Czesława Betlejewska, Wojciech Bonisławski O

Konferencje, sympozja, biennale
Czesława Betlejewska, Wojciech Bonisławski
O POTRZEBIE ROZBUDOWY MUZEUM NARODOWEGO
W GDAŃSKU
W ŚWIETLE KONFERENCJI
„MUZEUM W PRZESTRZENI MIASTA. WYZWANIA
WSPÓŁCZESNOŚCI”
Tocząca się od lat dyskusja nad muzeum sztuki i jego
rolą we współczesnym świecie, nad kierunkami zmian,
a nawet nad sensem istnienia tego typu muzeów, nie
odebrała mimo wszystko tym instytucjom niesprecyzowanego do końca, ale jednak do pewnego stopnia
uprzywilejowanego miejsca w kulturze współczesnej.
Świadczy o tym niezwykły rozwój architektury muzealnej, który obserwujemy w ostatnich latach na całym
świecie. Polskie muzealnictwo, w większości rozwijające swą działalność w zabytkowych budynkach, adaptowanych do tych funkcji, czeka jeszcze ciągle na swoją
szansę modernizacji i rozbudowy infrastruktury, odpowiadającej standardom nowego tysiąclecia i potrzebom
współczesnego odbiorcy. W tym kontekście znaczącymi
wydarzeniami były trzy konferencje dotyczące planów
budowy nowych budynków muzealnych (Warszawa,
Katowice, Gdańsk). Zadaniem konferencji gdańskiej,
o znamiennym tytule „Muzeum w przestrzeni miasta.
Wyzwania współczesności”, która odbyła się 5 kwietnia
2005 r., było z jednej strony przedstawienie konieczności rewaloryzacji dzielnicy Stare Przedmieście,
w obrębie której znajduje się główna siedziba Muzeum
Narodowego, z drugiej próba sprecyzowania potrzeb
tej instytucji jako depozytariusza dziedzictwa kulturowego i szans na jej rozwój. Referaty wygłoszone na
konferencji odnosiły się zatem do kilku aspektów tego
zagadnienia. Referat wprowadzający omawiał historię
i rozwój urbanistyczny Starego Przedmieścia, kładąc
nacisk na edukacyjną funkcję dzielnicy w przeszłości, oraz przedstawiał złożoność problemów, z jakimi
boryka się Muzeum Narodowe w zakresie infrastruktury, użytkując wyłącznie budowle zabytkowe1. Sygna-
1. Plan miasta Gdańska z 1382 r., rekonstrukcja A. Bertlinga, ciemnym kolorem zaznaczone Stare Przedmieście
2. Widok kościoła św. Trójcy i zachodniego skrzydła klasztoru, stan
z ok. 1850 r.
1. Plan of the town of Gdańsk in 1382, reconstruction: A. Bertling,
the dark colour marks the Old Suburb
2. View of the church of the Holy Trinity and the western wing of
the monastery, state in about 1850
MUZEALNICTWO
189
Konferencje, sympozja, biennale
przebudowy i adaptacji klasztoru
franciszkańskiego3.
