Ocena narażenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku

1 | 10. Ocena naraŜenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy
Ocena narażenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy
(substancje i mieszaniny chemiczne)
10.1. Substancje chemiczne i ich mieszaniny występujące w środowisku pracy
Do substancji chemicznych objętych zasadami kontroli i nadzoru stosowanymi w
środowisku pracy należą pierwiastki chemiczne i ich związki powodujące szkodliwe
efekty w organizmach żywych. Substancje te poddawane są ocenie w stanie w jakim występują w przyrodzie lub zostaną uzyskane za pomocą procesu produkcyjnego, z wszelkimi dodatkami wymaganymi do zachowania ich trwałości oraz wszelkimi zanieczyszczeniami powstałymi w wyniku zastosowanego procesu, wyłączając rozpuszczalniki,
które można oddzielić bez wpływu na stabilność i skład substancji (art. 3, pkt 1 [7]). W
środowisku pracy substancja chemiczna występować może w postaci gazu, pary, cieczy
lub ciała stałego.
Do zapewnienia bezpieczeństwa stosowania czynników chemicznych w środowisku pracy równie istotne jest identyfikacja zagrożeń związanych ze stosowaniem mieszanin. Do kategorii tej zaliczyć można mieszaniny lub roztwór składający się z dwóch
lub większej liczby substancji (art. 3, pkt 2 [7]).
Podział środków chemicznych na substancje i mieszaniny uznać należy za istotny
ze względu na sposób przeprowadzania oceny.
10.2. Istota pomiarów i oceny narażenia na zagrożenia chemiczne
Podstawowym zadaniem związanym z oceną zagrożeń powodowanych występowaniem czynników chemicznych w środowisku pracy jest przeprowadzenie identyfikacji zagrożeń. Obowiązkiem pracodawcy jest ustalenie, czy w środowisku pracy znajdują
się substancje chemiczne stwarzające zagrożenie oraz przeprowadzenie i udokumentowanie oceny ryzyka zawodowego stwarzanego przez czynnik chemiczny.
Określając możliwość wystąpienia czynników chemicznych na stanowisku pracy
uwzględnić należy:
− rodzaj procesu produkcyjnego (np. szlifowanie, spawanie, reakcje chemiczna, ekstrakcja, proces wysokotemperaturowy, malowanie), jego charakter (operacja ciągła,
elementy procesu powtarzające się cyklicznie, przebieg cyklu, etapy związane ze
zwiększonym narażeniem itp.) oraz jakie substancje chemiczne są używane i kiedy,
czy mogą być zastąpione lub wyeliminowane i jaka jest wydajność produkcji (przekraczanie planu czy praca na pół mocy produkcyjnych),
− usytuowania stanowisk pracy, analizowane z wykorzystaniem schematu przestrzennego procesu technologicznego/ linii produkcyjnej, stanowiska pracy oraz
źródeł emisji,
10. Ocena naraŜenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy | 2
− zakres wykonywanych czynności i stosowanych technik pracy, pozwalający uzyskać
informacje dotyczące zadań wykonywanych przez poszczególnych pracowników
oraz bezpośredniego wpływu wykonywanych czynności na narażenie (np. czy jest
to praca ręczna, czy zautomatyzowana; jakie są stosowane indywidualne techniki i
ułatwienia pracy oraz ich jaki jest ich wpływ na potencjalne narażenie, czynniki ergonomiczne w planowaniu stanowiska pracy, itp.),
− identyfikację źródeł emisji (narażenia), (np. otwarty pojemnik z substancjami, proces wysokotemperaturowy, ręczne dodawanie, rozładowywanie lub transport substancji, nieszczelna instalacja, schnące powierzchnie po malowaniu lub innym procesie),
− charakter pracy (np. czy jest to praca zmianowa, a jeżeli tak, to czy i jak mogą się
różnić warunki na poszczególnych zmianach, czy praca ma charakter sezonowy, ile
stanowisk (miejsc) pracy obsługuje jeden pracownik i jak są one względem siebie
usytuowane oraz czy i jak często zdarzają się sytuacje nietypowe i awarie),
− chronometraż pracy poszczególnych pracowników pozwalający określić jednorodność narażenia, możliwość wystąpienia stężeń pikowych oraz wykonywanie pracy
w nadgodzinach lub stosowanie skróconego czasu pracy, itp.,
− stosowane techniczne środki prewencji obejmujące wentylację (ogólną, miejscową,
naturalną oraz wymuszoną), jej skuteczność oraz stosowanie środków ochrony indywidualnej (np. czy środki ochrony indywidualnej są zapewnione zatrudnionym,
należycie konserwowane i sprawdzane oraz odpowiednie do występującego narażenia, czy pracownicy je stosują, itp.).
Dokonując identyfikacji zagrożeń opisuje się najważniejsze skutki i objawy szkodliwego działania substancji lub preparatu na zdrowie człowieka i środowisko, w tym
również związane z niewłaściwym jego zastosowaniem, które można w racjonalny sposób przewidzieć. Niemniej istotna jest identyfikacja właściwości fizykochemiczne stwarzających zagrożenie. Ponadto dokonuje się rozróżnienia między preparatami sklasyfikowanymi jako niebezpieczne i niesklasyfikowanymi jako niebezpieczne.
