Kuźnice – dzielnica Zakopanego, położona w dolnej partii Doliny

Kuźnice – dzielnica Zakopanego, położona w dolnej partii Doliny Bystrej na wysokości ok.
1010 m n.p.m. Znajduje się całkowicie na obszarze Tatr, pomiędzy zboczami Krokwi,
Jaworzyńskich Czół, Boczania, Nieboraka i Nosala. Dolna stacja kolei linowej na Kasprowy
Wierch i centrum ruchu turystycznego.
Historia
Historia Kuźnic sięga XVIII wieku, gdy w Dolinie Jaworzynce, zwanej wówczas Jaworzynką
Łuszczkową, odkryto złoża rudy żelaza. Na terenie dzisiejszych Kuźnic magazynowano ją, a
następnie Drogą Żelazną (obecna Droga pod Reglami) transportowano do huty w Dolinie
Kościeliskiej, gdzie była przetapiana.
Huty Hamerskie
W roku 1776 pojawiła się nazwa Huty Hamerskie, dla określenia zakładu w Kuźnicach, który
został założony nieco wcześniej (dokładna data nie jest znana) prawdopodobnie przez
ówczesnego starostę nowotarskiego Franciszka Rychtera-Pelikańskiego, który był jej
posiadaczem aż do śmierci (1783). Częściej jednak używana była nazwa Hamry. Maria
Steczkowska w 1858 pisze: "Kuźnice zakopiańskie, które tu wszyscy bez wyjątku Hamrami
nazywają".
W kolejnych latach, począwszy od 1807, Hamry były własnością rodziny Homolacsów,
wywodzącej się z Węgier. Huta stopniowo rozwijała się, a okres największej świetności
obiektu przypadł na połowę XIX wieku, gdy Huty Hamerskie były największym tego typu
zakładem w Galicji. Roczna produkcja surówki wynosiła 500 t, a żelaza sztabowego i blachy
walcowanej około 700 t. Huta dawała wtedy zatrudnienie ponad 120 osobom, z których
większość rekrutowała się spośród okolicznej ludności. Wszyscy pracownicy należeli do
"Puszki Brackiej" – organizacji, która w razie ich choroby lub śmierci wypłacała rodzinom
zasiłki. W Hamrach powstała szkoła (w której na polecenie Homolacsów uczono historii
Polski), zakład miał również swoją orkiestrę oraz chorągiew.
Siły napędowej dla młotów kuźniczych, walcowni z 3 walcarkami i gwoździarki dostarczało
koło wodne na potoku Bystra[1]. Huty Hamerskie były opalane węglem drzewnym,
wypalanym przede wszystkim z tatrzańskiego buka. Pierwotnie piętro regla dolnego było
porośnięte lasem mieszanym, natomiast obecnie składa się prawie wyłącznie ze świerka –
głównie za sprawą rabunkowej gospodarki leśnej kuźnickiego zakładu.. W 1878 Władysław
Anczyc pisał: "Nie lubię Kuźnic, zdaje mi się, że to potwór pożerający najpiękniejszą ozdobę
gór, lasy"
Zasoby rudy żelaza okazały się niewystarczające dla opłacalnej produkcji już pod koniec lat
sześćdziesiątych XIX wieku i w 1869 Homolacsowie sprzedali hutę wraz z dobrami
zakopiańskimi berlińskiemu bankierowi, baronowi Ludwigowi Eichbornowi. Kryzys w
przemyśle metalowym w Galicji spowodowany pojawieniem się tanich wyrobów hutniczych
z Anglii oraz źle prowadzony zakład hutniczy doprowadziły do szybkiego upadku Kuźnic. W
roku 1875 wielki piec wygaszono i przerobiono na piec do przetopu starego żeliwa. Dalej
działały kuźnice i walcownia, wytwarzano m.in. obręcze, osie, podkowy, młotki, kilofy,
lemiesze oraz dusze do żelazek. Trzy lata później zaniechano całkowicie produkcji. W latach
1876–1879 lekarz zakładów metalowych Ludwik Ganczarski prowadził w Kuźnicach zakład
wodoleczniczy, który oferował kąpiele ciepłe (żużlowe i igliwiowe) oraz zimne (w
doprowadzonej do kabin kąpielowych wodzie z potoku Bystra). W roku 1881 Kuźnice
otrzymał zięć Eichborna, Magnus Peltz. Próbował on zastąpić przemysł metalowy produkcją
miazgi drzewnej i tektury. Wybudował dwie papiernie (jedna z nich powyżej ronda
kuźnickiego przetrwała do 1945 r., druga spłonęła w 1895). Jednakże wytrzebienie
okolicznych lasów na potrzeby hut i papierni szybko doprowadziło Peltza do bankructwa.
