zarzadznie 73.indb - Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego

Transkrypt

Zarz¹dzanie
i Edukacja
Etyka w Zarządzaniu:
Zarządzanie bezpieczeństwem ekonomicznym
Varia
NUMER 73 – LISTOPAD–GRUDZIEŃ 2010 – ISSN 1428-474X
DWUMIESIÊCZNIK SZKO£Y WY¯SZEJ IM. BOGDANA JAÑSKIEGO
zarzadznie 73.indb 1
2012-02-09 13:18:30
Adres redakcji
Dwumiesięcznik „Zarządzanie i Edukacja”
ul. Elektronowa 2
03-219 Warszawa
tel./fax (22) 676-94-85
e-mail: [email protected]
Redaktor naczelny
Piotr F. Borowski
[email protected]
Rada naukowa dwumiesięcznika „Zarządzanie i Edukacja”
Piotr F. Borowski, Mirosława Czerny, Jerzy Donarski,
Janusz Gudowski, Krystyna Lubomirska, Zbigniew Matkowski,
Jacek Nowak, Marek Pawlak, Wojciech Sroczyński
Sekretarz redakcji
Zdzisław Sieczek
Korekta
Zespół
Wszystkie artykuły są recenzowane
Recenzenci
Prof. dr hab.inż. Wacław Gierulski
Prof. dr. hab. Wiesław Dziubdziela
dr Anna Dziewulska
Ks. dr Dariusz Tułowiecki
Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania
w publikowanych tekstach skrótów i zmian
ISSN 1428-474X
Korekta, skład, druk i oprawa: Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna „Adam”
2012-02-09 13:18:31
SPIS TREŒCI
ETYKA W ZARZĄDZANIU
Tomasz Kochański
Standardy etyki w zarządzaniu przedsiębiorstwem . . . . . . . .
Krzysztof R. Nowakowski
Respektowanie wymagań środowiskowych – aspekty zrównoważonego rozwoju a etyka zarządzania . . . . . . . . . . . . . . . .
Beata Kosiba
Koncepcje gospodarcze w myśli katolickiej . . . . . . . . . . . . . . .
Janka Bursová
Odberatelia a poskytovatelia sociálnych služieb v praxi/
Consumers and providers of social services in practice . . . . .
5
31
55
93
ZARZĄDZANIE BEZPIECZEŃSTWEM EKONOMICZNYM
Marta Czyż
Ekonomia w służbie człowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
Cezary Tomasz Szyjko
Rola elektrycznej motoryzacji w poprawie bezpieczeństwa
ekonomicznego Polski i UE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
Wyzwania prawno-ekonomicze zarządzania rynkiem gazu
w Polsce. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
VARIA
Marcin Komańda, Joanna Żukowska
Przepływ wiedzy w sieciowych strukturach zarządzania projektami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
Katarzyna Świerszcz
Znaczenie innowacji produktowych we współczesnych procesach gospodarczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
2012-02-09 13:18:31
zarzadznie 73.indb Sek1:4
2012-02-09 13:18:31
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Tomasz Kochański
STANDARDY ETYKI
W ZARZĄDZANIU
PRZEDSIĘBIORSTWEM
ETHICAL STANDARDS
IN THE MANAGEMENT COMPANY
STRESZCZENIE
Normy w etyce biznesu uzasadnia system prawny. Zawiera
on reguły, którym wszyscy bez wyjątku muszą się podporządkować. Duże znaczenie ma to w działalności gospodarczej, która charakteryzuje się wysoką konkurencyjnością. Przestrzeganie przez
wszystkich powszechnie znanych zasad spisanych w postaci norm
prawnych wpłynęłoby na efektywne funkcjonowanie podmiotów
gospodarczych, a tym samym gospodarki jako całość. Prawo jest
podstawowym standardem etycznym w biznesie, lecz nie jedynym.
Odzwierciedleniem tego jest tworzenie przez firmy własnych kodeksów etycznych. Jednak w każdym z nich przestrzeganie prawa
jest traktowane jako podstawowy standard etyczny. Niektóre normy, które zawierają kodeksy etyczne przedsiębiorstw pokrywają się
z normami prawnymi, szczególnie te dotyczące relacji między pracownikiem, a pracodawcą, firmą, a klientami oraz zasad uczciwej
konkurencji, reklamy itd. Prócz tego w wielu kodeksach firmy zobowiązują się do czynienia więcej niż wymaga tego od nich prawo1.
Artykuł wskazuje na elementy polityki etycznej odpowiedzialnego
1
A. Lewicka-Strzałecka, Etyczne standardy firm i pracowników, IFiS PAN,
Warszawa 1999, s. 171-176.
2012-02-09 13:18:31
6
ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 73/2010 – listopad – grudzień
społecznie biznesu, które przeciwdziałając łamaniu zasad moralnych mają wpływ na ochronę społeczeństwa przed dezintegracją,
a jednocześnie na zapewnienie maksymalnej efektywności funkcjonowania przedsiębiorstwa.
SUMMARY
The standards in business ethics justifies the legal system. It contains rules, which everyone, without exception, must be subordinate. It is important to the business, which is characterized by high
competitiveness. Compliance by all well-known rules written in the
form of legal norms would affect the effective functioning of economic entities, and thus the economy as a whole. Law is the basic
standard of ethics in business, but not the only one. This is reflected
by the company to create their own codes of ethics. However, in
each of them law enforcement is seen as a basic ethical standard.
Some of the standards, which include codes of ethics of companies in line with the legal standards, particularly those concerning
the relationship between employee and employer, company and
customers, and the principles of fair competition, advertising, etc.
Besides, in many codes of the company undertake to do more than
required from them right. Article points to elements of the ethical
policies of socially responsible business that preventing violations
of moral rules have an impact on the protection of society against
disintegration, and at the same time to ensure maximum effectiveness of the company.
Słowa klucze: etyczne zarządzanie, społeczna odpowiedzialność, standardy etyki w biznesie
Keywords: ethical management, social responsibility, standards
of business ethics
2012-02-09 13:18:31
Tomasz Kochański – STANDARDY ETYKI W ZARZĄDZANIU...
7
1. ISTOTA ETYKI W BIZNESIE
W ciągu ostatnich 15 lat etyka biznesu gwałtownie się rozwinęła. Powstaje wiele towarzystw naukowych np. European Business
Ethics Network2 czy Polskie Stowarzyszenie Etyki Biznesu3; instytuty np. utworzony w ostatnim czasie w Holandii European Business
Ethics Network Institute. Mamy coraz więcej podręczników, książek
i czasopism z zakresu etyki biznesu jak np. Journal of Business Ethics
czy Business Ethics Quartely. Uruchamiane są programy badawcze,
dążące do przygotowania podstaw edukacyjnych do nauczania tej
dyscypliny. Za przykład tutaj może posłużyć pięcioletni program
sponsorowany przez Korporację Andersona. Etyka biznesu jest
wykładana na uczelniach ekonomicznych, menadżerskich wydziałach uniwersytetów, zatem ma status akademicki, są także organizowane kursy z tego przedmiotu, w USA na wyższych uczelniach
prowadzi się ich ponad 500 rocznie, coraz więcej firm wprowadza
kursy z etyki biznesu dla swoich pracowników.
W organizowanych sympozjach i konferencjach uczestniczą zarówno przedstawiciele świata biznesu jak i nauki. Także w Polsce
pojawiają się propozycje zinstytucjonalizowania etyki biznesu. Od
maja 1994 roku funkcjonuje Seminarium Etyki Biznesu, którego
współorganizatorem jest Zespól Etyki Biznesu Towarzystwa Naukowego Prakseologii oraz Zespól Badawczy Etyki życia Gospodarczego IFiS PAN. W seminarium głównie uczestniczą naukowcy
wykładający etykę biznesu na wyższych uczelniach, wykorzystując dorobek polskich etyków, filozofów, prakseologów, a także zagraniczne osiągnięcia. Głównym celem seminarium jest stworzenie
edukacyjnej oferty z tego przedmiotu4.
Zarządzanie etyczne ma na celu wskazanie etycznych problemów, stwarzanych poprzez działanie podlegające ocenie ekonomicznej i jednocześnie takie, które respektuje normy i nakazy społecznej odpowiedzialności. Drugie zadanie dotyczy problematyki
2
3
4
http://www.eben-net.org/ (10.05.2011, godz. 15.30)
http://www.eben.org.pl/ (10.05.2011, godz. 16.00)
J. Dielt , W. Gasparski (red.), Etyka biznesu, PWN, Warszawa 1999, str. 55-56.
2012-02-09 13:18:31
8
związanej z etyką zawodową, dyscypliną, lojalnością, jakością stosunków pracodawca – pracownik, konfliktem interesów, bezpieczeństwem pracy, nieetycznymi zachowaniami w organizacji i prawem do ich ujawniania.
Etyka biznesu zwraca szczególną uwagę na kwestię prywatności i zaufania, dlatego, zagłębiając się w etyką zawodową bacznie,
obserwuje pracę dziennikarzy, polityków i prawników, bo oni
mają dostęp do poufnych informacji. Zwraca również uwagę na
problemy konsumenta w brutalnym świecie biznesu np. odpowiedzialność producenta za bezpieczeństwo i jakość wytwarzanych
produktów, a także za właściwą reklamę tych produktów. Oprócz
tego porusza szersze zagadnienia takie jak, stosunek świata biznesu do ochrony środowiska, a co za tym idzie populacji i odpowiedzialności za przyszłość kolejnych pokoleń.
Między ekonomią, życiem gospodarczym a etyką i moralnością
istnieją ścisłe związki, które są badane ze względu na cele, jakie
określa etyka w dziedzinie biznesu. W praktyce stosowanie etyki
w działalności gospodarczej często jest ograniczane wymogami
rentowności stawianymi przez przedsiębiorstwa. Tu etyka ukazuje, na ile teorie da się realizować w praktyce świata biznesu bez
szkodliwego wpływu na efektywność ich działań. A także, w jakich przypadkach powinno się bezwzględnie zachować wartości,
czasem nawet kosztem dalszego prowadzenia biznesu.
Mówiąc o etyce biznesu należy zwrócić uwagę na etykę zawodową. Etyka zawodowa zgodnie ze Słownikiem etycznym Stanisława Jedynaka to „zespół zasad i norm określających jak z moralnego
punktu widzenia powinni zachowywać się przedstawiciele danego zawodu”5. Etykę zawodową często zawęża się do norm zapisanych. I. Lazari-Pawłowska w książce pt. Etyka. Pisma wybrane pisze:
„Etyką zawodową będę tu nazywać spisane normy odpowiadające
na pytanie, jak ze względów moralnych przedstawiciele danego
zawodu powinni, a jak nie powinni postępować. Etyka zawodowa występuje w postaci norm zinstytucjonalizowanych (kodeksy,
przysięgi, ślubowania) oraz norm formułowanych jako indywidu5
S. Jedynak (red.), Słownik etyczny, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1990, s. 71.
2012-02-09 13:18:31
9
alne propozycje, luźne lub stanowiące zespół postulatów”6. Termin
etyka zawodowa jest powiązany z trzema dziedzinami: spisane zasady postępowania wyrażające jak z moralnego punktu widzenia
przedstawiciel danego zawodu powinien postępować, etos zawodowy, ocena kryteriów moralnych rzeczywistego postępowania
grupy zawodowej.
Pierwsza dziedzina to spisane zasady postępowania wyrażające
jak z moralnego punktu widzenia przedstawiciel danego zawodu
powinien postępować. Niektóre kodeksy etyczne są adresowane
do wszystkich ludzi zajmujących się biznesem jak np. „Kodeks etyki
w działalności gospodarczej”, inne zaś kierowane są do reprezentantów zawodów czy branż, które często mają historie i swoje zwyczaje, jak np. „Kodeks dobrej praktyki bankowej”, „Kodeks etyczny pracownika public relations” czy „Kodeks postępowania w dziedzinie reklamy”.
Obok tych kodeksów, które normują działalność osób pełniących
określone zawody, są tworzone kodeksy etyczne firm. Zawierają
one zasady obowiązujące każdego pracownika danej firmy. Większość dużych amerykańskich firm ma kodeksy etyczne, jeśli chodzi
o polskie firmy ta praktyka dopiero jest wprowadzana. Z amerykańskich badań (Goodell, 1994) wynika, że kodeks jako jeden z elementów w programie etycznym realizowanych przez przedsiębiorstwo bardzo pozytywnie wpływa na jego funkcjonowanie. Dobrze
skonstruowany, zrozumiały dla pracowników i przede wszystkim
przestrzegany na co dzień kodeks, w istotny sposób może wpłynąć
na kształtowanie się postaw etycznych pracowników. Co z kolei
stanowi cenny zasób dla firmy. Kodeksy są pomocne także dla nowych zawodów, gdyż pomagają określić ich tożsamość, znaleźć
podstawowe wartości konstytuujące te zawody7.
Druga dziedzina to etos zawodowy. Etosem grupy społecznej
czy zawodowej jest zgodny z przekonaniami tej grupy styl życia,
oparty na wspólnie przyjętej hierarchii wartości. Etos bywa przez
6
P. J. Smoczyński, I. Lazari-Pawłowska (red.), Etyka. Pisma wybrane, Wydawnictwo Ossolineum, Wrocław 1992, s. 84.
7 A. Lewicka-Strzałecka, Etyczne standardy firm i pracowników, IFiS PAN, Warszawa 1999, s. 23-26.
2012-02-09 13:18:31
10
grupę wyrażany poglądami bądź przejawia się w postawach i postępowaniu jej członków8. Etos ludzi biznesu kreują ich przekonania, co do aprobowanych zachowań, wiąże się także z ideologią
moralną przedstawicieli określonego zawodu j jego uprawnień.