W dalszej kolejności wskazać należy zagrożenia nieujęte w kryteriach klasyfikacji,
w szczególności takie jak pylenie, zmrażanie, duszące działanie gazów, szkodliwe działanie na organizmy żyjące w glebie, w tym, o ile to możliwe, na mikroorganizmy glebowe
obecne w także w atmosferze, które mają wpływ na zagrożenie stwarzane przez substancję lub preparat.
Zakończeniem rozeznania wstępnego jest wyciągnięcie jednego z poniższych
wniosków:
− narażenie na czynniki chemiczne jest mało prawdopodobne, proces technologiczny
jest dobrze poznany, nie przewiduje się zmian w technologii – pomiary nie są potrzebne,
− narażenia na czynniki chemiczne nie da się wykluczyć, niezbędne jest zastosowanie
dalszych etapów oceny narażenia zawodowego,
− narażenie na czynniki chemiczne jest bardzo duże, należy możliwie szybko wykonać
pomiary i zastosować działania zaradcze.
3 | 10. Ocena naraŜenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy
Najczęściej stosowanym sposobem oceny narażenia na występujące zagrożenia
chemiczne jest ocena z wykorzystaniem dozymetrii indywidualnej oraz pobieraniem
próbek powietrza. W przypadku próbek powietrza pobranych z zastosowaniem dozymetrii indywidualnej wskaźnikiem narażenia jest stężenie średnie ważone dla zmiany
roboczej (Cw), obliczone z uwzględnieniem czasu pobierania poszczególnych próbek:
gdzie:
· · . . . · mg/m C1, C2, …, Cn – wynik stężenia uzyskany podczas oznaczania poszczególnych próbek [mg/m3],
t1, t2, …, tn – czas pobierania poszczególnych próbek
W przypadku zastosowania pomiarów stacjonarnych wskaźnik narażenia określić
należy wykorzystując posiadane wyniki oznaczeń stężeń chwilowych. Wyznaczyć należy:
− wartości logarytmów stężeń substancji w poszczególnych pobranych próbkach
(lg Xi),
− średnią arytmetyczną logarytmów (lg ), która odpowiada logarytmowi średniej
geometrycznej, ze wzoru
∑ lg lg n
gdzie:
n – liczba próbek pobranych w danym okresie pomiarowym/ zmianie roboczej,
− logarytm geometrycznego standardowego odchylenia (lg Sg)
lg ∑ !
n1
oraz logarytmy, odpowiednio dolnej (DG) i górnej (GG) granicy przedziału ufności
lg $% lg ·
lg %% lg ·
gdzie:
lg √n
lg √n
t – wartość parametru Studenta-Fishera dla prawdopodobieństwa 0,95 i liczby
stopni swobody n = 1,
10. Ocena naraŜenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy | 4
Podczas przeprowadzania pomiarów z zastosowaniem dozymetrii indywidualnej
wskaźnikiem narażenia jest średnie stężenie ważone (Cw), a w pomiarach stacjonarnych:
górna i dolna granica przedziału ufności dla średniej rzeczywistej (GG i DG) lub górna i
dolna granica przedziału ufności dla średniego stężenia ważonego (GGw i DGw).
Wobec tego:
warunki pracy uznaje się za bezpieczne, jeżeli obliczone wartości wskaźników narażenia Cw, GG lub GGw nie przekraczają wartości NDS,
warunki pracy uznaje się za szkodliwe, jeżeli obliczone wartości wskaźników narażenia Cw, DG lub DGw są większe od wartości NDS,
warunki pracy uznaje się za dopuszczalne, jeżeli wartość NDS znajduje się w przedziale ufności dla średniej, określonym DG i GG. Uzyskane dane nie są wystarczające
do jednoznacznego potwierdzenia lub wykluczenia z określonym prawdopodobieństwem zgodności warunków pracy z wartościami NDS.
10.3. Ocena możliwości wykonywania pracy
Możliwość wykonywania pracy determinowana jest występowaniem szkodliwych
substancji chemicznych w środowisku pracy, poziomem narażenia oraz zastosowanymi
rozwiązaniami minimalizującymi negatywne dla zdrowia skutki narażenia.
Charakter zagrożeń związanych z narażeniem na oddziaływanie czynników chemicznych w środowisku pracy wymaga przeprowadzenia oceny w odniesieniu do
trzech charakterystycznych parametrów, identyfikujących poziom narażenia oraz czas
jego oddziaływania. Są to [1]:
− NDS, najwyższe dopuszczalne stężenie: wartość średnia ważona stężenia, którego
oddziaływanie na pracownika w ciągu 8-godzinnego dobowego i przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy, określonego w Kodeksie pracy, przez okres jego aktywności zawodowej nie powinna spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń,
− NDSCh, najwyższe dopuszczalne stężenie chwilowe: wartość średnia stężenia, które
nie powinno spowodować zmian w stanie zdrowia pracownika, jeżeli występuje w
środowisku pracy nie dłużej niż 15 minut i nie częściej niż 2 razy w czasie zmiany roboczej, w odstępie czasu nie krótszym niż 1 godzina,
− NDSP, najwyższe dopuszczalne stężenie pułapowe: wartość stężenia, która ze względu na zagrożenie zdrowia lub życia pracownika nie może być w środowisku pracy
przekroczona w żadnym momencie.
Przykładowe wartości NDS, NDSCh i NDSP zamieszczono w tab. 1.
