowoeuropejskiej Polskiej Akademii
Umiejętności, a Andrzej Kastory dodatkowo Komisji Historycznej Polskiej Akademii
Nauk oraz Komisji Historii I i II Wojny Światowej PAN w Warszawie. Członkiem
Komisji Środkowoeuropejskiej PAU i Komisji Historycznej PAN pozostaje również
prof. Józef Łaptos, który pomiędzy rokiem 1994 a 2003 pełnił funkcję sekretarza
Komisji Historycznej PAN. Andrzej Kastory jest przewodniczącym Komisji do
Oceny Podręczników Szkolnych PAU, a w 2003 r. na zaproszenie prof. Bernarda
Michela (Centre de l’Histoire de l’Europe Centrale Contemporaine Université Paris
1) prowadził wykłady na Uniwersytecie Paris 1.
Badania nad historią powszechną prowadzone są również przez doktorantów.
Pod kierunkiem Andrzeja Kastorego przygotowane zostały doktoraty Joanny Janus
oraz Jacka Żmudzkiego. Ten ostatni opublikowany został pod tytułem Finlandia
w polityce mocarstw 1939–1944 (Przemyśl 1998). Ponadto trwają prace nad polityką Gustava Stresemanna wobec Związku Sowieckiego oraz nad niemiecką opozycją
w latach II wojny światowej.
Pod kierunkiem prof. Łaptosa Barbara Obtułowicz przygotowała pracę na temat:
„Polityka zagraniczna Manuela Godoya wobec Francji w latach 1792–1808” (1997),
a Anita Pytlarz rozprawę „Rada Europy w polityce Francji 1948–1954” (2002).
W naszym zamyśle jest podjęcie w przyszłości badań nad regionem Bliskiego
Wschodu oraz kontynuowanie prac nad dziejami Europy Środkowej i polityką wielkich mocarstw wobec tego regionu.
Andrzej Kastory
Folia 28
Podsumowanie działalności
Studenckiego Koła Naukowego Historyków AP
w roku akademickim 2003/2004
Studenckie Koło Naukowe Historyków AP w praktyce rozpoczęło rok akademicki 2003/2004 obozem naukowym w Wielkopolsce. Plonem niezwykłych dni spędzonych w miejscach gdzie rodziło się państwo polskie jest dokumentacja fotograficzna (posłużyła ona do zorganizowania wystawy zdjęć w holu Instytutu Historii)
i przewodnik po regionie stworzony na podstawie referatów studenckich dotyczących historii i teraźniejszości odwiedzanych przez nas miejsc.
Następnie, już po oficjalnym rozpoczęciu roku, udało się zainstalować na oficjalnej stronie internetowej Instytutu Historii również stronę SKNH. Powołano też
redakcję nowego czasopisma studenckiego „Wehikuł Czasu”. Wstępnie pismo zostało przewidziane jako kwartalnik. Gazetka ma zamieszczać artykuły o tematyce historycznej, ale również kulturalnej, humorystycznej, a także poezje. Jest pismem otwartym, w którym może publikować każdy student oraz pracownik Instytutu Historii.
Listopad był miesiącem, w którym odbył się organizowany przez Koło „Bal
Historyka”. Po raz pierwszy był to „bal przebierańców”. Stroje z poszczególnych
epok zagościły na parkiecie klubu „Bakałarz”. Mamy nadzieję, że tak organizowane imprezy staną się tradycją, a chętnych, jak ostatnio, będzie więcej niż biletów.
W omawianym roku powrócono do dobrych tradycji sprzed kilkunastu lat i założono
kronikę SKNH, za prowadzenie której odpowiedzialny jest sekretarz organizacji.
Gdy rozpoczynał się rok 2004 Koło postanowiło ogłosić go „Rokiem starożytniczym” (kolejne lata będą poświęcone następującym po sobie epokom historycznym).
W jego ramach przewidziano cykl wykładów wybitnych historyków starożytności
i archeologów dotyczących tej epoki. Do tej pory efekty swoich prac archeologicznych w Marei w Egipcie przedstawili: dr Hanna Szymańska i Krzysztof Babraj
z krakowskiego Muzeum Archeologicznego; prof. Jan Machnik, wiceprezes Polskiej
Akademii Umiejętności (postać oraz dorobek tego naukowca przybliżył słuchaczom
prof. Kazimierz Karolczak) omówił swoje wykopaliska na Ukrainie; dr Krzysztof
Tunia z Zakładu Archeologii i Etnologii PAN (odkrył w Małopolsce olbrzymie budowle megalityczne okrzyknięte „polskimi piramidami”) zaprezentował stan badań
archeologicznych nadnidziańskiej wyżyny lessowej. Przedstawiono też film dokumentujący niezwykłe odkrycia polskich naukowców pod piramidą faraona Dżesera
(m.in. odsłonięcie grobowca z czasów Starego Państwa kapłana Ni-Anch-Nefertuma)
w Egipcie w 2003 roku, autorstwa niżej podpisanego. Przed dokumentem słowo
wstępne wygłosił dr Jerzy Ciecieląg. Następnymi gośćmi SKNH mają być profesorowie: Aleksander Krawczuk (UJ), Karol Myśliwiec (UW) i Maciej Salamon (UJ).
Koło współpracując z klubem „Bakałarz” rozpoczęło też cykl prezentacji dokonań naukowych pracowników Instytutu Historii AP. Do tej pory udało się przeprowadzić promocję książek dr. Jerzego Ciecieląga, dr. Piotra Trojańskiego i dr. Marka
Hermy. Odbyło się też spotkanie Koła z dr. Krzysztofem Polkiem. Jednocześnie
kontynuowane są cykle: „Maraton Filmów Historycznych”; „Spotkania z...” oraz
„Konkurs Historyczny”.
SKNH wspólnie z dyrekcją i pracownikami Instytutu przygotowało „Dni otwarte Instytutu Historii”. Koło wzięło również udział w „Festiwalu Nauki”. Wspólnie
z zaprzyjaźnionymi historykami z Sandomierza urządzono starożytną kuchnię grecko-rzymską, która szczególnie zainteresowała krakowskie media. Ważnym momentem tegorocznej działalności było zorganizowanie przez sekcję „Kohelet” debaty poświęconej „Konstytucji Unii Europejskiej”. W tym temacie, na kilka tygodni przed
przystąpieniem Polski do UE, głos zabierali zaproszeni przez SKNH przedstawiciele
Polskiej Fundacji im. Roberta Schumana, młodzieżówek poszczególnych polskich
partii politycznych oraz studenci historii i politologii AP.
Nie zapominając o zajęciach ściśle naukowych, nasi studenci brali udział
w sesjach naukowych w Bochum (Niemcy), Mińsku (Białoruś), Zielonej Górze
i Gdańsku. Szczególnie należy tu zwrócić uwagę na sesję polsko-niemiecką, w której
wzięło udział 10 studentów historii AP. Ta kontynuowana już od kilkunastu lat „wymiana” należy do najchlubniejszych kart działalności SKNH. W tym roku najpierw
Niemcy na jesieni gościli w Krakowie, a potem Polacy na wiosnę w Niemczech.
