docPobierz - mikroekonomia.net
download 
Reklamacja Transkrypt
Pobierz - mikroekonomia.net
ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO NR 382 PRACE KATEDRY MIKROEKONOMII NR 9 2004 EWA MAZUR-WIERZBICKA INSTRUMENTY EKONOMICZNE I ICH WPŁYW NA PROEKOLOGICZNE ZACHOWANIE PRZEDSIĘBIORSTW WSTĘP System ekonomiczno-finansowy ochrony środowiska funkcjonujący obecnie w Polsce ukształtowany został w latach osiemdziesiątych (okres schyłkowy gospodarki centralnie planowanej) i dziewięćdziesiątych (początek transformacji rynkowej w Polsce). Na jego ostateczny kształt oddziaływało więc wiele złożonych procesów, postaw, zjawisk, nierzadko sprzecznych, dotyczących szeroko rozumianych aspektów społecznych, ekonomicznych i politycznych, których na tle jawi się polityka ekologiczna państwa. To, w jakim zakresie stosowane były instrumenty ekonomiczne, jakie były źródła i metody finansowania przedsięwzięć ekologicznych, zależało między innymi od polityki mikroekonomicznej, sektorowej (polityki przemysłowej, transportowej itp.). Nie bez znaczenia była tu również prywatyzacja i liberalizacja polskiej gospodarki. Obecnie Polska należy do krajów przodujących w świecie pod względem stosowania instrumentów ekonomicznych w ochronie środowiska. Wykorzystywane instrumenty polityki ekologicznej mają na celu ograniczenie uciążliwości polskiej gospodarki (dotyczy to przede wszystkim przemysłu). Niezależnie od tego prowadzone są prace nad modyfikacją już używanych instrumentów i wdrożeniem nowych instrumentów regulacji pośredniej. W ostatnich latach problem ochrony środowiska stał się jednym z podstawowych we współczesnej gospodarce. Przedsiębiorstwa chcąc realizować swój 40 Ewa Mazur-Wierzbicka podstawowy cel, jakim jest maksymalizacja zysku w długim okresie, nie mogą ignorować zagadnień związanych z ochroną środowiska. Nie mogą również poprzestać na uwzględnianiu jedynie interesów właścicieli, ale muszą wziąć pod uwagę całe jego otocznie, w tym przede wszystkim tych, którzy wpływają na bieżącą działalność przedsiębiorstwa, i tych, na których to przedsiębiorstwo oddziałuje (odbiorcy, przedsiębiorstwa konkurencyjne, organizacje ekologiczne itp.). 1. ROLA I PODZIAŁ INSTRUMENTÓW EKONOMICZNYCH Samo pojęcie instrument ekonomiczny jest bardzo szerokie, gdyż obejmuje środki finansowe pośrednio i bezpośrednio wpływające na ceny1. Podstawową właściwością instrumentów ekonomicznych jest to, że wymuszają odpowiednią reakcję zanieczyszczających środowisko przez sygnały pochodzące z rynku. Rozpatrując to teoretycznie, można stwierdzić, że są one swego rodzaju bodźcem, który stawia przedsiębiorstwa przed wyborem: zanieczyszczanie środowiska i uiszczanie w związku z tym odpowiednich opłat, albo zmniejszanie zanieczyszczenia na przykład w drodze inwestycji ochrony środowiska. W ciągu ostatnich lat można zaobserwować wzrost znaczenia instrumentów ekonomicznych. Towarzyszy temu jednak zmniejszające się zainteresowanie bezpośrednimi regulacjami prawnymi, które do tej pory były podstawą polityki ekologicznej. Wynika to w dużej mierze z cech instrumentów ekonomicznych. Są one, po pierwsze, elastyczniejsze, a po drugie łatwiejsze w zastosowaniu niż przepisy prawa, rzadko jednak działają jako ich substytuty2. Najlepszym wyjściem jest zatem stosowanie kombinacji instrumentów prawnych i ekonomicznych (jak jest w praktyce), a nowo powstałe instrumenty należy traktować raczej jako uzupełnienie już istniejących zarządzeń. Takie podejście do zagadnienia instrumentów stosowanych w polityce ekologicznej daje wiele wymiernych korzyści, między innymi pozwala zwiększyć środki na finansowanie zadań środowiskowych i stymulować innowacje techniczne. Potwierdza to 1 M. Prus: Instrumenty ekonomiczne stosowane w ochronie wód w krajach OECD. W: Ekonomika ochrony wód. Warszawa 1991, s. 325. 