Warunki pracy uznaje się za potencjalnie bezpieczne jeżeli wyznaczone wartości
narażenia nie przekraczają wartości NDS dla danej substancji, przy równoczesnym spełnieniu wymagań NDSCh i NDS (jeżeli te wartości zostały określone). Jednakże wartości
tych nie należy traktować jako bezpiecznych w każdych warunkach. Uznać można, że
występowanie szkodliwego czynnika chemicznego w środowisku pracy (bez względu na
poziom jego oddziaływania) stanowi potencjalne źródło zagrożenia dla zdrowia i bezpieczeństwa zatrudnionych.
5 | 10. Ocena naraŜenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy
Ponadto:
− warunki pracy mogą być uznane za bezpieczne, jeżeli stężenie w żadnej z pobranych
15- minutowych próbek powietrza nie przekracza wartości NDSCh dla danej substancji. Dotyczy to zarówno próbek pobranych tendencyjnie w okresach największej emisji substancji, jak i pobranych losowo
− warunki pracy należy uznać za szkodliwe, jeżeli:
⋅ stężenie w jakiejkolwiek 15-minutowej próbce jest większe od NDSCh,
⋅ stężenie równe NDSCh utrzymuje się w środowisku pracy dłużej niż 15 minut lub
występuje częściej niż dwukrotnie,
⋅ odstęp między dwoma 15-minutowymi okresami, w których stężenie substancji jest
równe NDSCh, jest krótszy niż 1 godzina.
W przypadku gdy pomiary stężeń czynnika chemicznego wykażą przekroczenia
najwyższych dopuszczalnych stężeń, pracodawca ma obowiązek niezwłocznie podjąć
działania i środki zmierzające do zlikwidowania przekroczeń (§9 [15]).
Problem właściwej oceny substancji chemicznych ma miejsce w przypadkach równoczesnego występowania kilku substancji (również mieszanin składających się z kilku
substancji chemicznych). W przypadkach tych istotną rolę odgrywa wzajemne oddziaływanie poszczególnych substancji lub składników mieszaniny. Możliwe skutki wzajemnego oddziaływania substancji chemicznych to działanie:
− niezależne – gdy substancje chemiczne wykazują różne mechanizmy działania i wywołują różne efekty,
− sumujące się (addytywne) – gdy wielkość efektów lub odpowiedzi powodowanej
przez dwie lub więcej substancji jest ilościowo równa sumie efektów lub odpowiedzi
spowodowanych przez substancje podawane pojedynczo,
− synergistyczne – gdy następuje potęgowanie działania toksycznego jednej substancji
chemicznej przez inną substancję równocześnie wprowadzoną do organizmu,
− antagonistyczne – gdy następuje osłabienie działania substancji toksycznej, występującej w obecności innej substancji chemicznej (toksycznej).
W przypadkach tych, niezależnie od sposobu wzajemnego oddziaływania substancji do oceny stosuje się zasadę sumowania działania toksycznego. Zgodnie z nią:
gdzie:
(1
'$ '$
'$
C - wskaźnik stężenia substancji chemicznej na stanowisku pracy [mg/m3],
NDS - najwyższe dopuszczalne stężenie substancji chemicznej na stanowisku pracy
[mg/m3],
n - liczba substancji chemicznych równocześnie występujących na stanowisku lub
liczba składników mieszaniny chemicznej.
10. Ocena naraŜenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy | 6
10.4. Wymagania dotyczące częstotliwości przeprowadzania pomiarów
Częstotliwość oraz termin wykonywania kolejnych badań i pomiarów czynników
chemicznych występujących w środowisku pracy uzależniony jest od poziomu ich oddziaływania (tzw. krotności przekroczenia), określonego w stosunku do największego
dopuszczalnego stężenia (NDS) czynnika szkodliwego dla zdrowia oraz rodzaju czynnika szkodliwego występującego w środowisku pracy [3]:
a) w przypadku występowania szkodliwego dla zdrowia czynnika chemicznego lub pyłu (z wyjątkiem czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym) badania i
pomiary wykonuje się:
co najmniej raz w roku, jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono
stężenie czynnika szkodliwego dla zdrowia powyżej 0,5 wartości NDS,
co najmniej raz na dwa lata, jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono stężenie czynnika szkodliwego dla zdrowia powyżej 0,1 do 0,5 wartości
najwyższego dopuszczalnego stężenia (NDS),
jeżeli wyniki dwóch ostatnich badań i pomiarów szkodliwych dla zdrowia czynników chemicznych lub pyłów wykonanych w odstępie co najmniej dwóch lat nie
przekroczyły 0,1 wartości NDS, pracodawca może odstąpić od wykonywania badań
i pomiarów,
b) w przypadku występowania czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym
badania i pomiary wykonuje się:
co najmniej raz na trzy miesiące, jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru
stwierdzono stężenie czynnika szkodliwego dla zdrowia o działaniu rakotwórczym
lub mutagennym powyżej 0,5 wartości NDS,
co najmniej raz na sześć miesięcy, jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru
stwierdzono stężenie czynnika szkodliwego dla zdrowia o działaniu rakotwórczym
lub mutagennym powyżej 0,1 do 0,5 wartości NDS,
jeżeli wyniki dwóch ostatnich badań i pomiarów szkodliwych dla zdrowia czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, wykonanych w odstępie co najmniej sześciu miesięcy nie przekroczyły 0,1 wartości NDS, pracodawca może odstąpić od wykonywania badań i pomiarów,
c) w przypadku występowania pyłu zawierającego azbest badania i pomiary wykonuje
się:
co najmniej raz na trzy miesiące,
jeżeli wyniki dwóch ostatnich badań i pomiarów nie przekroczyły 0,5 wartości
NDS, częstotliwość może być zmniejszona do co najmniej raz na sześć miesięcy.