Na wspólnych spotkaniach jak zwykle przedstawiono wiele referatów dotyczących
obustronnych stosunków. Cały rok trwały również prace nad przygotowaniem studenckiej części 17. Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, który odbył się we
wrześniu 2004 roku. Wspólnie z Kołem Historyków UJ ustalono tematykę sesyjną.
Wystawiono też w holu AP specjalną tablicę informującą o zagadnieniach konferencyjnych i postępach prac. Jednocześnie stale trwa intensywna działalność poszczególnych sekcji Koła (Starożytniczej, Wojskowości, Historii kobiet, Historii XIX
wieku, Kohelet). W związku z tym odbywają się spotkania, na których członkowie
SKNH przedstawiają referaty zgodne z tematyką działalności poszczególnych sekcji.
Każda grupa, przynajmniej kilka razy w roku, organizuje wycieczki dydaktyczne do
krakowskich muzeów oraz innych obiektów historycznych.
Obecnie Koło przygotowuje się do kolejnego obozu naukowego. Tym razem
planujemy sierpniowy wyjazd na Dolny Śląsk. Postawiliśmy sobie zadanie przeprowadzenie cyklu wywiadów z ludnością przesiedloną po II wojnie światowej
264
z terenów zza wschodniej granicy Polski w ten właśnie region kraju. Jednocześnie,
w przyszłości, pragniemy we współpracy z Niemcami i Ukraińcami uzyskać takie
wywiady od ludności niemieckiej i ukraińskiej, która miała podobne przeżycia.
Wyniki tych prac powinny być opublikowane w książce przedstawiającej wielonarodowy problem przymusowych wysiedleń i wypędzeń. Podczas obozu będziemy
również, jak zwykle, zwiedzać historyczne miejsca Dolnego Śląska. Referaty im
poświęcone są już przygotowane.
Oprócz wielu niewątpliwych sukcesów, Koło boryka się też z kilkoma problemami. Dalej nie mamy własnej siedziby na AP (w związku z tym nie posiadamy
nawet szafy, gdzie powinny być trzymane dokumenty oraz komputera z dostępem
do Internetu służącego do redagowania „Wehikułu Czasu”). Mimo starań Zarządu
Koła i Dyrekcji Instytutu Historii sprawa jest w zawieszeniu. Bardzo utrudnia to
działalność SKNH.
Opiekun Studenckiego Koła Naukowego Historyków AP
Hubert Chudzio
Folia 28
KRONIKA
Kronika życia naukowego Instytutu Historii
za lata 2001/2002–2003/2004
W latach 2001/2002–2003/2004 w Instytucie Historii zatrudnionych było
37 pracowników naukowych, na kierunku historii studiowało 802–733 osób,
w tym 359–397 na studiach stacjonarnych, 343–336 na studiach zaocznych i 45–32
na studiach doktoranckich.
Działalność naukowa pracowników Instytutu Historii
2001
6 IV
Tytuł profesora otrzymał doktor habilitowany Jerzy Gołębiowski.
27 IV
Kolokwium habilitacyjne dr. Marka Wilczyńskiego. Praca habilitacyjna nt.
„Germanie w służbie zachodniorzymskiej w V w. n.e. Studium prosopograficzne”.
Recenzenci:
prof. dr hab. L.A. Tyszkiewicz
prof. dr hab. M. Salamon
prof. dr hab. S. Skowronek
13–15 IX
Międzynarodowa Konferencja Naukowa w Zielonej Górze nt. „Nauczanie blokowe i zintegrowane przedmiotów humanistycznych w zreformowanej szkole”, na której Janina Mazur referat wygłosiła pt. „Integracja treści przedmiotowych na przykładzie ścieżki edukacyjnej: dziedzictw kulturowe w regionie”.
27 IX–9 X
Studenckie Sympozjum Naukowe Universität Bochum – Uniwersytet Jagielloński – Akademia Pedagogiczna w Krakowie – Centrum Polsko-Niemieckie
w Krakowie IBB Dortmund i Polsko-Niemiecka Wymiana Młodzieży.
Sympozjum jest kolejnym z serii studenckich spotkań naukowych poświęconych stosunkom polsko-niemieckim w aspekcie historycznym. Organizacja,
nadzór merytoryczny i dydaktyczny – dr Zdzisław Noga.
266
1 X
Nagroda ministra edukacji narodowej dla prof. dr. hab. Jerzego Gołębiowskiego
za książkę COP. Dzieje industrializacji w rejonie bezpieczeństwa 1922–1939,
Kraków 2000.
15–18 X
Instytut Historii był organizatorem nauczycielskiej konferencji polsko-litewskiej pt. „Zmaganie się z własną przeszłością: pomiędzy mitem a rzeczywistością”. Referat nt. „Nauczanie w holocauście w ramach przedmiotów humanistycznych” wygłosił dr Piotr Trojański.
19–20 X
Konferencja naukowa „Polityka i religia w świecie antycznym” w Ostródzie,
na której referaty wygłosili: dr Jerzy Ciecieląg „Opozycja faryzeuszy wobec
rządów dynastii hasmonejskiej w Judei – uwarunkowania polityczne i religijne” oraz dr hab. Marek Wilczyński „Polityka zagraniczna germańskich wodzów foederati w V r.n.e.”
X
VI Międzynarodowe Sympozjum Biografistyki Polonijnej odbyte w Brukseli.
Referat nt. „Jan Zygmunt Skrzynecki – generał dywizji armii belgijskiej” wygłosił prof. dr hab. Henryk Żaliński.
9 XI
Posiedzenie naukowe Sekcji Numizmatycznej Komisji Archeologicznej
Polskiej Akademii Nauk, Oddział w Krakowie, referat nt. „Monety Aretasa IV
i Agrypy I a chronologia życia Jezusa. Czy Jezus rzeczywiście został ukrzyżowany w 21 r. po Chrystusie” wygłosił dr Jerzy Ciecieląg.
28–30 XI
dr hab. Marek Wilczyński, Ołomuniec – Sternberk. Sympozjum Trilaterales
Europa Projekt. Sympozjum czesko-polsko-niemieckie. Kontynuacja stałego
programu trilateralnych sympozjów (Kamień Śląski, Ołomuniec, Kraków,
Frankfurt/M.). Udział w dyskusji i wygłoszenie komunikatu „Perspektywy
dalszej współpracy pomiędzy Polską, Niemcami i Czechami w ramach projektu historycznego Trilaterales Europaprojekt”.
Publikacje naukowe pracowników Instytutu Historii
2001
– „Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historica I”, pod red.