2 Ibidem, s. 362. Instrumenty ekonomiczne i ich wpływ na proekologiczne zachowanie... 41 fakt, że w latach dziewięćdziesiątych w krajach OECD liczba instrumentów ekonomicznych uległa podwojeniu. Ich struktura kształtuje się następująco3: – podatki od produktów – około 40%, – podatki i opłaty za emisję – około 35%, – systemy depozytowe – około 25%, – uprawnienia zbywalne i inne – około 5%. Narzędzia ekonomiczne stosowane w ochronie środowiska można klasyfikować na kilka sposobów. Najczęściej jednak można się spotkać z podziałem instrumentów ochrony środowiska dokonanym przez organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, która wyróżnia: a) opłaty – kwoty płacone za zanieczyszczenie środowiska; b) subwencje – różne formy pomocy finansowej w realizacji ustalonych zadań ochronnych, na przykład bezzwrotne dotacje, ulgi podatkowe, kredyty preferencyjne; c) systemy depozytowe – dopłaty do ceny produktów, które potencjalnie są szkodliwe dla środowiska; d) tworzenie rynków uprawnień – sztuczne tworzenie rynków, na których podmioty gospodarujące obracałyby pozwoleniami na bieżącą lub przyszłą emisję zanieczyszczeń lub użytkowanie danych zasobów; e) bodźce finansowe do egzekucji prawa – kary pieniężne za przekroczenie norm emisji i innych przepisów ekologicznych4. Liczba narzędzi polityki ekologicznej stale rośnie i ujednolica się sposób ich stosowania. Obecnie można wyróżnić następujące rodzaje tych instrumentów5: a) opłaty za gospodarcze korzystanie ze środowiska6 i wprowadzenie w nim zmian (w szczególności za pobór wód); 3 K. Górka: Analiza skuteczności działania instrumentów ekonomicznych ochrony środowiska w Polsce. Raport końcowy. Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 1999, s. 46. 4 M.A. Ramczyk: Instrumenty ekonomiczne procesu integracji polski z Unią Europejską w dziedzinie ochrony środowiska. W: Integracja Polski z Unią Europejską w dziedzinie ochrony środowiska – problemy, korzyści, zagrożenia. Wyd. Biblioteka, Łódź 2000. 5 6 II polityka ekologiczna państwa – projekt. Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2000. Aby opłaty te stanowiły rzeczywisty bodziec ekonomiczny do racjonalnego wykorzystywania zasobów, powinny pokrywać 60–80% kosztów społecznych. Konieczne jest zatem (z punktu widzenia teoretycznego), aby poziom opłat za gospodarcze korzystanie ze środowiska, w tym głównie za prawo przekazywania do środowiska zanieczyszczeń czy odpadów, był ściśle powiązany z poziomem środowiskowych niekorzyści zewnętrznych. 42 Ewa Mazur-Wierzbicka b) opłaty za zanieczyszczanie różnych komponentów środowiska (w tym za zanieczyszczenie niematerialne); c) opłaty za ilościową degradację środowiska (w tym za eksploatacje zasobów naturalnych); d) kary pieniężne jako szeroko rozumiany instrument wymuszania przestrzegania norm, nakazów i zakazów oraz innych form regulacji bezpośredniej; e) bezpośrednie i pośrednie formy publicznego subsydiowania przedsięwzięć w ochronie środowiska; f) opłaty produktowe i depozyty ekologiczne (i/lub mieszane); g) opłaty użytkowe za korzystanie z publicznych urządzeń technicznych ochrony środowiska; h) ekologiczny podatek od paliw i/lub podatek węglowy jako szczególna forma opłaty produktowej; i) obowiązkowe i dobrowolne ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej od szkód ekologicznych; j) zróżnicowane podatki (niekiedy traktowane jako rodzaj opłaty produktowej); k) zastawy ekologiczne; l) rynki zbywalnych uprawnień do emisji zanieczyszczeń i instrumenty pochodne do nich (na przykład „związki emitentów”). Niektóre z wymienionych instrumentów nie były jeszcze w pełni wykorzystywane w polskiej polityce ekologicznej (na przykład opłaty produktowe i depozyty). Naglącą sprawą jest wprowadzenie możliwości zbywania uprawnień do emisji zanieczyszczeń czy możliwości uwzględniania kosztów zewnętrznych w cenach surowców, produktów, energii itp.7 2. WPŁYW INSTRUMENTÓW EKONOMICZNYCH W SFERZE OCHRONY ŚRODOWISKA NA DZIAŁALNOŚĆ PRZEDSIĘBIORSTW Instrumenty ekonomiczne ochrony środowiska były stosowane w polskim systemie ochrony środowiska od początku lat osiemdziesiątych XX wieku. 7 B. Fiedor, A. Graczyk: Modyfikacja mechanizmów ekonomiczno-finansowych polityki ekologicznej państwa. Biblioteka „Ekonomia i Środowisko” nr 28. Wrocław 2001. Instrumenty ekonomiczne i ich wpływ na proekologiczne zachowanie... 43 Swoją podstawową rolę zaczęły jednak odgrywać od czasu urynkowienia gospodarki, czyli na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych. Główną cechą tych narzędzi jest ich pośrednie oddziaływanie na przedsiębiorstwa. Mają one wpływ przede wszystkim na ich wyniki finansowe, przez co stymulują je do podejmowania działań proekologicznych. Stosowanie instrumentów pośrednich opiera się przede wszystkim na tym, że8: a) wykorzystywanie instrumentów ekonomicznych w dziedzinie ochrony środowiska powinno doprowadzić do włączenia ekonomicznego rachunku działań związanych z ochroną środowiska w ogólne postępowanie optymalizacyjne przedsiębiorstw; b) podporządkowanie decyzji dotyczących zakresu działalności ochronnej rachunkowi mikroekonomicznemu powoduje zmniejszenie kosztów społecznych osiągania pożądanego stanu środowiska; c) stworzenie przymusu ekonomicznego w sferze ochrony środowiska jest równoznaczne z tym, że podmioty gospodarcze muszą ponosić ekonomiczne konsekwencje swojej działalności. Najistotniejszym zadaniem instrumentów ekonomicznych jest przeniesienie społecznych kosztów ochrony środowiska do rachunku kosztów jednostki gospodarczej i osób fizycznych. W zależności od tego, jaką funkcję mają pełnić dane instrumenty, ich działanie będzie bardziej lub mniej intensywne (skuteczne)9. Sam mechanizm działania może mieć charakter zachęcający, jako środek ekonomicznego premiowania, bądź regresyjny (jako przymus określonych poczynań). W kalkulacji nakładów i kosztów przedsiębiorstwu powinno się opłacać ponosić koszty na rzecz zmniejszenia uciążliwości zakładu dla otoczenia oraz racjonalnego zużywania surowców, wody i energii. Wymaga to jednak ciągłego badania oddziaływania określonych instrumentów, ich korygowania i doskonalenia. Dobór stosowanych instrumentów jest podyktowany, po pierwsze, problemami gospodarki, a po drugie, specyfiką problemów środowiskowych (na przykład zapobieganie emisji do środowiska substancji toksycznych nie może odbywać się poprzez opłaty i podatki, nawet gdy ich stawki są wysokie, lecz wymaga ścisłej kontroli i regulacji, czyli stosowania zakazów i nakazów). 8 9 B. Fiedor: Koncepcja ekologicznej gospodarki rynkowej. „Aura” 1991, nr 8. Oceniając instrumenty ekonomiczne, należy brać pod uwagę, że ich skuteczność ekologiczna będzie na ogół zależeć od zakresu, w jakim podmioty zanieczyszczające są w stanie na nie zareagować, czyli od funkcji bodźcowej tych instrumentów. 