link do PDF

Stefan Wlazło
Jakość w szkole i w przedszkolu
O tym, że edukacja ma być „jakościowa” mówi się od lat. Podejmowane są różne zewnętrzne wobec szkoły
działania i planuje się nowe, aby tę jakość w szkołach uzyskiwać, np.:
 dokonywana w OKE analiza wyników uczniów w zewnętrznych sprawdzianach i egzaminach;
 wprowadzana analiza pracy szkół wedle formuły edukacyjnej wartości dodanej;
 stosowanie zmodernizowanego nadzoru pedagogicznego, a zwłaszcza analizowanie, jak szkoły i inne placówki
oświatowo-wychowawcze spełniają „Wymagania” państwa”
 szkolenia wizytatorów, dyrektorów, nauczycieli (ci ostatni np. w projekcie „nauczyciel-badacz”.
I projektowane nowe: odnoszone do roli dyrektora jako przywódcy oraz tworzenie systemu wsparcia dla szkół i przedszkoli
(także innych placówek).
Ale kluczowym jest pytanie: czy wszystkie te formy, powodują, a może współprzyczyniają się do jakościowego
rozwoju szkoły. Mam wątpliwości.
Wynika ta wątpliwość z faktu, że trudno jest nauczycielom bardzo zasadne treści płynące z zewnątrz przekuć na
konkretne działania w swojej szkole. Niekiedy, natrafia to na mur obojętności, może niechęci, a nawet przy pełnej aprobacie
- na bezradność. Przedkładam propozycję przezwyciężenia tej nauczycielskiej bezradności w uruchomieniu jakościowo
rozwijającej się placówki.
Wpierw chcę podkreślić, że zajmę się jakością jako działaniem na rzecz edukacyjnego rozwoju ucznia, dziecka..
Naczelną moją tezą jest postulowanie tworzenia w szkole, przedszkolu i w innych placówkach oświatowo-wychowawczych
systemu jakości zapewniającego rozwój edukacyjny ucznia, dziecka, wychowanka.
Klasyczną definicja systemu, to całość składająca się ze współdziałających ze sobą części dla powodzenia całości.
W aspekcie technicznym, technologicznym przykładem systemu jest zegarek, którego liczne części sprawnie
funkcjonują, aby pokazywać dokładny czas. W bardziej złożonych maszynach (komputer) wbudowane są podsystemy,
będące dla siebie odrębnymi systemami, tworzące mniejsze całości współdziałające z całą aparaturą. Podobnie jest w
samochodach.
W aspekcie organizacyjnym, a właściwie instytucjonalnym (instytucja – to organizacja, w której działają ludzie),
system to tworzenie struktur organizacyjnych i ustalanie, jak pracownicy w poszczególnych działach, komórkach
organizacyjnych mają wewnątrz tych jednostek organizacyjnych i z pracownikami w pozostałych jednostkach
organizacyjnych współdziałać i współpracować, aby zapewnić sukces całej instytucji. W tym właśnie aspekcie będę mówił
o systemie w szkole i w przedszkolu, z przekonaniem, że to myślenie można odnieść do wszystkich placówek oświatowowychowawczych..
Jak tworzyć system zapewniania jakości w szkole? Pytanie jest proste, ale odpowiedź trudna. Po pierwsze, system
wymaga stworzenia powtarzalnych w szkole i dokumentowanych działań podejmowanych przez wszystkich, którzy mogą
współprzyczynić się do sukcesu. szkoły1, rozumianego jako sukces uczniów, dzieci, wychowanków.
Podstawą systemu i jego pierwszym zrębem, jest tworzenie w placówce jej wizji edukacyjnej. W nadzorze
pedagogicznym ta wizja edukacyjna jest określona jako koncepcja „Szkoła (lub placówka) realizuje własną koncepcję
pracy ukierunkowaną na rozwój uczniów” 2 .Jest to pierwsze, dla mnie naczelne „Wymaganie” i jest pierwszym krokiem w
jakościowym rozwoju. Bez zbudowania w placówce koncepcji pracy opisującej, jakie są realizowane cele edukacyjne –
nie możemy tworzyć systemu jakości. Cele te możemy nazwać – zgodnie z propozycją B. Niemierki - standardami
edukacyjnymi: „…są zwięzłymi opisami osiągnięć (uczniów – dodane S.W.), uznanych za niezbędne na danym szczeblu
wykształcenia… standardy w postaci syntetycznej są krótkimi charakterystykami uczniów spełniających wymagania danego
1
Ilekroć piszę „szkoła” mam także na myśli wszystkie inne placówki opiekuńczo-wychowawcze
"Wymaganie" pierwsze w załączniku do Rozp.Ministra Edukacji Narodowej z dnia 10 maja 2013 zmieniające rozporządzenie w sprawie
nadzoru pedagogicznego.