Wspomnę tu słowa W. Gasparskiego: „Takie są przedsiębiorstwa,
jakie jest społeczeństwo”. Jeśli społeczeństwo będzie akceptowało
nieuczciwość, korupcję, to w przedsiębiorstwie będzie się działo
podobnie. Etos firmy oddziałuje na całe społeczeństwo i odwrotnie
społeczeństwo kształtuje etos firmy. Dlatego firmy, które realizują
programy etyczne podejmują próbę wpłynięcia na moralność pracowników9.
Trzecia dziedzina, to ocena kryteriów moralnych rzeczywistego
postępowania grupy zawodowej. Często sformalizowane zasady
czy wyznawane przekonania nie pokrywają się z praktyką zawodową. Posłużę się przykładem, o którym wspominała A. Lewicka-Strzałecka w swojej książce Etyczne standardy firm i pracowników.
Tym jak wyraźne mogą być rozbieżności między normami wyznawanymi, a tymi, które właściwie są głoszone przez przedstawicieli
danego zawodu i rzeczywiście wykorzystywane w praktyce.
„Poproszono młodych duchownych, ćwiczących się w sztuce kaznodziejskiej o wygłoszenie kazania, w którym mieli głosić
i uzasadniać nakaz niesienia pomocy potrzebującym. Na drodze
spieszącym na kazanie duchownym położono człowieka, który
prosił o wezwanie lekarza z powodu dolegliwości serca. Tylko
nieliczni duchowni spełnili jego prośbę, ryzykując spóźnienie na
spotkanie z tłumem oczekujących ludzi, większość wszystkich kaznodziejów nie udzieliła pomocy choremu, nie chcąc się spóźnić
na kazanie o niesieniu pomocy potrzebującym (…)”10. Powyższy
przykład wyraźnie obrazuje różnicę między tym, co nam się wydaje, że jest słuszne a tym, co naprawdę robimy.
8 A. Lewicka-Strzałecka, Etyczne standardy firm i pracowników, IFiS PAN, Warszawa 1999, s. 27.
9 A. Lewicka-Strzałecka, Etyczne standardy firm i pracowników, IFiS PAN, Warszawa 1999, s. 28-29.
10 A. Lewicka-Strzałecka, Etyczne standardy firm i pracowników, IFiS PAN,
Warszawa 1999, s. 29-30.
2012-02-09 13:18:31
11
Etyka zawodowa jako element etyki biznesu ma duże znaczenie. Każdy zawód ma swoiste dylematy moralne, etyka ogólna nie
zawsze pozwala na rozstrzygnięcie ich, wskazuje pewne wartości,
ale nie mówi, co zrobić, gdy znajdują się one w konflikcie. Jeśli
chodzi o etykę ogólną nakazuje ona np. poszanowanie wolności
drugiego człowieka i udzielenia mu pomocy. Ale jeśli weźmiemy
pod uwagę etykę lekarską, precyzuje ona zalecenie, bo gdy pacjent
nie wyrazi zgody na operacje, choćby od tego zależało jego życie,
lekarz nie może tego uczynić. W sytuacjach niecodziennych, etyka
ogólna nie daje jasnych dyrektyw zachowań, natomiast bliżej precyzuje je właśnie etyka zawodowa.
W sytuacji, gdy pan Nowak ucieknie przed bandytą nikt nie będzie miał do niego pretensji, ale gdyby się okazało, że jest on policjantem, to zostałby zupełnie inaczej oceniony. Podobnie by było,
gdyby pan Nowak uratował dziecko z płonącego domu, uznano
by go wtedy za bohatera, ale jeśli pan Nowak byłby z zawodu strażakiem, potraktowano by to jako należący do niego obowiązek.
Niestety w praktyce „(…) zawodowa skuteczność wymaga nieraz
oszustwa, kłamstwa, naruszenia intymności ludzkiej, ba nawet
godności ludzkiej (…)”11.
Lekarz często zadaje ból pacjentowi, policjant nieraz jest zmuszony do użycia przemocy wobec przestępcy. Etyka zawodowa
niektóre działania usprawiedliwia, ale jedynie w przypadku, gdy
służy naczelnym wartościom.
2. ETYCZNY PROGRAM PRZEDSIĘBIORSTWA
O standardach etycznych firm świadczy sposób, w jaki się
nią zarządza. Etyczne zarządzanie łączy się z następującymi elementami12:
11
B. Skarga, Usankcjonowanie niecnoty, „Etyka” nr 27, s. 170.
W. Gasparski(red), Europejskie standardy etyki i społecznej odpowiedzialności biznesu, Wyd. Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego, Warszawa 2003, s. 68-71.
12
2012-02-09 13:18:31
12
•
Wizją, która ma za zadanie nakreślić kierunek rozwoju
firmy, biorąc pod uwagę warunki gospodarcze, przewidywane trendy, techniczne możliwości oraz wymogi
społeczeństwa.
• Misja, która oznacza głównie cele i aspiracje firmy. Obejmuje to, z czym powinni się utożsamiać pracownicy przedsiębiorstwa. Określa wspólne cele integrując ludzi, wspólnie tworząc jedną całość – firmę.
• Deklaracją wartości, która określa kulturę organizacyjną.
Wskazuje, co jest najważniejsze dla firmy czyli jakimi wartościami należy się kierować przy podejmowaniu decyzji
bez względu na zajmowane stanowisko.
• Zasadami postępowania, które wskazują ogólne procedury
w danej organizacji. Dostarczają wskazówek jak przetrwać
w sytuacjach kryzysowych.
• Kodeksami zachowań, które formalizują wizję, misję, wartości oraz zasady postępowania w firmie. Stanowią zbiór
praw i obowiązków, ponadto określają normy, działania
oraz standardy charakteryzujące firmę.
• Procedurami i szkoleniami, ale te elementy należy traktować indywidualnie dla każdego przedsiębiorstwa.
Na standardy etyczne firm znaczący wpływ mają realizowane w nich programy etyczne, dlatego nie mogą mieć charakteru
jednorazowej akcji, muszą być one stałym elementem funkcjonowania organizacji. Nie wyeliminują całkowicie nieetycznych zachowań, ale mogą być skuteczne wobec tych, którym motywacja
i odpowiednia wiedza pomagają w rozstrzyganiu dylematów
etycznych.
Poprawnie zaprojektowany program etyczny przedsiębiorstwa
wpływa na jego efektywność, zmniejsza koszty oraz zwiększa
zysk, a o to przecież głównie chodzi w zarządzaniu firmą. Programy etyczne mają na celu ograniczenie złych praktyk, takich,
jak kłamstwo, korupcja czy defraudacja. Redukują liczbę sytuacji,
w których dochodzi do konfliktu interesu. Oprócz tego podnoszą
zaufanie partnerów, klientów i kontrahentów. Wzbudzają większą
2012-02-09 13:18:31
13
wiarygodność i lojalność wśród pracowników, co poprawia wizerunek i reputację firmy13.
Wymienię elementy, jakie powinny znaleźć się w programie
etycznym firmy według uczestników konferencji „Etyka biznesu
w działaniu: inicjatywy, programy kodeksy”, zorganizowanej 12 grudnia 2001 roku przez Centrum Etyki Biznesu Instytutu Filozofii
i Socjologii Polskiej Akademii Nauk oraz Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego we współpracy
z biurem Stałego Koordynatora ONZ w Polsce14:
• wskazanie wspólnych wartości,
• sformułowanie wizji i misji firmy,
• określenie etycznych i zawodowych standardów,
• opracowanie kodeksu etycznego,
• opracowanie podręcznika standardów etycznych w danym
zawodzie,
• opracowanie programu kształcenia zakresu etycznego postę-powania,
• utworzenie komórki do spraw etyki,
• promowanie etycznych zachowań,
• monitorowanie i kontrola przestrzegania norm etycznych i
standardów zawodowych,
• przeprowadzanie audytu etycznego,
• utworzenie etycznej infolinii.
Wprowadzenie programu etycznego ma zastosowanie między
innymi przy wyborze kooperanta spośród dwóch jednakowo prosperujących, sprawnych ekonomicznie firm. Na ogół wybór pada
na tę firmę, której biznes jest prowadzony w sposób uczciwy i rzetelny. Dzięki temu firma w przyszłości jest w stanie osiągnąć przewagę konkurencyjną, jakiej nie mogłaby osiągnąć w inny sposób.
Dlatego coraz więcej przedsiębiorstw zawiera elementy kultury or13 W. Gasparski, A. Lewicka-Strzałecka, Etyka biznesu w zastosowaniach praktycznych: inicjatywy, programy, kodeksy, Centrum Etyki Biznesu IFiS PAN & WSPiZ oraz
Biuro Stałego Koordynatora ONZ w Polsce, Warszawa 2002, s. 26-35.
14 W. Gasparski, A. Lewicka-Strzałecka, Etyka biznesu w zastosowaniach praktycznych: inicjatywy, programy, kodeksy, Centrum Etyki Biznesu IFiS PAN & WSPiZ oraz
Biuro Stałego Koordynatora ONZ w Polsce, Warszawa 2002, s. 26.
2012-02-09 13:18:31
14
ganizacyjnej firmy w postaci strategicznych programów etycznych.
Określają one standardy decyzji podejmowanych przez kierownictwo firmy, zachowania pracowników firmy, funkcjonowania jej na
rynku i w otoczeniu, w którym funkcjonuje. Postępowanie według
etycznych zasad stanowi aktywa firmy, które świadczą o jej odpowiedzialności wobec interesariuszy czyli tych, którzy tworzą firmę
i z którymi ona współdziała. Decyzje, które podejmuje firma powinny odnosić się do tego samego zespołu norm i wartości, które
są podzielane przez wszystkich pracowników na wszystkich stanowiskach, zaczynając od szefa. Zespół wartości i oczekiwanego
przez firmę postępowania tworzy jej kodeks15.
3. KODEKS ETYCZNY PRZEDSIĘBIORSTWA
Kodeks etyczny jest utrwalonym na piśmie zespołem norm i zasad działania, które są wymagane przez firmę od swoich pracowników. Jest jednym z elementów kształtowania poziomu etycznego
firmy. Stanowi także jeden z najprostszych sposobów przekazywania informacji pracownikom organizacji o obowiązujących normach
i akceptowanych sposobach postępowania w ważnych dla niej obszarach. Kodeks etyczny jest dokumentem kodyfikującym wspólne
wartości członków organizacji, który określa zachowanie uważane
za właściwe, niewłaściwe oraz sankcje, jakie mogą być orzekane
w razie niestosowania się do postanowień kodeksu.
Kodeksy mogą występować pod różnymi nazwami np. kodeks
wartości czy zachowań, kodeks dobrej praktyki lub postępowania
itp. Zdaniem Wojciecha Gasparskiego najlepiej jeśli kodeks etyczny będzie w sobie łączył jednocześnie kodeks wartości, postępowania i norm, jakich należy przestrzegać. Wśród kodeksów można
wyróżnić kodeksy ogólne oraz szczegółowe. Pierwsze adresowane
15 W. Gasparski, A. Lewicka-Strzałecka, Etyka biznesu w zastosowaniach praktycznych: inicjatywy, programy, kodeksy, Centrum Etyki Biznesu IFiS PAN & WSPiZ oraz
Biuro Stałego Koordynatora ONZ w Polsce, Warszawa 2002, s. 26-27.
2012-02-09 13:18:31
15
są do wszystkich lub większej części podmiotów zaangażowanych
w działalność gospodarczą. Natomiast szczegółowe normują działalność poszczególnych firm, stowarzyszeń zawodowych, bądź
grup czy związków organizacji gospodarczych16.
Rolą kodeksu etycznego jest otwartość kanałów komunikacyjnych między firmą, kierownictwem i pracownikami. Pracownicy regularnie powinni być informowani o wszystkich aspektach
działalności firmy, które ich dotyczą, również o celach, osiągnięciach i kłopotach. Ważne jest, aby mieli także możliwość zgłaszania swoich opinii, uwag dotyczących wszelkich problemów
związanych z firmą. Należy zwrócić uwagę, iż kodeks nie jest ponadczasowym dekalogiem, a jego zasady są nienaruszalne. Jest
kilka ogólnych wartości i zasad, które powinny zostać niezmienione. Te bardziej szczegółowe zasady muszą być systematycznie
uaktualniane o wnioski z popełnianych nadużyć. Konstruowane
reguł na bieżąco, może zapobiec im w przyszłości. Uaktualnianie
kodeksu pomaga także rozstrzygać dylematy związane z wprowadzeniem nowych zmian organizacyjnych czy urządzeń technicznych17.
A. Lewicką-Strzałecką za pomocą ankiety EWOP (Etyka w opinii pracowników), którą przeprowadziła na polskich przedsiębiorstwach sprawdziła, ile firm na polskim rynku posiada sformalizowany kodeks wartości i zachowań. W tabeli 1 przedstawiony jest
rozkład opinii na ten temat.
16
Por. W. Gasparski, Wykłady z etyki biznesu, Wyd. Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego, Warszawa 2000, s. 185-192.
17 W. Gasparski, Wykłady z etyki biznesu, Wyd. Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości
i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego, Warszawa 2000, s. 140.