44 Ewa Mazur-Wierzbicka Narzędzia ekonomiczne ochronny środowiska powinny oznaczać się wysoką skutecznością działania, którą można ocenić w trzech aspektach10: a) skuteczności środowiskowej – instrumenty ekonomiczne są częścią polityki ekologicznej, której celem jest poprawa stanu środowiska, dlatego mogą być oceniane pod kątem poprawy stanu środowiska naturalnego; jeśli ich zastosowanie nie przynosi poprawy, trzeba je zmienić; b) efektywności ekonomicznej – wyraża się minimalizacją kosztów osiągania zamierzonych celów11 (dotyczy to niemal wszystkich instrumentów ekonomicznych ochrony środowiska); efektywność ekonomiczna będzie tym większa, im wyższe jest zróżnicowanie marginalnych kosztów redukcji zanieczyszczenia i/lub wyższa elastyczność popytu na produkty i substancje zanieczyszczające; c) efektywności administracyjnej – odgrywa szczególną rolę w ocenie narzędzi, których celem jest zbieranie funduszy. Podstawowym założeniem wprowadzania instrumentów ekonomicznych była opłacalność ochrony środowiska dla przedsiębiorstw, natomiast naruszanie wszelkich norm ekologicznych miały spowodować wysokie sankcje ekonomiczne, a w skrajnych przypadkach nawet upadłość tych firm, które nic nie robią dla zmniejszenia swojego negatywnego wpływu na środowisko. Praktyka pokazała jednak, że instrumenty ekonomiczne nie spełniły powierzonego im zadania, przedsiębiorstwa zaś podejmują działania proekologiczne pod wpływem istniejących wymogów administracyjno-prawnych. Wynika z tego, że instrumenty pośrednie odgrywają głównie rolę polegającą na gromadzeniu funduszów na ochronę środowiska i niezbyt motywują przedsiębiorstwa do podejmowania inwestycji proekologicznych. Zdaniem specjalistów natomiast, to właśnie opłaty i inne instrumenty ekonomiczne powinny wymuszać i stymulo- 10 L. Indeka, Z.M. Karaczun: Człowiek a środowisko przyrodnicze. Wyd. Bellona, Warszawa 1995, s. 57. 11 Podstawową przesłanką oceny skuteczności ekologicznej i efektywności ekonomicznej danego instrumentu jest możliwość przyporządkowania ujemnych ekologicznych efektów zewnętrznych ich sprawcom, czyli przekształcenia tych efektów w koszty wewnętrzne danego podmiotu generującego negatywne wpływy na środowisko przyrodnicze. Wówczas sprawca zanieczyszczeń będzie minimalizować ekologiczne koszty działalności w ramach mikroekonomicznego rachunku optymalizującego. Instrumenty ekonomiczne i ich wpływ na proekologiczne zachowanie... 45 wać przedsiębiorstwa do działalności proekologicznej12. Aby zminimalizować różnice między praktyką a teorią, dąży się do usprawniania instrumentów ekonomicznych, co może być odczuwane przez przedsiębiorstwa jako zwiększenie rygorów środowiskowych. Opłaty Najczęściej stosowanym instrumentem ekonomicznym są opłaty ekologiczne, które w całym systemie ekonomiczno-finansowym ochrony środowiska pełnią funkcję dystrybucyjną (dochodotwórczo-transferową), przede wszystkim są bowiem podstawowym źródłem finansowania funduszy ekologicznych, a ich udział jako czynnika motywującego do podejmowania przez przedsiębiorstwa działalności na rzecz ochrony środowiska zszedł na drugi plan13. Większość opłat jest ustalana w zależności od rodzaju i ilości zanieczyszczeń. Jednostkowe stawki opłat na kolejny rok są ustalane drogą rozporządzenia Rady Minis-trów i ogłaszane w Dzienniku Ustaw. Ekonomiczna i społeczna opłacalność przedsięwzięć w dziedzinie ochrony środowiska wymaga, aby opłaty pobierane za jego naruszenie były wyższe niż koszty ich likwidacji przez emitora: O > k + a, gdzie: O – opłaty roczne uiszczane przez emitora zanieczyszczeń, k – bieżące roczne koszty eksploatacji urządzeń oczyszczających, a – roczna kwota amortyzacji. Obecnie obowiązujące w Polsce opłaty za zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego lub wód należą do jednych z najwyższych na świecie. Ich tendencja wzrostowa może mieć niekorzystne skutki, ponieważ doprowadzi do zmniejszenia konkurencyjności polskich towarów na rynku międzynarodowym. Dla porównania, w krajach Unii Europejskiej większość opłat jest stosowanych 12 T. Żylicz: Wyzwania wobec polityki ochrony środowiska w Polsce. Biblioteka „Ekonomia i Środowisko” nr 17. Kraków 1995. 