Szczególnymi wymaganiami objęte zostały czynniki chemiczne, dla których została
ustalona wartość najwyższego dopuszczalnego stężenia pułapowego (NDSP). W przypadku występowania na stanowisku pracy powyższego czynnika pracodawca ma obowiązek wykonywania we własnym zakresie ciągłe pomiary stężenia tego czynnika za
pomocą urządzeń lub z uwzględnieniem procedur spełniających wymagania określone
w PN-EN 482 [13], opartej na wytycznych dyrektywy 98/24/WE [5].
7 | 10. Ocena naraŜenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy
Badania i pomiary chemicznych czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku
pracy wykonuje się każdorazowo, jeżeli nastąpiły zmiany w wyposażeniu technicznym,
w stosowanym procesie technologicznym lub w warunkach wykonywania pracy, jeżeli
zmiany te mogły mieć wpływ na poziom emisji lub narażenia lub też wystąpiły inne okoliczności uzasadniające ich ponowne wykonanie.
10.5. Zasady wykonywania pracy w warunkach narażenia na występowanie czynników chemicznych
Wykonywanie pracy w warunkach narażenia na oddziaływanie czynników chemicznych i ich mieszanin traktowane jest jako wykonywanie pracy z użyciem materiałów niebezpiecznych. Stosowanie substancji niebezpiecznej, mieszaniny niebezpiecznej,
substancji stwarzającej zagrożenie lub mieszaniny stwarzającej zagrożenie jest dopuszczalne pod warunkiem zastosowania środków zapewniających pracownikom ochronę
ich zdrowia i życia (art. 221, §3 [16]).
Do kategorii substancji niebezpiecznych i mieszanin niebezpiecznych zalicza się
substancje i mieszaniny (art. 4, ust. 1 [4]):
− o właściwościach wybuchowych,
− o właściwościach utleniających,
− skrajnie i wysoce łatwopalne oraz łatwopalne,
− bardzo toksyczne i toksyczne,
− szkodliwe,
− żrące,
− drażniące,
− uczulające,
− rakotwórcze i mutagenne,
− działające szkodliwie na rozrodczość,
− niebezpieczne dla środowiska.
Ponadto, do kategorii substancji i mieszanin stwarzających zagrożenie zalicza się
substancje i mieszaniny należące do co najmniej jednej z klas zagrożenia (zał. I [14]):
− zagrożeń fizycznych (związanych z materiałami wybuchowymi, gazami łatwopalnymi, wyrobami aerozolowymi łatwopalnymi, gazami utleniającymi, gazami pod ciśnieniem, substancjami stałymi i ciekłymi łatwopalnymi, substancjami i mieszaninami
samoreaktywnymi, substancjami stałymi i ciekłymi piroforycznymi, substancjami i
mieszaninami samonagrzewającymi się, substancjami i mieszaninami, które w zetknięciu z wodą uwalniają gazy łatwopalne, substancjami stałymi i ciekłymi utleniającymi, nadtlenkami organicznymi, substancjami powodującymi korozje metali),
− zagrożeń dla zdrowia (obejmujące toksyczność ostrą, działanie żrące i drażniące na
skórę, działanie drażniące na oczy, powodujące uszkodzenie oczu, działanie uczulające na drogi oddechowe lub skórę, działanie mutagenne na komórki rozrodcze, rako-
10. Ocena naraŜenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy | 8
twórczość, działanie szkodliwe na rozrodczość, działanie toksyczne na narządy docelowe, zagrożenie spowodowane aspiracją),
− zagrożeń dla środowiska (wodnego),
− zagrożeń dodatkowych (istotnych dla warstwy ozonowej).
Zgodnie z obowiązującymi regulacjami prawnymi zakład pracy stosujący substancje chemiczne powinien być wyposażony w urządzenia zapobiegające szkodliwemu dla
zdrowia zatrudnionego zanieczyszczeniu lub skażeniu powietrza, gruntu oraz wody
(§11 [2]). Pomieszczenia pracy i ich wyposażenie zapewniać powinny pracownikom
bezpieczne i higieniczne warunki pracy (§15, pkt. 1 [2]). Rozwiązania zapobiegające zagrożeniom stosować należy w każdym przypadku stosowania czynników chemicznych
podczas wykonywaniu produkcji lub innej działalności, podczas których może wystąpić
zagrożenie. Szczególnie istotne jest stosowanie rozwiązań zapobiegających przedostawaniu się substancji chemicznych do sąsiednich pomieszczeń (pracy i higienicznosanitarnych).
Pracodawca obowiązany jest informować pracowników o chemicznych właściwościach stosowanych materiałów oraz o ryzyku dla zdrowia i bezpieczeństwa pracowników, związanym z ich stosowaniem, a także o sposobach bezpiecznego ich stosowania
oraz postępowania w sytuacjach awaryjnych (§92, pkt 1 [2]).