Zadłużony majątek sprzedano na przymusowej licytacji w 1888 roku. Dobra zakopiańskie
wraz z Kuźnicami kupił Władysław hr. Zamoyski. Zdecydował on o całkowitej likwidacji
zakładu metalowego, na złom sprzedano wyposażenie techniczne kuźni, hut i innych
obiektów, zaczęto wyburzać stare i zniszczone obiekty, m.in. dwór, który spłonął w 1884
roku.
W 1936 w Kuźnicach powstała dolna stacja kolei linowej na Kasprowy Wierch i od tego
czasu są one często odwiedzane przez turystów.
Turystyka
Usytuowana jest tu dolna stacja kolejki linowej na Kasprowy Wierch i to dzięki niej Kuźnice
stały się popularne. W lecie 2006 roku rozpoczęto gruntowną modernizację kolejki. W
związku z protestami organizacji ekologicznych remont rozpoczął się z opóźnieniem 7 maja
2007 roku. Nowa kolejka została oddana do użytku na sezon zimowy 2007/2008.
W Kuźnicach turystyka odgrywa dużą rolę, są one dużym centrum ruchu turystycznego
zarówno w lecie, jak i zimą. W zimie narciarze korzystają z kolejki na Kasprowy Wierch, a
także zjeżdżają jednokierunkową nartostradą z Nosalowej Przełęczy. Znajduje się tutaj wiele
stoisk góralskich z licznymi pamiątkami, które dla osób z nizin (dla górali tzw. ceprów)
stanowią dużą atrakcję.
Komunikacja
Od Ronda Jana Pawła II (dawniej było to Rondo Kuźnickie) prowadzi do Kuźnic Aleja
Przewodników Tatrzańskich w Zakopanem. Wjazd samochodem do Kuźnic jest zabroniony.
Tylko pojazdy dla niepełnosprawnych lub posiadające specjalne zezwolenie wydawane przez
urząd miasta mogą poruszać się trasą od ronda do samych Kuźnic. Komunikację do Kuźnic
tworzy PPKS Zakopane oraz wiele minibusów, które najczęściej kursują na trasie ZakopaneCentrum – Kuźnice. Połączenia busów obejmują także między innymi trasy Kuźnice-Kiry,
Kuźnice-Toporowa Cyrhla, Kuźnice-Łysa Polana. Autobusy kursują co parę minut, dzięki
temu w pojazdach nie ma tłoku. Oprócz tego dostępne są również taksówki. Postoje
zlokalizowane są przy rondzie jak również w Kuźnicach obok dolnej stacji kolejki.
Szlaki turystyczne
Kuźnice stanowią jeden z najpopularniejszych punktów wyjścia dla wycieczek w wyższe
partie Tatr Zachodnich i Wysokich. Znajduje się tu skrzyżowanie szlaków. Czasy przejścia
podane na podstawie mapy[4].
– niebieski na Giewont Drogą Brata Alberta przez Kalatówki i Dolinę
Kondratową. Czas przejścia: 2:45 h, ↓ 2 h
– żółty przez Dolinę Jaworzynkę na Przełęcz między Kopami. Czas przejścia:
1:30 h, ↓ 1:15 h
– niebieski przez Boczań do schroniska „Murowaniec” w Dolinie Gąsienicowej.
Czas przejścia: 1:30 h, ↓ 1:15 h
– zielony na Kasprowy Wierch przez Myślenickie Turnie. Czas przejścia: 2:30 h,
↓2h
– zielony na Nosal przez Nosalową Przełęcz. Czas przejścia: 35 min, ↓ 30 min
– niebieski do centrum Zakopanego. Czas przejścia: 50 min, ↑ 1 h
– czarny (Ścieżka nad Reglami) przez Halę Kalatówki na Czerwoną Przełęcz i
dalej, aż do Doliny Chochołowskiej.
•
•
Czas przejścia na Czerwoną Przełęcz: 1:50 h, ↓ 1:40 h
Czas przejścia całego szlaku, do Doliny Chochołowskiej: ok. 6 h
W 1952 szlak prowadzący przez Kuźnice do Hali Gąsienicowej nazwano Szlakiem Lenina.
