Pobierz

MIGRACJA ZAROBKOWA POLAKÓW
PO WSTĄPIENIU POLSKI DO UNII EUROPEJSKIEJ
Maciej Lisowski
Uniwersytet Rzeszowski
Streszczenie
Niniejszy artykuł ukazuje skalę zjawiska problemu społecznego, jakim jest migracja Polaków z
ziemi ojczystej. Głównymi powodami, dla których obywatele polscy decydują się na wyjazd za granicę,
są atrakcyjniejsze zarobki, lepsze warunki pracy, prawa do pomocy socjalnej, a także trudność znalezienia pracy we własnym kraju. Na migrację częściej decydują się mężczyźni niż kobiety, ponieważ w
większości przypadków to mężczyźni biorą na siebie odpowiedzialność za utrzymanie finansowe rodziny. Na obecną chwilę, poza granicami państwa znajduje się ok. dwa i pół miliona Polaków. Dwie trzecie całej populacji przebywającej poza terytorium Polsk, posiada minimum wykształcenie średnie. W
2014 rok, na terytorium Unii Europejskiej przebywało prawie dwa miliony Polaków. Najczęstszym
kierunkiem migracji są państwa : Niemcy, Wielka Brytania, Irlandia. W artykule przedstawiono zarówno pozytywne, jak i negatywne skutki migracji Polaków dla Polski .
Labour migration of Poles after Poland’s induction to European Union
Summary
The present article shows the scale of social problem phenomenon which is a migration of Poles
from their home soil. Major reasons for whom Polish citizens decide to go abroad are: economic factor, more attractive earnings, better working conditions, better public assistance rights and also the
difficulty of finding a job in their own country. Men are more likely to go abroad than women because
in most cases men are those who take care of financial issues of family. At present there are around
2,5mln of Poles abroad. Two thirds of overall population of polish emigrants staying away from Poland has at least secondary education. In 2014 there were above 1,9mln of Poles in European Union
territory. The most common countries for migration are: Germany, Great Britain and Ireland. In this
article were presented positive and negative effects of migration of Poles in relation to their country.
www.think.wsiz.rzeszow.pl, ISSN 2082-1107, Nr 1 (25) 2016, s. 47-53
Migracja zarobkowa Polaków po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej
Wprowadzenie
Migracje zagraniczne to zjawisko występujące w Polsce od pokoleń. Nowi tubylcy w danych populacjach przeważnie są traktowani są z dużym dystansem. Ciągłe przemieszczanie się powoduje w
wielu wypadkach trwałą zmianę zamieszkania. Migracja Polaków poza granice własnego państwa jest
jednym z głównych problemów społecznych kraju. Zjawisko migracji nasiliło się w wyniku akcesji
Polski do Unii Europejskiej. Od pierwszego maja 2004 roku migruje systematycznie coraz większy
procent osób posiadających obywatelstwo polskie. W większości są to osoby młode, kończące szkoły
średnie lub studia wyższe. Za sprawą wstąpienia do Unii Europejskiej obywatele państwa polskiego
mogą rozpoczynać legalną pracę zarobkową w wybranych państwach UE. Najczęstszą przyczyną migracji są rzecz jasna kwestie finansowe. Poza tym dużą rolę odgrywają lepsze warunki bytowe, świadczenia socjalne oraz wysoki współczynnik bezrobocia panującego w kraju ojczystym.
W pierwszej części artykułu przedstawiono krótki rys historyczny zjawiska, wiążące się z nim
najważniejsze wydarzenia począwszy od XVIII do XX wieku. Druga część prezentuje dane statystyczne które pokazują, gdzie jest największy oraz najmniejszy odsetek osób przebywających poza
terytorium państwa, a także przyczyny migracji z ziemi macierzystej. W ostatniej części zaprezentowano zarówno pozytywne, jak i negatywne skutki migracji Polaków, w szczególności pod względem
ekonomicznym dla Polski.
1. Rys historyczny
Zjawisko migracji w Polsce zaczęło się uwidaczniać i nasilać na przełomie XVIII i XIX wieku.