2
poziomu”3. Dodam: „oraz wykazujących pożądane zachowania społeczne”. To po prostu nasze marzenia o tym, jaki
absolwent opuszcza naszą szkołę, co ma wiedzieć, umieć, potrafić, znajdować, jak się zachowywać, itp.
Co może być źródłem tworzenia koncepcji? Oczywiście:
1) kompetencje kluczowe opisane w ogólnych podstawach programowych 4 uwzględniające europejskie (Zalecenie
Parlamentu Europejskiego i rady z dnia 18 grudnia 2006 r. W sprawie kompetencji kluczowych w procesie
uczenia się przez całe życie. Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej L394).
2) „Wymagania” państwa opisane w załączniku do znowelizowanego Rozporządzenia w sprawie sprawowania
nadzoru pedagogicznego5;
3) Nowe idee w pedagogice i zarządzaniu oświatą;
4) Własne tradycje edukacyjne szkoły, wyznawane w szkole wartości.
Za szczególnie ważne uważam edukacyjne tradycje szkoły, bo to nasze marzenia o tym, jaki absolwent opuszcza naszą
szkołę, co ma wiedzieć, umieć, potrafić, znajdować, jak się zachowywać, itp, staramy się osiągać od lat wielu. W
środowiskach szkół funkcjonuje opinia o szkołach, wiele szkół kultywuje swoje tradycje, np w najstarszej polskiej szkole w
Płocku, obecnie liceum im.St.Małachowskiego, gdzie uczniowie to Małachowianki i Małachowiacy, co symbolicznie
oznacza wzorowanie się przez licealistów na postaci wielkiego patrioty.
Ale jako obowiązujące musimy uznać kompetencje kluczowe w ogólnej podstawie programowej. W przedszkolu
są opisane rozwlekle, w szkołach podstawowych mamy ich siedem, w szkołach następnych etapów : osiem.
"Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych.
1) czytanie – rozumiane zarówno jako prosta czynność, jako umiejętność rozumienia, wykorzystywania i przetwarzania
tekstów w zakresie umożliwiającym zdobywanie wiedzy, rozwój emocjonalny, intelektualny i moralny oraz uczestnictwo w
życiu społeczeństwa;
2) myślenie matematyczne – umiejętność korzystania z podstawowych narzędzi matematyki w życiu codziennym oraz
prowadzenia elementarnych rozumowań matematycznych;
3) myślenie naukowe – umiejętność formułowania wniosków opartych na obserwacjach empirycznych dotyczących
przyrody i społeczeństwa;
4) umiejętność komunikowania się w języku ojczystym i w języku obcym, zarówno w mowie, jak i w piśmie;
5) umiejętność posługiwania się nowoczesnymi technologiami informacyjno-komunikacyjnymi, w tym także dla
wyszukiwania i korzystania z informacji;
6) umiejętność uczenia się jako sposób zaspokajania naturalnej ciekawości świata, odkrywania swoich zainteresowań i
przygotowania do dalszej edukacji;
7) umiejętność pracy zespołowej"
W gimnazjach i szkołach ponadgimnazjalnych te same umiejętności są uzyskiwane na wyższym poziomie
trudności, z dodaniem umiejętności wyszukiwania, selekcjonowania i krytycznej analizy informacji.
Z zadań dla przedszkoli warto wymienić:
"1. Kształtowanie umiejętności społecznych dzieci ...(stara się współdziałać w zabawach i sytuacjach zadaniowych...
4.Wspieranie dzieci w rozwijaniu czynności intelektualnych...."
We wszystkich etapach kształcenia podkreśla się wagę zatem współdziałania dzieci a później uczniów.