J. Gołębiowskiego
– prof. dr hab. Jacek Chrobaczyński, Druga wojna światowa (1939–1945). Państwo
i społeczeństwo polskie, Kraków 2001
Czas próby najwyższej. Biografia – los wojennego pokolenia nauczycieli małopolskich
w latach wojny i okupacji (1939–1945), Kraków 2001
– dr Joanna Janus, Polska i Czechosłowacja wobec planu Marshalla, Kraków 2001
– dr Kazimierz Karolczak, Dzieduszyccy. Dzieje rodu. Linia poturzycko-zarzecka,
wyd. II, Kraków 2001
– dr Marek Wilczyński, Germanie w służbie zachodniorzymskiej w V w. n.e. Studium historyczno-prosopograficzne, Kraków 2001
Kronika 267
2002
22 I
Posiedzenie Komisji ds. oceny podręczników szkolnych Polskiej Akademii
Umiejętności w Krakowie, na którym referat nt. „Ocena gimnazjalnych podręczników do historii do kl. III (M. Jastrzębska, J. Żurawski, W. Mędrzecki,
R. Szychta, G. Wojciechowski)” wygłosił dr Andrzej Essen.
7–18 II
International conference on „The Future of the Menory” (York University)
Toronto, Kanada, na której referat nt. „Holocaust pedagogy in Changing
Poland: Opportunities and Obstacles” wygłosił dr Piotr Trojański.
12 IV
Sesja naukowa poświęcona twórczości Profesora Mariana Tyrowicza.
Prowadzenie: prof. dr hab. Ludwik Mroczka.
Referaty wygłosili: prof. dr hab. Feliks Kiryk, dr Józef Hampel i prof. dr hab.
Henryk Żaliński.
20–30 IV
Podróż studyjna dra Piotra Trojańskiego po Stanach Zjednoczonych z serią
odczytów oraz spotkań audytoryjnych poświęconych problematyce nauczania o holocauście w Polsce (Uniwersytet Kalifornijski i Simon Wisenthal
Center w Los Angeles, Jewish Education Center w Baltimore, Ambasada
RP i USHMM w Waszyngtonie, American Association for Polish-Jewish
w Bostonie, American Jewish Commitee w Nowym Jorku).
25–26 IV
VI Polsko-Ukraińska Konferencja Naukowa „Lwów. Miasto, społeczeństwo,
kultura” zorganizowana przez Uniwersytet Lwowski. Referaty wygłosili:
– prof. dr hab. Jacek Chrobaczyński „Społeczeństwo Krakowa i Lwowa
w drugiej połowie XX wieku”
– prof. dr hab. Kazimierz Karolczak „Rola ziemiaństwa w kształtowaniu oblicza społeczności miejskiej Lwowa i Krakowa”
– dr Czesław Michalski „Udział lekarzy Krakowa i Lwowa w rozwoju wychowania fizycznego i sportu w XIX wieku”
– prof. dr hab. Ludwik Mroczka
V
Konferencja naukowa pt. „Radziwiłłowie – biografie – obrazy literackie”
w Białej Podlaskiej, na której referat nt. „Radziwiłłowie w czasach saskich”
wygłosiła dr Bożena Popiołek.
16–18 V
Referat prof. dra hab. Kazimierza Karolczaka nt. „Ziemianie wobec ukraińskich aspiracji narodowych w Galicji Wschodniej na początku XX wieku”
wygłoszony na konferencji nt. „Україна і Польща в XX столітті: проблеми
і перспективи взаємовідносин” zorganizowanej przez Państwowy Uniwersytet Pedagogiczny im. M.P. Dragomanowa w Kijowie.
8 VII
Publiczna obrona pracy doktorskiej mgr Lucyny Kudły nt. „Samokształcenie
historyczne uczniów gimnazjów galicyjskich w dobie autonomii (1867–1918)”.
Promotor: prof. dr hab. Czesław Majorek
Recenzenci: prof. dr hab. Henryka Kramarz
prof. dr hab. Jerzy Maternicki
20 VIII
Tytuł profesora otrzymał doktor habilitowany Franciszek Leśniak.
268
5–8 IX
IV Forum Oświaty Polonijnej pt. „Nauczanie języka i kultury polskiej w świecie jako wyzwanie XXI wieku. Język polski, wiedza o Polsce współczesnej, historia – programy i metody” zorganizowane przez Stowarzyszenie „Wspólnota
Polska” Oddział w Krakowie. Referat nt. „Edukacja historyczna w gimnazjum
– bilans zamknięcia” wygłosiła dr Janina Mazur.
16–18 IX
Konferencja naukowa pt. „Przeszłość polskiej kultury fizycznej” zorganizowana przez Instytut Nauk Humanistycznych AWF w Krakowie oraz Zakład
Historii Oświaty i Kultury UJ. Referat nt. „Podróże po ziemiach polskich
w XIX wieku” wygłosił prof. dr hab. Kazimierz Karolczak, a dr Czesław
Michalski referat nt. „Sport akademicki w Wilnie 1921–1939”.
IX
Konferencja naukowa w Zielonej Górze pt. „Religijność na polskich pograniczach XVI–XVIII wieku”, na której referat nt. „Religijność kobiet z obszarów pogranicznych Rzeczypospolitej w czasach saskich” wygłosiła dr Bożena
Popiołek.
X
Konferencja naukowa w Białymstoku pt. „Władza i prestiż”, na której referat
nt. „Dumne, pyszne i pokorne – pojęcie równości stanowej w mentalności
kobiet w czasach Augusta II” wygłosiła dr Bożena Popiołek.
11–13 X
Zjazd Związku Rodowego Dzieduszyckich w Zarzeczu – odczyt nt. „Pierwszy
Związek Rodowy Dzieduszyckich (1901–1921)” wygłosił prof. dr hab.
Kazimierz Karolczak.
17–18 X
VII Międzynarodowe Sympozjum Biografistyki Polonijnej odbyte na
Papieskim Uniwersytecie Urbaniańskim w Rzymie. Referaty wygłosili prof.
dr hab. Henryk Żaliński nt. „Działalność duszpasterska ks. Leona Ludwika
Postawki we Francji” i mgr Hubert Chudzio nt. „Ojciec Maksymilian Ryło
(1802–1848) – działalność w Syrii i Libanie”.
26–27 XI
Sesja naukowa zorganizowana przez Polskie Towarzystwo Studiów Żydowskich, PAU w Krakowie pt. „Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach”,
na której referat nt. „Aktywność handlowa ludności żydowskiej w województwie krakowskim w okresie międzywojennym – analiza statystyczna”
wygłosił dr Piotr Trojański.
11 XII
Posiedzenie Komisji Prasoznawczej PAN w Krakowie. Referat nt. „Krakowska
prasa sportowa 1891–2001” wygłosił dr Czesław Michalski.