2012-02-09 13:18:31
16
Tabela 1. Kodeksy etyczne w firmach funkcjonujących na polskim rynku
Czy Pan(i) firma (tzn. zakład
Wskazania w %
pracy, przedsiębiorstwo,
w którym Pan(i) pracuje) ma
jakieś pisane zasady etycznego
Ogół
Zwykli
działania, np. kodek etyki
Kierownicy
pracowników
pracownicy
zawodowej, zasady właściwego postępowania w biznesie?
Tak, jest kodeks opracowany
dla firmy
11
15
10
Tak, jest kodeks opracowany
dla branży
14
19
11
Pewne zasady etyczne zawarte
są w innych zbiorach uregulowań zawodowych
26
31
26
Nie orientuję się
Nie
17
32
9
26
21
32
Źródło: A. Lewicka-Strzałecka, Etyczne standardy firm i pracowników,
IFiS PAN, Warszawa 1999, s. 88.
Natomiast dane przedstawione w tabeli 2 pokazują zależność
między posiadaniem przez polskie firmy kodeksów etycznych a jej
wielkością, statusem własnościowym oraz kondycją ekonomiczną.
Badania potwierdzają fakt występowania w innych krajach,
pozytywnej zależności między wielkością organizacji a częstością
posiadanie przez nie kodeksów etycznych. Najczęstszym posiadaniem kodeksów etycznych cieszą się firmy, których właścicielami są prywatni inwestorzy zagraniczni, następni w kolejności są
prywatni właściciele polscy, a najrzadziej firmy państwowe. Z badań wynika, że posiadanie kodeksu sprzyja dynamiczna kondycja
przedsiębiorstwa.
2012-02-09 13:18:31
17
Tabela 2. Wielkość, status własnościowy firmy a posiadanie
przez nią kodeksu etycznego
Wielkość firmy
Procent firm
posiadających
kodeks etyczny
Ilość badanych firm
Co najwyżej 50 osób
51-250 osób
251-1000 osób
Powyżej 1000 osób
8
12
13
15
295
226
178
130
Właściciel firmy
Procent firm
posiadających
kodeks etyczny
Prywatni inwestorzy
zagraniczni w więcej
niż 50%
17
104
Prywatni
współwłaściciele
w więcej niż 50%
12
286
Państwo w więcej niż
50%
1
558
Kondycja
ekonomiczna firmy
Procent firm
posiadających
kodeks etyczny
Chyli się ku upadkowi
7
29
Próbuje przetrwać
trudny okres
10
141
Nic się nie zmienia
Rozwija się
5
13
107
403
Rozwija się bardzo
szybko
16
139
Źródło: A. Lewicka-Strzałecka, Etyczne standardy firm i pracowników,
IFiS PAN, Warszawa 1999, s. 89.
2012-02-09 13:18:31
18
Kodeksem ogólnym obowiązującym w Polsce jest między innymi Kodeks etyki w działalności gospodarczej, który został opracowany
przez Krajową Izbę Gospodarczą w 1994 roku. Adresatami są członkowie organizacji. Natomiast przykładem kodeksu szczegółowego
jest m. in. Kodeks Etyki Służby Cywilnej.
Według, Kitson’a i Campbell’a, aby kodeks mógł efektywnie
spełniać swoją rolę musi być wynikiem badań, konsultacji oraz
dyskusji wszystkich interesariuszy. Dobrze by było, żeby interesariusze traktowali go jako swój własny, a nie z góry narzucony przez
szefostwo. Skuteczność jego, w dużej mierze zależy od poparcia
go późniejszym programem rozwoju pracowników, systematycznym kształceniem ustawicznym, a także otwartością na poprawki,
w miarę zdobywanego doświadczenia18.
Kodeksy etyczne organizacji wyznaczają ramy odpowiedzialności jej organów, wypływających z przyjętych przez firmę zobowiązań w stosunku do społeczeństwa. Zobowiązania te zawierają
się zazwyczaj w promocji dobra, ludzkich praw, korzyści i dobrobytu społecznego, a zabranianiu działań i uznanych za zagrażające
wskazanym wartościom zachowań. Dodatkowo, kodeks wyjaśnia
obowiązki firmy i jej pracowników w stosunku do innych podmiotów, głownie interesariuszy. Kodeks powinien jasno określać, co
można zaakceptować, a co kategorycznie nie mieści się w granicach uczciwego działania. Dzięki kodeksowi pracownicy w prostszy sposób ustrzegą się błędu, aniżeli w przypadku, gdy działają po omacku lub intuicyjnie. W sytuacji prowadzenia negocjacji
jest jasne, gdzie znajduje się granica przyzwoitego zachowania dla
przedsiębiorstwa, a negocjatorzy wyczuleni na nieetyczne zachowania będą niechętnie wchodzić na ryzykowny grunt19.
Do zalet regulacji kodeksowej należy również jasne określenie tego, co obowiązuje i tego, co jest zakazane. W tym znaczeniu
pozwala ona na większą racjonalność działania organizacji i jej
18
A. Kitson , R. Campbell, The Ethical Organisation: Ethical Theory and Corporate
Behaviour, Macmillan Press, Ltd., Houndmills & London 1996, s. 130-131
19 M. Rybak, Etyka menadżera – społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa, PWN,
Warszawa 2004, s. 139.
2012-02-09 13:18:32
19
pracowników20. Sformalizowanie zasad postępowania oparte na
przyjęciu kodeksu etycznego, którym kieruje się przedsiębiorstwo,
wspomaga kadrę zarządzającą w prowadzeniu przedsiębiorstwa
i staje się pomocnym narzędziem przy postępowaniu z pracownikami. Jest pomocne przy podejmowaniu decyzji etycznych oraz
jest podstawą w rozwiązywaniu konfliktów natury etycznej. Działanie oparte na zasadach wyznaczonych przez przedsiębiorstwo
jest działaniem pewnym i zdecydowanym.
Kodeks etyczny jest równie ważny dla menedżerów, jak i pracownikowi. Dzięki swoim jednoznacznym i jasno określonym
zasadom pozwala na jednakowe i równe traktowanie wszystkich
pracownikowi. Określa czynności dopuszczalne i bezwzględnie
zakazane. Służy również jako ochrona dla tych, którzy przez swoje
etyczne zachowanie narażają się nie tylko swoim kolegom, ale również przełożonym. Niekiedy kodeksy poprzez zawarcie ogólnych
zasad i procedur postępowania, pomagają w sytuacjach niepewności co do interpretacji niektórych obowiązków. Zawierają również informacje o karach za niestosowanie się do zaleceń kodeksu
i w rezultacie motywują do zachowań etycznych. Jeżeli przedsiębiorstwo będzie stosować się do swojego kodeksu etycznego,
będzie bardziej wiarygodne w oczach swoich partnerów gospodarczych, a także może zyskać życzliwość środowiska, w którym
funkcjonuje, co przełożyć się może na osiągane wyniki 186.
Nie można nie wspomnieć tutaj o negatywnych stronach kodeksów etycznych. Wyrażane są przekonania, iż zachęcają one do moralnego minimalizmu, czyli do działania kierującego się zasadą co
nie jest zabronione, to jest dozwolone. Zarzuty tego typu wynikają
między innymi stąd, że nierzadko kładzie się w nich wyłącznie nacisk na uczciwość pracowników oraz ich oddanie wobec organizacji, natomiast w znacznie mniejszym stopniu zwraca się uwagę na
obowiązki przedsiębiorstwa.
Następną wadą jest to, iż kodeksy formułowane są na wzór dokumentów prawnych, pomijając próby uzasadnienia przyjętych
wartości, form i reguł postępowania. Niedokładność zawartych
20 G. Szulczewski, Etyka w biznesie. O możliwościach i barierach stosowania kategorii
etycznych do zarządzania, SGH, Warszawa, s. 1.
2012-02-09 13:18:32
20
w nich postulatów jest kolejnym niedociągnięciem kodeksów.
Sformułowania w nich zawarte popierają takie ogólne wartości,
jak doskonalenie gospodarczego systemu, dobro wspólne czy
ochrona środowiska, co do których nie ma wątpliwości, a przez to
uznawane są za banalne, nie wnosząc przy tym żadnej siły motywacyjnej.
Typowy kodeks etyczny firmy powinien zawierać wstęp, zasady ogólne, szczegółowe oraz część poświęconą rozstrzyganiu sporów, wyszczególniając sankcję jakie grożą w razie nie stosowania
się do wytycznych. Powyższe odniesienie w sposób graficzny prezentuje tabela 3.
Tabela 3. Części typowe kodeksu etycznego
Wstęp
Zasady ogólne
Zasady
szczegółowe
Rozstrzyganie
sporów
Sankcje
Część kodeksu, w której przedstawione są podstawowe
zasady, jakimi organizacja kieruje się w swoim
postępowaniu.
Część wstępna składa się przeważnie z adresu
podpisanego przez prezesa organizacji oraz preambuły
Rozdziały, podrozdziały poświęcone poszczególnym
zagadnieniom uporządkowane wg rodzajów
interesariuszy firmy, bądź zbudowane wg struktury
(np. klienci, dostawcy, konkurenci, poufność, konflikt
interesów, społeczeństwo)
Źródło: Opracowanie własne.
Bardzo ważną kwestią, jest, aby standardy wyznaczone przez
kodeks firmy odnosiły się do norm wskazanych w teoriach etycznych. W szczególności ma to swoje zastosowanie podczas podejmowania decyzji i określenia postępowania w sytuacjach, które
wymagają rozstrzygnięcia dylematów etycznych21.
21
W. Gasparski, A. Lewicka-Strzałecka, B. Rok, G. Szulczewski (red.), Etyka
biznesu w zastosowaniach praktycznych: inicjatywy, programy, kodeksy, Centrum Etyki
2012-02-09 13:18:32
21
Kodeksy etyki nie zastępują prawa, ale są w pewnym stopniu
wytłumaczeniem sytuacji mających miejsce w określonych środowiskach oraz nawiązaniem do obowiązujących standardów etycznych. Nie wszystkie zachowania, które nie są naruszaniem prawa
muszą być akceptowane w organizacji. Dlatego potrzebne jest sformalizowanie jasnych reguł wymaganych w danym środowisku zawodowym.
4. MIĘDZYNARODOWE STANDARDY ETYKI
ORAZ SPOŁECZNEJ ODPOWIEDZIALNOŚCI
W ORGANIZACJI
Postęp techniczny i ekonomiczny, spowodował, że świat stosunków gospodarczych stał się niezwykle złożony i różnorodny.
Relacje pomiędzy działaniami, zdarzeniami i konsekwencjami
z nich wynikającymi są ze sobą ściśle powiązane różnymi zależnościami. Działania i decyzje w biznesie wywołują nie tylko ekonomiczne i prawne, lecz także etyczne problemy, w których do
moralnej oceny sama uczciwość, szlachetność czy poczucie przyzwoitości nie wystarczy. Wybory przed, którymi często są stawiani uczestnicy życia gospodarczego nie są prostymi wyborami
między dobrem, a złem, ale często chodzi o korzyść teraźniejszą,
a przyszłą, np. między zapewnieniem miejsc pracy, a ochroną
środowiska22.
Brytyjski premier John Major powołał w 1994 r. Komisję ds.
Standardów w Życiu Publicznym (The Committee on Standards
in Public Life), której celem jest badanie wszelkich obaw zwianych z normami etycznymi urzędników państwowych, weryfikacja kwestii finansowania partii politycznych oraz przedstawianie
Biznesu IFiS PAN & WSPiZ oraz Biuro Stałego Koordynatora ONZ w Polsce,
2012-02-09 13:18:32
22
propozycji zmian gwarantujących najwyższy standard zachowań
w życiu publicznym23. Kodeks etyczny a kształtowanie zasad
etycznych w administracji Nolana, formułując Siedem Zasad Życia Publicznego (zasady Nolana, The Seven Principles of Public
Life)24:
1. Zasada bezstronności (selflessness)
2. Zasada niezawisłości (integrity)
3. Zasada obiektywizmu (objectivity)
4. Zasada odpowiedzialności (accountability)
5. Zasada jawności (openness)
6. Zasada uczciwości (honesty)
7. Zasada przywództwa (leadership)
Postęp techniczny i ekonomiczny, spowodował, że świat stosunków gospodarczych stał się niezwykle złożony i różnorodny.
Relacje pomiędzy działaniami, zdarzeniami i konsekwencjami
z nich wynikającymi są ze sobą ściśle powiązane różnymi zależnościami. Działania i decyzje w biznesie wywołują nie tylko ekonomiczne i prawne, lecz także etyczne problemy, w których do
moralnej oceny sama uczciwość, szlachetność czy poczucie przyzwoitości nie wystarczy. Wybory przed, którymi często są stawiani uczestnicy życia gospodarczego nie są prostymi wyborami
między dobrem, a złem, ale często chodzi o korzyść teraźniejszą,
a przyszłą, np. między zapewnieniem miejsc pracy, a ochroną
środowiska25.
Dylematy etyczne są to sytuacje, w których mimo świadomemu kierowaniu się wartościami etycznymi podczas dokonywania wyborów, nie umiemy podjąć zadawalającej nas decyzji. Najczęściej jest to spowodowane tym, że wybór dotyczy
równoważnych w znaczeniu dla nas wartości. W etyce biznesu
23 R. Jarvis, Prawo, kodeksy etyczne a kultura: Standardy etyki w życiu publicznym doświadczenia brytyjskie, materiały dla uczestników seminarium „Przeciw korupcji”,
Warszawa 7 kwietnia 2004.