Miało to związek z powstaniami, które dla Polaków kończyły się klęską. U schyłku XIX wieku nasiliła się migracja w celach zarobkowych. W okresie 1908–1914 z własnej ojcowizny wyjechało ponad
trzy miliony obywateli. Na migrację decydowali się wówczas ludzie z niższych warstw społecznych,
w większości przypadków byli to chłopi i rolnicy. Powodem, dla którego ludzie decydowali się wtedy
na migrację, była zbyt wysoka liczba ludności na ziemiach polskich w trakcie trwających zaborów1. W
okresie międzywojennym kraj opuściło na stałe powyżej jednego miliona osób. Najczęstszym miejscem docelowym migrantów była Europa Zachodnia, a w szczególności kraje o wysoko rozwiniętej
gospodarce oraz Stany Zjednoczone, Argentyna i Brazylia. W okresie trwania II wojny światowej
migracje były przymusem, ponieważ dotyczyły bezpośrednio trwającej wojny. Poza granicami państwa przebywało ok. sześć milionów polskich obywateli. Było to ok. 20% wszystkich Polaków, którzy
przeżyli ten konflikt zbrojny. Po zakończeniu II wojny światowej tysiące osób nie wróciło już do Polski. W latach 1951–1980 na migracje zdecydowało się ponad osiemset pięćdziesiąt tysięcy osób, natomiast na stałe do kraju przyjechało ponad trzysta dziesięć tysięcy. Jest to ujemny bilans ludności.
Pod koniec XX wieku zjawisko migracji coraz bardziej się nasilało: w latach osiemdziesiątych XX
wieku z własnego kraju wyemigrowało ponad siedemset dziewięćdziesiąt tysięcy mieszkańców państwa polskiego. Po upadku komunizmu w 1989 roku problem migracji zmalał. Ludzie wracali do Polski ze względu na przywiązanie do własnego kraju oraz sentyment. Byli to głównie: naukowcy, prywatni przedsiębiorcy oraz humaniści. W okresie lat dziewięćdziesiątych XX wieku do Polski powróciło ok. siedemdziesiąt sześć tysięcy ludzi, 14 % ze Stanów Zjednoczonych, 50 % z krajów znajdujących się w Europie. Większość ludzi wracało z Niemiec2.
1
Emigracja z ziem polskich w czasach nowożytnych i najnowszych (XVIII-XX wiek), red. A. Pilcha Warszawa 1984; C.
Obracht-Prondzyński, Emigracja z Polski. Przyczyny formy-cele-skutki, [w:] C. Obracht-Prondzyński, W kręgu problematyki
kaszubsko-pomorskiej. Studia i szkice, Gdańsk-Wejherowo 2003, s. 179-212; H. Janowska, Emigracja zarobkowa z Polski
1918-1939, Warszawa 1981.
2
Por. A. Sakson, Problem masowej emigracji z Polski w latach osiemdziesiątych, „Życie i Myśl” 1989, nr 10, s. 28-35;
A. Banaszkiewicz, Główne kierunki i natężenie migracji światowych w latach 1945-1995 [w:] Migracje 1945-1995. Migracje
i społeczeństwo, t. 3, Warszawa 1999, s. 21-37.
48
Migracja zarobkowa Polaków po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej
2. Najczęstsze kierunki migracji zarobkowej Polaków
Po pierwszym maja 2004 roku kraj stał się pełnoprawnym i formalnym członkiem Unii Europejskiej. Wydarzenie to zapoczątkowało otwarcie się rynku pracy dla Polaków za granicami własnego
państwa. Najczęstszym kierunkiem migracji – były i są nadal – wysoko rozwinięte państwa Unii Europejskiej m.in. Holandia, Niemcy, Wielka Brytania. Szacuje się, że w Zjednoczonym Królestwie
zamieszkuje powyżej pięćset tysięcy polskich obywateli. Głównym powodem, dla którego młodzi
ludzie decydują się na wyjazd, a także pracę poza granicami własnego państwa, jest aspekt ekonomiczny. Nie jest to natomiast jedyna przyczyna migracji Polaków. Innymi motywami podjęcia takiej
decyzji są: brak odpowiedniej pracy zarobkowej w rodzimym kraju, lepsze warunki bytowe, większe
możliwości rozwoju osobistego i zawodowego, a także lepsza opieka zdrowotna. Z Polski wyjeżdżają
już nie tylko osoby, które mają mniej prestiżowy zawód. Na migrację coraz częściej decydują się młodzi ludzie, będący absolwentami szkół wyższych np. lekarze czy projektanci, aby spróbować swoich
sił poza granicami własnego państwa3.