Ryzyko zawodowe wynikające z pracy z czynnikiem chemicznym stwarzającym
zagrożenie należy eliminować lub ograniczać poprzez [5, 15]:
− właściwe zaprojektowanie i zapewnienie prawidłowej organizacji pracy w miejscu jej
wykonywania,
− dostarczenie odpowiedniego wyposażenia dla prac wykonywanych z czynnikami
chemicznymi oraz stosowanie procedur utrzymania ruchu, które zapewniają ochronę
zdrowia i bezpieczeństwa pracowników w miejscu pracy,
− zmniejszenie do minimum liczby pracowników narażonych lub potencjalnie narażonych na czynniki chemiczne w miejscu pracy,
− zmniejszenie do minimum czasu i poziomu narażenia na czynnik chemiczny,
− odpowiednią higienę w miejscu pracy,
− zmniejszenie do minimum ilości czynnika chemicznego wymaganego w procesie pracy,
− stosowanie właściwych procedur pracy, w tym procedur lub instrukcji bezpiecznego
obchodzenia się z czynnikiem chemicznym stwarzającym zagrożenie i odpadami zawierającymi taki czynnik oraz procedur ich przechowywania i transportu w miejscu
wykonywania pracy,
− właściwe stosowanie urządzeń i sprzętu w pracach z czynnikami chemicznymi, zapewniające bezpieczeństwo i ochronę zdrowia zatrudnionych.
Podejmowane działania i stosowane środki powinny uwzględniać zmieniające się
warunki pracy, a ich celem powinna być ciągła poprawa warunków wykonywania pracy.
W przypadku gdy rodzaj prowadzonej działalności na to pozwala, preferowanym
działanie, podejmowanym w celu wyeliminowania lub ograniczenia ryzyka, powinno
być unikanie stosowania czynnika chemicznego stwarzającego zagrożenie, poprzez zastąpienie go czynnikiem chemicznym lub procesem, który w warunkach jego stosowania
9 | 10. Ocena naraŜenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy
nie stwarza zagrożenia lub stwarza mniejsze zagrożenie dla bezpieczeństwa i zdrowia
pracowników (§7 [15]).
W przypadkach, gdy jest to niemożliwe pracodawca jest obowiązany ograniczyć
ryzyko do minimum poprzez zastosowanie środków oraz działań ochronnych i zapobiegawczych, odpowiednich do oceny ryzyka zawodowego. Działania te podejmować należy w następującej kolejności:
1) wyeliminowanie uwalniania się do środowiska pracy stwarzającego zagrożenie czynnika chemicznego poprzez właściwe projektowanie procesów pracy i kontrolę techniczną oraz stosowanie odpowiedniego wyposażenia i materiałów,
2) ograniczenie uwalniania się do środowiska pracy stwarzającego zagrożenie czynnika
chemicznego poprzez właściwe projektowanie i właściwą organizację procesów pracy, stosowanie odpowiedniego wyposażenia i materiałów oraz systematyczne kontrole stanu bezpieczeństwa i higieny pracy ze szczególnym uwzględnieniem organizacji
procesów pracy, stanu technicznego maszyn i innych urządzeń technicznych oraz
ustalenie sposobów rejestracji nieprawidłowości i metod ich usuwania,
3) stosowanie środków ochrony zbiorowej u źródła powstania zagrożenia, takich jak na
przykład odpowiednia wentylacja, i odpowiednie działania organizacyjne,
4) stosowanie środków ochrony indywidualnej, jeżeli zagrożeniu nie można przeciwdziałać w inny sposób.
Ponadto, pracodawca zapewnić powinien ochronę pracowników przed zagrożeniami wynikającymi z fizykochemicznych właściwości czynnika chemicznego, podejmując, na podstawie wyników oceny ryzyka zawodowego, techniczne lub organizacyjne
działania i środki zmierzające do bezpiecznego stosowania czynnika chemicznego stwarzającego zagrożenie. Działania te podejmować należy w następującej kolejności:
1) zapobieżenie obecności w miejscu pracy substancji palnych w stężeniu stwarzającym
zagrożenie lub substancji chemicznie niestabilnych, w ilościach stwarzających zagrożenie wybuchem lub pożarem,
2) usuniecie źródeł zapłonu, które mogą spowodować pożar lub wybuch, oraz wyeliminowanie warunków, które mogą powodować, że substancje chemicznie niestabilne
mogą wywołać szkodliwe skutki fizyczne,
3) ograniczenie skutków dla bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w przypadku pożaru lub wybuchu substancji palnych, substancji chemicznie niestabilnych lub ich
mieszanin.
W przypadku obecności w miejscu pracy czynnika chemicznego stwarzającego zagrożenie wypadku lub awarii pracodawca ma obowiązek określić i wdrożyć procedury
działania celem zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników.
Procedury takie powinny również objąć ćwiczenia ratownicze powtarzane okresowo,
zapewnienie odpowiednich środków i urządzeń ratowniczych oraz zasady udzielania
pierwszej pomocy poszkodowanym (§11 [15]).