24 J. Filek, Etyczne aspekty działalności samorządu terytorialnego, Wyd. MSAP AE
Kraków, Kraków 2004, s. 210.
2012-02-09 13:18:32
23
najczęściej spotykamy się z następującymi dylematami etycznymi26:
• Etyczne dylematy pracy, np. etyczne postawy pracowników, problem godności pracy, bezpieczeństwa pracy, godnej
i sprawiedliwej płacy
• Etyczny dylemat konkurencji, np. nieuczciwe sposoby walki
z konkurencją, nieczyste, negocjacje, naruszenie nazwy czy
znaku firmowego, kopiowanie produktów
• Etyczny dylemat reklamy i promocji, np. problem właściwego budowania wizerunku firmy, czy uczciwej reklamy, unikanie manipulacji uczuciami klienta
• Etyczny dylemat stosunku firmy do środowiska naturalnego
• Etyczny dylemat postępowania ludzi biznesu, np. dochowanie umów i zobowiązań, nadużycia w miejscu pracy czy molestowanie seksualne.
Pomocne w podejmowaniu decyzji, mogą być spisane i upowszechniane przez organizację standardy etyczne, gdyż są one
wykładnią nawiązującą do konkretnych sytuacji mających miejsce w określonych środowiskach zawodowych. Tabela 4 w sposób
graficzny przedstawia cechy, wartości wskazywane w kodeksach
wybranych firm z kilku europejskich krajów – Francji, Norwegii
i Polski.
Polskie przedsiębiorstwa mają coraz większą świadomość, że
europejskie i światowe standardy dziś postrzegane jako „wyjątki”
jutro staną się „regułami”. Pomimo, iż do tej pory społeczną odpowiedzialność propagowały w głównej mierze duże lub międzynarodowe korporacje tyczy się ona wszystkich sektorów działalności gospodarczej. Jednak większe znaczenie ma zastosowanie tej
koncepcji w małych i średnich firmach, gdyż to właśnie one wnoszą największy wkład w gospodarkę i zatrudnienie. Coraz więcej
26
W. Gasparski, A. Lewicka-Strzałecka, B. Rok, G. Szulczewski (red.), Etyka
biznesu w zastosowaniach praktycznych: inicjatywy, programy, kodeksy, Centrum Etyki
Biznesu IFiS PAN & WSPiZ oraz Biuro Stałego Koordynatora ONZ w Polsce,
2012-02-09 13:18:32
24
firm angażuje się w sprawy społeczne poprzez np. organizowanie
dodatkowych szkoleń zawodowych, wspieranie organizacji ekologicznych, zapewnienie opieki nad dziećmi pracowników, sponsorowanie wydarzeń kulturalnych czy sportowych.
Tabela 4. Wartości wskazywane w kodeksach wybranych firm
z kilku krajów europejskich
Kraj
Cechy
Francja (organizacja funkcjonująca
na skalę międzynarodową)
profesjonalizm, partnerstwo,
duch zespołowości,
troska o środowisko naturalne,
tworzenie wartości,
postępowanie etyczne
Norwegia
(organizacja sektora publicznego)
lojalność, uczciwość, efektywność,
otwartość, troskliwość, równość,
bezpieczeństwo, szacunek,
twórczość, spolegliwość
Polska (organizacja lokalna
powiązana z podobnymi
organizacjami w innych krajach)
efektywność, honor zawodowy,
fair play, dobre maniery, lojalność,
odpowiedzialność, profesjonalizm,
rzetelność kupiecka, niezawodność,
troska o środowisko naturalne,
terminowość, uczciwość, wysoka
jakość, zadowolenie klienta
Źródło: Opracowanie własne.
Początki koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu, pojawiły się w Stanach Zjednoczonych pod koniec XIX wieku27. Obecnie
jest wiele definicji odpowiedzialności biznesu, jako wzorcową podam zawartą w Zielonej Księdze Komisji Europejskiej według, której
społeczna odpowiedzialność biznesu jest koncepcją dobrowolne27
J. A. F. Stoner, R. E. Freeman, D. R. Gilbert., Kierowanie, PWE, Warszawa 2001,
s. 106-107.
2012-02-09 13:18:32
25
go uwzględniania przez przedsiębiorstwo aspektów społecznych
oraz ekologicznych podczas kierowania działaniami handlowymi
i w kontaktach z interesariuszami (np. pracownicy, udziałowcy,
klienci, konkurenci, władze państwowe)28.
Można wyróżnić następujące elementy składowe tej definicji:
dobrowolność działań, konieczność interakcji z interesariuszami
i włączenie własnych działań w strategię przedsiębiorstwa. Pierwszy element mówi, że społeczna odpowiedzialność biznesu nie powinna być postrzegana jako obowiązek respektowania norm prawnych. Wynika to z zasady funkcjonowania firmy w określonym
systemie prawnym i ponoszenia kar, które są w nim przewidziane
za nieprzestrzeganie go. Zatem jest to odpowiedzialność o charakterze pozytywnym nie restrykcyjnym29. Społeczna odpowiedzialność
w biznesie, nie może być wymuszana żadnymi regulacjami prawnymi, jednak państwo może zachęcać do zastosowania się do tej idei.
Konieczność interakcji odbiega od tradycyjnego postrzegania
firmy jako organizacji autonomicznej. Przedsiębiorstwo jest zbiorem interesów nie tylko tych, którzy działają wewnątrz, bo jego
przetrwanie przecież zależy od jakości realizacji oczekiwań poszczególnych grup30. Dialog z interesariuszami powinien odbywać
się na przejrzystych zasadach, faworyzowanie którejś grupy jest
niedopuszczalne.
Potrzeba wpisania społecznego zaangażowania w strategię
firmy jest niezbędnym warunkiem społecznej odpowiedzialności biznesu. Warunek ten ma związek z postawami, jakie przedsiębiorstwa mogą przyjmować wobec problemów społecznych31.
Postawy takie jak obronna, dostosowawcza i reaktywna wynikają
z barku działań, bądź są efektem doraźnych działań marketingo28 Green Paper for Promoting a European Framework for Corporate Social
Responibility, 366 final, Bruksela 2001.
29 J. Filek, Wprowadzenie do etyki biznesu, Wyd. Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2001, s. 111.
30 Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Raport Odpowiedzialny Biznes w Polsce
w 2002 roku, Warszawa 2003, s. 5.
31 J. A. F. Stoner, R. E. Freeman, D. R. Gilbert Jr., Kierowanie, PWE, Warszawa
2001, s. 115.
2012-02-09 13:18:32
26
wych. Natomiast postawa praktykowana charakteryzująca się aktywnym poszukiwaniem i rozwiązywaniem problemów społecznych powinna być wpisana w cele rozwoju przedsiębiorstwa, gdyż
zapewnia jego zrównoważony rozwój.
Deklaracja społecznej odpowiedzialności skłania przedsiębiorstwo do wyboru nie tylko między opłacalnością niektórych przedsięwzięć, a ich przydatnością społeczną, ale czasem także między
społecznymi celami przedsiębiorstwa np. ochroną środowiska,
a zatrudnionymi ludźmi przy produkcji zanieczyszczającej środowisko. Mamy tutaj do czynienia z wyborem między odpowiedzialnością zewnętrzną i wewnętrzną.
Formy społecznej odpowiedzialności firmy, dzielimy na wewnętrzne i zewnętrzne. Do wewnętrznych zaliczamy dobrobyt
pracowników, warunki pracy oraz projektowanie zadań pracowniczych. Natomiast do zewnętrznych środowisko naturalne, produkty, rynek i marketing, dostawców, zatrudnienie oraz aktywność na
rzecz lokalnej społeczności. Działając na rzecz różnych grup interesariuszy, przedsiębiorstwo może przy tym realizować własne
cele. Najczęściej jednak trzeba dokonać wyboru, bo mało realne jest
równocześnie osiągnąć wiele celów społecznych. Powyższe odniesienie w sposób graficzny przedstawia tabela 5.
W kontekście odpowiedzialnego postępowania ważne jest ustalenie zakresu odpowiedzialności przedsiębiorstwa. Wyróżnia się
cztery rodzaje odpowiedzialności32. Społeczeństwo wymaga odpowiedzialności prawnej oraz efektywności ekonomicznej, pożąda odpowiedzialność filantropijnej i oczekuje odpowiedzialności
etycznej. Poza tym wyróżnia się trzy poziomy odpowiedzialności: odpowiedzialność indywidualną, przedsiębiorstwa i biznesu
jako całości33. Jeśli chodzi o odpowiedzialność prawną najłatwiej
jest ustalić i wyegzekwować indywidualną odpowiedzialność jednostki, odpowiedzialność przedsiębiorstwa także jest możliwa do
32
M. Rybak, Etyka menadżera – społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa, PWN,
33 Por. J. Filek, Wprowadzenie do etyki biznesu, Wyd. Akademii Ekonomicznej
w Krakowie, Kraków 2001, s. 111.
2012-02-09 13:18:32
27
ustalenia. Natomiast biznes jako całość nie ponosi takiej odpowiedzialności.
Tabela 5. Formy społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa
Wewnętrzna
Zewnętrzna
Dobrobyt pracowników
• opieka medyczna
• pomoc w spłacaniu wierzytelności
• urlopy zdrowotne
• odprawy dla odchodzących
Środowisko naturalne
• redukcja zanieczyszczeń poniżej
obowiązujących norm, nawet jeżeli
konkurencja tego nie czyni
• oszczędność energii
Warunki pracy
• podwyższenie standardów
najbliższego otoczenia stanowiska
pracy
• świadczenie socjalne powyżej
obowiązujących norm
Produkty
• uwzględnianie niebezpieczeństw
wynikających z nieostrożnego
używania produktów przez
konsumentów
Projektowanie zadań pracowniczych
• zwiększenie satysfakcji pracowników
raczej niż efektywności ekonomicznej
Rynek i marketing
• niesprzedawalnie na pewnych
rynkach
• standardy reklamy
Dostawcy
• uczciwe zasady handlowe
• czarna lista dostawców
Zatrudnienie
• pozytywna dyskryminacja
faworyzująca mniejszości
• podtrzymywanie zatrudnienia
Aktywność na rzecz lokalnej
społeczności
• sponsorowanie lokalnych
przedsięwzięć
Źródło: A. Lewicka-Strzałecha, Etyczne standardy firm i pracowników,
IFiS PAN, Warszawa 1999, s. 57
Bardziej skomplikowana kwestia występuje, gdy mówimy
o odpowiedzialności moralnej przedsiębiorstw. Przedsiębiorstwo jest bytem kolektywnym, więc nie posiada intencji, ani mo-
2012-02-09 13:18:32
28
tywów działania. Ale jeżeli potraktujemy je jako odpowiednik
jednostki i dostrzeżemy, że przedsiębiorstwo to wysoce zorganizowana struktura, w której działanie jednostek jest ukierunkowane na osiągnięcie celu, możemy wywieść, że istnieje poziom
intencji przedsiębiorstwa. Jest on czymś więcej niż sumą intencji
poszczególnych jednostek, ponieważ, jest również kształtowany
przez nieformalne relacje między pracownikami i kulturę organizacji34.
Według Pratle’a autora książki Etyka w biznesie „Człowiek jest
odpowiedzialny nie tylko za swe własne plany lub działania,
w pewnym sensie można powiedzieć, że jest on także odpowiedzialny za następującego nich wydarzenia i wynikłe z nich krzywdy lub szkody, z zastrzeżeniem, że spełnione zostały dwa warunki:
• Dana osoba działała dobrowolnie i świadomie oraz w zasadzie
była w stanie przewidzieć ten konkretny potencjalny finał (kryterium subiektywne).
• Każda rozsądna osoba o porównywalnym profilu kulturowym
byłaby w stanie przewidzieć, że intencje i przyjęta linia postępowania mogą w efekcie przynieść pewne krzywdy lub szkody,
biorąc pod uwagę wszystkie okoliczności, w zakresie, w jakim
tej osobie były znane (kryterium obiektywne)”35.
34 G. D. Chryssiedes, J. H. Kaler, Wprowadzenie do etyki biznesu, PWN, Warszawa
1999, s. 248.
35 P. Pratley, Etyka w biznesie, wyd. FELBERG SJA, Warszawa 2000, s. 104-105.
2012-02-09 13:18:32
29
BIBLIOGRAFIA
1 Chryssiedes G. D., Kaler J. H.: Wprowadzenie do etyki biznesu,
PWN, Warszawa 1999.
2. Dielt J., Gasparski W. (red.) Etyka biznesu, PWN, Warszawa
1999.
3. Filek J.: Etyczne aspekty działalności samorządu terytorialnego,
Wyd. MSAP AE Kraków, Kraków 2004.
4. Filek J.: Wprowadzenie do etyki biznesu, Wyd. Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2001.
5. Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Raport Odpowiedzialny Biznes w Polsce w 2002 roku, Warszawa 2003.
6. Gasparski W. (red), Europejskie standardy etyki i społecznej odpowiedzialności biznesu, Wyd. Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości
i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego, Warszawa 2003.
7. Gasparski W.: Wykłady z etyki biznesu, Wyd. Wyższej Szkoły
Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego,
Warszawa 2000.