Schronisko PTTK „Murowaniec” na Hali Gąsienicowej – schronisko turystyczne w
Tatrach położone na wysokości 1500 m n.p.m., na Hali Gąsienicowej. Aktualnie schronisko
jest zarządzane przez Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze i posiada 120 miejsc
noclegowych, w pokojach 3-, 4-, 5-, 8- oraz 10-osobowych.
Historia schroniska
Schronisko „Murowaniec” powstało w latach 1921–1925 głównie staraniem Stanisława
Osieckiego, prezesa Oddziału Warszawskiego Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego i
wicemarszałka Sejmu (tablica pamiątkowa z 1969 roku). Pierwsze szkice budowli „z dużych
głazów nieobrabianych na zewnątrz” nakreślił wiosną 1914 architekt Jan Koszczyc
Witkiewicz. Autorami ostatecznego projektu byli Zdzisław Kalinowski i Karol Siciński.
Schronisko zostało zbudowane przez Wojsko Polskie. W budowę schroniska zostały
zaangażowane następujące pododdziały WP:
•
•
•
•
detaszowany pluton kompanii wysokogórskiej 3 pułku strzelców podhalańskich,
detaszowana kompania 5 pułk saperów z Krakowa, która zbudowała drogę z Brzezin
na Halę Gąsienicową o długości 1200 m i szerokości 2,5 m,
detaszowany pluton 1 pułk saperów kolejowych z Krakowa, który zbudował kolejkę
górską na Halę Gąsienicową, którą dowożono kamień i piasek do budowy schroniska.
detaszowany pluton 1 pułku strzelców podhalańskich z Nowego Sącza, który budował
schronisko.
W niedzielę 12 lipca 1925 miało miejsce uroczyste otwarcie schroniska. Otwarcia schroniska
dokonał Prezydent RP, Stanisław Wojciechowski w obecności między innymi marszałka
Senatu Wojciecha Trąmpczyńskiego i generała Mariusza Zaruskiego[1].
W latach 1950–1951 dobudowano zachodnie skrzydło i przerobiono wnętrze, powiększając
obiekt do obecnych rozmiarów.
W 1963 schronisko uległo częściowemu spaleniu. W następnym roku zostało odbudowane ale
bez słynnej sali na poddaszu, zwanej „Trumną”.
Od 1983 kierownikiem schroniska jest Andrzej Kusion, ratownik GOPR i TOPR, który
przeprowadził modernizację obiektu.
U wejścia do schroniska wisi tablica poświęcona pamięci Adama Asnyka, wmurowana w
1929 roku, a odsłonięta w 1930 roku. Projekt z 1927 roku przewidywał wkucie jej w jedną ze
skał nad Morskim Okiem.
Ciekawostką związaną ze schroniskiem jest umieszczenie w balustradzie klatki schodowej
znaków swastyki, nazywanej przez górali „krzyżykiem niespodzianym”. Był to także
ulubiony symbol Mieczysława Karłowicza i Walerego Eljasza-Radzikowskiego.
W pobliżu schroniska na Hali Gąsienicowej znajduje się m.in. Centralny Ośrodek Szkolenia
PZA „Betlejemka”.
Szlaki turystyczne
Przy schronisku znajduje się bardzo duży węzeł szlaków:
– szlak niebieski z Kuźnic przez Boczań, Skupniów Upłaz i Przełęcz między
Kopami do „Murowańca”, stąd dalej nad Czarny Staw Gąsienicowy i na Zawrat.
•
•
Czas przejścia z Kuźnic do „Murowańca”: 2 h, ↓ 1:35 h
Czas przejścia z „Murowańca” na Zawrat: 2:20 h, ↓ 1:50 h
– do Przełęczy między Kopami prowadzi też szlak żółty doliną Jaworzynką.
Czas przejścia z Kuźnic do Murowańca tą drogą i dalej szlakiem niebieskim: 2 h
(↓ 1:35 h)
– czarny do Brzezin przez Psią Trawkę. Czas przejścia: 1:45 h, ↑ 2:15 h
– zielony do Wierchporońca przez Rówień Waksmundzką, Gęsią Szyję i
Rusinową Polanę. Czas przejścia: 3:50 h, z powrotem 4:15 h
– żółty z Kasprowego Wierchu przez Roztokę Stawiańską do „Murowańca”, stąd
doliną Pańszczycą na przełęcz Krzyżne.