2002
– prof. dr hab. Jacek Chrobaczyński, „Nie okrył się niesławą naród polski”. Społeczne
aspekty Września 1939 roku, Kraków 2002
– dr Jerzy Ciecieląg, Polityczne dziedzictwo Heroda Wielkiego. Palestyna w epoce rzym sko-herodiańskiej, Kraków 2002
Kronika 269
– dr Marek Herma, Pod banderą św. Andrzeja. Rola Floty Czarnomorskiej w realizacji
koncepcji strategicznych (militarnych) Rosji w latach 1914–1917, Kraków 2002
– dr Andrzej Jureczko, Historia małych krajów Europy. Historia Lichtensteinu, Wrocław
2002 (wspólnie z Ewą Wac)
– prof. dr hab. Feliks Kiryk, Pergaminy Kapituły Katedralnej Sandomierskiej. Katalog,
Sandomierz 2002
– prof. dr hab. Franciszek Leśniak, Historia Polski, t. III: 1573–1696, Kraków 2002
– dr Krzysztof Polek, dr hab. Marek Wilczyński, Ludzie i epoki. Podręcznik do kl. I li ceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, Kraków 2002
– prof. dr hab. Jerzy Rajman, Średniowieczne patrocinia krakowskie, Kraków 2002
– mgr Ewa Wac, Historia małych krajów Europy. Historia Lichtensteinu, Wrocław 2002
(wspólnie z A. Jureczką)
– dr Teresa Wnętrzak, Znaczenie pojęć filozoficzno-politycznych w „De civitate Dei”
św. Augustyna, Kraków 2002
– prof. dr hab. Henryk Żaliński, Wielka Historia Polski, t. IV: 1696–1830, Kraków 2002
(wspólnie z F. Leśniakiem i K. Karolczakiem)
2003
24 I
Dyskusja zaproszonych przez Uniwersytet Lwowski i Ambasadę RP w Kijowie
historyków ukraińskich i polskich po wydaniu pierwszej w historiografii ukraińskiej Historii Polski (M. Krukina i L. Zaszkliniaka z udziałem prof. dra hab.
Kazimierza Karolczaka).
14 II
Odczyt prof. dra hab. Feliksa Kiryka w Ożarowie na uroczystej sesji rady
miast nt. „Ożarów od lokacji w 1569 r. do rozbiorów”.
25 II
Odczyt prof. dra hab. Feliksa Kiryka w Domu Kultury w Trzebini nt.
„Przemysł metali kolorowych na pograniczu śląsko-krakowskim w czasach
staropolskich”.
14 III
Odczyt prof. dra hab. Feliksa Kiryka w Klubie Inteligencji Katolickiej
w Sandomierzu nt. „Kazimierz Jagiellończyk w 400-lecie kanonizacji”.
25–26 III
Konferencja naukowa w Białymstoku, na której referat nt. „Historyczne korzenie europejskiej jedności i ich szkolne odzwierciedlenie” wygłosił dr Józef
Brynkus.
3–4 IV
Sesja naukowa w Mielcu nt. „Dzieje lokalne pośród wydarzeń procesów historycznych”. Referat nt. „Z tradycji regionalizmu małopolskiego” wygłosił
prof. dr hab. Feliks Kiryk, który równocześnie odznaczony został Medalem
miasta Mielca. Referat nt. „Ruch spiskowy i wystąpienia chłopskie w regionie
kieleckim w pierwszej połowie XIX wieku” wygłosił również prof. dr hab.
Henryk Żaliński.
11 IV
Wykład prof. dra hab. Feliksa Kiryka nt. „Dzieje Osieka i starostwa osieckiego
w okresie przedrozbiorowym” wygłoszony w Osieku k. Sandomierza.
24–26 IV
Konferencja krajowa o zasięgu międzynarodowym pt. „140. Rocznica
Powstania Styczniowego. Walka – polityka – represje – historiografia i trady-
270
cja” zorganizowana przez Instytut Historii PAN w Warszawie i Instytut Historii Akademii Świętokrzyskiej w Kielcach. Referat nt. „Heleny Rzadkowskiej
spojrzenie na sylwetkę polityczną gen. Mariana Langiewicza” wygłosił
prof. dr hab. Henryk Żaliński.
14 V
Wybory władz Instytutu Historii AP w Krakowie. Dyrektorem wybrano
dr. hab. Marka Wilczyńskiego, prof. AP, a zastępcą dr. Zdzisława Nogę.
16 V
Kolokwium habilitacyjne dr Bożeny Popiołek. Praca habilitacyjna pt. „Kobiecy
świat w czasach Augusta II. Studia nad mentalnością kobiet z kręgów
szlacheckich”.
Recenzenci: prof. dr hab. M. Bogucka (IH PAN Warszawa)
prof. dr hab. A. Borowski (UJ)
prof. dr hab. S. Grzybowski (AP)
17–18 V
W ramach Jagiellońskiego Festiwalu Nauki w Krakowie prof. dr hab. Henryk
Żaliński przygotował wystawę poświęconą 400-leciu miasta Żółkwi.
V
Posiedzenie Komisji Historycznej PAN Oddział w Krakowie – wybór do Komitetu Redakcyjnego „Studiów Historycznych” profesorów IH AP J. Chrobaczyńskiego, J. Gołębiowskiego, F. Kiryka, F.R. Leśniaka i H. Żalińskiego.
Konferencja naukowa zorganizowana przez Muzeum w Rybniku. Referat nt.
„Początki klasztoru premonstrantek w Rybniku. Zarys problematyki badawczej” wygłosił prof. dr hab. Jerzy Rajman.
31 V
Iwaniska k. Sandomierza – wykład prof. dra hab. Feliksa Kiryka nt. „Dzieje
miasteczka Iwaniska z okazji 600-lecia parafii”.
6 VI
Kolokwium habilitacyjne dra Zdzisława Nogi. Praca habilitacyjna nt. „Krakowska rada miejska w XVI wieku. Studium nad elitą władzy”.
Recenzenci: prof. dr hab. F. Kiryk (AP)
prof. dr hab. H. Samsonowicz (UW)
prof. dr hab. R. Szczygieł (UMCS)
12 VI
Sesja w Muzeum Narodowym w Krakowie w ramach serii „Czwartki
u Matejków”, na której referat nt. „«Ogniem i mieczem» – powieść Henryka
Sienkiewicza i film Jerzego Hoffmana w świetle historii i realiów epoki” wygłosił dr Henryk Kotarski.
20 VI
Sesja z okazji 650-lecia uzyskania praw miejskich Bochni. Referat nt.
„Lokacja miasta Bochni na tle urbanizacji Małopolski w XIII wieku” wygłosił prof. dr hab. Feliks Kiryk.
23 VIII
Międzynarodowa konferencja w Gnieźnie nt. „Intercultural perspectives on
Holocaust Remembrance” zorganizowana przez UAM w Poznaniu – Collegium
Europem Gnesnense. Referat nt. „The Holocaust. A curriculum for teaching
lessons in post-primary schools” wygłosił dr Piotr Trojański.
31 VIII–3 IX Konferencja we Lwowie z okazji 110-lecia Lwowskiego Muzeum Historycznego. Referat nt. „Rola zasobu Muzeum Historycznego m. Lwowa w warsztacie badawczym historyka wojskowości” wygłosił dr Henryk Kotarski, a referat nt. „Żółkiew w okresie autonomii galicyjskiej” dr Czesław Michalski.
Kronika 271
IX
Ogólnopolska konferencja naukowa w Żarnowcu w 100-lecie Daru Narodowego dla Marii Konopnickiej. Referat nt. „Udział młodzieży galicyjskiej
w obchodach rocznic narodowych” wygłosiła dr Lucyna Kudła.
25–26 IX
Konferencja międzynarodowa w Zielonej Górze pt. „Problemy edukacyjne
w społeczeństwie wielokulturowym”. Komunikat nt. „Z problemów edukacji
historycznej w szkolnictwie polskim za granicą” wygłosiła dr Janina Mazur.