Omawiając cele konferencji,
należy pokrótce przedstawić stan
obecny Muzeum Narodowego
w Gdańsku oraz ideowe założenia rozwoju tej instytucji, wypracowane w dyskusjach środowiskowych. Niemal każde muzeum
o dłuższej tradycji historycznej staje w pewnym momencie
przed koniecznością dokonania
obrachunku swoich osiągnięć,
rozeznania warunków swej egzystencji oraz przed próbą sformułowania odpowiedzi na pytania,
jakim wyzwaniom współczesno3. Widok współczesny klasztoru – siedziby Muzeum Narodowego w Gdańsku z ekspozycją
ści nie jest w stanie sprostać i z
sztuki dawnej
jakich przyczyn. Tradycja związa3. Present-day view of the monastery – seat of the National Museum in Gdańsk featuring an ła muzeum ze Starym Przedmieexposition of old art
ściem w Gdańsku, a powojenna
odbudowa i rozbudowa miasta
lizowano w nim również potrzeby dokonania zmian przypisała je do budynków zabytkowych, narzucając
funkcjonalno–przestrzennych i rozbudowy muzeum wynikające z tego ograniczenia funkcjonalne i przena parceli położonej po wschodniej stronie klasztoru strzenne. W 1948 r. w klasztorze franciszkańskim,
franciszkańskiego, który stanowi główną jego siedzi- w budynku zaadaptowanym do celów muzealnych już
bę przeznaczoną do ekspozycji sztuki dawnej. Referat w 1872 r., otworzono pierwsze ekspozycje, na które
Andrzeja Rottermunda zilustrował osiągnięcia archi- złożyły się zbiory odzyskiwane z wojennej zawierutektoniczne w muzealnictwie światowym, wprowadza- chy. Sankcjonując w powojennej odbudowie klasztojąc jednocześnie słuchaczy w związane z tym skompli- ru XIX-wieczną koncepcję konserwatorską, utrwalono
kowane zagadnienia organizacji przestrzeni miejskiej2. w dyspozycji przestrzennej idee muzeum jako świątyni
W kolejnych referatach zaprezentowane zostały propo- sztuki, w której celem zwiedzających jest niczym niezazycje zmian programowo–przestrzennych na tle historii kłócona kontemplacja. Ten wizerunek muzeum odzie-
190
4. Widok wschodniego skrzydła klasztoru z propozycją lekkiej
dobudowy – aut. J. Gzowski, Z. Maciakowska
5. Propozycja zamknięcia wirydarza klasztornego dachem – aut.
J. Gzowski, Z. Maciakowska
4. View of the eastern wing of the monastery with proposed slight
additions – authors: J. Gzowski, Z. Maciakowska
5. Suggestion of closing the cloister garden with a roof – authors:
J. Gzowski, Z. Maciakowska
MUZEALNICTWO
Konferencje, sympozja, biennale
dziczony z przeszłości będącej efektem elitarnego cha- nych projektów wystawienniczych. Nie da się bowiem
rakteru pierwszych kolekcji, w przypadku gdańskiego zaprzeczyć, że na przestrzeni dziejów kościoły stały
muzeum wzmocniony został przez historyczną i archi- się nie tylko domami Boga i człowieka, ale także, jak
tektoniczną wartość klasztoru związanego z zespołem to określił Tadeusz Chrzanowski – schronieniem muz
kościoła św. Trójcy i kaplicy św. Anny. Z tego względu służebniczek, a często na naszych oczach przekształograniczone zostały wszystkie funkcje instytucji, któ- ciły się w muzea4. Prezbiterium kościoła, wydzielone
re nie miały bezpośredniego związku z wystawienni- od naw gotyckim lektorium, może pełnić funkcje sali
czym charakterem. Szansą rozwoju gdańskiego, a w wystawienniczej i koncertowej, nie naruszając funkcji
przeważającej mierze całego polskiego muzealnictwa, sakralnych. Zabytkowy kompleks muzealny i kościelw XX w. była niemal wyłącznie odbudowa lub adapta- ny, w którym nawarstwiające się przez wieki zapisy
cja obiektów zabytkowych. Z tej szansy skorzystało historii i sztuki stworzyły niejako spontaniczną jedrównież Muzeum Narodowe, adaptując w tym cza- ność, winien być postrzegany jako dzieło całościowe
sie Pałac Opatów dla Oddziału Sztuki Współczesnej otwarte5. Otwarte w znaczeniu dosłownym i przenoi Spichrz Opacki w Oliwie dla Oddziału Etnografii. śnym – na nauczanie, radowanie i wzruszanie. SzaW procesie adaptacji tych budynków z góry wyklu- nując historyczny związek architektoniczny zespołu,
czono możliwość rozwiązania wielu problemów, jakie otwieramy drogę do realizacji wspólnego programu
stają dziś przed nowoczesnym muzealnictwem. W żad- konserwatorskiego, którym w równym jak my stopniu
nym z użytkowanych budynków muzeum nie posiada zainteresowane są władze zakonu oo. franciszkanów.