Zawsze rodziło mi się pytanie, jak mogą nauczyciele uczyć współdziałania, skoro sami nie współdziałają. To był
podstawowy motyw do napisania tego tekstu.
3
Bolesław Niemierko. Punkty, rozkłady, standardy, oceny – od żonglerki do dydaktyki. Informatyka w szkole. XIV, Lublin 1998, s. 2930
4
Podstawy programowe do przedszkoli i szkół, zał do Rozp. Ministra Edukacji Narodowej z dnia23 grudnia 2008 w sprawie podstawy
programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół. Dz. Urz. z roku 2009, Nr 4, poz.
17.
5
Rozp. Ministra Edukacji Narodowej z dn. 7 października 2009r, w sprawie nadzoru pedagogicznego,(Dz.U. z dnia9 października 2009)
znowelizowane Rozporządzeniem. Ministra Edukacji Narodowej z dn.14 maja 2013 (Dz.U. zdnia14 maja 2013, poz. 560)
Powróćmy do wskazanych źródeł koncepcji. Bez istotnych trudności te inspiracje mogą umożliwiać tworzenie
koncepcji edukacyjnej szkoły. Przykładowo:
„ W naszej szkole kształtujemy i rozwijamy u naszych uczniów:
- dostrzeganie znaczenia nauki
- umiejętność współdziałania z innymi ludźmi, szanowania ich i akceptowania w
ramach przyjętego w szkole systemu wartości
- postawy patriotyczne, obywatelskie, proeuropejskie
- szanowanie otoczenia przyrodniczego i własnego oraz innych ludzi zdrowia”
To tylko ogólnikowy przykład. Typ placówki, postawy i możliwości uczniów, rodzaj i jakość współdziałania z rodzicami,
uwarunkowania środowiskowe będą różnicować treści przyjętej w szkole koncepcji. Możemy te standardy edukacyjne
nazwać też wymaganiami stawianymi uczniom.
Gdy mamy standardy, to dodajemy wskaźniki, czyli językiem nadzoru pedagogicznego charakterystyki osiągania
wymagań stawianych uczniom, dzieciom.
Jako przykład szkolny weźmy pierwszy przykładowy standard edukacyjny, czyli wymaganie wobec ucznia:
„ Dostrzega znaczenie nauki” a jako wskaźniki, czyli charakterystykę, że to wymaganie uczeń osiąga:






Dostrzega w nauce swoje szanse życiowe
Umie się uczyć
Rozwija swoje uzdolnienia i zainteresowania
Potrafi dokonywać samooceny swoich wyników w nauce
Potrafi zdobywać informację, także ją tworzyć i stosować w uczeniu się
Umie współdziałać z innymi uczniami w zespołowym zdobywaniu wiadomości i umiejętności
Przykład systemu powodującego dostrzeganie przez ucznia znaczenia nauki
Uczeń
Nauczyciel
Wychowawca
Dyrektor
Rodzice
Dostrzega w
nauce swoje
szanse życiowe.
Tworzy zadania
tzw. „praktyczne”,
pozwalające
uczniom dostrzegać
korzyści z uczenia
się
Kreuje ambicje
życiowe
wychowanków
Tworzy system
nagradzania i
wspierania uczniów
Wspomagają
działania szkoły
Umie się uczyć.
Przyswaja uczniom
techniki uczenia się
swego przedmiotu
Uczy wychowanków
organizować ich czas
pracy i wypoczynku
w domu
Analizuje oceny
szkolne uczniów,
ustala przyczyny
niepowodzeń
szkolnych
Kontrolują
działania swoich
dzieci w domu i
motywują do
uczenia się
Rozwija swoje
uzdolnienia i
zainteresowania.
Rozbudza
zainteresowanie
swoim
przedmiotem,
rozwija
przedmiotowe
uzdolnienia
Wspiera
wychowanków w
prezentowaniu
swoich osiągnięć
związanych z
uzdolnieniami i
zainteresowania-mi
Organizuje zajęcia
pozalekcyjne wedle
zainteresowań i
uzdolnień uczniów
Interesują się
osiągnięciami
swoich dzieci,
uczestniczą w ich
prezentowaniu
Potrafi
dokonywać
samooceny
swoich
wyników w
nauce.
