Lębork i okolice 1285-1945

LĘBORK i okolice
Artur $. Dubiel
LĘBORK 1285 :.-1945 -1985
i okolice
KRAJOWA AGENCJA WYDAWNICZA
Redaktor
ANNA PAWLIKOWSKA
Redaktor techniczny
ELżBIETA POTURAJ
Korekta
JADWIGA POPRAWSKA
Zdjęcia barwne
,
W. TERMANOWSKI, J. TYMINSKI
Zdjęcia czarno-białe.
.
Z. I(UMEK, W. NIEZVWINSKI, J. DAWIDOWltZ
Mapa
ADAM PAWLIKOWSKI
Na okładce:
Ratusz w Lęborku
Spichlerz z XIV w. oraz Park Miejski w
KRAJOWA AGENCJA WYDAWNICZA
RSW "PRASA-KSIĄżKA-RUCH"
SZCZECIN-KOSZALIN 1985
VI/a4 Wydanie I
Nakład 15 tys. + 250 egz.
Ark. wyd.4,5 Ark. druk.3,O
Cena
zł
55,-
Druk: Prasowe Zakłady G raliczne w Koszalinie
Zam. 0-547 C-12
Lęborku
WSTĘP
Lębork, drugie co do wielkości miasto w województwie słlip­
skim, jest położony na Równinie Słupskiej, przy trasie drogowej
Szczecin - Gdańsk, w odległości 51 km od Słupska i 84 km
od Gdańska.
Lokalizacja tego miasta jest bardzo malownicza, dużo uroku
dodaje mu rzeka Łeba, która plynie w szerokiej dolinie i okoli­
czne, lesiste pagórki morenowe.
W okolicach miasta jest wiele miejscowości letniskowych ze
wspanialym krajobrazem, czystym powietrzem i niezwykle cieka­
wą historią·
Celem tej pracy jest pragnienie zapoznania czytelnika z pię­
knem ziemi lęborskiej zwanejrównież "Błękitną Krainą", urokiem
jej łąk i lasów, wydm i jezior, słońca i morza. Pejzaże tej ziemi
utkwią w pamięci każdemu, kto je raz zobaczył.
Po pierwszej wojnie światowej ziemia lęborska nie wróciła do
Polski. Pozostawienie tego obszaru w obrębie Niemiec było wy­
nikiem polityki państw zachodnich, zwłaszcza Anglii. Dopiero
ostatnia wojna przyniosła tym terenom wyzwolenie.
W walkach o ten region braly udział wojska Armii Czerwonej
i Ludowego Wojska Polskiego, które wkroczyły na teren Pomo­
rza Zachodniego w końcu stycznia 1945 rOku, by po przełamaniu
umocnienia niemieckiego tzw. "wału pomorskiego" wyzwolić Lę­
bork i okolice.
.
Zbliża się czterdziesta rocznica wyzwolenia Polski, jak również
ta sama rocznica powrotu Lęborka i regionu do Macierzy. 'VI.
dniu 10 marca 1985 roku miasto będzie uroczyście obchodzić
ten jubileusz, który zbiega się z hipotetycznym siedemsetleciem
lęborskiego grodu.
Lębork, dawna osada słowiańska Lewino, należąca do książąt
Pomorza Gdańskiego, w drugiej połowie XIII w. została podnie­
siona przez księcia MŚCiwoja II do rangi grodu obronnego.
Popularyzowanie wiedzy o bogatej słowiańskiej i polskiej prze­
szłości Lęborka i okolic, które pozostawaly długo poza Macierzą
stanowi ważną część edukacji narodowej, a-jednocześnie jest
sposobem utrwalania w świadomośći społecznej, że powrót tu
w marcu 1945 r., był powrotem na własną ziemię, z której za­
staliśmy przemocą wyparci przez obcy żywioł.
Autor
Lębork, grudzień
1983 r.
3
WARUNKI NATURALNE
Ziemia lęborska-"Błękitna Kraina" pod względem geograficz­
nym jest częścią Wybrzeża Słowińskiego i Pobrzeża Kaszub­
skiego, wchodzącego w skład Nizinnego Pobrzeża Pomorskiego
rozciągającego się wzdłuż wybrzeża Bałtyku.