Jeżeli procesy pracy powodują występowanie czynników rakotwórczych pracodawca ma obowiązek podjąć działania mające na celu zastąpienie tych procesów innymi,
10. Ocena naraŜenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy | 10
w których czynniki te nie występują. Jeżeli podejmowane działania nie eliminują zagrożenia pracodawca jest obowiązany (§101, pkt 2 [2]):
− ograniczyć do minimum liczbę pracowników narażonych na czynniki rakotwórcze,
− ograniczyć do minimum występowanie czynników rakotwórczych w środowisku pracy,
− zapewnić stosowanie środków ochrony zbiorowej, a gdy narażenie nie może być wyeliminowane w inny sposób, środków ochrony indywidualnej,
− zapewnić stosowanie przez pracowników wymagań higieny, a w szczególności nie
dopuścić do spożywania posiłków, picia i palenia tytoniu w miejscach pracy,
− określić w instrukcjach zasady postępowania w razie powstania nieprzewidzianych
sytuacji powodujących poważne zagrożenia dla pracowników,
− zapewnić oznaczenie miejsc stwarzających ryzyko dla zdrowia pracowników związane z występowaniem czynników rakotwórczych, poprzez umieszczenie w miejscach
narażenia pracowników na te czynniki odpowiednich napisów i znaków ostrzegawczych,
− zapewnić pomieszczenia pracy oraz instalacje i urządzenia przystosowane do regularnego i skutecznego czyszczenia.
11 | 10. Ocena naraŜenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy
Tabela 1. Wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń chemicznych czynników szkodliwych dla
zdrowia w środowisku pracy (przykłady)[1].
L.p.
Nazwa i numer CAS substancji chemicznej
(w nawiasach podano poprzednio stosowaną nazwę substancji)
1
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
2
Acetaldehyd (aldehyd octowy)
[75-07-0]
Acetofenon
[98-86-2]
Aceton
[67-64-1]
Acetonitryl
[75-05-8]
Akrylaldehyd (akroleina)
[107-02-8]
Akrylamid
[79-06-1]
Akrylan butylu
[141-32-2]
Akrylan etylu
[140-88-5]
Akrylan metylu
[96-33-3]
Akrylonitryl
[107-13-1]
Amoniak
[7664-41-7]
Anilina
[62-53-3]
Asfalt naftowy – dymy
[8052-42-4]
Benzaldehyd (benzoesowy aldehyd)
[100-52-7]
Benzen
[71-43-2]
Benzo[a]piren
[50-32-8]
Benzyna ekstrakcyjna*)
[8032-32-4]
*) obowiązuje
18
19
20
21
Najwyższe dopuszczalne stężenie
w mg/m3, określane w zależności
od czasu narażenia w ciągu zmiany
roboczej
NDS
NDSCh
NDSP
3
4
5
5
-
45
50
100
-
600
1800
-
70
140
0,05
0,1
-
0,1
-
-
11
30
-
20
40
-
14
28
-
2
10
-
14
28
-
5
20
-
5
10
-
10
40
-
1,6
-
-
0,002
-
-
500
1500
-
300
900
-
1
2
-
10
-
20
0,7
1,4
-
równoległe oznaczanie benzenu w powietrzu
Benzyna do lakierów
[8052-41-3; 64742-82-1; 64742-92-0; 64742-48-9]
Bezwodnik ftalowy – pary i aerozole
[85-44-9]
Bezwodnik octowy
[108-24-7]
Brom
[7726-95-6]
10. Ocena naraŜenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy | 12
1
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
2
Bromoetan (etylu bromek)
[74-96-4]
Bromometan (metylu bromek)
[74-83-9]
Bromowodór
[10035-10-6]
Butan (n-butan)
[106-97-8]
Butan-2-ol (sec-butylowy alkohol)
[78-92-2]
Butan-1-ol (n-butylowy alkohol)
[71-36-3]
Butyloamina
[109-73-9]
Chlor
[7782-50-5]
Chlorek benzoilu
[98-88-4]
Chlorek chromylu
[144997-61-8]
Chloroaceton
[78-95-5]
2-Chloroanilina (o-chloroanilina)
[95-51-2]
Chlorobenzen
[108-90-7]
Chloroetan (winylu chlorek)
[75-01-4]
Chlorometan
[74-87-3]
Chloroform
[67-66-3]
Chlorowodór
[7647-01-0]
Cyjanowodór
[74-90-8]
Cykloheksan
[110-82-7]
Cykloheksanol
[108-93-0]
Dekaboran (14)
[17702-41-9]
Dekasiarczek tetrafosforu (fosforu pięciosiarczek)
[1314-80-3]
1,2-Dibrometan
[106-93-4]
Dichlorek disiarki (siarki chlorek)
[10025-67-9]
3
4
5
20
100
-
5
15
-
-
-
6,5
1900
3000
-
300
450
-
50
150
-
-
-
10
0,7
15
-
-
-
4
0,15
-
-
-
-
4
3
10
-
23
70
-
5
30
-
20
-
-
8
-
-
5
10
-
-
-
5
300
1000
-
10
-
-
0,3
0,9
-
1
3
-
0,5
-
-
5
15
-
13 | 10. Ocena naraŜenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy
1
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
2
Dichlorodifluorometan (Freon 12)
[75-71-8]
Dichlorometan
[75-09-2]
(1,2-Dichlorowinylo)benzen (dwuchlorostyren)
[6607-45-0]
Dietyloamina