8. Gasparski W., Lewicka-Strzałecka A., Rok B., Szulczewski G.
(red.), Etyka biznesu w zastosowaniach praktycznych: inicjatywy, programy, kodeksy, Centrum Etyki Biznesu IFiS PAN & WSPiZ oraz
Biuro Stałego Koordynatora ONZ w Polsce, Warszawa 2002.
9. Green Paper for Promoting a European Framework for Corporate Social Responibility, 366 final, Bruksela 2001.
10. http://www.eben-net.org/ (10.05.2011, godz. 15.30).
11. http://www.eben.org.pl/ (10.05.2011, godz. 16.00).
12. Kitson A., Campbell R:The Ethical Organisation: Ethical Theory and Corporate Behaviour, Macmillan Press, Ltd., Houndmills & London 1996
13. Jarvis R.:Prawo, kodeksy etyczne a kultura: Standardy etyki
w życiu publicznym – doświadczenia brytyjskie, materiały
dla uczestników seminarium „Przeciw korupcji”, Warszawa
7 kwietnia 2004.
14. Jedynak S. (red.), Słownik etyczny, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1990.
2012-02-09 13:18:32
15. Lewicka-Strzałecka A.: Etyczne standardy firm i pracowników,
IFiS PAN, Warszawa 1999.
16. Pratley P.: Etyka w biznesie, wyd. FELBERG SJA, Warszawa
2000
17. Rybak M.: Etyka menadżera – społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa, PWN, Warszawa 2004.
18. Skarga B.: Usankcjonowanie niecnoty, „Etyka” nr 27.
19. Smoczyński P. J.: Lazari-Pawłowska I. (red.), Etyka. Pisma wybrane, Wydawnictwo Ossolineum, Wrocław 1992.
20. Stoner J. A. F., Freeman R. E., Gilbert D. R.: Kierowanie, PWE,
Warszawa 2001.
21. Szulczewski G.: Etyka w biznesie. O możliwościach i barierach stosowania kategorii etycznych do zarządzania, SGH, Warszawa 2002.
2012-02-09 13:18:32
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Dr Krzysztof R. Nowakowski
RESPEKTOWANIE
WYMAGAŃ ŚRODOWISKOWYCH
– ASPEKTY ZRÓWNOWAŻONEGO
ROZWOJU A ETYKA
ZARZĄDZANIA
RESPECT ENVIRONMENTAL
REQUIREMENTS – ASPECTS
OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT
OF A MANAGEMENT ETHICS
STRESZCZENIE
Celem artykułu jest opisanie zrównoważonego rozwoju. Autor charakteryzuje znaczenie tej strategii dla rozwoju firm. Tekst
zawiera studia przypadków przedsiębiorstw stosujących zasady
społecznej odpowiedzialności biznesu. Autor wykorzystał dane
dostępne w źródłach bibliograficznych i internetowych. Studia
przypadków przedsiębiorstw.
SUMMARY
The description of the sustainable development is the aim of the
article. The author characterizes the meaning of this strategy for the
development of firms. The text contains the studies of the cases of
enterprises applying the principles of the social responsibility of the
2012-02-09 13:18:32
32
business. The author used the analysis of the accessible data in bibliographic and internet sources. Studies of the cases of enterprises.
Słowa kluczowe: zarządzanie, zrównoważony rozwój, społeczna odpowiedzialność biznesu.
Keywords: management, sustainable development, the social
responsibility of the business.
WPROWADZENIE
Refleksja na temat celowości działań ekonomicznych następuje
w momencie kryzysu, stanu nierównowagi ekonomicznej, wtedy
gdy dochodzi do protestów społecznych. Dzisiaj gdy duża część
krajów zmaga się z problemami finansowymi, warto zadać sobie
pytanie o granice konkurencji. Kiedy dążenie do maksymalizacji
zysku doprowadzi do nieodwracalnej degradacji środowiska naturalnego? W którym momencie nadmierna konsumpcja doprowadzi kolejne kraje do bankructwa? Kiedy rządy dojdą do wniosku,
że walka z wykluczeniem społecznym jest niezbędnym elementem
rozwoju cywilizacyjnego? Są to pytania, coraz bardziej aktualne,
szczególnie wtedy gdy dochodzi do zamieszek na ulicach Londynu, palone są samochody w Niemczech, a duża część młodego
pokolenia zachodniej Europy czuje się marginalizowana. Lekarstwem na coraz silniejsze symptomy nierówności społecznych
w dostępie do wielu dóbr i usług jest rozwój zrównoważony1.
Zasady jego stosowania zostały zapisane w wielu dokumentach
krajowych i międzynarodowych. Najważniejsze przepisy prawa
krajowego zostały zawarte w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej,
a szczególności w art. 5, który stanowi; „Rzeczpospolita Polska strzeże
niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże
dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się
1
Zrównoważony rozwój – ang. sustainable development.
2012-02-09 13:18:32
Krzysztof R. Nowakowski – RESPEKTOWANIE WYMAGAŃ...
33
zasadą zrównoważonego rozwoju”2. Dokładniej zasada sustainable
development została zapisana w Prawie Ochrony Środowiska (art.
3), które stanowi, że jest to taki rozwój; „w którym następuje proces
integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów
przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno
współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń”3. Przytoczona definicja jest bardzo ważna dla prawidłowego zrozumienia zrównoważonego rozwoju. Dla jego realizacji konieczne jest wdrożenie
dwóch podstawowych zasad. Po pierwsze; zaspokajanie potrzeb
obecnych nie może odbywać się kosztem braku zasobów, które
mogą być wykorzystywane przez przyszłe pokolenia. Po drugie
rozwój ekonomiczny musi uwzględniać zdolność środowiska naturalnego do regeneracji. Konsekwencją przyjęcia tych rekomendacji jest konieczność ograniczania emisji zanieczyszczeń oraz dbanie
o nieprzekraczanie wytrzymałości ekosystemu. Wymienione zasady dotyczą równowagi między życiem społecznym, środowiskiem
i ekonomią. Współczesne przedsiębiorstwa przeszły ewolucję od
firm zorientowanych na realizację własnych celów do organizacji
zrównoważonego rozwoju. Według definicji World Business Council for Sustainable Development powyższym model działań gospodarczych można zdefiniować w następujący sposób; „zobowiązanie biznesu do etycznego zachowania oraz przyczyniania się do zróżnicowanego rozwoju ekonomicznego poprzez pracę z zatrudnionymi i ich
rodzinami, społecznością lokalną oraz społeczeństwem jako całością w celu
podnoszenia jakości ich życia”4.
2 Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Kancelaria Sejmu, Wydawnictwo Sejmowe,
3 Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo Ochrony Środowiska, Dz. U. z 2001 r.
Nr 62, poz. 627.
4 World Business Council for Sustainable Development, za: J. Korpus, Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw w obszarze kształtowania środowiska pracy, Wydawnictwo Placet, Warszawa 2006, s. 54.
2012-02-09 13:18:32
34
Rys. 1. Zmiany w modelu ładu korporacyjnego5.
1950
1960
1970
1980
1990
2000
2010
2020
2030
NASZA WSPÓLNA PRZYSZŁOŚĆ
W 1987 roku ukazał się raport Komisji Brundtlanda pod tytułem
„Nasza wspólna przyszłość”6. Wnioski, jakie wtedy były przedstawione
są jednoznaczne. Jeśli poszczególne państwa, nie zaczną zauważać
problemów, jakie powoduje naruszenie równowagi przyrodniczej
przez przemysł, to społeczność międzynarodowa może mieć z tego
powodu poważne problemy. Od tamtej pory, konieczność pogodzenia celów ekonomicznych z racjonalnym wykorzystaniem zasobów
naturalnych i ludzkich w procesie produkcji, stała się jedną z kluczowych kwestii. Przykładem takiego forum jest konferencja Organizacji Narodów Zjednoczony zorganizowana w Rio de Janeiro. Innymi
przykładami zaangażowania społeczności międzynarodowej na
rzecz popularyzacji ekorozwoju są: Protokół z Kyoto oraz Protokół
z Cartageny. Konieczność zachowania równowagi w systemie społeczno-ekonomicznym, jest ciągle podkreślana przez przywódców
Unii Europejskiej. W zapisach Jednolitego Aktu Europejskiego (z 1986
r.), znalazły się odniesienia dotyczące wspierania wzrostu gospodarczego z jednoczesnym uwzględnieniem celów polityki społecznej,
5 Na podstawie S. Vitols, Czym jest spółka zrównoważona?, [w:] S. Vitols, N. Kluge
(red.), Spółka kierująca się zasadami zrównoważonego sposobu prowadzenia działalności
i rozwoju zrównoważonego: nowe podejście do ładu korporacyjnego, Wyd. ETUI, Bruksela
2011, s. 6.
6 D. Burzyńska, Instrumenty realizacji polityki ekologicznej w aspekcie zrównoważonego rozwoju, [w:] Pawłowicz L. (red.), Strategia lizbońska a zarządzanie wartością,
Wyd. Fachowe CeDeWu, Warszawa 2006, s. 153.
2012-02-09 13:18:32
35
ochrony środowiska oraz dbania o prawa konsumentów7. Realizacja
idei zrównoważonego rozwoju zyskuje coraz więcej zwolenników
nie tylko wśród polityków, ale również przedsiębiorców. „John Browne, dyrektor generalny naftowego giganta BP, jest gotów poprzeć tę ideę.
W prelekcji wygłoszonej na antenie radia BBC w 2000 roku stwierdził, że
społeczność biznesowa nie jest wcale przeciwna idei zrównoważonego rozwoju, ale w rzeczywistości odgrywa ważną rolę w jego kreowaniu, ponieważ
tylko firmy są w stanie tworzyć potrzebne innowacje technologiczne i dostarczać środków umożliwiających prawdziwy postęp na tym polu”8. Konieczność utrzymywania wysokiej konkurencyjności przedsiębiorstw oraz
dbanie o środowisko naturalne i społeczne, zostało uznane w 2005
roku, na szczycie w Brukseli, za integralną część Strategii Lizbońskiej. Podobnie jak w przypadku innych zaleceń, również powyższe
wytyczne, są przeznaczone do wdrożenia przez rządy państw członkowskich Unii Europejskiej. Ważną rolę w tym procesie odgrywają
plany narodowe. W Polsce początki programów na rzecz środowiska
naturalnego datują się od 1973 roku. Pierwsza Polityka Ekologiczna Państwa została zaakceptowana przez Sejm i Senat w 1991 roku.
W 1997 roku udało się wprowadzić konstytucyjny zapis o zobowiązaniu państwa do realizacji zasad zrównoważonego rozwoju. W następnych latach miały miejsce kolejne inicjatywy w tym zakresie.
Było to: w 2001 roku przyjęcie II Polityki Ekologicznej oraz Prawa
Ochrony Środowiska, a w 2002 r. opracowanie programu wykonawczego do II Polityki Ekologicznej na lata 2002-2010, pt.; „Polityka ekologiczna państwa na lata 2003-2006 z uwzględnieniem perspektywy na lata
2007-2010”9. Pierwszym międzynarodowym dokumentem z zakresu ekorozwoju ratyfikowanym przez Polskę w 1998 r. był Protokół
z Kyoto. W ten sposób potwierdzono wolę godzenia celów rozwoju
gospodarczego z dbaniem o środowisko społeczne i naturalne. War7 K. Gawlikowska-Hueckel, A. Zielińska-Głębocka, Integracja europejska. Od jednolitego rynku do unii walutowej, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2004, s. 67.
8 Ch. Handy, Jaki jest cel istnienia firm?, [w:] Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw, Harvard Business Review, Wyd. Helion, Gliwice 2007, s. 87.
9 D. Burzyńska, Instrumenty realizacji polityki ekologicznej w aspekcie zrównoważonego rozwoju, [w:] Pawłowicz L. (red.), Strategia lizbońska a zarządzanie wartością,
Wyd. Fachowe CeDeWu, Warszawa 2006, s. 157.
2012-02-09 13:18:32
36
to również podkreślić, że istnieje duża zbieżność między krajowymi
inicjatywami ustawodawczymi a działaniami międzynarodowymi,
w tym również Strategią Lizbońską. Najważniejszym dokumentem
uwzględniającym cele, jakie są konsekwencją respektowania Traktatu Akcesyjnego, protokołu z Kioto, Konwencji Klimatycznej oraz
VI Programu Działań na rzecz Środowiska UE i Odnowionej Strategii Zrównoważonego Rozwoju jest Polityka ekologiczna państwa na lata
2007-2010 z uwzględnieniem perspektywy na lata 2011-201410.