Północną granicę tego obszaru tworzy linia brzegowa Bałtyku,
natomiast na południu obejmuje północną część Pojezierza
Bytowskiego oraz równoleżnikowy i południkowy odcinek prado- .
liny Łeby z Wysoczyzną lęborską.
Północna część ziemi lęborskiej wyodrębnia się jako geOlo­
giczna jednostka regionalna zwana wyniesieniem Łeby. Należy
ona do tarczy bałtyckiej będącej jedną z najstarszych jednostek
strukturalnych kontynentu europejskiego. Prekambryjskie podło­
że krystaliczne podnosi się tu wyraźnie i sięga bliżej powierzchni
ziemi, to jest 2 500 m pod poziomem morza.
W kolejnych erach geologicznych kilkakrotnie ziemię tę zale­
wały wody morskie, dając osady wapieni z jury i kredy, czy też
piaskowce i łupki z trzeciorzędu. Ustępujące morze w okresie
permu pozostawiło 'pokłady soli kamiennej i potasowej, które·
zostały odkryte na głębokości 600-700 m od Zatoki Puckiej
aż do Łeby.
W młodszym trzeciorzędzie były tu rozległe bagna i jeziora
porośnięte roślinnością. Z tego okresu spotyka się w różnych
odkrywkach warstewki węgla brunatnego z epoki miocenu.
Wcześniej, w epoce eocenu rosły tu lasy iglaste. Ze skamieniałej
żywicy drzew tamtej epoki fale morskie wyrzucają bursztyn. Zda­
rzały się przypadki, że pracownicy lęborskich cegielni znajdowali
pod eksploatowanymi iłami pokaźne Okazy bursztynu.
Rejon ten ze względu na swą budowę geologiczną jest niezbyt
bogaty w surowce mineralne. Występujące miejscami żwiry nie
tworzą zasobów, które umożliwiłyby podjęcie eksploatacji na
większą skalę. Najnowsze badania wykazały, że w niektórych
punktach pasa nadmorskiego, zwłaszcza w rejonie Łeby wystę­
pują pokłady ropy naftowej, gazu ziemnego, rud żelaza i metali
nieżelazriych.
Piasek na Mierzei Łebskiej zawiera ciężkie minerały, takie jak:
ilmenit, cyrkon, rutyl, których eksploatacja jest nieopłacalna.
Utwory powierzchniowe ziemi lęborskiej to: piaski wydmowe, gli­
ny zwałowe, miejscami piaski i żwiry, piaski z głazami, mady,
torfy.
Rzeżba krajobrazu lęborka i okolic jest w decydującej mierze
efektem działalności lądolodu skandynawskiego W okresie zlo­
dowaceń plejstoceńskich, ale decydującą rolę odegrało tu osta"­
tnie zlodowacenie bałtyckie, nazywane również północnopols-,
kim. Na krajobraz północnej części ziemi lęborskiej wywarło
i w dalszym ciągu wywiera wpływ Morze Bałtyckie, które powsta­
ło w okresie topnienia lądolodu Skandynawskiego. Bałtyk p'rze­
szedł cały cykl przemian zmieniając swój zasięg na naszym
4
~
wybrzeżu. Lądolód
Skandynawski zostawił w południowej I ::ii ud­
kowej części regionu potężną warstwę materiału skalnego
przywleczonego ze Skandynawii w postaci moren czołowych
i dennych. W północnej części, w strefie o szerokości kilku
kilometrów osiadały piaski morskie. Część tych piasków pod
działaniem występujących tu często silnych wiatrów przekształ­
ciła się w wydmy. W budowie geomorfologicznej regionu wy­
różniają się: wzniesienia czołowo-morenowe, wysoczyzny den­
no-morenowe, sandry; pradoliny i doliny, mierzeja i wydmy oraz
wysokie krawędzie wysoczyzn, dolin i terasów.
Krajobrazowo ziemia lęborska wyraźnie dzieli się na trzy stre­
fy, w których wszędzie spotykamy jeziora. Od północy występuje
kilkukilometrowej szerokości strefa osadów piaszczystych. Na
tym terenie Wybrzeża Słowińskiego występują wydmy szare
starsze oraz białe - młodsze, przedzielone obszarami mokradeł
i podwodnych terenów.