•
•
Czas przejścia z Kasprowego Wierchu do „Murowańca”: 1:05 h, ↑ 1:25 h
Czas przejścia z „Murowańca” na Krzyżne: 2:45 h, ↓ 2:05
Schronisko „Murowaniec” jest wygodnym i popularnym punktem początkowym do przejścia
najtrudniejszego tatrzańskiego szlaku – Orlej Perci, na którą można wejść od przełęczy
Krzyżne (żółty szlak) albo jednym z kilku odcinków łącznikowych od Czarnego Stawu
Gąsienicowego, do którego prowadzi niebieski szlak.
Czarny Staw Gąsienicowy – jezioro polodowcowe z grupy Gąsienicowych Stawów w
Tatrach Wysokich. Położone jest na wysokości 1624 m n.p.m. w cyrku lodowcowym i jest
czwartym co do głębokości jeziorem tatrzańskim. Nad jego zachodnim brzegiem wznoszą się
ściany Kościelca. Czarny Staw jest największym jeziorem Doliny Gąsienicowej i jednym z
dwóch położonych w części wschodniej, nazywanej czasem Doliną Czarną Gąsienicową
(drugie z nich to Zmarzły Staw Gąsienicowy).
Jezioro ma kształt owalny, woda jest przezroczysta, o zabarwieniu szafirowym. Na jeziorze,
w pobliżu jego północno-wschodniego brzegu znajduje się niewielka (310 m²) wysepka
porośnięta kosodrzewiną. Powstała ona na dawnym mutonie. Na wysepce tej planowano w
1909 r. zbudowanie mauzoleum Juliusza Słowackiego, ale w wyniku protestów działaczy
ochrony przyrody nie doszło do tego. Od północy jezioro zamyka skalny próg, z którego
wypływa Czarny Potok Gąsienicowy. Czarny Staw został sztucznie zarybiony w 1881 r.
(wpuszczono do niego pstrągi potokowe i źródlane).
Nazwa wywodzi się z ciemnogranatowego, a nawet czarnego odcienia wody, związanego z
ocienieniem wód pobliskim szczytem i sinicami (Pleurocapsa polonica) porastającymi głazy
znajdujące się na brzegach jeziora. Przezroczystość wody wynosi 12 m. Staw pokrywa się
lodem przeważnie w październiku–listopadzie, topnieje zaś w miesiącach maj–lipiec.
Jeziorem od początków XIX wieku zachwycali się tatrzańscy turyści. Było tematem obrazów
Alfreda Schouppégo, Wojciecha Gersona, Leona Wyczółkowskiego i wielu innych.
Pomiarów jego wysokości dokonał już w 1852 r. Stefan Ludwik Kuczyński. Pełniejsze
pomiary wykonał Eugeniusz Klemens Dziewulski w 1881 r., a dokładniejsze Ludomir
Sawicki w 1909 r.
W latach 1884–1920 istniał nad brzegiem stawu bufet, będący własnością Józefa Sieczki z
Zakopanego. Spalił się w roku 1920.
Szlaki turystyczne
– wzdłuż wschodniego brzegu przebiega trasa szlaku turystycznego z Hali
Gąsienicowej na Zawrat.
•
•
Czas przejścia z „Murowańca” nad Czarny Staw: 30 min, ↓ 20 min
Czas przejścia znad Czarnego Stawu na Zawrat: 1:50 h, ↓ 1:20 h
– na wschodnim brzegu jeziora od niebieskiego szlaku odchodzi żółty szlak na
Skrajny Granat. Czas przejścia: 1:45 h, ↓ 1:20 h
– przy północnym brzegu jeziora odchodzi czarny szlak na Mały Kościelec i dalej
na przełęcz Karb oraz Kościelec (trasa poprowadzona w 1961 – wcześniejsza,
wytyczona przez Towarzystwo Tatrzańskie, prowadziła żlebem bezpośrednio na
przełęcz). Czas przejścia na Karb: 40 min, ↓ 30 min
Zmarzły Staw Gąsienicowy lub po prostu Zmarzły Staw, czasami nazywany także
Zmarzłym Stawem pod Zawratem – niewielkie jeziorko położone na wysokości 1788 m
n.p.m.[1] we wschodniej części Doliny Gąsienicowej, w kotle skalnym pod ścianą Małego
Koziego Wierchu, u wylotu Dolinki Koziej w Tatrach Wysokich.