Głównymi narzędziami krajowej polityki zrównoważonego rozwoju są: regulacje prawne, normy dopuszczalnej wielkości emisji
szkodliwych substancji oraz plany zagospodarowania przestrzennego. Zamierzenia Rządu w zakresie godzenia realizacji celów gospodarczych z zachowaniem czystości środowiska naturalnego zostały
przedstawione w Programie Wykonawczym do Krajowego Planu Działań
na rzecz Technologii Środowiskowych na lata 2007-2009 z uwzględnieniem
perspektywy na lata 2010-2012 oraz Krajowym planie gospodarki odpadami
201011. Dużą rolę w zwiększaniu świadomości społecznej w zakresie
dbania o ekorozwój posiadają programy edukacyjne i informacyjne,
promujące współpracę społeczności lokalnych z instytucjami publicznymi. Cenną inicjatywą w tym zakresie był Krajowy Plan Działań w zakresie zielonych zamówień publicznych na lata 2007-2009. Zgodnie z powyższym dokumentem, podczas podejmowania decyzji o przyznaniu zlecenia, pod uwagę są brane takie czynniki jak: oddziaływanie
kupowanej technologii na środowisko oraz znaczenie świadczonych
usług dla utrzymania czystości otoczenia. Odpowiednie standardy
dotyczące jakości życia powinny być zapewnione dzięki rozbudowie infrastruktury komunikacyjnej oraz zapewnienie powszechnego dostępu do nośników energii. Zaleceniem Unii Europejskiej jest
zwiększanie wykorzystania odnawialnych źródeł energii oraz optymalizowanie zużycia tradycyjnych zasobów energetycznych. W Pol10 Ministerstwo Gospodarki: Raport 2007 z realizacji Krajowego Programu Reform
na lata 2005-2008 na rzecz realizacji odnowionej Strategii Lizbońskiej w Polsce, Warszawa
2007, s. 33.
11 Ministerstwo Gospodarki: Raport 2007 z realizacji Krajowego Programu Reform
na lata 2005-2008 na rzecz realizacji odnowionej Strategii Lizbońskiej w Polsce, Warszawa
2007, s. 33.
2012-02-09 13:18:32
37
sce w okresie od 1990 do 2005 roku nastąpiła znaczna poprawa w
zarządzaniu energią. Zgodnie z danymi Ministerstwa Gospodarki, jej
zużycie zmniejszyło się w sektorze gospodarstw domowych o 20%,
a w takich branżach jak: produkcja stali surowej o 24,12%, papieru
o 61,96% i cementu o 41,34%. Dla urzeczywistnienia zrównoważonego rozwoju, konieczna jest współpraca władz różnego szczebla
z inwestorami krajowymi i zagranicznymi, co jak wskazuje opisany
przykład jest możliwe. Gminy, które prowadzą inwestycje proekologiczne mogą również starać się o pozyskanie środków z Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego. Oprócz
finansowania przez instytucje krajowe, jest on wspierany przez Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego oraz Europejski Fundusz
Społeczny. Ważniejszymi organizacjami wspierającymi samorządy
w ich staraniach na rzecz zrównoważonego rozwoju są: Bank Ochrony Środowiska SA w Warszawie, Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju oraz Europejski Bank Inwestycyjny. Władze regionalne korzystają z wielu metod dofinansowania inwestycji ekologicznych. Poza
już wymienionymi są to: kredyty, partnerstwo publiczno-prywatne,
emisje obligacji, dotacje i pożyczki z różnorodnych fundacji, leasing
komunalny. Dopełnieniem aktywności instytucji centralnych i samorządowych są systemy zarządzania środowiskiem. W Polsce firmy
posługują się zestawem norm określanym jako ISO. Warto jednocześnie podkreślić, że na terenie Unii Europejskiej możliwe jest posługiwanie się metodologią oferowaną przez EMAS – Environmental Management and Audit Scheme. Implementacja podejścia określanego
jako zrównoważony rozwój polega na stosowaniu dyrektyw UE w
zakresie ochrony środowiska, przestrzeganiu krajowych przepisów
bezpieczeństwa i higieny pracy oraz przewidywaniu skutków oddziaływania przemysłu na zasoby naturalne danego regionu. Sprzyjają temu następujące normy: w zakresie zarządzania jakością PN-EN
ISO 9001-2000, zarządzania środowiskowego PN-EN ISO 14001:2004,
a w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy PN-N- 18001:200412.
12 W. Wąsikiewicz-Rusnak, Proces umiędzynaradawiania ochrony środowiska a zintegrowane zarządzanie przedsiębiorstwem poprzez jakość,[w:] L. Pawłowicz (red.), Strategia
lizbońska a zarządzanie wartością, Wyd. Fachowe CeDeWu, Warszawa 2006, s. 169.
2012-02-09 13:18:32
38
DOBRE PRAKTYKI
ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU
Współcześnie społeczeństwa oczekują od firm odpowiedzialnego zachowania w trzech aspektach ich działalności; dbania o zatrudniony personel, dotrzymywania umów z kooperantami oraz
dbania o środowisko naturalne. W tych wymiarach rozwoju przedsiębiorczości, filozofia zrównoważonego rozwoju odpowiada cechom europejskiej strategii CSR13. Według Michaela E. Portera
i Marka R. Kramera: „Uważnie analizując poszczególne elementy kontekstu konkurencyjnego, przedsiębiorstwo jest w stanie wskazać obszary
wspólne dla wartości społecznych i ekonomicznych, które w największym
stopniu wpływają na jego konkurencyjność lub konkurencyjność skupiska
do którego należy”14.
Przykładem dbania o środowisko naturalne są usługi realizowane przez Przedsiębiorstwo Produkcji Sorbentów i Rekultywacji
ELTUR-WAPORE Sp. z o. o. w Bogatyni15. Jest to firma córka Elektrowni Turów S.A., która powstała w 2000 roku, w wyniku decyzji o wyodrębnieniu jej działalności z macierzystego przedsiębiorstwa16. Do jej zadań należy: rekultywacja obszarów eksploatowanych przez ET, przetwarzanie produktów ubocznych elektrowni
w celu ponownego ich wykorzystania w innych działach gospodarki, np. w budownictwie produktu o nazwie Flubet. Na uwagę
zasługuje fakt, że kadra menedżerska tego przedsiębiorstwa wdrożyła system nowoczesnych metod zarządzania środowiskowego
i jakościowego, oznaczonego jako, w pierwszym przypadku ISO
14001, w drugim natomiast jako ISO 9001/2000. Wyjątkową rolę
spółki w dbaniu o stan środowiska naturalnego, doceniło Ministerstwo Środowiska przyznając nagrodę Panteonu Polskiej Ekologii.
13
Społeczna odpowiedzialność biznesu – ang. Corporate Social Responsibility.
M.E. Porter, M.R. Kramer, Filantropia przedsiębiorstwa jako źródło przewagi
konkurencyjnej, [w:] Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw, Harvard Business Review, Wyd. Helion, Gliwice 2007, s. 45.
15 Sorbent wapienny – jest to materiał, stosowany do odsiarczania spalin i fluidalnego procesu spalania węgla brunatnego.
16 Strony internetowe: www.eltur-wapore.com.pl (01.08.2008).
14
2012-02-09 13:18:32
39
W 2004 roku firma ELTUR-WAPORE otrzymała wyróżnienie o nazwie „Laur Białego Tygrysa”. Innym przedsiębiorstwem dbającym
o środowisko naturalne jest DHL Express Poland. Firma zajmuje się
usługami pocztowymi i spedycyjnymi. Obecnie jest częścią dużego
koncernu Deutsche Post World Net i posiada rozbudowaną sieć
sortowni, w takich miastach jak Warszawa, Głuchowie k. Poznania
i Zabrze oraz terminali, między innymi w Gdańsku i Wrocławiu.
DHL został wyróżniony kilkoma nagrodami, do których zaliczyć
można; Medal Europejski dla usługi DHL EURO-PLUS (nadany w
2005 roku przez Urząd Komitetu Integracji Europejskiej i Business
Center Club) oraz Złoty Laur Klienta 2005 roku, konkursu organizowanego przez redakcję „Przeglądu Gospodarczego”, dodatku
„Gazety Prawnej”. W jednym z dokumentów firmy można przeczytać: „Wyznaczyliśmy sobie za cel zapewnienie jak najefektywniejszego
transportu towarów w zgodzie z zasadą równowagi ze środowiskiem”17.
Realizacją tej zasady jest wdrożenie od 2004 roku Systemu Zarządzania Środowiskowego, w zakresie, którego monitorowane jest
zużycie surowców – wody, paliwa, energii elektrycznej – oraz materiałów np. papieru. Firma modernizuje wykorzystywane środki transportu, w taki sposób aby spełniały one wymagania norm
emisji spalin EURO oraz zachęca do tego swoich kooperantów.
Kierownicy zarządzający flotą samochodową starają się optymalizować ilość pojazdów znajdujących się na drogach. DHL współpracuje od 2004 roku z organizacją WWF18, będąc jednocześnie
członkiem Klubu „Biznes dla przyrody”. Do ważniejszych akcji
na rzecz ochrony środowiska naturalnego, w których uczestniczyła opisywana firma, można zaliczyć; kampanię DETOX (2005 r.)
oraz „Zróbmy dobry klimat” (2006 r.). Wyrazem indywidualnego
zaangażowania pracowników w realizację celów społecznych jest
uczestniczenie w akcji Sprzątanie Świata. W 2006 roku liczba osób
biorących udział w tym przedsięwzięciu wzrosła do 600. Współpraca ze społecznym otoczeniem przedsiębiorstw jest jednym
17
Raport DHL Express 2006; Odpowiedzialny biznes, s. 18.
World Wildlife Fund: międzynarodowa organizacja zajmująca się ochroną
środowiska naturalnego. W Polsce, siedzibą główną od 2000 roku jest Warszawa.
18
2012-02-09 13:18:33
40
z ważniejszych cech, wskazujących na istnienie lub brak realizacji
filozofii CSR. W raporcie dotyczącym zaangażowania społecznego Grupy Żywiec można przeczytać: „W naszych działaniach skierowanych do społeczności lokalnych staramy się wspierać takie inicjatywy,
które przyczyniają się do podnoszenia walorów turystycznych, kulturalnych i gospodarczych miast z nami współpracujących”19. Do głównych
partnerów GŻ należą takie miasta jak: Warka, Radom, Żywiec oraz
Gdańsk. Opisywany koncern wspiera działalność Koalicji Marek
Ziem Górskich, stowarzyszenia, którego celem jest promocja Podhala i Żywiecczyzny. Ważnym elementem przyjętej strategii z zakresu Corporate Social Responsibility jest wdrożenie międzynarodowych certyfikatów jakości ISO 14001, ISO 18001, ISO 9001 oraz
w zakresie bezpieczeństwa produkcji żywności HACCP. Celem
firmy jest optymalizowanie zużycia wody i energii oraz zmniejszanie negatywnego oddziaływania na środowisko emitowanych produktów ubocznych. Zgodnie z danymi opublikowanymi w raporcie społecznym, w 2006 roku udział zużytej energii z tzw. źródeł
odnawialnych wyniósł 3,6%, a w 2007 roku 5,1%. Zachowaniu odpowiednich standardów sprzyja realizacja procedur kontrolnych,
w tym okresowy monitoring Heinekena, przeprowadzany na zasadach wewnętrznego audytu. W firmach należących do Grupy Żywiec zużycie wody na 1hl piwa gotowego wynosi 3,1hl. Powyższy
wynik wskazuje – jak podkreślają autorzy raportu – na ekonomiczne wykorzystanie tego zasobu naturalnego. Na uwagę zasługuje
fakt, że menedżerowie koncernu przywiązują duże znaczenie do
stosowania systemu zarządzania środowiskowego i dbają o unowocześnianie procesu produkcji. Harmonizacja działania organizacji z wymogami zachowania w dobrej kondycji ekosystemu jest
współcześnie jednym z ważniejszych elementów zrównoważonego
rozwoju. Według Vitolsa istnieje sześć kluczowych cech przedsiębiorstwa kierującego się zasadami sustainable development; „-wiodącą zasadą prowadzenia działalności przez spółkę zrównoważoną jest
wielowymiarowa koncepcja zrównoważenia i zagwarantowania wartości
dla interesariuszy; - zgodnie z powyższą naczelną zasadą, spółka zrówno19
Raport społeczny Grupy Żywiec (styczeń 2006-czerwiec 2007), s. 42.
2012-02-09 13:18:33
41
ważona wypracowuje zestaw celów dotyczących zrównoważonego sposobu
prowadzenia działalności, oraz szczegółową strategię realizacji przyjętych
celów; - interesariusze, a w szczególności pracownicy spółki zrównoważonej czynnie uczestniczą w procesie podejmowania decyzji dotyczących
spółki. Formy uczestnictwa mogą być zróżnicowane pod względem rodzaju mechanizmu i obejmować reprezentację pracowników w zarządzie,
Europejskie Rady Zakładowe, umowy zbiorowe, i/lub ciała doradcze interesariuszy w spółkach; - spółka zrównoważona dysponuje systemem sprawozdawczości weryfikowalna poprzez kontrolę zewnętrzną w obszarze
danych o wynikach finansowych i pozafinansowych (związanych z ochroną środowiska, społecznych itp.) spółki, umożliwiającym monitorowanie
postępów realizacji celów w zakresie zrównoważonego rozwoju i sposobu
prowadzenia działalności; - motywacyjne systemy wynagrodzeń w spółce
zrównoważonej wspierają podstawowe założenie zrównoważenia. Kluczowe znaczenie ma uzależnienie części wynagrodzenia przedstawicieli kadry zarządzającej od realizacji celów w zakresie zrównoważonego rozwoju
spółki i zrównoważonego sposobu prowadzenia przez nią działalności; - w
strukturze właścicielskiej spółki dominują długoterminowi, odpowiedzialni inwestorzy, zainteresowani nie tylko wysokim zyskiem finansowym,
lecz także wpływem inwestycji na stan środowiska i społeczeństwa” 20.
Wdrożenie do zarządzania modelu sustainable development wymaga od kadry menedżerskiej uwzględniania szerokiego zbioru
zagadnień od relacji z pracownikami do kształtowania właściwych
stosunków z interesariuszami. Jedną z bardziej interesujących publikacji, dotyczącą kwestii harmonijnego wzrostu ekonomicznego
jest książka Chrisa Laszlo pt.; „Firma zrównoważonego rozwoju”.