Najciekawsze w Polsce wybrzeże typu mierzejowego jest na
Mierzei Łebskiej, gdzie są piaszczyste plaze pokryte wydmami.
Uroku dodają przybrzeżne równiny torfowe z jeziorami.
Największą atrakcją turystyczną województwa Słupskiego są
ruchome wydmy, których wysokości przekraczają 40 m n.p.m.
nad jeziorem Łebsko. Najwyższa z nich jest Biała Wydma
Łącka.
Środkową część ziemi lęborskiej stanowi rozległa Wysoczyzna
Lęborska. Wysoczyznę tę budują
moreny denne naj młodszego
zlodowacenia. Typowy dla tych utworów krajobraz jest tu mało
urozmaicony, lekko falisty. Całą wysoczyznę rozcinają na szereg
kęp małe i dość głęboko wcięte w podłoże strugi: Kiszewska,
Reknicka, Lędziechowska, Charbrowska. Kępy: Gniewinowska,
Osiecka, Salińska, Tawęcińska, Łebieniecka i Redkowicka. Do
obniżeń należy pradolina Redy-Łeby, Niecka Jeziora Sarb­
skiego, Rynna Choczewska, Dolina Bychowskiej Strugi oraz
Obniżenie Rynny Zwartowskiej i Kiszewskiej Strugi, jak również
Obniżenie Charbrowsko-Ciekocińskie, Dolina Reknicy z Rynną~.
Słuszewską.
Najbardziej urozmaicony krajobraz mają południowe j za­
choClnie krawędzie Wysoczyzny Lęborskiej opadające ostrymi
stokami do pradoliny Łeby. W południowej, najwyżej położonej
części ziemi lęborskiej oddzielonej od Wysoczyzny Lęborskiej
równoleżnikowymi odcinkami pradoliny Łeby, krajobraz jest
zróżnicowany. Od Karwicy aż po Porzecze ciągnie się lokain!
wał moreny czołOWej. Obszar ten charakteryzują duże różniCE
wysokości osiągając miejscami 200 m n.p.m. To pasmo górzy­
sto-lesiste bałtyckiej' moreny czołowej bierze swój początek na
obszarze Niemiec, następnie wkracza na Pomorze, biegnie dalej
ku Wiśle, a następnie przechodząc na drugą stronę tej rzeki
ciągnie się dalej nę wschód przez Niemen w głąb Związku Ra­
dzieckiego. Najbardziej urozmaicony krajobraz występuje wzdłuż
strug spływających na północ od rzeki Łeby: Pogorzelicy i Oka­
licy.
5
Na wody ziemi lęborskiej składa się; sieć rzeczna, jeziora,
bagna, mokradła oraz wody podziemne. Główną rzeką jest Łeba,
jedna z siedmiu polskich rzek Pomorza, bezpośrednio wpada­
jąca do Bałtyku przez przybrzeżne (trzecie co do wielkości w
Polsce 7 142,2 ha) jezioro Łebsko.
Rzeka Łeba wypływa ze źródła położonego 170 m n.p.m.
obok wsi Borzestowo w okolicach Chmielna pod Kartuza.mi. Jest
typową rzeką pojezierną o bardzo dużym spadku aż do okolic
Strzebielina. Długość cieku wynosi około 150 km,a obszar do­
rzęcza wynosi 1 789 km kw.
Największe
L.p.
1
jezio.ra.
Nazwa jeziora i jego
zagospodarowanie
Położenie
jeziora,
Jezioro Łebsko
Słowiński Park
Narodowy
Łeba
Jezioro Sarbskie
Gmina
Wieko
Powierzchnfa
jeziora w ha
7.142,2
,
Słowiński
Park
Narodowy
i
I· 2
częściowo
/
692,0
/
zagospodarowane
3
Jezioro Lubowidz
częściowo
zagospodarowane
,
Gmina
Nowa Wieś
168,0
I
Gharakterystyczną cechą gleb ziemi lęborskiej jest zróżnico­
wanie typów i mozaikowaty charakter występowania. Na północy
wąski przymorski pas piasków wydmowych nie nadaje się do
uprawy. W północnej i środkowej części doliny rzeki Łeby na
północ od linii kolejowej Lębork-Słupsk występują torfy, które
stanowią doskonałe gleby łąkowe. W środkowej części i nieco
dalej na północ i północny zachód występują gniazda bielicy
gliniastej i mocnego szczerku oraz gleb brunatnych. W części
południowo-wschodniej przeważają lekkie szczerki, wśród któ­
zalegają
gniazda
gleb
żwirowatych.