Przekazuje swoje
wymagania
edukacyjne,
doprowadza
uczniów do
poczucia sukcesu
Doprowadza
wychowanków do
poczucia wartości
wykonywanych
różnorodnych działań
w szkole
Potrafi
zdobywać
informację,
także ją tworzyć
i stosować w
uczeniu się.
Uczy korzystania z
przedmiotowych
źródeł informacji i
tworzenia
informacji
„przedmioto-wych”
Wskazuje na
niebezpieczeństwa (w
tym zdrowotne)
ograniczenia źródeł
informacji tylko do
Internetu
Umie
współdziałać z
innymi
uczniami w
zespołowym
zdobywaniu
wiadomości i
umiejętności.
Tworzy zadania,
których
rozwiązanie
wymaga działania
zespołowego
W działalności
samorządowej klasy
stawia na różne
zespołowe
współdziałanie
Analizuje wyniki
oceniania uczniów
Dyskutują z
dziećmi nt ocen
szkolnych,
wspierają ich w
trudnościach
Tworzy bogatą bazę
źródeł informacji w
szkole
Kontrolują czas
pracy dziecka z
komputerem
Nagradza i promuje
efekty działań
zespołowych
uczniów, np.
projektów
W miarę
możliwości
wspierają w różny
sposób
współdziałanie
swego dziecka z
innymi uczniami
Każdy wiersz można oczywiście rozbudowywać w zależności od potrzeby uszczegóławiania działań
poszczególnych podmiotów. Jednak nadmierne uszczegółowienie szkodzi, system stanie się mało elastyczny. Każde z tych
działań jest „upodmiotowione”, czyli jest adresowane do konkretnego wykonawcy wskazanego u góry kolumny. Istotą jest
współdziałanie wszystkich podmiotów. Współdziałanie nie oznacza współpracy, czyli wspólnego wykonywania tej samej
pracy. Oznacza indywidualne lub wspólne działanie ale uzgodnione w zespole. W słownikach rozróżnia się współdziałanie
od współpracy: „współdziałać, to działać wspólnie z kimś, brać udział w czymś.” a współpraca, to: ... praca, działalność
wykonywana wspólnie z kimś innym"6, "Współdziałać - działać wspólnie z kimś, brać udział, uczestniczyć...przyczyniać się
do czegoś", "Współpraca - praca wykonywana wspólnie z kimś" 7 . T. Kotarbiński jako przykład współdziałania podaje
zachowania uczestników pielgrzymki, którzy współuczestniczą w tym działaniu, natomiast współpraca nie jest możliwa,
kiedy zabraknie jednego z podmiotów współpracujących, czyli w działaniu nie można kogoś zastąpić. 8. W świetle tych
definicji konsekwentnie będę używał terminu współdziałanie, gdyż ma ono miejsce nawet wtedy, gdy jeden z podmiotów
będzie bierny.
Można by zapytać, jak tak konstruowane współdziałanie w szkole/przedszkolu, uwzględnia „Wymagania” państwa
ustalone w załączniku do znowelizowanego rozporządzenia9 Odnosi się w pełni, gdyż powyższe działania związane są z
wymaganiami dotyczącymi koncepcji pracy szkoły, nabywania przez ucznia wiadomości i umiejętności, aktywności
ucznia, przestrzegania norm społecznych, a także służą monitorowaniu realizacji podstawy programowej. Zawsze, kiedy
opisujemy działania związane z uczniem pojawia się holistyczne widzenie jego rozwoju, czyli odnoszenei sie do kliku
"Wymagań' jednocześnie.
W każdej kolumnie można odnosić się do pewnych teorii i koncepcji pedagogicznych uzasadniające wskazane
działanie. Nie miejsce tu na odnoszenie się do tego aspektu w szerokim ujęciu. Powstałaby książka. Warto jednakże
wspomnieć, że w odniesieniu do ucznia chodzi o kształtowanie jego wewnętrznej motywacji 10. Wbrew formułowanym
6
patrz słowniki dostępne w Internecie
Podręczny słownik języka polskiego.Wiedza Powszechna Warszawa1957, s. 419
8
T. Kotarbiński. Traktat o dobrej robocie. Książka i Wiedza Warszawa 1982 s. 98 i 400
9
op. cit.