16–18 X
Konferencja krajowa pt. „Język źródeł. Krytyka, interpretacja” zorganizowana
przez UMCS w Kazimierzu Dolnym, na której komunikat nt. „Księgi rachunkowe miasta Krakowa jako źródło do dziejów politycznych” wygłosił dr hab.
Zdzisław Noga.
24–28 X
III Światowe Polonijne Spotkanie Intelektualistów „Ludzie Kultury i Sztuki”,
Konferencja zagraniczna w Monachium: „Polacy w świecie i ich dzieła”.
Referat nt. „Badania i publikacje naukowe z zakresu biografistyki krajowej
i polonijnej pracowników Akademii Pedagogicznej im. KEN w Krakowie”
wygłosił prof. dr hab. Henryk Żaliński.
X
Konferencja naukowa w Nowym Wiśniczu, na której referat nt. „Mamy pamiętać, czy czas zapomnieć” wygłosił dr Józef Brynkus.
XI
Konferencja naukowa zorganizowana przed Wydział Historii Kościoła PAT
w Krakowie z okazji 750. rocznicy kanonizacji św. Stanisława. Referat pt.
„Imię Stanisław wśród mieszczan krakowskich do 1333 roku” wygłosił prof.
dr hab. Jerzy Rajman.
6–7 XI
Jubileusz miasta Sanoka, na którym prof. dr hab. Feliks Kiryk otrzymał odznakę „Zasłużony dla miasta Sanoka”.
12 XII
Jubileusz prof. dra hab. Alojzego Zieleckiego z Uniwersytetu Rzeszowskiego,
na którym laudację wygłosił prof. dr hab. Feliks Kiryk.
20 XII
Promocja II t. cz. 1 Dziejów Przemyśla pod red. prof. dra hab. Feliksa
Kiryka.
2003
– dr Jerzy Ciecieląg, Poncjusz Piłat, prefekt Judei, Kraków 2003
– dr Józef Hampel, [red.] Roczniki Ludowego Towarzystwa Naukowo-Kulturalnego
Oddział w Krakowie, nr 5, Kraków 2003
– prof. dr hab. Kazimierz Karolczak, Wielka Historia Polski, t. V: 1830–1831, Kraków
2002 (współautor H. Żaliński), wyd. II
– dr Janina Mazur, Ludzie. Społeczeństwa. Cywilizacje. (część III). Poradnik dla nauczy ciela liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, Warszawa
– dr hab. Zdzisław Noga, Krakowska rada miejska w XVI wieku. Studium o elicie władzy,
Kraków 2003
272
– dr hab. Bożena Popiołek, Kobiecy świat w czasach Augusta II. Studia nad mentalnością
kobiet z kręgów szlacheckich, Kraków 2003
– dr hab. Bożena Popiołek, Ludzie i epoki. Podręcznik do kl. II liceum ogólnokształcące go, liceum profilowanego i technikum, Kraków 2003
– dr Piotr Trojański, Holocaust – zrozumieć dlaczego, Warszawa 2003 (współautor
R. Szychta)
2004
12–22 II 2004 An international conference on changing context for Holocaust and antiracist
education – „Racism: guises and disguises” w York University w Toronto.
Wystąpienie w dyskusji panelowej nt. „Addressing the Problem: Recognizing
and Addressing Racism and Antisemitism in Germany and Poland” dra Piotra
Trojańskiego.
23 II
Na posiedzeniu Wydziału II PAU referat nt. „Etniczny i wyznaniowy kształt
krakowskiej elity władzy w XVI wieku” wygłosił prof. dr hab. Zdzisław
Noga.
29 II
Konferencja nauczycieli woj. podkarpackiego w Czudcu pod Rzeszowem, na
której referat nt. „Dzieje Podkarpacia” wygłosił prof. dr hab. Feliks Kiryk.
12 III
Konferencja naukowa pt. „Czyn niepodległościowy ziemian polskich podczas II wojny światowej” zorganizowana przez Oddział IPN w Krakowie,
Polskie Towarzystwo Ziemiańskie, Światowy Związek Żołnierzy AK i Klub
Historyczny im. gen. Stefana Roweckiego „Grota”. Referat nt. „Życie codzienne i funkcje dworu ziemiańskiego w czasie wojny i okupacji 1939–1945”
wygłosił prof. dr hab. Kazimierz Karolczak.
23 III Na posiedzeniu Krakowskiego Towarzystwa Miłośników Historii Medycyny
i Komisji Historii i Filozofii O/PAN w Krakowie referat nt. „Udział lekarzy
we władzach miasta Krakowa w okresie nowożytnym” wygłosił prof. dr hab.
Zdzisław Noga.
27–29 IV
VII Polsko-Ukraińska Konferencja Naukowa „Lwów. Miasto, społeczeństwo,
kultura”, ludzie Lwowa” zorganizowana przez Instytut Historii AP im. KEN
w Krakowie. Referaty wygłosili
– dr Józef Hampel „Lwowskie środowisko ludowców przełomu XIX i XX
wieku”,
– prof. dr hab. Feliks Kiryk „Ksawery Liske. U źródeł polskiej regionalistyki”,
– prof. dr hab. Kazimierz Karolczak „Cieńskich lwowskie ślady…”,
– prof. dr hab. Henryka Kramarz „W zakonie i w mediach, czyli o życiu i działalności społeczno-publicystycznej ks. Jana Badeniego SJ (1858–1899)”,
– dr Czesław Michalski „Prekursorzy lwowskiej kultury fizycznej”,
– prof. dr hab. Czesław Nowarski „Historycy uniwersyteccy Lwowa wobec
problemów edukacji historycznej (1918–1939)”,
7 V
Konferencja regionalna w Połańcu. Referat nt. „Najdawniejsze dzieje Połańca”
wygłosił prof. dr hab. Feliks Kiryk.
Kronika 273
15 V
Konferencja naukowa w Sandomierzu. Referat nt. „Dzieje parafii św. Pawła
w Sandomierzu w okresie staropolskim” wygłosił prof. dr hab. Feliks Kiryk.
16 V
Wykład prof. dra hab. Feliksa Kiryka w Targowisku nt. „Kazimierz Wielki
i jego związki z ziemią bocheńską”.
19 V
W Klubie Studenckim AP „Bakałarz” odbyła się promocja książki dra Piotra
Trojańskiego i Roberta Szychty Holocaust – zrozumieć dlaczego połączona
z projekcją filmu „W poszukiwaniu utraconych lat” w reż. J. Solińskiego, zorganizowana przez Studenckie Koło Naukowe Historyków.
20–22 V
XVIII Międzynarodowa Konferencja Podlaska Roskosz-Kodeń pt. „Sapiehowie epoki Kodnia i Krasiczyna”. Referaty wygłosili: prof. dr hab. Kazimierz
Karolczak nt. „Krasiczyn i Sapiehowie w rękopiśmiennej spuściźnie rodziny
Dzieduszyckich” oraz prof. dr hab. Bożena Popiołek nt. „Perypetie małżeńskie
Sapieżanek w czasach saskich”.
27 V
W Klubie Studenckim AP „Bakałarz” odbyła się promocja książki dra Marka
Hermy pt. Pod banderą św. Andrzeja. Rola Floty Czarnomorskiej w realizacji
koncepcji strategicznych (militarnych) Rosji w latach 1914–1917 zorganizowana przez Studenckie Koło Naukowe Historyków. Słowo wstępne wygłosił
dr Jerzy Ciecieląg.