13 K. Górka: Bodźcowe i funduszowe funkcje opłat ekologicznych w Polsce. „Problemy Ekologii” 1997, nr 1. 46 Ewa Mazur-Wierzbicka w bardzo wąskim zakresie, ogranicza ich funkcję bodźcową. W polskim, bardzo rozbudowanym systemie opłat ekologicznych, powinny one spełniać kryterium powszechności, a co za tym idzie, sprawiedliwości dystrybucyjnej. Tak jednak nie jest, gdyż większość przede wszystkim małych przedsiębiorstw lub gospodarstw domowych, pomimo że również korzysta ze środowiska naturalnego (nierzadko oddziałuje na nie negatywnie), nie została objęta tym instrumentem. W takich przypadkach należałoby zastosować na szerszą skalę opłaty produktowe, które w przypadku podmiotów o niewielkim oddziaływaniu (na przykład gospodarstwa domowe) czy emisji rozproszonej mogą być substytutem opłat emisyjnych14. Opłaty produktowe i depozyty ekologiczne Przez pojęcie opłata produktowa rozumiemy obciążenia finansowe nakładane na produkty szkodliwe dla środowiska w fazie produkcji, konsumpcji i składowania, charakteryzujące się rozproszonym sposobem konsumpcji15. Do produktów szkodliwych dla środowiska zaliczamy natomiast te, które wykazują małą szkodliwość w fazie pojedynczego aktu zużycia, lecz powodują poważne zagrożenie dla środowiska jeżeli chodzi o zużycie jako całość. Opłaty produktowe zalicza się do grupy podatków o charakterze ekologicznym. Wynika to z nowego podejścia do tak zwanej ekonomii ekologicznej, gdzie na przykład opodatkowuje się ujemne efekty zewnętrzne, a nie jak było dotychczas – dobra16. Opłaty depozytowe są definiowane jako obciążenia finansowe nakładane (nawet na skalę jednostkową) na produkty będące szczególnym zagrożeniem dla środowiska w ich fazie poprodukcyjnej lub pokonsumpcyjnej. Są one zwracane wówczas, gdy dany produkt zostanie przekazany do recyklingu, neutralizacji bądź będzie podlegał właściwemu składowaniu poprodukcyjnemu lub 14 B. Fiedor, A. Graczyk: op.cit. 15 Szerzej problem ten opisano w M. Kudełko, W. Suwała: Analiza wpływu wprowadzenia w Polsce opłat produktowych i depozytów na koszty funkcjonowania podmiotów gospodarczych i gospodarstw domowych oraz poziom inflacji. Studia, Rozprawy, Monografie nr 69. Wyd. IGSMiE PAN, Kraków 1999. 16 P. Jeżewski: Związki ekonomii z ochroną środowiska – materiały pokonferencyjne. www.pesk.org.pl. Instrumenty ekonomiczne i ich wpływ na proekologiczne zachowanie... 47 pokonsumpcyjnemu, zgodnemu z wymaganiami środowiskowymi. Opłaty produktowe i depozytowe powinny umożliwić osiągnięcie następujących celów: a) ograniczyć wytwarzanie produktów uciążliwych dla środowiska w fazie wykonania i składowania, szczególnie tych, które mają przyjazne dla środowiska substytuty; b) ograniczyć strumień trafiających na wysypiska takich odpadów, które mogłyby być gospodarczo wykorzystane; c) skłonić konsumentów do zmiany preferencji na korzyść produktów bardziej „przyjaznych” środowisku; d) wyrobić nawyki segregowania odpadów i przekazywania posegregowanych odpadów odpowiednim odbiorcom; e) stworzyć źródła finansowania systemu zbiórki, utylizacji i recylkulacji odpadów17. Depozyty ekologiczne i opłaty produktowe są najbardziej rozpowszechnionymi i cenionymi, ze względu na swą efektywność instrumentami ekonomicznymi ochrony środowiska stosowanymi w krajach Unii Europejskiej i OECD. Jest to zatem ważny argument za stosowaniem ich również w Polsce. Są one klasycznym przykładem upowszechnienia zasady: „zanieczyszczający płaci”. Ważnym aspektem finansowym ich zastosowania jest natomiast możliwość dofinansowania systemu ograniczania, zbierania, recylkulacji, neutralizacji