Powierzchnia jeziora wynosi 0,28 ha (długość 77 m, szerokość 50 m), głębokość 3,7 m.
Należy do grupy Gąsienicowych Stawów. W okresie zimowym jezioro zamarza do dna, lód i
kra utrzymują się do późnego lata. Zamarznięte jest przez większą część roku, roztapia się
zwykle w czerwcu-lipcu, a zamarza już we wrześniu-październiku. Wody jeziorka spływają
niewielkim potokiem do położonego niżej Czarnego Stawu.
O stawku tym Michał Bałucki w 1865 pisał: „Jest to może najdziksza ustroń w Tatrach –
wszelkie życie tu ustało i zamarło”. Jeziorko było tematem obrazów Wojciecha Gersona i
Stanisława Witkiewicza, pisali o nim poeci: Franciszek Henryk Nowicki i Felicjan Faleński.
Powyżej Zmarzłego Stawu, w pobliżu szlaku na Kozią Przełęcz znajduje się niewielkie
źródełko i kilka koleb. W 1880 r. Towarzystwo Tatrzańskie poszerzyło jedną z nich, tak by
mogła pełnić rolę tymczasowego schronu dla turystów.
W okolicy stawu rośnie saussurea wielkogłowa, a na skalnych półkach Koziego Wierchu nad
stawem kilka grup turzycy tęgiej – bardzo rzadkich roślin, w Polsce występujących tylko na
niewielu stanowiskach[5].
Szlaki turystyczne
– żółty z rozdroża szlaków powyżej Czarnego Stawu na Kozią Przełęcz. Czas przejścia: 1 h,
↓ 50 min
Zadni Granat (2240 m n.p.m.) – najwyższy z trzech wierzchołków masywu Granatów w
długiej wschodniej grani Świnicy w polskich Tatrach Wysokich, położony na trasie Orlej
Perci.
Topografia
Zadni Granat położony jest w grani łączącej Świnicę poprzez Kozi Wierch z Buczynowymi
Turniami. Szczyt graniczy od północy z Pośrednim Granatem (2234 m), od którego
oddzielony jest niewybitną Pośrednią Sieczkową Przełączką (2218 m). Na południu Zadni
Granat graniczy z Czarnymi Ścianami, oddzielonymi Zadnią Sieczkową Przełączką (2194 m).
Zachodnie zbocza Granatów opadają do Doliny Gąsienicowej z Czarnym Stawem
Gąsienicowym, natomiast wschodnie do Dolinki Buczynowej, niewielkiej dolinki
polodowcowej odgałęziającej się od Doliny Roztoki.
Przyroda
Z rzadkich roślin występują skalnica odgiętolistna i ukwap karpacki – gatunki w Polsce
występujące tylko w Tatrach i to na nielicznych stanowiskach[1].
Turystyka
Przez Zadni Granat prowadzi trasa Orlej Perci, pokonywana najczęściej w kierunku od
Zawratu na Krzyżne (odcinek Zawrat – Kozi Wierch jest jednokierunkowy). Od czasów
wytyczenia szlaku Orlej Perci szczyt, podobnie jak sąsiednie, zyskał na popularności wśród
turystów. Na szczyt wyprowadza też zielony szlak łącznikowy, rozpoczynający się ponad
Zmarzłym Stawem Gąsienicowym przy szlaku na Kozią Przełęcz. Na wierzchołku Zadniego
Granatu w 1989 r. postawiono metalowy krzyż.
Historia zdobycia
Pierwszymi udokumentowanymi zdobywcami szczytów Granatów byli ksiądz Eugeniusz
Janota i Bronisław Gustawicz wraz z przewodnikiem Maciejem Sieczką. Nie byli oni jednak
pierwsi na wierzchołkach, bo podczas wyprawy 19 września 1867 r. odnaleźli na Skrajnym
Granacie ślady wcześniejszego pobytu człowieka. Zimą na szczycie pierwsi byli Henryk
Bednarski i Stanisław Zdyb 29 marca 1908 r.
Szlaki turystyczne
– czerwony (Orla Perć) przebiegający granią główną z Zawratu przez Kozi
Wierch, Granaty i Buczynowe Turnie na Krzyżne.