19 VI
Konferencja naukowa w Ojcowie pt. „Ogólnopolskie znaczenie dla nauki polskiej i edukacji zespołowych badań na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej
w 150. rocznicę podróży naturalistów po Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej”. Referat nt. „Uwagi o księstwie siewierskim i jego granicach” wygłosił
prof. dr hab. Zdzisław Noga.
20–21 VI
Konferencja naukowa zorganizowana przez Instytut Historii AP w Krakowie
i Instytut Historii i Archiwistyki UMK w Toruniu pt. „Urzędnicy miejscy
w Rzeczypospolitej – problemy badawcze”. Referat nt. „Stan i perspektywy
badań nad urzędnikami miasta Krakowa w okresie nowożytnym” wygłosił
dr hab. Zdzisław Noga.
2004
– „Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historica II” pod red.
J. Gołębiowskiego i przy współpracy K. Polka
– prof. dr hab. Jerzy Gołębiowski (wstęp i oprac.), Kapitał państwowy w spółkach prawa
handlowego handlowego u schyłku Drugiej Rzeczypospolitej, Kraków 2004
– prof. dr hab. Jerzy Rajman, Kraków: zespół osadniczy, proces lokacji, mieszczanie do
roku 1333, Kraków 2004
– W setną rocznicę urodzin Profesora Mariana Tyrowicza pod red. J. Hampla
i H. Żalińskiego, Kraków 2004
Opracował Marian Fortuna
Folia 28
17. Powszechny Zjazd Historyków Polskich
w Krakowie
W dniach 15–18 września 2004 r. w Krakowie obradował 17. Powszechny Zjazd
Historyków Polskich, którego organizację Zarząd Główny Polskiego Towarzystwa
Historycznego powierzył krakowskiemu środowisku historyków, skupionemu głównie w Instytutach Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego i Akademii Pedagogicznej.
Instytut Historii AP w Komitecie Organizacyjnym Zjazdu reprezentowali: prof.
Feliks Kiryk (współprzewodniczący KOZ), prof. Marek Wilczyński (dyrektor IH),
prof. Henryk Żaliński (prorektor ds. nauki AP, moderator sesji „O nas bez nas – historia Polski w opinii historyków obcojęzycznych”), prof. Jacek Chrobaczyński (moderator sympozjum „Dramat przemocy w perspektywie historyka”), prof. Czesław
Nowarski (moderator sympozjum „Idea zjednoczonej Europy w edukacji historycznej w Polsce”), prof. Józef Łaptos (moderator sesji „Tożsamość europejska i jej odmiany na przestrzeni wieków”), dr Piotr Trojański (sekretarz Zjazdu) i mgr Hubert
Chudzio (pełnomocnik ds. mediów).
Zjazd obradował pod hasłem „Tradycja a nowoczesność – tożsamość”. Patronat
nad nim objął Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej. W obradach wzięło udział ponad
półtora tysiąca historyków polskich i kilkudziesięciu gości zagranicznych. Honorowymi gośćmi Zjazdu byli profesorowie Norman Davies i Piotr Stefan Wandycz.
Uroczyste otwarcie Zjazdu miało miejsce w budynku krakowskiej Filharmonii,
natomiast zakończenie na dziedzińcu Collegium Maius. Sesje, sympozja i spotkania zjazdowe odbywały się w różnych częściach miasta. W budynku głównym AP
przy ul. Podchorążych 2 miały miejsce dwie sesje plenarne („Czas wielkiego przełomu: społeczeństwo, gospodarka i kultura państw Europy Środkowej 1989–1990”
i „Tożsamość europejska i jej odmiany na przestrzeni wieków”), cztery sympozja
(„Rodzina – prywatność – intymność. Dzieje rodziny w kontekście europejskim”,
„Europa Środkowowschodnia – jedność czy różnorodność od X do XVIII wieku?”,
„Dramat przemocy w perspektywie historyka”, „Idea zjednoczonej Europy w edukacji historycznej w Polsce”) i jedno otwarte przedzjazdowe spotkanie sesyjne Sekcji
Historii XX w. PTH („Nauka – technika – wychowanie. Polskość i europejskość”).
Kronika 275
Zjazdowi towarzyszyło wiele imprez i wydarzeń kulturalnych, pośród których
warto wymienić: spotkanie z Andrzejem Wajdą, koncert w Bazylice Mariackiej, występ Piwnicy pod Baranami, Salon Książki Historycznej i wystawę Instytutu Pamięci
Narodowej pt.: „Polska droga do wolności” (dwie ostatnie imprezy miały miejsce
w budynku głównym AP). Niezwykłą atrakcją było nocne zwiedzanie Krakowa oraz
niedostępnych na co dzień archiwów krakowskich.
W organizację Zjazdu zaangażowani byli także studenci historii obu uczelni.
Studenckie Koło Naukowe Historyków im. Joachima Lelewela wspólnie z Studenckim
Kołem Naukowym Historyków Uniwersytetu Jagiellońskiego przygotowało sympozjum pod hasłem „Historyk a otaczająca go rzeczywistość”. Moderatorami paneli dyskusyjnych z ramienia SKNH Instytutu Historii AP byli: Olga Błyskal, Paweł
Łuczyński, Rafał Woźniak, Paweł Zaziąbło i Stanisław Pochłopień.
Jako trwały ślad 17. Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich postanowiono powołać do życia Centrum Dokumentacji Filmowej Nauk Humanistycznych.
Instytucja ta będzie miała na celu gromadzenie i tworzenie dokumentacji filmowej
wszystkiego, co jest związane z szeroką rozumianą humanistyką, ze szczególnym
zwróceniem uwagi na nauki historyczne.
Piotr Trojański
Folia 28
WSPOMNIENIE POŚMIERTNE
Pamięci prof. dra hab. Józefa Buszki
(2 IX 1925–22 X 2003)
22 października 2003 r. po siedemdziesięciu ośmiu latach życia odszedł na zawsze prof. dr Józef Buszko. Należał do tych uczonych, którzy na trwałe wpisali się
w dzieje nauki polskiej. Był znakomitym badaczem dziejów społecznych i politycznych oraz znawcą historii Polski i powszechnej XIX i XX wieku.
Urodził się 2 września 1925 r. w Dębicy w rodzinie nauczycielskiej Alojzego
Józefa i Heleny Buszko z domu Ściora. Ojciec po ukończeniu w 1921 r. studiów
prawniczych rozpoczął pracę w charakterze nauczyciela w Państwowym Gimnazjum
im. Króla Władysława Jagiełły w Dębicy, do którego to w roku szkolnym 1937/38
zaczął uczęszczać jego syn Józef.
W sierpniu 1939 r. ojciec Profesora został zmobilizowany do wojska jako porucznik rezerwy i już nigdy nie powrócił do rodzinnego domu, do żony i dzieci. Po
17 września 1939 r. znalazł się w niewoli sowieckiej. Z Armią gen. Andersa wyszedł
na Bliski Wschód, a następnie z II Korpusem odbył kampanię włoską, by wreszcie
znaleźć się w Wielkiej Brytanii, gdzie w 1957 r. zmarł.