[109-89-7]
Dietylobenzen – mieszanina izomerów
[25340-17-4]
Dietyloamina
[124-40-3]
Dinitrobenzen – mieszanina izomerów
[25154-54-5]
Disiarczek węgla
[75-15-0]
1,3-Dioksolan
[646-06-0]
Ditlenek chloru
[10049-04-4]
Ditlenek siarki
[7446-09-5]
Ditlenek węgla*)
[124-38-9]
*) nie
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
3
4
5
4000
6200
-
88
-
-
50
150
-
15
30
-
100
400
-
3
9
-
1
3
-
12,5
-
-
10
50
-
0,3
0,9
-
1,3
2,7
-
9000
27000
-
1
3
-
1900
-
-
10
-
-
7
14
-
9,4
18
-
100
350
-
1
-
-
7,8
16
-
0,05
0,4
-
0,5
2
-
23
-
-
0,5
1
-
0,14
0,28
-
dotyczy podziemnych wyrobisk górniczych
Epoksyetan (etylenu tlenek)
[75-21-8]
Etanol (alkohol etylowy)
[64-17-5]
Eter bis(2-metoksyetylowy)
[111-96-6]
Eter difenylowy
[101-84-8]
Etyloamina
[75-04-7]
Etylobenzen
[100-41-4]
Epoksyetan
[75-21-8]
Fenol
[108-95-2]
Fluor
[7782-41-4]
Fluorowodór
[7664-39-3]
Formamid
[75-12-7]
Formaldehyd
[50-00-0]
Fosfan
[7803-51-2]
10. Ocena naraŜenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy | 14
1
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
2
Fosforan(V) tris(2-tolilu) (trójkrezylu fosforan)
[78-30-8]
Fosgen
[75-44-5]
Ftalan bis(2-etyloheksylu) (dwu-2-etyloheksylu ftalan)
[117-81-7]
Glikol etylenowy
[107-21-1]
Glutaraldehyd (glutarowy aldehyd)
[111-30-8]
Heksachlorobenzen
[118-74-1]
Heksan (n-heksan)
[110-54-3]
Heptan-2-on
[110-43-0]
Hydrazyna
[302-01-2]
Izopren
[78-79-5]
Izopropyloamina
[75-31-0]
2-Izopropylo-4,6-dinitrofenol (dwunitropropylofenol)
[118-95-6]
Jod
[7553-56-2]
Jodometan (metylu jodek)
[74-88-4]
Kampora syntetyczna – bornan-2-on
[76-22-2]
Karbendazym – 1H-benzimizadol-2-ilokarbamian metylu
[10605-21-7]
Keten (etenon)
[463-51-4]
Ksylen – mieszanina izomerów (1,2-, 1,3-, 1,4-)
[95-47-6; 108-38-3; 106-42-3; 1330-20-7]
Kwas azotowy(V) (azotowy kwas)
[7697-37-2]
Kwas siarkowy(VI)
[7664-93-9]
Kwas szczawiowy
[144-62-7]
Malation – ditiofosforan(V) S-1,2bis(etoksykarbonylo)etylu-O,O-dimetylu
[121-75-5]
Metakrylan butylu
[97-88-1]
Metanol (metylowy alkohol)
[67-56-1]
Metyloamiana
[74-89-5]
3
4
5
0,1
0,3
-
0,08
0,16
-
1
5
-
15
50
-
0,4
0,6
-
0,5
-
-
100
400
238
475
0,05
0,1
-
100
300
-
12
24
-
0,05
0,15
-
1
-
-
10
30
-
12
18
-
10
-
-
0,5
1,5
-
100
350
-
5
10
-
1
3
-
1
2
-
1
10
-
100
300
-
100
300
-
2
15
-
15 | 10. Ocena naraŜenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy
1
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
2
Morfolina
[54-11-5]
Mrówczan etylu
[109-94-4]
Nafta
[8008-20-6]
Naftalen
[91-20-3]
Nikotyna
[54-11-5]
Nitrobenzen
[98-95-3]
Nitroetan
[79-24-3]
Nitrotoluen – mieszanina izomerów
[1321-12-6]
Nitropropan – mieszanina izomerów
[25322-01-4]
Octan butylu (n-butylu octan)
[123-86-4]
Octan etylu
[141-78-6]
Octan izopropylu
[108-21-4]
Octan metylu
[79-20-9]
Ozon
[10028-15-6]
Octan 2-etoksyetylu
[111-15-9]
Octan 2-metoksyetylu
[110-49-6]
Pentachlorek fosforu
[10026-13-8]
Pentan-2-on (metylopropyloketon, pentanon)
[107-89-9]
Pirydena
[110-86-1]
Pentanal
[110-62-3]
Propan
[74-98-6]
Propoksur (metylokarbamian 2-izopropoksyfenylu)
[114-26-1]
Rezorcynol (rezorcyna)
[108-46-3]
Sadza techniczna
[1334-86-4]
Siarczan(VI) dimetylu (dwumetylowy siarczan)
[77-78-1]
3
4
5
36
72
-
250
500
-
100
300
-
20
75
-
0,5
-
-
1
-
-
75
-
-
11
-
-
30
70
-
200
950
200
600
-
600
1000
-
250
600
-
0,15
-
-
11
-
-
5
-
-
0,7
1,4
-
100
800
-
5
30
-
118
300
-
1800
-
-
0,5
2
-
45
90
-
4
-
-
0,5
1
-
10. Ocena naraŜenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy | 16
1
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
2
Siarkowodór
[7783-06-4]
Strychnina
[57-24-9]
Styren
[100-42-5]
Tantal
[7440-25-7]
Terpentyna
[8006-64-2]
Tetrafosfor (żółty fosfor)
[7723-14-0]
1,2,3,4-Tetrahydronaftalen (tetralina)
[119-64-2]
Tiuram – disulfid tetrametylotiuramu
[137-26-8]
Tlenek wapnia – pyły
[1305-78-8]
Tlenek azotu
[10102-43-9]
Tlenek węgla
[630-08-0]
2-Toliloamina (o-toluidyna)
[95-53-4]
Tolueno-2,4-diamina (toluenodwuamina)
[95-80-7]
1,3,5-Trazinano-2,4,6-trion 1,3,5-triazyno-2,4,6-triol
[108-80-5]
Toluen
[108-88-3]
1,1,1-Trichloroetan
[71-55-6]
1,1,2-Trichloroetan