10
Idzie zwłaszcza o tzw "wewnętrzną motywację' , patrz np. D.H. Pink. Drive. Kompletnie nowe spojrzenie na motywację . Studio
EMKA. Warszawa 2012
7
niektórym opiniom uczniowie cenią wymagających nauczycieli i tych zachowują we wdzięcznej pamięci. Zapytajmy
absolwentów.
W odniesieniu do nauczycieli chodzi o możliwości uczniów w realizowanym programie nauczania Jednakże, w
stawianych uczniom wymaganiach należy przestrzegać zasady, że stawiane wymagania poszczególnym uczniom są na
górnej granicy ich możliwości poznawczych. Górna granica możliwości oznacza, że różni uczniowie osiągną różne
poziomy wiadomości i umiejętności. Ten górny poziom możliwości ucznia, to sukces konkretnego ucznia na jego miarę.
Oczywiście, nie ma to nic wspólnego z ustalonymi powszechnie wymaganiami na poszczególne stopnie szkolne, co jest
najgorszą kulą u nogi polskiej edukacji. Ciekawym przykładem jest Szwecja: "Stopnie wystawia się od VIII klasy według
trzystopniowej skali: zaliczony, zaliczony z wyróżnieniem i zaliczony ze specjalnym wyróżnieniem. Uczniowie, którzy nie
osiągnęli celów danego przedmiotu, nie otrzymują stopnia z tego przedmiotu, lecz ocenę opisową. Uczniowie
automatycznie zdają do następnej klasy"11 . Swego czasu postulowałem, aby zamiast stopni na końcowych świadectwach
szkolnych, wprowadzić informację: "opanował podstawę programową w zakresie zawężonym lub w zakresie
podstawowym, lub w zakresie rozszerzonym". Sądzę nadal , że byłaby to pełniejsza i bardziej obiektywna informacja od
wystawianych na świadectwach stopni.
W odniesieniu do wychowawców idzie o tworzenie w klasie współpracującej i/lub współdziałającej społeczności
uczniowskiej i spolegliwych przyjaciół szkoły z rodziców. Nie zawsze jest to łatwe. Rodzice są bardzo różni. Pisze o tym
m.inn. Maria Ziemska (wyróżnia cztery podstawowe typy rodziców:„ rodzice dominujący, rodzice zaniedbujący, rodzice
pozwalający na wszystko rodzice kochający”)12Do tego rodzice mają niemałe uprawnienia, choć nie zawsze przez nich
wykorzystywane.
W przypadku dyrektora sytuacja jest dwoista. Z jednej strony rola dyrektora jest służebna wobec nauczycieli i
uczniów. Idzie oczywiście o stwarzanie takich warunków organizacyjnych, by procesy edukacyjne mogły być realizowane
optymalnie. Z drugiej strony, dyrektor to przywódca. G. Mazurkiewicz charakteryzuje tę rolę następująco: „…edukacji
potrzebne jest przewodzenie polegające na współdziałaniu i permanentnej komunikacji z ludźmi, sprawnie wykorzystujące
skomplikowaną różnorodność działań, postaw, zachowań i wartości obecną w każdej organizacji. Konieczne jest
przewodzenie będące procesem, w którym podejmuje się działania, kreuje sytuacje determinujące inicjatywy organizacyjne,
uprawnia innych do działania , modeluje relacje między ludźmi”.13 W obu tych uwarunkowaniach dyrektor jest także
podstawowym podmiotem tworzącym edukacyjną jakość szkoły, a jego rola przywódcza powinna się ujawniać w działaniu
z każdym wskazanym w systemie podmiotem.
Powyższymi stwierdzeniami chciałem podkreślić, że każde działanie w szkole ukierunkowane na osiąganie przez
ucznia ustalonych standardów edukacyjnych musi mieć pedagogiczne uzasadnienie.
Kolejne standardy przyjęte w koncepcji pracy szkoły opisane w realizacji wedle powyższej formuły stanowić będą
część szkolnego systemu jakości . Złożone razem w papierowej (elektronicznej) formie określić możemy jako szkolną
księgę jakości.