rych
Wszystkie wymienione typy gleb występują obok siebie tworząc
urozmaiconą mozaikę.
Do specyficznych właściwości konfiguracji tutejszego terenu
jego silna pagórkowatość w strefie środkowej i południo­
wej. Nawet dolina rzeki teby (również w samym Lęborku) oko­
lona jest pasmem wzgórz, które tarasami spadają ku dolinie
(pobliże wsi Gęś i Białogarda).
Ziemia lęborska leży w zasięgu Oddziaływania klimatu bał­
tyckiego. Wpływ Bałtyku zaznacza się tutaj opóźnieniem pór roku
w stosunku do obszaru środkowej Polski, średnio o dwa tygo­
dnie. Swoisty klimat nadmorski charakteryzuje się większą liczbą
godzin nasłonecznienia niż pozostałe obszary kraju. Pradolina
Łeby wciśnięta między wzniesienia jest jakby swego rodzaju
przechowalnią zimnego powietrza, która powoduje wiosenne
należy
6
Dolina
Łeby
przymrozki.Środkowy odcinek pradoliny dOlnej Łeby i nieckę
jeziora Łebsko meteorolodzy uznają za torfowe mrozowisko. No­
tuje się tutaj 114 dni przymrozkowych, przy czym przymrozki
zdarzają się do końca maja, a bywają niekiedy i w czerwcu.
Wiosna zaczyna się późno, jest sucha, chłodna i bardzo
wietrzna. Lato jest dosyć chłodne i wilgotne z małą ilością dni
słonecznych, z wyłączeniem Łeby, gdzie jest więcej nasłonecz­
nienia. Na początku lata często występuje susza, po której nad­
chodzi okres słoty. Jesień jest z reguły długa, ciepła i piękna.
W połowie października często występują ostre przymrozki, po
których przez dłuźszy czas panuje bezmroźna pogoda, pozwa­
lająca na wykonywanie prac polowyctrprawie do połowy grudnia.
Zima charakteryzuje się równieź wielką zmiennością i gwałtow­
nymi przeskokami od dość silnych mrozów do odwilźy. W lutym
i marcu cżęsto występują dosyć silne opady śnieżne i tempera­
tura się obniża. Dają się również we znaki uporczywe nawroty
zimy, które powodują niekiedy wyginięcie ozimin i opóźniają pra­
ce polowe. Ilość opadów w okresie wegetacyjnym jest zazwyczaj
wystarczająca i wynosi około 600-700 mm rocznie.
Charakterystyczne jest występowanie tu silnych mgieł i ros,
zwłaszcza pod koniec lata. Klimat Lęborka posiada wszystkie
cechy klimatu przejściowego, od morskiego do kontynentalnego.
Te specyficzne, utrudniające czynniki klimatyczne nie występują
tak. równomiernie w żadnym innym, sąsiednim regionie. Ziemia
lęborska na tak małym obszarze posiada bardzo zróżnicowany
miejscowy mikroklimat.
Warunki klimatyczne i glebowe wytyczają główny kierunek roz­
woju ro\[lictwa w tym regionie i na pierwszy plan wysuwają pro­
dukcję zwierzęcą.
7
Pierwotna przyroda powoli ginie, a wraz z nią skazanych jest
na zagładę wiele gatunków roślin i zwierząt. Z myślą o uratowa­
niu i ochronie istniejących gatunków utworzono Słowiński Park
Narodowy, kilka rezerwatów; leśnych, torfowiskowych, jezior­
nych, ptasich, w których niezmienione warunki życia pozwolą
na dalszy rozwój. Utworzone ponądto strefy chronionego krajo­
brazu są obszarami o znacznych wartościach przyrodniczych
przeznaczonymi głównie dla turystyki i wypoczynku. Nie wolno
tam budować zakładów zagrażających środowisku naturalnemu.