sklepu muzealnego, miejsc wypoczynku dla zwiedza- Planowana modernizacja funkcjonalno–przestrzenna
jących, kawiarni, punktów informacji, warunków do budynku klasztoru ma ograniczony zasięg i do pewneprowadzenia działalności edukacyjnej, wind i rozwią- go stopnia tymczasowy. Niektóre funkcje (kawiarnia)
zań komunikacyjnych dla osób niepełnosprawnych. zostaną wyeliminowane z wnętrza w momencie, gdy
Pewną przeszkodą w rozstrzygnięciu tych problemów zrealizowana zostanie rozbudowa muzeum. Natomiast
były zapewne uwarunkowania konserwatorskie, ale dzięki lekkiej konstrukcji, którą projektanci proponują
w znaczącym stopniu był to również rezultat utrwalo- dostawić do wschodniego skrzydła klasztoru, uzyskanego systemu funkcjonowania muzeum. W tej sytu- my możliwość wprowadzenia do tej przestrzeni funkacji zaistniała konieczność odpowiedzi na pytanie, do cji związanych z obsługą zwiedzających. Rozważana
jakiego stopnia wizerunek instytucji odpowiada poję- jest również sprawa przykrycia wirydarza klasztornego
ciu – muzeum przyjazne dla zwiedzających. Niestety, lekką konstrukcją z dachem. Ten, do pewnego stopnia
odpowiedź na to pytanie nie może być zadowalająca. kontrowersyjny zabieg, mógłby w przyszłości uczynić
Zatem, biorąc pod uwagę zmiany, jakie dokonały się z wirydarza wielofunkcyjną salę recepcyjno–wystaw funkcjonowaniu muzeów, podjęcie prac koncepcyj- wienniczą, wykorzystywaną na wernisaże wystaw, konnych nad rewitalizacją budynków muzealnych stało się certy i różne w formie projekty kulturalne.
sprawą pilną.
Pomnikowy charakter klasztornej architektury nakazuje utrzymać
utrwalony tradycją wizerunek tego
obiektu jako świątyni sztuki, zwłaszcza w kontekście związanego z nim
zabytkowego kościoła św. Trójcy.
Sprawą niezmiernej wagi jest zatem
nie tylko właściwe rozumienie tego
kontekstu, ale także rekonstrukcja
przerwanej ciągłości funkcjonalnej
oraz zbudowanie intelektualnego
i uczuciowego związku między obydwoma zabytkami. Z tej przyczyny
planowane jest dosłowne i treściowe otwarcie krużganków na sacrum
i powiązanie ich również w sen- 6. Widok bryły nowego budynku, koncepcja wstępna – aut. M. Kozikowski
sie ekspozycyjnym z prezbiterium
kościoła na czas realizacji wspól- 6. View of the new solid of the building, initial conception – author: M. Kozikowski
MUZEALNICTWO
191
Konferencje, sympozja, biennale
Powrót do historycznego wejścia do budynku klasztoru przez tzw. Starą Furtę jest konsekwentnym zwróceniem budynku i organizacji ruchu zwiedzających
w kierunku planowej rozbudowy muzeum.
Wielowiekowa tradycja historyczna i kulturalna Starego Przedmieścia jako gdańskiego ośrodka naukowego, którą to rangę zawdzięcza ono działającemu tutaj
od 1643 r. Gimnazjum Akademickiemu, a obecnie
fakultetom uniwersyteckim i Akademii Sztuk Pięknych,
predestynują tę dzielnicę miasta do rozbudowy funkcji
muzealnych. Logiczną konsekwencją tego przekonania
są zatem architektoniczne założenia opracowane dla
rozbudowy funkcji muzealnej na działce położonej po
wschodniej stronie klasztoru, wykorzystywanej dotąd
jako tymczasowy parking. Projektowany budynek przewidziany jest jako miejsce ekspozycji sztuki współczesnej. Planuje się w nim ponadto umieszczenie rozbudowanych funkcji związanych z obsługą zwiedzających
(restauracje, kawiarnie, informacja turystyczna, sklep
muzealny, ośrodek edukacyjny) oraz nowoczesnych
magazynów, pomyślanych jako magazyny studialne.