We wrześniu 1939 r. Profesor z matką Heleną i siostrą Zofią przeszedł w Zaleszczykach granicę polsko-rumuńską. Na obczyźnie w Rumunii przebywał do lutego
1941 r., gdzie w polskiej szkole średniej kontynuował naukę w zakresie trzeciej
i czwartej klasy gimnazjalnej. W czasie wojny, chcąc uniknąć wywozu na przymusowe roboty, był robotnikiem w składnicy skór i w urzędzie pocztowym przy dworcu
kolejowym w Dębicy oraz jednocześnie uczył się na tajnych kompletach. Maturę
zdał w Dębicy w czerwcu 1944 r. przed Tajną Komisją Egzaminacyjną, a 9 marca
1945 r. zapisał się na ówczesny Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Jagiellońskiego
na kierunek historii. Odtąd swoje dalsze naukowe i zawodowe losy związał z tą
Uczelnią. 18 marca 1948 r. ukończył studia otrzymując dyplom magistra filozofii.
Równocześnie w latach 1946–1949 był słuchaczem Szkoły Nauk Politycznych przy
Wydziale Prawa, której dyplom ukończenia otrzymał 31 grudnia 1949 r.
Pamięci prof. dr hab. Józefa Buszki... 277
Na studiach Profesor był członkiem działających w Uniwersytecie organizacji
młodzieżowych: Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej, Koła Akademickiego Organizacji Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego, Zarządu
Bratniej Pomocy Studentów UJ, Związku Akademickiego Młodzieży Polskiej, a następnie Związku Młodzieży Polskiej.
Józef Buszko był uczestnikiem seminarium magisterskiego prof. dra Kazimierza Piwarskiego i pod jego kierunkiem napisał pracę doktorską „Partie polityczne
Galicji wobec sejmowej reformy wyborczej w latach 1907–1911”, obronioną
19 grudnia 1949 r.
Po ukończeniu studiów w marcu 1948 r. związał się z Katedrą Historii Nowożytnej
i Powszechnej kierowaną przez prof. dra Kazimierza Piwarskiego jako doktorant,
a następnie, od 1 kwietnia 1949 r., młodszy asystent. Od 1951 r. był asystentem
w Katedrze Historii Polski Nowożytnej i Najnowszej. W 1952 r. został starszym
asystentem, a w 1953 r. adiunktem. Tytuł naukowy docenta Józef Buszko uzyskał
24 czerwca 1955 r., profesora nadzwyczajnego nauk humanistycznych 28 maja
1966 r., profesora zwyczajnego 4 kwietnia 1974 r. Od roku akademickiego 1961/62
Józef Buszko kierował Zakładem Najnowszej Historii Polski. Funkcję tę sprawował
do przejścia na emeryturę 30 września 1995 r.
W pracy naukowej Profesor początkowo skupił się na historii politycznej Galicji.
Przez wiele lat zajmował się problematyką ruchów społeczno-politycznych w Galicji. Od lat sześćdziesiątych zainteresował się dziejami Krakowa i Uniwersytetu
Jagiellońskiego. Profesor ogłosił kilka rozpraw dotyczących międzywojnia oraz różnych zagadnień dotyczących drugiej wojny światowej, a szczególnie polityki okupacyjnej III Rzeszy. Aktywnie zajmował się badaniami o charakterze regionalnym.
Był autorem 378 publikacji naukowych, w tym m.in. wielonakładowego podręcznika
Historia Polski 1964–1948, Warszawa 1978 – 13 wydań, Wielkiej Historii Polski,
tom ósmy pt. Od niewoli do niepodległości (1864–1918), Kraków 2001 oraz redaktorem wydawnictwa seryjnego „Studia Austro-Polonica”.
Na uwagę zasługują liczne prace redaktorskie. W 1965 r. Profesor objął kierownictwo czasopisma „Małopolskie Studia Historyczne”, organu oddziałów PTH
w Polsce. Od 1967 r. pismo zmieniło tytuł na „Studia Historyczne”, stając się
organem Komisji Historycznej PAN w Krakowie. Profesor był członkiem Komitetu
Redakcyjnego „Materiałów do dziejów oświaty w okresie okupacji hitlerowskiej
(1939–1945) na terenie podziemnego Okręgu Szkolnego Krakowskiego”, czasopisma „Z pola walki”, pisma Uniwersytetu w Strasburgu „Etudes Danaubiennes” oraz
członkiem korespondentem „Austrian Historic Yearbook”. Jego rozprawy ukazywały
się w językach niemieckim, francuskim i angielskim.
Profesor oprócz pracy naukowej pełnił szereg funkcji w Uniwersytecie, był
m.in. prorektorem i dyrektorem Instytutu Historii. Służył swoją wiedzą innym szkołom wyższym, m.in. w latach 1951–1953 pełnił obowiązki wykładowcy w WSP
w Katowicach. Od 1952 r. prowadził wykłady z historii Polski lat 1918–1945 i seminaria w WSP w Krakowie, do której ściągnął do pracy kolejnych profesorów i związał się z nią aż do przejścia na emeryturę. Był promotorem 196 magistrów historii,
278 Wspomnienie pośmiertne
a na jego seminaria zgłaszało się zawsze więcej studentów niż było miejsc. W WSP
doktoryzował 10 osób (Alina Fitowa, Marian Fortuna, Wincenty Kołodziej, Józef
Łaptos, Ryszard Madej, Władysław Masiarz, Piotr Matusak, Aleksandra Pietrzyk,
Andrzej Wojtas i Jerzy Zawistowski), z których połowa uzyskała stopnie doktora
habilitowanego i tytuły profesorskie.
W grudniu 1999 r. minęło 50 lat od promocji doktorskiej i z tej okazji 17 stycznia 2000 r. w Collegium Maius odbyła się uroczystość odnowienia doktoratu połączona z wręczeniem księgi pamiątkowej. Za osiągnięcia naukowe, dydaktyczne,
organizacyjne był wielokrotnie nagradzany i odznaczany.
Pozostanie na zawsze w naszej pamięci nie tylko jako wielki uczony, ale także
skromny, życzliwy wobec kolegów człowiek i wychowawca licznych pokoleń studentów. Prof. Józef Buszko został pochowany 25 października 2003 r. na cmentarzu
parafialnym w Krzeszowicach w grobowcu rodziny Orczykowskich.
Marian Fortuna
279
Spis treści
ARTYKUŁY
Jerzy Ciecieląg
Monety Aretasa IV i Agryppy I
a chronologia życia Jezusa.
Czy Jezus został ukrzyżowany w 21 r. po Chr.?
3
Teresa Wnętrzak
Wykonywanie edyktów o prześladowaniu chrześcijan
na terenie Palestyny w relacji Euzebiusza z Cezarei
„O męczennikach palestyńskich”
15
Joanna Kuchta
Staropolskie mowy weselne
37
Paweł Konieczny
Status i wizerunek Murzynów w kolonialnej Wirginii
50
Barbara Obtułowicz
Świat „na opak” – ironia, przestroga, rzeczywistość.