Tak też po pierwszym maja 2004 roku skala wyjazdów wzrosła diametralnie. W przeciągu dziesięciu lat z Polski wyemigrowało ok. dwa milionów osób. Większość migrantów wyjeżdża do znajomych, rodziny lub za pośrednictwem agencji pracy. Wyjeżdżają zazwyczaj, gdy już mają zapewnione
zakwaterowanie i pracę w miejscu, do którego docelowo się wybierają. Blisko 10% wszystkich aktywnych migrantów wyjechało do krajów zachodnich w celach zarobkowych po akcesji Polski do Unii
Europejskiej.
Tabela 1. Emigracja z Polski na pobyt czasowy w latach 2008-2014 (liczba emigrantów w tys.)
Kraj przebywania
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Ogółem
2210
2100
2000
2060
2130
2196
2320
Europa
1887
1765
1685
1754
1816
1891
2016
Unia Europejska (27
krajów)
1820
1690
1607
1670
1720
1789
1901
Austria
40
36
29
25
28
31
34
Belgia
33
34
45
47
48
49
49
Czechy
10
9
7
7
8
8
9
Cypr
4
3
3
3
2
1
1
Dania
19
20
19
21
23
25
28
Finlandia
4
3
3
2
2
3
3
Francja
56
60
60
62
63
63
63
Grecja
20
16
16
15
14
12
9
Holandia
108
98
92
95
97
103
109
Hiszpania
83
84
48
40
37
34
32
Irlandia
180
140
133
120
118
115
113
Niemcy
490
465
440
470
500
560
614
Portugalia
1
1
1
1
1
1
1
3
Wielka emigracja Polaków. Do końca roku nowy rekord, http://telewizjarepublika.pl/wielka-emigracja-polakow-dokonca-roku-nowy-rekord,19592.html, 24.06.2016.
49
Migracja zarobkowa Polaków po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej
Szwecja
29
31
33
36
38
40
43
Wielka Brytania
650
595
580
625
637
642
685
Włochy
88
88
92
94
97
96
96
Kraje spoza UE
67
75
78
85
96
102
112
Norwegia
38
45
50
56
65
71
79
Źródło: Informacja o rozmiarach i kierunkach emigracji z Polski w latach 2004-2014, GUS, 2015
Z raportu sporządzonego przez Główny Urząd Statystyczny wynika, że w końcowej fazie 2014
roku poza granicami własnego państwa znajdowało się ponad dwa miliony trzysta tysięcy osób. Migranci wybierając kraj, kierują się przede wszystkim: panującymi tam warunkami bytowymi, relacjami
społeczeństwa z migrantami, a także położeniem geograficznym względem macierzystego kraju. 85%
badanych opuszczających Polskę mieszka w Europie, a większość w krajach Unii Europejskiej. Największy odsetek polskich obywateli mieszka na terytorium Wielkiej Brytanii – sześćset osiemdziesiąt
pięć tysięcy osób w 2014 roku. Polacy wybierają ten kraj ze względu na atrakcyjne zarobki oraz wysokie świadczenia socjalne. Drugim krajem pod względem zaludnienia polskich obywateli są Niemcy.
Mieszka tam ok. pięćset tysięcy osób. Wybór tego kraju podyktowany jest względami ekonomicznymi, panującym tam niskim bezrobociem oraz bliską odległością od własnego państwa. W Irlandii w
latach 2008–2014 zaobserwowano spadek liczby osób tam zamieszkujących. W Szwecji, Holandii,
Włoszech i Francji średnia osób przebywających na terytorium tych krajów jest stabilna. Norwegia
natomiast jest krajem, do którego Polacy coraz częściej migrują ze względu na atrakcyjniejsze zarobki
i sprzyjające prawo pracy4.