W wymienionej publikacji autor pisze w sposób następujący; „Biznesowy argument przemawiający za zrównoważonym rozwojem, co jest
głównym tematem tej książki, nie polega na opowiedzeniu się za etyką albo
za zyskami. Jedyny zrównoważony model biznesowy, który będzie zarówno solidy, jak przekonujący to taki, który łączy w sobie dążenie do wartości dla interesariuszy z dążeniem do wartości dla akcjonariuszy. Wymaga
20 S. Vitols, Czym jest spółka zrównoważona?, [w:] S. Vitols, N. Kluge (red.), Spółka
kierująca się zasadami zrównoważonego sposobu prowadzenia działalności i rozwoju zrównoważonego: nowe podejście do ładu korporacyjnego, Wyd. ETUI, Bruksela 2011, s. 16-18.
2012-02-09 13:18:33
42
to nowego spojrzenia na świat, które redefiniuje cel istnienia biznesu w
demokratycznym systemie rynkowym zdolnym do usatysfakcjonowania
tak samo akcjonariuszy, jak i pozostałych interesariuszy”21. Konieczne
jest z tego powodu budowanie nowej strategii dla przedsiębiorstw,
uwzględniającej interesy wszystkich grup społecznych zaangażowanych w działania organizacji rynkowych. Dotyczy to zespołów
pracowniczych, kadry kierowniczej, akcjonariuszy oraz społeczności lokalnych, wśród których lokowane są firmy. Holistyczne
traktowanie wymienionych kwestii można przedstawić w postaci
następującego schematu.
Rys. 2. Model zrównoważonego rozwoju22
Zaangażowanie przedsiębiorstwa w sprawy społeczne może
być wymuszone przez prawo (np. przepisy ochrony środowiska) lub też wynikać z przekonania, że są one ważne i istotne
z powodu realizacji strategii ekonomicznej. Obecnie coraz więcej
przedsiębiorstw decyduje się na realizacje programów społecznej
21
Ch. Laszlo, Firma zrównoważonego rozwoju, Wydawnictwo Studio Emka,
Warszawa 2008, s. 55-56.
22 Na podstawie Ch. Laszlo, Firma zrównoważonego rozwoju, Wydawnictwo
Studio Emka, Warszawa 2008, s. 61.
2012-02-09 13:18:33
43
odpowiedzialności biznesu, traktując je jako jeden z ważniejszych
elementów programów marketingowych. Firmy nie tylko decydują się na ponoszenie odpowiedzialności za bezpieczeństwo swoich
produktów lub ich funkcjonalność, ale również są skłonne angażować się w zwalczanie niedożywienia, sadzenie lasów lub sponsorowanie ważnych wydarzeń kulturalnych. Wymienione działania nie są wymuszone przez przepisy prawa i wynikają z postawy
etycznej menedżerów. W czasach globalizacji, międzynarodowe
korporacje podejmują się realizacji celów społecznych w wymiarze
ogólnoświatowym. „Etyka ogólnoplanetarna to bardziej światopogląd,
wykorzystywany jako punkt odniesienia w działaniach biznesowych, niż
lista zakazów i nakazów. Nie zakłada na przykład, że pojazdów z silnikami
spalinowymi nie można sprzedawać w Chinach. Zakłada natomiast, że
międzynarodowi producenci samochodów, kierując się tą etyką, dołączą
do swoich celów biznesowych zastosowanie takich rozwiązań technologicznych, jak napęd hybrydowy lub ogniwa paliwowe, które umożliwią
w Chinach zrównoważoną sprzedaż”. Również w Polsce coraz częściej
kwestie etyczne są tematem wielu dyskusji i rozwiązań instytucjonalnych.
ETYKA ZARZĄDZANIA
W Polsce stowarzyszenia gospodarcze, ale również pojedyncze
przedsiębiorstwa zaczynają wdrażać kodeksy etyczne, będące „aksjologicznym drogowskazem” zarządzania. Przykładem jest Krajowa Izba Gospodarcza, zrzeszająca ok. 300 000 firm i posługująca się
„Kodeksem etyki dla przedsiębiorców” 23. W wstępie tego dokumentu
można przeczytać, że; ”Krajowa Izba Gospodarcza stoi na stanowisku,
że we wszystkich działaniach przedsiębiorstwa niezbędne jest zachowanie
wartości etycznych i uznanie zobowiązań wobec wszystkich zainteresowanych działalnością firmy. Uczciwość jest warunkiem koniecznym dla osiągnięcia stabilności przedsiębiorstwa i sukcesu. Reputacja firmy i zaufanie
do niej jest jedną z największych wartości firmy”. Przyjęcie zasad zapi23
Dane na podstawie informacji stron internetowych: www.kig.pl (13.08.2008).
2012-02-09 13:18:33
44
sanych w Kodeksie jest zobowiązaniem się firmy do przestrzegania norm w nim zawartych. Dotyczą one takich kwestii jak; kształtowanie relacji z pracownikami, klientami, akcjonariuszami, kontrahentami, konkurencją, władzami lokalnymi i centralnymi oraz
szanowania środowiska naturalnego. Zdonie z „Kodeksem etyki dla
przedsiębiorców”, personel firm należy traktować z godnością, a decyzje dotyczące zatrudniania i awansowania powinny wynikać
z oceny kompetencji pracowników. Stanowisko pracy nie może
stwarzać zagrożenia dla osób realizujących zadania służbowe. Informowanie o kierunkach rozwoju przedsiębiorstwa dotyczy całej
kadry, a nie tylko wybranych kierowników. W współpracy z partnerami rynkowymi, firma etyczna wywiązuje się terminowo ze
swoich zobowiązań, w zakresie świadczonych usług i płatności finansowych. Z szacunkiem odnosi się również do swoich konkurentów, nie dążąc do zniszczenia ich reputacji lub pozyskania wiedzy na ich temat w sposób nielegalny. Interesujący jest zapis Kodeksu dotyczący indywidualnych kontaktów między kupującym
a sprzedającym, dotyczący wręczania upominków; „(…)rozsądne,
małe upominki i przejawy gościnności mogą być zaakceptowane, jeżeli nie
powodują żadnego zobowiązania u obdarowanego i mogą być odwzajemnione w takim samym stopniu (…)”. Bardziej restrykcyjnie przepisy
odnoszą się do relacji z przedstawicielami władz publicznych.
W ich przypadku, firmy nie powinny starać się wpływać na podejmowane decyzje, ani sugerować takiego działania przez wręczanie
prezentów lub obiecywanie innych korzyści. Powyższe stwierdzenia są nie tylko zgodne z ogólnymi przepisami prawa krajowego,
ale wskazują przedsiębiorcom pożądany typ postawy wobec etycznych problemów biznesu. Potwierdzeniem stosowalności opisanych powyżej deklaracji jest partnerstwo Krajowej Izby Gospodarczej w zakresie programu Fair Play24. Jego celem jest promocja
równego traktowania wszystkich pracowników, zgodnie ze standardami zdefiniowanymi w opracowaniu „Zatrudnienie Fair Play”.
Propagowaniu poszanowania wartości uczciwości i partnerskiego
traktowania wszystkich uczestników rynku pracy, służy „Kanon
24
Strony internetowe: www. praca. fairplay.pl (13.08.2008).
2012-02-09 13:18:33
45
etyczny przedsiębiorców, członków Polskiej Konfederacji Pracodawców
Prywatnych Lewiatan”25- PKPP według szacunkowych danych zrzesza ok. 3000 firm. W odróżnieniu od dokumentu przyjętego przez
KIG, „Kanon etyczny…” jest ogólnym zbiorem zaleceń, który nie
definiuje konkretnych sytuacji biznesowych. W pierwszym punkcie można przeczytać: „Jako przedsiębiorcy uznajemy, że nasza odpowiedzialność polega przede wszystkim na: dostarczaniu klientom i konsumentom produktów (wyrobów lub usług) właściwej jakości, czynieniu
tego w długim horyzoncie czasowym, zapewnianiu należytych relacji
z głównymi interesariuszami firmy, postępowaniu zgodnie z prawem
i normami moralnymi”. Zgodnie z formułowanymi zaleceniami,
przedsiębiorcy stowarzyszeni w PKPP powinni zachować należytą
staranność podczas prowadzenia swojej działalności, tak aby nie
naruszać norm prawnych ani obyczajowych. Najważniejsze jest
rzetelne wywiązywanie się z zobowiązań wobec wszystkich partnerów podpisywanych umów i zapewnienie przejrzystości operacji finansowych. Zaangażowanie społeczne zostało opisane przez
autorów „Kanonu etycznego…” dość skromnie, co znajduje potwierdzenie w następującym punkcie tego dokumentu; „W trosce o dobro
wspólne, w tym o środowisko naturalne, podejmujemy ważne społecznie
inicjatywy oraz sprawujemy mecenat na miarę posiadanych możliwości”.
Warto jednak podkreślić, że Zgromadzenie Ogólne Polskiej Konfederacji Pracodawców, zwróciło się z apelem do swoich członków
o tworzenie własnych kodeksów, odpowiadających ich potrzebom
i specyfice branż. Interesującą propozycją zbioru zasad etycznych,
przygotowaną przez Polskie Stowarzyszenie Sprzedaży Bezpośredniej jest „Kodeks sprzedaży bezpośredniej PSSB”26. Jest to dokument zawierający zarówno definicje ról uczestników rynku – np.
przedsiębiorcy, sprzedawcy, konsumenta – jak i zalecenia dotyczące ich wzajemnych relacji. Oprócz tzw. postanowień ogólnych,
„Kodeks sprzedaży…” składa się z rozdziałów zatytułowanych: „Za25
Strony internetowe: www. pkpplewiatan.pl (13.08.2008).
Według danych szacunkowych publikowanych na stronach internetowych
PSSB (www.cms.pssb.pl – 14.08.2008) łączny udział firm tej organizacji w segmencie rynku bezpośredniej sprzedaży wynosi 70%.
26
2012-02-09 13:18:33
46
sady postępowania z konsumentami”, „Zasady postępowania ze sprzedawcami” oraz „Zasady postępowania pomiędzy przedsiębiorcami”.
W fragmencie poświęconym traktowaniu klientów, PSSB zwraca
uwagę, że informacje, które przekazują sprzedawcy na temat oferowanego towaru muszą być rzetelne i uczciwe. Osoba kupująca
powinna zostać poinformowana o tym, kto jest producentem, jakie
zastosowanie ma produkt oraz jakie są możliwości w zakresie dokonywania płatności i korzystania z serwisu po sprzedaży. Do
sprzedawcy należy wyjaśnienie wszystkich wątpliwości nabywcy
oraz zapewnienie go o możliwości odstąpienia od umowy w ciągu
14 dni lub zwrotu towaru. Nie wolno nadużywać braku doświadczenia lub wiedzy klientów na temat tego czym jest produkt i do
czego może zostać zastosowany. Dobrą praktyką jest ochrona nabywców nieletnich i osób w starszym wieku. Dystrybucja bezpośrednia jest często związana z koniecznością osobistego prezentowania przedmiotów codziennego użytku. Tej sytuacji dotyczy
podpunkt nr 2.11 „Kodeksu sprzedaży…”, zgodnie z którym: „Przedsiębiorcy i Sprzedawcy powinni powstrzymywać się od stosowania porównań, które mogą wprowadzić w błąd i pozostają w sprzeczności z zasadami uczciwej konkurencji. Porównania powinny być dokonywane
w sposób uczciwy i oparte na konkretnych faktach. Przedsiębiorcy i Sprzedawcy nie powinni formułować negatywnych ocen na temat działania jakiegokolwiek innego przedsiębiorcy lub Produktu ani wprost ani w sposób
dorozumiany. Przedsiębiorcom i Sprzedawcom nie wolno w nieuczciwy
sposób wykorzystywać opinii o innym przedsiębiorcy, jego nazwy, znaku
towarowego lub produktu”. W ten sposób podkreślone zostało znaczenie reklamy „pozytywnej”, zachwalającej walory oferowanych
dóbr i usług. Zachowanie się zgodnie z powyższymi standardami
wymaga odpowiedniego doboru osób do zawodu sprzedawcy. Poświęcony temu zagadnieniu jest rozdział pt.; „Zasady postępowania
ze sprzedawcami”. Zgodnie z jego zaleceniami, pracodawca podczas
rekrutacji, musi w jasny i zrozumiały sposób przedstawić zasady
współpracy i zobowiązania z niej wynikające. Firma zatrudniająca
dystrybutora nie powinna żądać od niego „nadmiernie wysokich”
opłat, związanych z pokryciem kosztów szkolenia i włączenia do
działalności gospodarczej. Podobnie niemoralne jest zmuszanie
2012-02-09 13:18:33
47
pracowników do gromadzenia nadmiernych zapasów, w celu ich
późniejszej sprzedaży. W części „Kodeksu sprzedaży…” poświęconej
relacjom między pracodawcami znajduje się zapis według, którego: „Przedsiębiorcy i Sprzedawcy nie mogą zachęcać Sprzedawców innego Przedsiębiorcy, ani czynić jakichkolwiek innych zabiegów w celu pozyskania ich dla siebie lub swojego Przedsiębiorcy”. Podkupywanie personelu zostało ocenione negatywnie i jest praktyką złą pod względem
etycznym. Zalecenia dotyczące praktyki marketingowej zawiera
również „Kodeks farmaceutycznej etyki marketingowej leków wydawanych wyłącznie z przepisu lekarza”. Został on opracowany przez Polski Związek Pracodawców Przemysłu Farmaceutycznego27. Większość jego przepisów dotyczy zachowania rzetelności w reklamowaniu oraz promowaniu produktów leczniczych. Autorzy tego
dokumentu bardzo precyzyjnie określili kontekst wykorzystywania w celach komercyjnych, takich sformułowań jak; „lepszy”,
„skuteczniejszy”, „tańszy” lub „nowy”. Poszczególne paragrafy
„Kodeksu farmaceutycznej etyki…” zwracają uwagę na konieczność
rzetelnego wykorzystywania badań naukowych podczas promocji
oraz odpowiedniego powoływania się na ich wyniki. Dotyczy to w
szczególności reklamy porównawczej, która powinna prezentować
fakty i nie dyskredytować innych produktów leczniczych. W przypadku sponsorowania sympozjów lub konferencji o tematyce medycznej art. 14 stwierdza że: „Jeżeli podmiot odpowiedzialny lub organizacja zrzeszająca podmioty odpowiedzialne sponsoruje sympozjum,
kongres lub program edukacyjny, winny być spełnione następujące warunki: 1. fakt sponsorowania winien być wyraźnie zakomunikowany zarówno podczas spotkania jak i wszelkich innych działań z nim związanych, 2. wartość upominków wręczanych przez podmiot odpowiedzialny
osobom uprawnionym do wystawiania recept oraz osobom prowadzącym
zaopatrzenie w produkty lecznicze powinna być znikoma, a upominki powinny być oznaczone znakiem reklamującym firmę lub produkt leczniczy”. Nadmierna gościnność lub hojność ze strony sponsora jest
postrzegana przez ZPPF jako zachowanie nieetyczne. Organizowanie konferencji powinno mieć wyraźnie cel naukowy lub szkole27
Strony internetowe; www.producencilekow.pl (13.08.2008).