i odpowiedniego składowania odpadów z dochodów osiąganych z opłat depozytowych i produktowych. Wprowadzenie w Polsce proponowanych w ustawie18 instrumentów powinno przynieść więc wymierne korzyści ekologiczne i ekonomiczne. Korzyści ekologiczne można uzyskać w wyniku: a) stopniowego ograniczania zużycia produktów uciążliwych ekologicznie i stymulowanie do ich zastąpienia produktami ekologicznie czystszymi, w przyszłości dążenie do zmiany modelu konsumpcji; b) nałożenia obowiązku odzysku i recyklingu na przedsiębiorców wprowadzających na rynek krajowy w drodze sprzedaży lub importu produkty w opakowaniach i niektóre produkty uciążliwe dla środowiska; c) wspomagania tworzenia się rynku na zużyte produkty i surowce wtórne, które mogą się stać odpadami uciążliwymi dla środowiska. 17 18 Projekt II polityki... Ustawa o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz opłacie produktowej oraz opłacie depozytowej – projekt 2000. 48 Ewa Mazur-Wierzbicka Korzyści ekonomiczne można wygenerować głównie przez: a) stworzenie nowych miejsc pracy w całym systemie zbiórki i recyklingu odpadów w postaci opakowań i poużytkowych; b) stymulowanie przedsiębiorców do poszukiwania nowych rozwiązań, zmniejszających ich presję na środowisko, które będą efektywne pod względem kosztów; c) wprowadzenie nowych instrumentów ekonomicznych, wychodzących naprzeciw postulatom tak zwanej zielonej reformy podatkowej; d) dofinansowanie przedsięwzięć z zakresu ochrony środowiska ze środków pochodzących na przykład z opłat produktowych19. Za niepowodzenie polityki ekologicznej lat dziewięćdziesiątych XX wieku należy uznać nieupowszechnienie systemu depozytów ekologicznych na masowo zużywane dobra szczególnie uciążliwe dla środowiska w fazie pokonsumpcyjnej i/lub poprodukcyjnej. Cieszy natomiast fakt, że prace nad tym zostały już podjęte, co niewątpliwie przyczyni się do poprawy relacji przedsiębiorstwo-środowisko. Subwencje Subwencje są ważnym czynnikiem wspomagającym działalność proekologiczną w przedsiębiorstwie. Pozwalają na realizowanie różnego rodzaju inwestycji środowiskowych, dzięki którym zmniejszy się uciążliwość firmy dla środowiska. Do podstawowych rodzajów subwencjonowania działań ochronnych w Polsce należą: a) dotacje i pożyczki z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz z wojewódzkich i gminnych funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej na dofinansowanie przedsięwzięć o charakterze ochronnym; b) preferencyjne zasady kredytowania przedsięwzięć związanych z ochroną środowiska (Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Bank Ochrony Środowiska); 19 M. Sobiecki, J. Spyrka, M. Szczepka-Wojtyrowska: Propozycja wprowadzenia opłat produktowych do systemu zarządzania środowiskiem w Polsce. W: Nowe instrumenty w polityce ekologicznej. Wyd. I-Bis, Wrocław 2001. Instrumenty ekonomiczne i ich wpływ na proekologiczne zachowanie... 49 c) dotacje udzielane ze środków pochodzących z ekokonwersji polskiego zadłużenia; d) ulgi w podatku dochodowym z tytułu inwestycji w dziedzinie ochrony środowiska, w podatku od towarów i usług z tytułu wykorzystania odpadów i regeneracji wyrobów oraz w podatku rolnym; e) dotacje budżetowe20. Subwencjonowanie ochrony środowiska nie jest tak zwanym rygorem środowiskowym, lecz wręcz przeciwnie – przedsiębiorstwa same ubiegają się o przyznanie im takiej pomocy finansowej. Aby otrzymać kredyt bądź dotację, należy spełnić określone warunki stawiane przez jednostki przyznające dany rodzaj subwencji. Ich niespełnienie oznacza brak pomocy finansowej, co wymusza określone zachowania się przedsiębiorstwa, na przykład wstrzymanie inwestycji