Rozbudowa Muzeum Narodowego zamierzona jest
również jako kreacja nowej przestrzeni społecznej,
w zaniedbanej dzielnicy, która od 1945 r. jest siedzibą
wojewódzkich władz samorządowych i państwowych.
Na osi wirydarza klasztornego z zachodu na wschód,
w kierunku nowego budynku i jego dziedzińca, oraz
na osi z południa ku północy, w kierunku prezbiterium kościoła p.w. św. Trójcy, na części wyłączonej
z ruchu kołowego ulicy, powstanie naszym zdaniem
Nowa Gdańska Agora, stanowiąca przestrzeń publiczną o najwyższej randze artystycznej i społecznej, stanowiąca przejście od sfery życia codziennego do sfery
sztuki. Opracowane studium architektoniczne należy
traktować jako punkt wyjściowy do dyskusji i rozważań, które mogą się przyczynić do opracowania założeń
przestrzennych, funkcjonalnych i konserwatorskich
stanowiących podstawę do rozpisania konkursu architektonicznego. Nadal poszukujemy bowiem odpowiedzi na pytanie, jaki ma być ten nowy budynek muzealny. Czy powinien być symbolicznym znakiem i rzeźbą
w przestrzeni miasta, szanującą zabytkowy kontekst,
czy przeciwnie, należy planować go jako minimalistyczną strukturę przestrzenną podporządkowaną każdej manifestacji artystycznej we wnętrzu?
Rozbudowa Muzeum Narodowego w Gdańsku winna być również widziana jako szansa dla rozwoju życia
kulturalnego i gospodarczego miasta. Stare Przedmieście zostało w latach 70. XX w. odcięte od Głównego
Miasta trasą szybkiego ruchu i estakadą. Ten komunikacyjny zabieg spowodował brak powiązania przestrzeni miasta z historyczną dzielnicą, pogłębiając
dezintegrację oraz cywilizacyjne zaniedbanie Starego
Przedmieścia, sprowadzonego do peryferyjnego charakteru. Rozbudowa muzeum winna zatem wymusić
rewaloryzację dzielnicy, stając się poniekąd motorem
kulturalnym i gospodarczym. Nowoczesne muzeum
przyczyni się do ożywienia dzielnicy, poprawy wize-
7. Widok pierzei przylegającej do ul. Rzeźnickiej, naprzeciw wschodniego skrzydła klasztoru, wizualizacja nocna – aut. M. Kozikowski
7. View of a row of houses adjoining Rzeznicka Street, opposite the eastern wing of the monastery, nighttime visualisation – author:
M. Kozikowski
192
MUZEALNICTWO
Konferencje, sympozja, biennale
8. Widok dziedzińca w kierunku zachodnim, koncepcja wstępna
– aut. M. Kozikowski
8. View of the courtyard towards the west, initial conception –
author: M. Kozikowski
(Wszystkie fot. z archiwum
Muzeum Narodowego w Gdańsku)
runku ośrodków władzy i jakości życia mieszkańców,
dobra architektura bowiem ma moc przyciągania
i podnosi standardy otoczenia. Nowoczesne muzeum
winno stać się również ośrodkiem życia miejskiego,
przenosząc po części ruch turystyczny z Głównego
Miasta do Starego Przedmieścia, które może stać się
w przyszłości modną dzielnicą, szczególnie dla ludzi
młodych, studiujących w budynkach uniwersyteckich
przy ul. Kładki, oraz związanych z pracownią rzeźby
ASP, działającej w pobliskiej Bramie Nizinnej. Zakłada
się bowiem, że muzeum wpisze się w ogólnoświatową
tendencję wychodzenia z projektami wystawienniczymi na zewnątrz i nawiąże kontakt z lokalną społecznością. Tej koncepcji ma służyć idea Gdańskiej Agory,
tworzona w przestrzeni dziedzińca nowego budynku
muzealnego, generująca aktywność społeczną wokół
różnych projektów artystycznych, oraz działające
w pobliżu restauracje i sklepy, dostępne do późnych
godzin wieczornych.