•
•
•
•
Czas przejścia całej trasy z Zawratu na Krzyżne: 6:40 h
Czas przejścia całej trasy z Krzyżnego na Kozi Wierch (część Zawrat – Kozi
Wierch jest jednokierunkowa!): 3:35 h
Czas przejścia z Koziego Wierchu na Zadni Granat: 1:15 h, z powrotem tyle
samo
Czas przejścia z Zadniego Granatu na Skrajny Granat: 20 min, z powrotem tyle
samo
– od żółtego szlaku na Kozią Przełęcz na Zadni Granat: 1:15 h, z powrotem 1:05 h
Skrajny Granat (2225 m n.p.m.) – najniższy z trzech wierzchołków masywu Granatów w
długiej wschodniej grani Świnicy w polskich Tatrach Wysokich, położony na trasie Orlej
Perci.
Topografia
Skrajny Granat jest szczytem zwornikowym – od grani łączącej Kozi Wierch z Buczynowymi
Turniami (zmieniającej tu kierunek na wschodni) w jego wierzchołku odchodzi na północ
krótsza grań Żółtej Turni – północna grań Skrajnego Granata. Szczyt graniczy od południa z
Pośrednim Granatem (2234 m), od którego oddzielony jest Skrajną Sieczkową Przełączką
(2197 m). Trzeci, najwyższy z Granatów to Zadni Granat (2240 m), położony na południe od
Pośredniego Granata. W kierunku wschodnim grań opada z wierzchołka Skrajnego Granata
na Granacką Przełęcz, oddzielającą go od Orlich Turniczek w masywie Orlej Baszty. W grani
północnej pomiędzy Skrajnym Granatem a Wierchem pod Fajki położone są kolejno:
•
•
•
Pańszczycka Przełączka Wyżnia,
Pańszczyckie Czuby:
o Zadnia Pańszczycka Czuba,
o Pańszczycka Przełączka Pośrednia,
o Skrajna Pańszczycka Czuba,
Pańszczycka Przełęcz.
Z racji zwornikowego położenia Skrajny Granat góruje nad trzema dolinami:
•
•
•
Doliną Gąsienicową z Czarnym Stawem Gąsienicowym od zachodu,
doliną Pańszczycą od północnego wschodu,
Dolinką Buczynową (odgałęzieniem Doliny Roztoki) od południowego wschodu.
Turystyka
Przez Skrajny Granat prowadzi trasa Orlej Perci, pokonywana najczęściej w kierunku od
Zawratu na Krzyżne (odcinek Zawrat – Kozi Wierch jest jednokierunkowy). Część szlaku od
Skrajnego Granata do przełęczy Krzyżne jest długim i trudnym odcinkiem, z którego nie ma
po drodze żadnych szlaków zejściowych. Należy się z tym liczyć, kontynuując wędrówkę
Orlą Percią po przejściu Granatów. Alternatywą jest zejście do Doliny Gąsienicowej szlakiem
żółtym.
Od czasów wytyczenia szlaku Orlej Perci szczyt, podobnie jak sąsiednie, zyskał na
popularności wśród turystów. Widok z niego dzięki położeniu szczytu jest rozleglejszy niż z
Pośredniego i Zadniego Granata. Ze Skrajnej Sieczkowej Przełączki opada do Doliny
Gąsienicowej niebezpieczny Żleb Drège'a, znany z wypadków.
Historia zdobycia
Pierwszymi udokumentowanymi zdobywcami szczytów Granatów byli ksiądz Eugeniusz
Janota i Bronisław Gustawicz wraz z przewodnikiem Maciejem Sieczką. Nie byli oni jednak
pierwsi na wierzchołkach, bo podczas wyprawy 19 września 1867 r. znaleźli na Skrajnym
Granacie ślady wcześniejszego pobytu człowieka.
Pierwsze zimowe wejście na Skrajny Granat – Mariusz Zaruski, Wacław Majewski,
Władysław Pawlica i Stanisław Zdyb – 9 lutego 1910 r.
Szlaki turystyczne
– czerwony (Orla Perć) przebiegający granią główną z Zawratu przez Kozi
Wierch, Granaty i Buczynowe Turnie na Krzyżne.
•
•
Czas przejścia z Zawratu na Krzyżne: 6:40 h
Czas przejścia z Krzyżnego na Kozi Wierch (część Zawrat – Kozi Wierch jest
jednokierunkowa!): 3:35 h
– żółty szlak znad Czarnego Stawu Gąsienicowego tuż pod wierzchołek Skrajnego
Granata. Czas przejścia: 1:45 h, ↓ 1:20 h
Krzyżne (2112 m n.p.m.) – przełęcz w Tatrach Wysokich, pomiędzy doliną Pańszczycą a
Doliną Roztoki, jeden ze skrajnych punktów szlaku Orlej Perci.