lub zamknięcie linii produkcyjnej. To, że określono pewne kryteria przyznawania subwencji, wynika ze zróżnicowanych możliwości ich udzielenia. Przedsiębiorstwa ubiegające się o przyznanie dotacji na przykład ze środków Ekofunduszu muszą się wykazać: – dobrą kondycją finansową, – innowacyjnością zaproponowanego przez firmę rozwiązania, – możliwością szybkiego zastosowania danego rozwiązania w gospodarce, – brakiem możliwości realizacji takiego przedsięwzięcia bez otrzymania pomocy finansowej z zewnątrz, – znacznym zaangażowaniem środków własnych przedsiębiorstwa w realizację danego przedsięwzięcia. Gdy przedsiębiorstwo spełnia te wymagania, może liczyć na dofinansowanie 20%, a w szczególnych sytuacjach nawet 30% kosztów całego projektu. Pożyczki udzielane przedsiębiorstwom charakteryzują się niską stopą oprocentowania, długim okresem karencji i spłaty długu. Nie bez znaczenia dla przedsiębiorstwa jest również możliwość umorzenia jego części wówczas, gdy firma zrealizuje przedsięwzięcie w terminie i przyniesie ono zakładane efekty. Pozostałe narzędzia w postaci ulg z tytułu działalności proekologicznej przedsiębiorstw i dotacje budżetowe z każdym rokiem są ograniczane. Główny 20 Zob. K. Górka: Bodźcowe i funduszowe... 50 Ewa Mazur-Wierzbicka ciężar subwencjonowania inwestycji proekologicznych spoczywa więc na funduszach ochrony środowiska21. Rynek praw emisji Rynki praw emisji są swego rodzaju przedsięwzięciami handlowymi. Głównym dobrem na tych rynkach są pozwolenia na bieżącą lub przyszłą emisję zanieczyszczeń czy wytwarzanie odpadów. Handel pozwoleniami emisji jest alternatywą dla istniejącej od dawna opłaty za zanieczyszczenia22. Efektywne funkcjonowanie rynku zbywalnych praw emisji jest w dużej mierze uzależnione od stworzenia instytucji niezbędnych na tym rynku i odpowiedniego nadzoru państwa nad nimi. Jest to związane ze specyfiką samego instrumentu, powstawaniem tak zwanych kosztów transakcyjnych, do których należy zaliczyć koszty negocjowania i kontroli wykonywania umów funkcjonowania giełd zanieczyszczeń. Stosowanie tego instrumentu powinno być całkowicie dobrowolne. To przedsiębiorstwo decyduje, czy chce pozostać w „starym systemie” i uiszczać opłaty za emisję zanieczyszczeń, czy być uczestnikiem rynku zbywalnych praw emisji. Uczestnictwo w rynku ma jednak sens wówczas, gdy opłaty nie pełnią funkcji bodźcowej w przedsiębiorstwie, nie są więc czynnikiem decydującym o poziomie emisji i/ lub działalności ochronnej. Stosowane instrumenty ekonomiczne dają wiele wymiernych korzyści zarówno samemu przedsiębiorstwu jak i jego otoczeniu. Postrzeganie ich skuteczności przez polskie przedsiębiorstwa przedstawiono w tabeli 1. Widać wyraźnie, że polskie przedsiębiorstwa akceptują zarówno opłaty, jak i kary ekologiczne, choć prawie połowa spośród badanych uważa, iż instrumenty te są dotkliwe dla gospodarki finansowej przedsiębiorstw. Opłaty i kary ekologiczne są również istotnym bodźcem do podejmowania przez przedsiębiorstwo przedsięwzięć ochronnych, co skutkuje pozytywnymi efektami nie tylko dla samego przedsiębiorstwa, ale także dla jego otoczenia. Dzięki instrumentom ekonomicznym przedsiębiorstwo staje się bardziej elastyczne; poszukuje nowych rozwiązań produkcji przez na przykład wprowadzanie innowacji produkcyjnych i technologicznych, modernizację technologii wytwarzania, zmianę struktury produkcji w ramach już istniejących mocy produkcyjnych, zyskuje przewagę konkurencyjną, zdobywa nowych konsumentów 21 Zob. A. Młodożeniec: Inwestycje w ochronie środowiska. „Ekopartner” 1997, nr 5. 22 B. Poskrobko: Zarządzanie środowiskiem. PWE, Warszawa 1998. 