3. Skutki ruchów migracyjnych względem Polski
Migracja zarobkowa pociąga za sobą zarówno negatywne, jak i pozytywne skutki, które bezpośrednio oddziałują na gospodarkę i obraz społeczeństwa polskiego. Brak atrakcyjnych ofert na rynku
pracy oraz możliwość zarobienia kilkukrotnie większych pieniędzy za granicą skłania coraz większą
rzeszę osób przedsiębiorczych, mobilnych oraz posiadających wyższe wykształcenie do migracji do
krajów Unii Europejskiej. Coraz częstsze migracje wśród Polaków wymuszają na właścicielach firm
podwyżki wynagrodzeń pracowników, aby dzięki temu mogli zatrudnić osoby posiadające odpowiednie kwalifikacje wymagane dla danego stanowiska. Atrakcyjniejsze zarobki wśród pracowników nie
wpływają jednak na wydajność w miejscu zatrudnia. Następstwem zwiększania płacy dla pracowników przez polskie firmy jest zmniejszenie między nimi rywalizacji. Będzie to miało wpływ na rozwój
dużych korporacji w przyszłości z racji pomniejszającego się zysku. Rosnące wynagrodzenia za wykonywaną pracę mogą zniechęcić zagraniczne firmy do zakładania w Polsce działalności, ponieważ
może być to dla nich nieopłacalne. Jednym z możliwych rozwiązań mogłoby być otworzenie granic
kraju dla migrantów przyjeżdżających zza wschodniej granicy oraz aktywizacja osób bezrobotnych,
tzn. przymusowe wysyłanie osób nieposiadających stałego zatrudnienia na dodatkowe kursy, gdzie
mogliby zyskać dodatkowe wykształcenie oraz kwalifikacje, które umożliwiłyby im podjęcie pracy w
przyszłości. Taka inwestycja wymaga również dużego nakładu finansowego ze strony państwa, aczkolwiek nie ma pewności że osoby, które zdobędą potrzebne kwalifikacje do wykonywania danej pracy, zostaną w rodzimym kraju.
Do zasadniczych skutków ekonomicznych migracji Polaków zalicza się: 1) zrównanie się płac realnych (płace realne spadają w kraju przyjmującym, natomiast mają tendencję wzrostową w kraju
4
J. Kwinta-Odrzywołek, Kierunki emigracji zarobkowej,
http://www.rynekpracy.pl/artykul.php/n.281/email.142444/wpis.766, 27.06.2016.
50
Migracja zarobkowa Polaków po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej
wysyłającym); 2) zwiększenie wysokości PKB w kraju przyjmującym, a zmniejszenie w kraju wysyłającym.
Jednym z negatywnych skutków migracji Polaków jest fakt, że zaczyna brakować ludzi do pracy
posiadających odpowiednie kwalifikacje do wykonywania danego zawodu. Coraz częściej zagraniczni
inwestorzy mają większe problemy w znalezieniu pracowników do fabryk, znajdujących się na terenie
Polski. Trudności w znalezieniu odpowiednich pracowników spowodowane są dwoma podstawowymi
motywami: miejscowi ludzie, pozostający bez pracy, wolą utrzymywać się z zasiłków, jakie otrzymują
od państwa i nigdzie nie pracować niż uczęszczać do pracy i otrzymywać mało atrakcyjne zarobki.
Natomiast osoby mobilne, aktywne zawodowo, wolą jechać za granicę5.
Negatywnym skutkiem migracji jest stale rosnąca liczba osób opuszczających kraj z wyższym
wykształceniem. W krajach Europy Zachodniej zarobki są kilkukrotnie większe niż w Polsce. Zachodzi więc sytuacja, w której to najpierw państwo finansowało w pewnym stopniu rozwój edukacji przyszłych prawników, inżynierów czy informatyków, a ci po ukończeniu studiów wyższych wyjeżdżają z
kraju macierzystego, aby napędzać system gospodarczy państwa, do którego docelowo migrują. Dla
krajów przyjmujących duży napływ migrantów oznacza wzrost siły roboczej, która nie wymaga inwestowania dodatkowych pieniędzy na kształcenie.
Pozytywnym aspektem migracji dla kraju wysyłającego jest fakt, że pieniądze zarobione poza
granicami państwa zostają przesyłane do kraju macierzystego. Według ekonomistów ma to wpływ na
gospodarkę wtedy, gdy pieniądze są dobrze i efektywnie wykorzystywane w rodzimym kraju. W
głównym zamierzeniu sprzyjają one zmniejszeniu ubóstwa panującemu w państwie. Warto odnotować, że transfery pieniężne mogą być wykorzystywane do inwestycji, dzięki czemu wzrasta zatrudnienie na lokalnym rynku pracy. Dzięki transferom środków pieniężnych do Polski kurs złotego
umacnia się, przez co zaobserwowany jest wzrost podaży zagranicznych walut na rynku. Dodatkowo
następuje umocnienie kapitału gotówkowego, na co bezpośredni wpływ ma wymiana zarobionych
pieniędzy na złotówki. Powrót Polaków z migracji stanowi olbrzymie korzyści dla kraju, ponieważ
migranci przywożą ze sobą nie tylko zarobione pieniądze, ale także cenny kapitał w postaci: nowych
kontaktów, umiejętności, wartości, doświadczenia, dzięki czemu w przyszłości będą mogli otworzyć
własną działalność gospodarczą na terenie kraju6.