Największą osobliwością jest Mierzeja Łebska, na której cią­
gnie się naj rozleglejszy obszar wydmowy na naszym wybrzeżu
morskim. Zachowała się pierwotna roślinność wydmowa i lasy
porastające zagłębienia międzywydmowe.
Roślinność kształtująca się
w następstwie zmian warunków
geograficznego od późniejszego plejstocenu po cza­
sy współczesne, a więc określona warunkami tego środąwiska
oraz roślinność synantropijna złożyły się na powstawanie współ-
środowiska
Nadmorski bór sosnowy w okolioaoh
8
Łeby
czesnych zbiorowisk roślinnych w tym regionie. W uproszczeniu
można je podzielić na zbiorowiska leśne i na zbiorowiska roślin­
ności zielnej, które na tym terenie występują w trzech strefach:
w strefie brzegowej (na ktÓrą decydujący wpływ "Yywarło morze);
w strefie wysoczyzn deńnomorenowych (poprzecinanych drob­
nymi formami obniżeń) i wreszcie w strefie wzniesień czołowo­
morenowych.
CałY obszar ziemi lęborskiej jest odpowiednio zagospodarowy·
wany i reprezentuje zbiorowiska roślinne upraw kulturowych
z wydzielonymi obszarami znajdującymi się pod ochroną.
W kształtowaniu się współczesnego ~wiata zwierzęcego ziemi
lęborskiej zasadniczą rolę odegrała gospodarcza działalność
człowieka. Obecnie świat zwierząt kręgowych w ogromnej więk­
szości stanowią gatunki hodowlane. Na chronionych obszarach
i w określonych zbiorowiskach świat zwierzęcy występuje w tych
ilościach i gatunkach, jakie tu zastano po wyzwoleniu tej ziemi
w 1945 r.
Krajobraz ziemi lęborskiej z urozmaiconą [zeżbą terenu można
obserwować jadąc pociągiem względnie samochodem z Gdyni
do Lęborka i dalej. Jest to szlak doliny Redy-Łeby, niezwykle
ciekawie wciętej w obszar moreny dennej, biegnącej od Zatoki
Puckiej ku zachodowi, około trzydziestokilometrowym paęę~~-~
Malownicze zbocza tej pradoliny, rzeźbi~~owa.
mi, wąwozami, polanka~~re pokrywają lasy szptt- -',
kowe i mieszane. Kontrast stanowią przepiękne płaskowzgórza
również porośhTęte lasami. W dolinie Łeby rozbudowuje się Lę­
bork. Przepływająca rzeka przez środek miasta dodaje mu uroku
dzięki malowniczym zakrętom, dopływowi OkaJicy I zadrzewio-­
nym brzegom. Piękna dodają południowe zabudowania Lęborka,
które dochodzą 'do podnóża porośniętej lasami wysoczyzny,
a na północny wschód sięgają do stóp pię6dziesięciodwumetro­
wego wysokiego zbocza moreny dennej. legendarnej siedziby
króla Kaszubów. Porastający to wspaniałe wzniesienie mieszany
las spełnia dziś rolę parku miejskiego im. Bolesława Chrobrego.
Ze szczytu roztacza się panoramiczny widok na miasto i okolice,
o których jest wiele legend, baśni, współczesnych opowiadań
i anegdot tu osiadłego ludu po powrocie ziemi lęborskiej do
Macierzy.
Z PRZESZŁOŚCI
Ziemie rejonu lęborskiego niegdyś zamieszkiwały starożytne
ludy kultury łużyckiej. W okresie powstawania państwa polskiego
tereny dorzeczy Łeby i Łupawy zamieszkałe były przez plemiona
słowińsko-kaszubskie i już w X w. weszły w skład ziem pod­
ległych władcy polskiemu - Mieszkowi I.
Dawny gród, położony w dolinie rzeki Łeby istniał już co naj­
mniej w X w. Zamieszkiwała go ludność słowiańska. Z Kroniki
•
9