51 Instrumenty ekonomiczne i ich wpływ na proekologiczne zachowanie... (coraz częściej mamy już do czynienia z tak zwanymi ekokonsumentami), podejmuje najkorzystniejsze działania, które przyczynią się do poprawy środowiska, lub instaluje różnego rodzaju urządzenia oczyszczające. W skali makroekonomicznej widoczny jest wzrost efektywności gospodarowania środowiskiem, wzrasta udział nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska w przedsiębiorstwach i gminach, pojawia się możliwość zmniejszenia zaangażowania budżetu państwa w inwestycje ochronne. Instrumenty ekonomiczne będą dawały takie efekty jedynie wówczas, gdy wraz z nimi zostaną zastosowane narzędzia prawno-administracyjne. Tabela 1 Postrzeganie instrumentów ekonomicznych przez polskie przedsiębiorstwa Wyszczególnienie Akceptacja stosowania opłat ekologicznych Akceptacja stosowania kar ekologicznych Opłaty ekologiczne są dotkliwe dla gospodarki finansowej przedsiębiorstwa Kary ekologiczne są dotkliwe dla gospodarki finansowej przedsiębiorstwa Opłaty ekologiczne są bodźcem do podejmowania przedsięwzięć ochronnych Kary ekologiczne są bodźcem do podejmowania przedsięwzięć ochronnych Opłaty ekologiczne można łatwo przerzucać w ceny Kary ekologiczne można łatwo przerzucać w ceny Stosowane opłaty ekologiczne skłaniają do zmiany asortymentu Opłaty i kary ekologiczne są czynnikiem wyznaczającym rozmiary sprzedaży Przedsięwzięcia ochronne zmieniają popyt na produkowane dobra i usługi Tak (%) 86,7 71,7 43,3 46,7 66,7 71,7 31,7 13,3 18,3 16,7 21,7 Nie (%) 13,3 28,3 56,7 53,3 33,3 28,3 68,3 86,7 81,7 83,3 78,3 Źródło: opracowanie własne na podstawie K. Górka: Analiza skuteczności..., s. 162. ZAKOŃCZENIE Podstawowym zadaniem instrumentów polityki ekologicznej jest ograniczenie uciążliwości gospodarki dla środowiska. W trosce o stan środowiska naturalnego ciągle prowadzone są prace nad modyfikacją już używanych instrumentów i wdrożeniem nowych instrumentów regulacji pośredniej, do których zalicza się przede wszystkim tak zwane ekonomiczno-rynkowe instrumenty regulacji pośredniej. Widoczna jest pewna prawidłowość, która ukazuje ewolucję instrumentów, od rozwiązań jeszcze najpowszechniej stosowanych, 52 Ewa Mazur-Wierzbicka czyli nakazowo-kontrolnych, ukierunkowanych na ochronę poszczególnych komponentów środowiska naturalnego, do bardziej kompleksowych, które zaczynają dobrowolnie wykorzystywać poszczególni użytkownicy środowiska naturalnego. Liczba narzędzi polityki ekologicznej stale rośnie, a sposób ich stosowania się ujednolica. Główną cechą tych narzędzi jest ich pośrednie oddziaływanie na przedsiębiorstwa. Mają one wpływ przede wszystkim na ich wyniki finansowe, przez co stymulują je do podejmowania działań proekologicznych. Zachowanie się podmiotów gospodarczych w środowisku jest coraz powszechniej traktowane jako kryterium ich nowoczesności i potencjalne źródło budowania przewagi konkurencyjnej na rynku. Przedsiębiorstwa nie mogą zatem ignorować zagadnień związanych z ochroną środowiska i uwzględniać jedynie interesy właścicieli, ale muszą wziąć pod uwagę całe jego otocznie, czyli tych, którzy wpływają na bieżącą działalność przedsiębiorstwa, i tych, na których oddziałuje to przedsiębiorstwo. OEKONOMISCHE INSTRUMENTE UND IHR EINFLUSS AUF OEKOLOGISCHES BEWUSSTSEIN IM UNTERNEHMEN Zusammenfassung In diesem Artikel wurden oekonomische Instrumente, die zur Gestaltung der Umweltschutzpolitik dienen, systematisiert. Sie wurden auch kurz charakterisiert. Es wurde auch beschrieben, welche Rolle oekonomische Instrumente in der Wirtschaft spielen. Es wurde dargestellt, auf welche Weise oekonomische Instrumente das Unternehmen beeinflussen koennen. Übersetzt von Ewa Mazur-Wierzbicka