Skutki migracji uwidaczniają się już w znacznym stopniu na polskim rynku pracy. Ok. 50 % respondentów w przeprowadzonej ankiecie przez KPMG7 deklaruje większe trudności w znalezieniu
odpowiednich pracowników, posiadających wykształcenie umożliwiające podjęcie pracy na danym
stanowisku. Największe zapotrzebowanie w Polsce jest na osoby posiadające wykształcenie wyższe
oraz średnie techniczne. Najbardziej pożądanymi na rynku pracy są osoby, które posiadają dyplomy
ukończenia kursów kierunkowych, takich jak : informatycy, logistycy, pracownicy budowlani, ślusarze, operatorzy maszyn, elektrycy, finansiści8.
Według raportu Komitetu Badań nad Migracjami PAN, od momentu wstąpienia Polski do Unii
Europejskiej i zwiększającej się z roku na rok liczbie osób wyjeżdżających z ojczystego kraju, zaobserwowano większy spadek liczby urodzeń, nawet do kilkudziesięciu tysięcy rocznie, a także szybszy
proces starzenia się polskiego społeczeństwa. Według szacunkowych danych z Głównego Urzędu
Statystycznego, polskich migrantów czasowych jest ponad dwa miliony (tzn. widnieją jako mieszkań5
Por. M. Brzezińska, 170 zł dziennie to za mało dla bezrobotnego?, „Gazeta Wyborcza” z 14 lipca 2006 oraz M. Wojciechowski, Nie ma pracowników, truskawki będą zaorane?, „Gazeta Wyborcza” z 28 czerwca 2006.
6
P. Cymanow P., Społeczne i ekonomiczne konsekwencje migracji zewnętrznych mieszkańców obszarów wiejskich,
http://www.wne.sggw.pl/czasopisma/pdf/PRS_2010_T10(25)_z1_s33.pdf, 05.10.2016.
7
KPMG – firma świadcząca usługi profesjonalne, międzynarodowa spółdzielnia osób prawnych zarejestrowana w
Szwajcarii.
8
Raport KPMG, Migracja pracowników – szansa czy zagrożenie? ,
http://www.fise.org.pl/files/1bezrobocie.org.pl/public/migracje/Migracja_pracownikow_raport_KPMG.pdf, 2008 r.
26.06.2016.
51
Migracja zarobkowa Polaków po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej
cy kraju, aczkolwiek nie przebywają w nim, wyjechali za granicę). Największy odsetek liczby osób
opuszczających swój rodowity kraj jest w następujących regionach Polski : Opolszczyzna ( ok. 11%),
Podlasie (ok. 9%), Podkarpacie ( ok. 8 %), Warmia i Mazury ( ok. 7 %). Na przestrzeni ostatnich lat
zjawisko migracji nasila się z coraz większą częstotliwością w województwach, w których do tej pory
współczynnik migracji był stosunkowo niższy niż w innych regionach Polski. Uwagę należy zwrócić
na przeobrażenia w polskich rodzinach po wyjeździe członka rodziny (najczęściej męża lub żony).
Dość często w takich sytuacjach dochodzi do rozpadu więzi rodzinnych. Według omawianego raportu
największy współczynnik orzekania rozwodów zachodzi w województwach, w których jest najwyższy
odsetek osób migrujących za granicę. Są to województwa: Warmińsko-Mazurskie, Zachodniopomorskie, Dolnośląskie i Lubuskie. Według Przewodniczącego Komitetu, prof. Marka Okólskiego, migracja może oznaczać rozpad więzi rodzin wielopokoleniowych. Tym samym będzie potrzebne opracowanie efektywniejszych i sprawniejszych metod pracy ze starszymi osobami, które pozostają w kraju9.