Topografia
Boczna grań Tatr odchodząca od Świnicy dochodzi do przełęczy odcinkiem Buczynowych
Turni i nieco powyżej przełęczy w kierunku wschodnim w nienazwanym zworniku
znajdującym się na trawiastej równince rozgałęzia się na granie Wołoszyna i Koszystej.
Najbliżej przełęczy znajdują się Kopa nad Krzyżnem (kończąca odcinek Buczynowych
Turni), Waksmundzki Wierch w grani Koszystej i Mały Wołoszyn w grani Wołoszyna.
Krzyżne jest położone nieco wyżej niż sąsiednia Przełączka pod Ptakiem, jest jednak o wiele
łatwiej dostępne z sąsiednich dolin.
Opis
Poniżej Krzyżnego znajdują się Dolina Roztoki, dolina Pańszczyca i Dolina Waksmundzka,
która wraz z obejmującymi ją graniami Koszystej i Wołoszyna znajduje się w ścisłym
rezerwacie przyrody. Z Doliny Roztoki pod przełęcz prowadzi Żleb pod Krzyżnem, którym w
górnej części częściowo poprowadzony jest szlak z Doliny Pięciu Stawów Polskich.
Tworząca trawiastą rówień o powierzchni 1,2 ha przełęcz powstała na przecięciu dwóch
dużych stref uskokowych. Nazwą Krzyżne określa się zarówno samą przełęcz, jak i tę
równinkę.
Z rzadkich wysokogórskich roślin w rejonie przełęczy występuje rogownica jednokwiatowa i
skalnica odgiętolistna
Zimą możliwe jest wejście na Krzyżne na nartach z doliny Pańszczycy, droga z Doliny Pięciu
Stawów Polskich jest narażona na lawiny. Droga zimowa Pańszczycą prowadzi cały czas
żlebem, jednak w razie złego śniegu lub zagrożenia lawinowego lepsza jest droga przez
Przełączkę pod Ptakiem.
Historia
Krzyżne od dawna należało do najbardziej znanych punktów widokowych w Tatrach.
Roztacza się z niego rozległy widok na całe Tatry Wysokie i Bielskie (te ostatnie nie są
widoczne z najgłębszego wcięcia, tylko z równinki). Od około 1865 do 1915 było coraz
częściej odwiedzane przez turystów. Po wybudowaniu przez Towarzystwo Tatrzańskie
najpierw w Dolinie Waksmundzkiej (ok. 1875), a później (1880) na trawiastej równi powyżej
siodła przełęczy na wysokości ok. 2135 m kamiennej chatki popularne stały się wycieczki
połączone z oglądaniem wschodu słońca i panoramy Tatr z Krzyżnego i pobliskiego
Wołoszyna. Chatka (nazwana imieniem Maksymiliana Nowickiego) była użytkowana do ok.
1915. Obecnie na równi widoczne są jeszcze fragmenty jej murów.
Wejście na przełęcz było znane od dawna. Przejście przez nią jest najłatwiejszym i
najwygodniejszym połączeniem doliny Pańszczycy i Doliny Pięciu Stawów Polskich.
Pierwsze odnotowane wejścia turystyczne: Ludwik Zejszner z grupą turystów 3 sierpnia 1838
r., zimą Karol Potkański z przewodnikami w styczniu 1894 r. W 1900 spędził na niej noc,
„dzwoniąc zębami” z zimna, ks. Walenty Gadowski. Dawniej wycieczki na przełęcz
prowadziły przez Dolinę Waksmundzką, później także przez dolinę Pańszczycę. Ksiądz
Gadowski w latach 1903–1906 poprowadził przez Krzyżne Orlą Perć, zaczynającą się przy
Wodogrzmotach Mickiewicza i biegnącą przez Wołoszyn, Buczynowe Turnie, Granaty, Kozi
Wierch aż do Zawratu. Początkowy odcinek do Krzyżnego został zamknięty w 1932, od tej
pory przełęcz jest jednym z dwóch krańców szlaku.
Nazwa Krzyżne pochodzi od położenia w miejscu, w którym krzyżują się trzy grzbiety.
Czasami przełęcz bywa nazywana Krzyżnem Polskim lub Krzyżnem Wołoszyńskim, aby
odróżnić ją od szczytu Krzyżne Liptowskie.