Literackie wyobrażenie kobiet
aspirujących do kierowania państwem
68
280
Anna Janota-Strama
W gościnie u Stadnickich z Nawojowej (1878–1944)
84
Lucyna Kudła
Gimnazjaliści galicyjscy doby autonomicznej.
Charakterystyka społeczności
97
Marta Tylza-Janosz
Działalność rolna administracji żywieckiej
w dobrach Albrechta Fryderyka Habsburga w latach 1871–1880
114
Czesław Michalski
Ruch sokoli w Krakowie przed I wojną światową
122
Janusz Kowal
Stan sieci komunikacyjnej
w województwie krakowskim
w latach Drugiej Rzeczypospolitej
131
Mariusz Majewski
Druga próba uruchomienia
produkcji silników lotniczych
Polskie Zakłady Škody (1926–1935)
148
MATERIAŁY I MISCELLANEA
Bożena Popiołek
„Manelek dwie i pereł sznurów cztery”.
O szlacheckich inwentarzach posagowych
i pośmiertnych z XVIII w.
166
Barbara Obtułowicz
Trudności materialne ubogiej wdowy
na progu epoki kapitalistycznej w Hiszpanii
174
Żydzi w krakowskiej Izbie Handlowej
i Przemysłowej w latach 1850–1918
195
Mirosław Kłusek
Dokumenty Kancelarii Państwa. Republika Weimarska
203
Bożena Kłos
Życie kulturalne dworu w Pławowicach (1926–1945)
206
Regina Kostrzewa
Wizja powojennych Niemiec Koła z Krzyżowej
Helmuta Jamesa von Moltke
214
281
POLEMIKI – RECENZJE – OMÓWIENIA
Lee Miller, Roanoke: Solving the Mystery
of the Lost Colony, New York 2002, ss. 362
Emilio la Parra López, Manuel Godoy.
La aventura del poder, Barcelona 2002, ss. 582
Rodzina w historię wpisana... Czartoryscy – Polska – Europa.
Historia i współczesność. Materiały pokonferencyjne
pod red. Zbigniewa Barana, Kraków 2003, ss. 359
Grzegorz Radomski, Narodowa Demokracja
wobec mniejszości narodowych w Drugiej Rzeczypospolitej
w latach 1918–1926, Toruń 2000, ss. 170
Maria Przybyszewska: Radomyśl Wielki.
Dzieje miasta i gminy, Kielce 2001, ss. 420
Georg Arnold Gustav Stresemann und die Problematik
der deutschen Ostgrenzen. Frankfurt/M 2000, s. 148
Studia Historyczne, Rok XLVI, 2003, Zeszyt Specjalny (184)
poświęcony pamięci Profesora dr. Józefa Buszki, Kraków 2003
228
231
237
242
246
249
252
KONFERENCJE NAUKOWE – SPRAWOZDANIA
Kontynuacja i zmiany. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne
w Europie Środkowo-Wschodniej w XX wieku
255
Badania z zakresu historii powszechnej
w Instytucie Historii Akademii Pedagogicznej w Krakowie
259
Podsumowanie działalności
Studenckiego Koła Naukowego Historyków AP
w roku akademickim 2003/2004
262
KRONIKA
Kronika życia naukowego
Instytutu Historii za lata 2001/2002–2003/2004
265
17. Powszechny Zjazd Historyków Polskich w Krakowie
274
WSPOMNIENIE POŚMIERTNE
Pamięci prof. dra hab. Józefa Buszki (2 IX 1925–22 X 2003)
276
282
Contents
ARTICLES
Jerzy Ciecieląg
Coins of Aretas IV and Agrippa I
and the Chronology of the Life of Jesus.
Was Jesus Crucified in AD 21?
3
Teresa Wnętrzak
Execution of the Edicts Concerning Persecution of Christians
in Palestine According to the Account of Eusebius of Caesarea
The Martyrs of Palestine
15
Joanna Kuchta
Old Polish Wedding Speeches
37
Paweł Konieczny
The Status and Image of the Blacks in the Colonial Virginia
50
Barbara Obtułowicz
The World “Upside Down” – Irony, Caution, Reality.
A Literary Presentation of Women Aspiring
to Govern the State
68
283
Anna Janota-Strama
Visiting the Stadnicki Family from Nawojowa (1878–1944)
84
Lucyna Kudła
High School Students of the Autonomous Galicia Era –
Characteristics of the Community
97
Marta Tylza-Janosz
The Agrarian Activity of Żywiec Administration
in Albrecht Frederick Habsburg’s Estate during 1871–1880
114
Czesław Michalski
The Falcon Activities in Cracow before World War I
122
Janusz Kowal
The Condition of the Transport System
in Cracow Province
During the Period of the 2nd Republic 131
Mariusz Majewski
The Second Attempt at Starting
the Production of Aircraft Engines –
Polish Škoda Plants (1926–1935)
148
Materials and Miscellanea
Bożena Popiołek
“Two Bracelets and Four Strings of Pearls”.
The Dowry and Posthumous Inventories
of the Gentry in 18th Century
166
Barbara Obtułowicz
Material Difficulties of an Indigent Widow
at the Beginning of the Capitalist Era in Spain
174
Jews at the Cracow Chamber of Industry
and Commerce in 1850–1918
195
Mirosław Kłusek
Documents of the State Chancellery. The Weimar Republic
203
Bożena Kłos
Cultural Life of the Manor in Plawowice (1926–1945)
206
Regina Kostrzewa
Helmut James von Moltke’s
Krzyzowa Circe’s Vision of Post-War Germany
214
284
Polemics – Critiques – Reviews
Lee Miller, Roanoke: Solving the Mystery
of the Lost Colony, New York 2002 Emilio la Perra López, Manuel Godoy,
La aventura del poder, Barcelona 2002 The Czartoryskis’ – Poland – Europe.
History and the Present Time,
edited by Z. Baran, Cracow 2003 Grzegorz Radomski, National Democracy
in the Face of National Minorities in the Second Republic
in 1918–1926, Toruń 2000 Maria Przybyszewska, Radomysl Wielki.
History of the Town and Borough, Kielce 2001 Georg Arnold, Gustaw Stresemann und die Problematik
der deutschen Ostgrenzen, Frankfurt am Main 2000 Historical Studies, Year XLVI, 2003, Special Edition (184)
Devoted to the Memory of Professor Józef Buszko, Cracow 2003 228
231
237
242
246
249
252
Academic Conferences – Reports
Continuation and Changes. Direct Foreign investments
in Central-Eastern Europe in 20th Century 255
Studies in Universal History
at the Institute of History at the Pedagogical University in Cracow 259
Summary of the Activities
of the Student Academic Circle of Historians
at The Pedagogical University in the School Year 2003/2004
262
Chronicle
Chronicle of the Academic Life
of the Institute of History in years 2001/2002–2003/2004 265
17 General Congress of Polish Historians in Cracow
274
Obituary
In memory of Professor Józef Buszko (2.09.1925–22.10.2003)
276
th

Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis

Transkrypt

Podobne dokumenty

Szkoła wspomagająca rozwój

tutaj - Preston Publishing

Booklet - Collegium Vocale Bydgoszcz