Przeniesienie ośrodka sztuki współczesnej z Pałacu
Opatów do centrum Gdańska przywróci możliwość
odtworzenia rezydencjonalnego charakteru pałacu,
z wnętrzami wyposażonymi w meble i obiekty z XVIII w.,
i związania budynku z założeniem parkowo–ogrodowym.
Muzeum Narodowe w Gdańsku ma świadomość, że
realizacja tych koncepcji wymaga czasu i współdziałania wielu środowisk intelektualnych i artystycznych,
których opinie i uwagi mogą doprowadzić do optymalnych rozwiązań. Z tego względu, planując za kilka
miesięcy organizację kolejnej konferencji poświęconej
architekturze i przestrzeni wystawienniczej nowego
budynku muzealnego, zapraszamy do dyskusji środowiska muzealne, architektoniczne i artystyczne.
Przypisy
1
C. Betlejewska, W. Bonisławski, O potrzebie twórczej
recepcji tradycji Starego Przedmieścia w planowaniu przyszłości
Muzeum Narodowego w Gdańsku.
2 A. Rottermund, Współczesna architektura muzealna
– problemy gwałtownego rozwoju.
3 T. Piaskowski, Szkic do dziejów przebudowy i adaptacji
średniowiecznego klasztoru franciszkańskiego w Gdańsku na
siedzibę Muzeum Miejskiego; J. Gzowski, Z. Maciakowska,
Założenia programowo–przestrzenne dostosowania budynku
Muzeum Narodowego do potrzeb wzmożonego ruchu turystycznego.
4 T. Chrzanowski, Kościół jako muzeum i muzeum w kościele [w:] „Rocznik Historii Sztuki” t. XVI, 1986, s. 286.
5 Ibidem.
Czesława Betlejewska, Wojciech Bonisławski
On the Need to Expand the National Museum in Gdańsk in the Light of the Conference on
”The Museum in Urban Space. Contemporary Challenges”
The intention of the titular conference held in Gdańsk on 5
April 2005 was an attempt to render more precise the needs of
the museum envisaged as a depository of cultural heritage as
well as the chances for its development. The opening paper discussed the history and town-planning growth of the Old Suburb
in Gdańsk, with emphasis on the educational function fulfilled
MUZEALNICTWO
193
Konferencje, sympozja, biennale
it in the past; the authors also considered the complex problems
tackled by the museum as regards its infrastructure and location
in exclusively historical buildings. The following paper illustrated architectural accomplishments of museums on a global
scale, and examined the ensuing complicated organisation of
urban space. Successive papers considered proposals of programme-spatial transformations against the background of the
history of redesigning and adapting the Franciscan monastery
for the purposes of a museum. The postwar reconstruction and
expansion of the National Museum in Gdańsk ascribed such
functions to historical edifices, thus imposing certain functional
and spatial limitations. The monumental character of monastic
Gothic architecture compels to retain the traditional image of
this object as a “temple of art”, additionally underlined by its
context within the church of the Holy Trinity. Consequently, the
planned functional-spatial modernisation of the monastery has
a restrained and, to a certain extent, provisional range. Some of
the functions (e.g. a café) will be removed from the interior the
moment the expansion of the museum is realised. On the other
hand, a light construction which the designers propose to add to
the eastern wing of the monastery, will make it possible to intro-
194
MUZEALNICTWO
duce functions relating to the visitors. Another project takes into
consideration covering the cloister garden by means of a light
construction with a roof. A proposed edifice on a lot adjoining
the museum is foreseen as a modern art centre and the site of a
restaurant, a café, a tourist information centre, a museum shop,
an educational centre, and modern storerooms. The expansion
of the National Museum, which will provide opportunities for
the neglected district, is conceived also a creation of new social
space. A New Gdańsk Agora will be established along the axis
of the cloister garden, towards the new building and its courtyard, as well as along an axis leading towards the presbytery of
the Holy Trinity church in a part of the street cleared of traffic.
The Agora will constitute public space endowed with supreme
artistic and social rank, and will offer a transition from daily life
to the realm of art. The presented architectural study should,
however, be treated as a point of departure for discussions and
reflections bringing the reader closer to programme premises
devised with an architectural competition for the expansion of
the National Museum in Gdańsk in mind.