Szlaki turystyczne
– czerwony (Orla Perć) przebiegający granią główną z Zawratu.
•
•
Czas przejścia z Zawratu na Krzyżne: 6:40 h
Czas przejścia z Krzyżnego na Kozi Wierch (część Zawrat – Kozi Wierch jest
jednokierunkowa!): 3:35 h
– żółty od „Murowańca” przez Las Gąsienicowy, skrajem zakończenia grani Żółtej
Turni, doliną Pańszczycą i północnymi zboczami Buczynowych Turni, przez Krzyżne
i dalej południowymi zboczami Buczynowych Turni i Dolinką Buczynową do
rozdroża w Dolinie Pięciu Stawów Polskich.
•
•
Czas przejścia od Murowańca na Krzyżne: 2:45 h, ↓ 2:05 h
Czas przejścia z Krzyżnego nad Wielki Staw: 1:20 h, ↑ 1:50 h
Dolina Pańszczyca – dolina w Tatrach Wysokich o powierzchni ok. 5,8 km², długości ok. 6,5
km, boczne odgałęzienie Doliny Suchej Wody Gąsienicowej (dolina odgałęzia się poniżej
polany Psia Trawka).
Topografia
Pańszczyca graniczy od wschodu z Doliną Waksmundzką (rozdziela je grzbiet Koszystej), a
od zachodu z Doliną Czarną Gąsienicową (rozdziela je grań odchodząca od Skrajnego
Granatu z Wierchem pod Fajki i Żółtą Turnią). Na południu dolina Pańszczyca podchodzi pod
długą boczną grań Tatr, którą prowadzi szlak Orlej Perci od Skrajnego Granatu przez
Buczynowe Turnie aż do przełęczy Krzyżne. Dnem doliny płynie Pańszczycki Potok, mający
początek na wysokości ok. 1600 m n.p.m. Potok na znacznym odcinku płynie pod
powierzchnią ziemi.
Opis doliny
Dolny odcinek doliny jest lesisty (bory limbowe), wyżej przechodzi w piętro kosodrzewiny
rosnącej wśród rumowisk skalnych. Górna część doliny to ułożone skokowo cyrki lodowcowe
wysłane moreną ablacyjną. Ta część ma odwodnienie podziemne zasilające Wywierzysko
Olczyskie – odwodnienie podziemne jest niezgodne z naziemnym działem wód.
W dolinie, w jednym z cyrków polodowcowych, znajduje się Czerwony Staw Pańszczycki.
Wyżej, przy drodze na Krzyżne, spod kamienia bije niewielkie, czasem zanikające, źródełko.
Ciekawa flora. M.in. stwierdzono tutaj występowanie bardzo rzadkiej w Polsce rośliny –
żurawiny drobnoowockowej.
Nazwa Pańszczycy związana jest z nazwiskiem jej właścicieli – góralskiej rodziny
Pańszczyków (Pajszczyków) z Białego Dunajca. Dawniej była wypasana (wchodziła w skład
Hali Pańszczyca).
Szlaki turystyczne
Najniższa część doliny (poniżej polany Psia Trawka) jest niedostępna dla turystów. Przez
środkową i wyższą jej część poprowadzono kilka szlaków turystycznych:
– najniżej dolinę przecina czerwony szlak z Toporowej Cyrhli przez Rówień
Waksmundzką nad Morskie Oko.
•
Czas przejścia z Toporowej Cyrhli na Rówień Waksmundzką: 2:10 h, ↓ 1:45 h
•
Czas przejścia z Równi Waksmundzkiej do Wodogrzmotów Mickiewicza:
1:25 h, z powrotem 1:35 h
– środek przecina zielony szlak z Wierchporońca przez Gęsią Szyję na Halę
Gąsienicową.
•
•
Czas przejścia z Wierchporońca na Rówień Waksmundzką: 2 h, z powrotem
1:35 h
Czas przejścia z Równi Waksmundzkiej do „Murowańca”: 2:15 h, z powrotem
tyle samo
– przez górną część przebiega żółty szlak z Doliny Gąsienicowej na Krzyżne. Czas
przejścia: 2:45 h, ↓ 2:05 h
– szlaki zielony i żółty łączy szlak czarny poprowadzony wzdłuż Pańszczyckiego
Potoku, częściowo po olbrzymich głazach powyżej jego powierzchni i wąską ścieżką
przez kosodrzewinę. Czas przejścia od szlaku zielonego do żółtego: 30 min, ↓ 20 min