A to przykład do przedszkoli:
„W naszym przedszkolu dziecko jest radosne i uczy się:
- być samodzielnym
- współdziałać z rówieśnikami
- odkrywać i rozwijać swoje zdolności
- i inne, np. związane z czytaniem, jeśli nauczycielki uznają to za działanie pożyteczne”
I ta sama konstrukcja w odniesieniu do przykładowego standardu „Współdziała z rówieśnikami”:





11
Stosuje zwroty grzecznościowe, wykazuje różne umiejętności komunikacyjne,
Dzieli się zabawkami,
Chętnie podejmuje wspólną zabawę, zgadza się na wykonywanie różnych ról,
Przestrzega przyjętego w przedszkolu kodeksu zachowań,
Pomaga innym, wykazuje empatię,
Patzr:www.eurydice.org.pl, Systemy edukacji w Europie
M. Ziemska, Postawy rodzicielskie, PWN, Warszawa 1973.
13
G. Mazurkiewicz. Przywództwo edukacyjne: kierunki myślenia o roli dyrektora.
W: Jakość edukacji. Różnorodne perspektywy. Pod red. G. Mazurkiewicza. Wydawn. UJ Kraków 2012,s. 390
12


Proponuje wspólne działanie, przejmuje rolę lidera zabawy
Inne.
Dziecko
Nauczycielka
Dyrektor
Rodzice
Stosuje zwroty
grzecznościowe, wykazuje
różne umiejętności
komunikacyjne,
Uczy
i
egzekwuje
stosowanie
zwrotów
grzecznościowych
Obserwuje umiejętności
komunikacyjne dzieci,
dzieli się swymi uwagami
z nauczycielkami
Wiedzą,
jakie
zwroty
grzecznościowe mają utrwalać
w domu
I dalej wedle szkolnego wzorca.
Jakie dostrzegałbym korzyści z wprowadzania systemu jakości pracy edukacyjnej?
1. jasność zadań wspólnie realizowanych, aby doprowadzić do pożądanego rozwoju edukacyjnego uczniów (koncepcja);
2.system tworzy jasną i prostą konstrukcję współdziałania wszystkich ze wszystkimi dla rozwoju edukacyjnego uczniów;
3.łatwa obserwowalność wykonywany przez wszystkie podmioty tych zadań;
4.pojawienie się efektu synergicznego, bo upodobnione działania są wzmacniane przez wszystkich;
5.uławiona samoocena realizowanych działań i diagnoza osiągania celów ustalonych w koncepcji;
6. łatwe dostrzeżenie trudności we współdziałaniu, co może być przedmiotem wewnętrznej ewaluacji;
7.ułatwione przystosowanie się do pracy w szkole nowych nauczycieli.
Bibliografia:
1. Kotarbiński. T. Traktat o dobrej robocie. Książka i Wiedza Warszawa 1982 s. 98 i 400
2. Mazurkiewicz. G. Przywództwo edukacyjne: kierunki myślenia o roli dyrektora. W: Jakość edukacji. Różnorodne
perspektywy. Pod red. G. Mazurkiewicza. Wydawn. UJ Kraków 2012,s. 390
3. Niemierko. B. Punkty, rozkłady, standardy, oceny – od żonglerki do dydaktyki. Informatyka w szkole. XIV, Lublin
1998, s. 29-30.
4. Patrz:www.eurydice.org.pl, Systemy edukacji w Europie
5. Patrz słowniki języka polskiego dostępne w Internecie
6. Pink.D.H. Drive. Kompletnie nowe spojrzenie na motywację . Studio EMKA. Warszawa 2012
7. Podstawy programowe do przedszkoli i szkół, zał do Rozp. Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 w
sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach
szkół. Dz. Urz. z roku 2009, Nr 4, poz. 17.
8. Podręczny słownik języka polskiego. Wiedza Powszechna Warszawa1957, s. 419
9. Rozp. Ministra Edukacji Narodowej z dn. 7 października 2009r, w sprawie nadzoru pedagogicznego,(Dz.U. z dnia9
października 2009) znowelizowane Rozporządzeniem.Ministra Edukacji Narodowej z dn.14 maja 2013 (Dz.U.
zdnia14 maja 2013, poz. 560)
10. Wymaganie" pierwsze w załączniku do Rozp.Ministra Edukacji Narodowej z dnia 10 maja 2013 zmieniające
rozporządzenie w sprawie nadzoru pedagogicznego
11. Ziemska.M. Postawy rodzicielskie, PWN, Warszawa 1973.