Podsumowanie
Migracja to nie tylko pieniądze, lepsze warunki życia, korzystniejsze i atrakcyjniejsze wynagrodzenie za pracę, ale jest to także cenna lekcja, która w przyszłości może przynieść pozytywne rezultaty
dla obywateli powracających do macierzystego kraju. Każde nowe doświadczenie rozwija osobowość,
pogląd na sytuacje innych ludzi, a także perspektywę własnego kraju. Dla niektórych, owa perspektywa zachęca do powrotu, innych natomiast skłania do pozostania w dotychczasowym miejscu. Każdy
wyjazd, nawet krótki, jest bardzo dobrym doświadczeniem w kontekście przyszłości człowieka. Pomaga mu się rozwinąć, poszerzać horyzonty, czerpać inspiracje. Praca na obczyźnie, może nie tylko
dostarczać pieniądze, ale także pomysły na założenie własnej działalności gospodarczej, przynoszącej
korzyści materialne w przyszłości. Problem migracji w Polsce jednak się poszerza. Więcej ludzi wyjeżdża za granicę, aby zapracować na swoją przyszłość. Osoby kończące szkołę średnią lub studia
wyższe nie widzą dla siebie miejsca na polskim rynku pracy. Z jednej strony migracja w dużym stopniu zmniejsza problem bezrobocia, ponieważ ludzie wyjeżdżają za granicę i tym samym tworzy się
mniejsza konkurencyjność na rynku pracy. Natomiast negatywnym skutkiem jest to, że przedsiębiorcom trudniej jest znaleźć pracowników posiadających odpowiednie kwalifikacje, umożliwiające pracę
na danym przez nich stanowisku. Największy odsetek polskich migrantów znajduje się w Wielkiej
Brytanii, w której po ogłoszeniu wyników referendum na temat pozostania lub opuszczenia struktur
Unii Europejskiej, dochodzi do coraz częstszych antypolskich i antyimigranckich zachowań, co może
spowodować w przyszłości masowe powroty Polaków do kraju.
Bibliografia
Banaszkiewicz A., Główne kierunki i natężenie migracji światowych w latach 1945-1995 [w:] Migracje
1945-1995. Migracje i społeczeństwo, t. 3, Warszawa 1999
Cymanow P., Społeczne i ekonomiczne konsekwencje migracji zewnętrznych mieszkańców obszarów wiejskich, http://www.wne.sggw.pl/czasopisma/pdf/PRS_2010_T10(25)_z1_s33.pdf
Janowska H., Emigracja zarobkowa z Polski 1918-1939, Warszawa 1981
Komitet Badań nad Migracjami Polskiej Akademii Nauk, Społeczne skutki Poakcesyjnych migracji ludności
Polski, Warszawa 2014
Kwinta-Odrzywołek J., Kierunki emigracji zarobkowej,
http://www.rynekpracy.pl/artykul.php/n.281/email.142444/wpis.766
Brzezińska M., 170 zł dziennie to za mało dla bezrobotnego?, „Gazeta Wyborcza” z 14 lipca 2006
1.
2.
3.
4.
5.
6.
9
Komitet Badań nad Migracjami Polskiej Akademii Nauk, Społeczne skutki Poakcesyjnych migracji ludności Polski,
Warszawa 2014 .
52
Migracja zarobkowa Polaków po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej
Raport KPMG, Migracja pracowników – szansa czy zagrożenie?,
http://www.fise.org.pl/files/1bezrobocie.org.pl/public/migracje/Migracja_pracownikow_raport_KPMG.pdf,
8. Sakson A., Problem masowej emigracji z Polski w latach osiemdziesiątych, „Życie i Myśl” 1989, nr 10
9. Wielka emigracja Polaków. Do końca roku nowy rekord, http://telewizjarepublika.pl/wielka-emigracjapolakow-do-konca-roku-nowy-rekord,19592.html
10. Wojciechowski M., Nie ma pracowników, truskawki będą zaorane?, „Gazeta Wyborcza” z 28 czerwca
2006
7.
11. Emigracja z ziem polskich w czasach nowożytnych i najnowszych (XVIII-XX wiek), red. A. Pilcha Warszawa 1984
12. Obracht-Prondzyński C., Emigracja z Polski. Przyczyny formy-cele-skutki, [w:] Obracht-Prondzyński C.,
W kręgu problematyki kaszubsko-pomorskiej. Studia i szkice, Gdańsk-Wejherowo 2003
53