[79-00-5]
Trichloroetan (trójchloroetylen)
[79-01-6]
Trichlorofluorometan (Freon 11, fluorotrójchlorometan)
[75-69-4]
Tritlenek siarki
[7446-11-9]
Uwodnione terfenyle
[61788-32-7]
Winylotoluen – mieszanka polimerów
[25013-15-4]
Wodorotlenek potasu
[1310-58-3]
Wodorotlenek sodu
[1310-73-2]
Wodorotlenek wapnia
[1305-62-0]
3
4
5
7
14
-
0,15
-
-
50
200
-
5
-
-
300
840
-
0,03
0,24
-
100
300
-
0,5
2
-
2
6
-
3,5
7
-
23
117
-
3
9
-
0,04
0,1
-
10
-
-
100
200
-
300
600
-
45
100
85
170
-
-
-
5600
1
3
-
12,5
-
-
100
300
-
0,5
1
-
0,5
1
-
2
-
-
17 | 10. Ocena naraŜenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy
Literatura:
[1] Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r., w
sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla
zdrowia w środowisku pracy; Dz. U. 2002, nr 217, poz. 1833, ze zm.
[2] Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r., w
sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy; tekst jednolity: Dz. U.
2003, nr 169, poz. 1650, ze zm.
[3] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2011 r., w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy; Dz. U. 2011, nr
33, poz. 166
[4] Ustawa z dnia 25 lutego 2011 r. o substancjach chemicznych i ich mieszaninach;
Dz. U. 2011, nr 63, poz. 322, ze zm.
[5] Dyrektywa Rady 98/24/WE z dnia 7 kwietnia 1998 r. w sprawie ochrony zdrowia i
bezpieczeństwa pracowników przed ryzykiem związanym z czynnikami chemicznymi w miejscu pracy (czternasta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16
ust. 1 dyrektywy 89/931/EWG); Dz. Urz. L 131 z 5.5.1998, str. 11, ze zm.
[6] Rozporządzenie Komisji (WE) nr 440/2008 z dnia 30 maja 2008 r. ustalające metody badań zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 1907/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwoleń i stosowanych
ograniczeń w zakresie chemikaliów (REACH); Dz. Urz. L 142 z 31.5.2008, str. 1, ze
zm.
[7] Rozporządzenie (WE) nr 1907/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18
grudnia 2006 r. w sprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwoleń i stosowanych
ograniczeń w zakresie chemikaliów (REACH) i utworzenia Europejskiej Agencji
Chemikaliów, zmieniające dyrektywę 1999/45/WE oraz uchylające rozporządzenie Rady (EWG) nr 793/93 i rozporządzenie Komisji (WE) nr 1488/94, jak również dyrektywę Rady 76/769/EWG i dyrektywy Komisji 91/155/EWG,
93/67/EWG, 93/105/WE i 2000/21/WE; Dz. Urz. L 396 z 30.12.2006, s. 1, ze zm.
[8] PN-ISO 4225:1999, Jakość powietrza. Zagadnienia ogólne. Terminologia, PKN,
Warszawa
[9] PN-ISO 4225/Ak:1999, Jakość powietrza. Zagadnienia ogólne. Terminologia, PKN,
Warszawa
[10] PN-Z-04008-7:2002, Ochrona czystości powietrza. Pobieranie próbek. Zasady pobierania próbek powietrza na stanowiskach pracy i interpretacji wyników, PKN,
Warszawa
[11] PN-Z-04008-7:2002/Az:2004, Ochrona czystości powietrza. Pobieranie próbek.
Zasady pobierania próbek powietrza na stanowiskach pracy i interpretacji wyników, PKN, Warszawa
10. Ocena naraŜenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy | 18
[12] PN-EN 689:2002, Powietrze na stanowiskach pracy. Wytyczne oceny narażenia
inhalacyjnego na czynniki chemiczne przez porównanie z wartościami dopuszczalnymi i strategia pomiarowa, PKN, Warszawa
[13] PN-EN 482:2012, Narażenie na stanowiskach pracy. Wymagania ogólne dotyczące
charakterystyki procedur pomiarów czynników chemicznych, PKN, Warszaw
[14] Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008 z dnia 16
grudnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin, zmieniające i uchylające dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz
zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1907/2006; Dz. Urz. L 353 z 31.12.2008, s. 1,
ze zm.
[15] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 30 grudnia 2004 r., w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników
chemicznych; Dz. U. 2005, nr 11, poz. 86, ze zm.
[16] Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r., Kodeks pracy; tekst jednolity: Dz. U. 1998, nr 21,
poz. 94, ze zm.