2012-02-09 13:18:33
48
niowy. Naganne jest wręczanie przez przedstawicieli firm farmaceutycznych podarunków znacznej wartości, podczas spotkań promocyjnych i prezentacji handlowych. W kontekście „Kodeksu farmaceutycznej etyki…” najważniejsze jest zachowanie odpowiednich
proporcji między aktywnością przedsiębiorstw produkujących leki
a osobami odpowiedzialnymi za wprowadzanie ich do użytku
przez pacjentów. Dotyczy to wszystkich działań, od momentu pojawienia się „nowości” na rynku do etapu masowej dystrybucji.
Przyjęcie przez ZPPF bardzo szczegółowych norm dotyczących zachowania wszystkich uczestników łańcucha dystrybucji jest w pełni uzasadnione specyfiką sprzedawanego towaru, czyli leków. Odpowiedzialność społeczna Polskiego Związku Pracodawców Przemysłu Farmaceutycznego znalazła potwierdzenie w trosce o dobro
pacjentów oraz konieczności zapobiegania zjawiskom korupcji.
Coraz powszechniejsza wrażliwość na patologie życia publicznego, zaczyna upodabniać polskie firmy do innych przedsiębiorstw
z Unii Europejskiej. Przykładem może być włoski koncern samochodowy Fiat, który w 2003 roku opublikował „Kodeks postępowania
Grupy Fiat”28. W dokumencie tym zapisane jest, że; „(…) pracownicy
i inni zainteresowani muszą unikać wszelkiego ewentualnego konfliktu
interesów, z uwzględnieniem zwłaszcza interesów osobistych czy rodzinnych (np. posiadanie udziałów finansowych czy handlowych u dostawców, klientów, konkurentów, czerpanie niezależnych korzyści z tytułu roli
pełnionej w Grupie, posiadanie czy obracanie papierami wartościowymi,
itd.), które mogłyby wpływać na niezależność oceny przy podejmowaniu
decyzji o najkorzystniejszym interesie Grupy i najlepszym sposobie realizacji tego interesu”29. Na uwagę zasługuje fakt, że łączenie różnych
stanowisk, przestaje być kwestią należącą do regulacji prawa powszechnego, ale zaczyna być postrzegane w kategoriach moralnej
odpowiedzialności. W dążeniu na nawiązywania ścisłej współpracy z kooperantami, menedżerowie powinni wystrzegać się pełnienia funkcji, których łączenie mogłoby zaszkodzić reputacji ich ma28
Strony internetowe; www.pkpplewiatan.pl (13.08.2008).
Grupa Fiat, Kodeks postępowania Grupy Fiat. Zatwierdzony przez Zarząd Fiat
S.p.A., Wyd. Satiz S.r.I., Włochy 2003, s. 9.
29
2012-02-09 13:18:33
49
cierzystej firmy. Standardy odpowiedzialności społecznej w tym
zakresie są bardzo surowe i nie pozostawiają pod tym względem
żadnych wątpliwości. W swoich dyrektywach, Grupa Fiat stwierdza, że partnerzy biznesowi powinni zostać sprawdzenie pod
względem wiarygodności finansowej, w celu zapobiegania „prania
brudnych” pieniędzy. Pod względem kontaktów z urzędnikami
zalecane jest zachowanie najwyższej staranności w przestrzeganiu
przepisów. Niedopuszczalne jest oferowanie korzyści majątkowych za podjęcie decyzji w sprawie dotyczącej przedsiębiorstwa.
W kontaktach z innymi uczestnikami rynku – jak np. konkurentami – personel powinien kierować się zasadami uczciwej konkurencji i zachowania tajemnicy służbowej. Ponieważ Fiat jest firmą
o działalności międzynarodowej, również ten aspekt został
uwzględniony w „Kodeksie postępowania…”, w którym można przeczytać, że; „Grupa Fiat i jej pracownicy zobowiązani są do zachowań
społecznie odpowiedzialnych, przestrzegania fundamentalnych wartości,
takich jak bezpieczeństwo, zdrowie i higiena pracy, ochrona środowiska
oraz dbałość o kulturę i tradycję każdego z krajów, w których działa”30.
Realizacja strategii CSR jest rozumiana przez przedstawicieli tej
spółki jako działanie w wielu dziedzinach kierowania; zarządzania
relacjami z klientami, gospodarowania zasobami ludzkimi oraz zarządzania środowiskowego. Trwałym fundamentem przyjaznych
stosunków z otoczeniem firmy, powinno być przestrzeganie zasad
praworządności i partnerstwa w stosunku do wszystkich interesariuszy, zarówno tych wewnętrznych jak i zewnętrznych. Model
przedstawiający proces zmian w odniesieniu do strategii zrównoważonego rozwoju przedstawia poniższy schemat.
30
Grupa Fiat, Kodeks postępowania Grupy Fiat. Zatwierdzony przez Zarząd Fiat
S.p.A., Wyd. Satiz S.r.I., Włochy 2003, s. 15.
2012-02-09 13:18:33
50
Rys. 3. Proces zarządzania zmianą w przedsiębiorstwie zrównoważonego rozwoju31.
Wdrożenie powyższych zasad działania organizacji oznacza
w wymiarze wewnętrznym zrównoważenie interesów interesariuszy wewnętrznych takich jak pracownicy, kadra menedżerska,
związki zawodowe i akcjonariusze. W wymiarze zewnętrznym kreowanie nowych relacji między dostawcami, kooperantami i dystrybutorami w ramach jednego łańcucha wartości. Według badań PricewaterhouseCoopers wiele firm podjęło działania z zakresu zrównoważonego rozwoju. Do najpopularniejszych należało zapobieganie
zanieczyszczaniu środowiska (92% respondentów), wprowadzanie
systemów zarządzania środowiskowego (88%), wolontariat pracowniczy (77%), różne formy zaangażowania firmy w sprawy społeczności lokalnej (74%) oraz filantropia korporacyjna (74%).
PODSUMOWANIE
W powyższym artykule starałem się udowodnić, że sukces ekonomiczny zależy od harmonijnej współpracy wszystkich interesariuszy zainteresowanych podtrzymywaniem wzrostu gospodarczego.
Ponadto wskazałem na stosowanie różnorodnych programów – na
poziomie makro i mikro ekonomicznym – mających na celu realizo31
Na podstawie Ch. Laszlo, Firma zrównoważonego rozwoju, Wydawnictwo Studio Emka, Warszawa 2008, s. 207.
2012-02-09 13:18:33
51
wanie zrównoważonego rozwoju. Ważnym ich elementem są działania z zakresu Corporate Social Responsibility. Potwierdzeniem
tego faktu może być powstawanie wielu organizacji zajmujących
się kwestiami opisanymi w tym artykule. Należą do nich między
innymi; The Ethical Trading Initiative (ETI) – związek podmiotów
biznesowych i społecznych, którego celem jest promocja dobrych
praktyk wdrażania kodeksów pracy, The Committee of Enquiry
– misją tej organizacji jest kreowanie idei zrównoważonego rozwoju i społecznej odpowiedzialności biznesu, The London Benchmarking Group – celem wymienionej grupy jest porównywanie
rozwiązań biznesowych z zakresu CSR32. Również w Polsce działa
Forum Odpowiedzialnego Biznesu, które jest platformą wymiany
doświadczeń i dobrych praktyk realizowanych przez korporacje na
rynku krajowym. Innymi instytucjami zajmującymi się opisywanymi kwestiami jest Stowarzyszenie Rzetelnego Biznesu oraz Polskie
Stowarzyszenie Etyki Biznesu. Według badań prowadzonych przez
Zespół Badawczy Etyki Życia Gospodarczego IFiS PAN, Centrum
Etyki Biznesu IFiS PAN i WSPiZ im. L. Koźmińskiego, ocena istotności poszczególnych zachowań dla społecznej odpowiedzialności
firm, na dziesięciostopniowej skali (od 1 – czynnik nieważny do
10 – czynnik decydujący) jest następująca – tab. nr 133.
Na zakończenie mojego artykułu chciałbym wymienić trzy najważniejsze priorytety jakie uwzględnia Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu Europa
202034; wzrost inteligentny – czyli rozwój gospodarki opartej na wiedzy i innowacjach, wzrost zrównoważony – czyli transformacja w kierunku gospodarki niskoemisyjnej, efektywnej korzystającej z zasobów i konkurencyjnej
oraz wzrost sprzyjający włączeniu społecznemu – czyli wspieranie gospodarki charakteryzującej się wysokim poziomem zatrudnienia i zapewniającej spójność gospodarczą, społeczną i terytorialną. Opisane rekomendacje
udowadniają, że nie ma sprzeczności między działaniami instytucji
32 J. Korpus, Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw w obszarze kształtowania
środowiska pracy, Wydawnictwo Placet, Warszawa 2006, s. 65-69.
33 J. Korpus, Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw w obszarze kształtowania
środowiska pracy, Wydawnictwo Placet, Warszawa 2006, s. 91.
34 Źródło; www.mg.gov.pl/files/upload/8418/Strategia Europa 2020.pdf
2012-02-09 13:18:33
52
publicznych i prywatnych, jeżeli ich zadaniem jest urzeczywistnianie
zrównoważonego rozwoju społecznego i ekonomicznego.
Tab. 1. Ocena ważności poszczególnych elementów działalności przedsiębiorstw dla realizacji koncepcji społecznej odpowiedzialności.
Jak ważne dla społecznej odpowiedzialności firmy są
następujące działania;
Ocena istotności
w skali od 1 do 10
Przestrzeganie prawa
Troska o ekonomiczny wynik firmy
Przestrzeganie prawa i norm etycznych
Działanie na rzecz ochrony środowiska naturalnego
9,6
9,4
9,3
7,5
Podejmowanie działalności na rzecz pracowników firmy i ich
rodzin
7,4
Działanie w interesie osób i grup związanych z firmą
Podejmowanie działalności charytatywnej
7,1
5,5
BIBLIOGRAFIA
Burzyńska D., Instrumenty realizacji polityki ekologicznej w aspekcie
zrównoważonego rozwoju, [w:] Pawłowicz L. (red.). Strategia lizbońska
a zarządzanie wartością. Warszawa: Wydawnictwo Fachowe CeDeWu, Warszawa 2006.
Charles H., Jaki jest cel istnienia firm? w: Harvard Business Review. Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorst, Wydawnictwo Helion, Gliwice 2007.
Grupa Lizbońska, Granice Konkurencji, Wydawnictwo POLTEXT,
Warszawa 1996.
Goodpaster K. E, Matthews J.B., Czy osoba prawna może mieć świadomość? [w:] Harvard Business Review. Społeczna odpowiedzialność
przedsiębiorstw. Wydawnictwo Helion, Gliwice 2007.
Gawlikowska-Hueckel K., Zielińska-Głębocka A.,. Integracja
europejska. Od jednolitego rynku do unii walutowej, Wydawnictwo
C.H. Beck, Warszawa 2004.
2012-02-09 13:18:33
53
Hancock J. (editor) Investing In Corporate Social Responsibility.
UK & USA: Published by Kogan Page Limited, 2005.
Korpus J., Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw w obszarze kształtowania środowiska pracy, Wydawnictwo Placet, Warszawa 2006.
Laszlo Ch., Firma zrównoważonego rozwoju, Wydawnictwo Studio Emka, Warszawa 2008.
Lozano J.M., Laura A., Ysa T., Roscher H., Marcuccio M.,. Governments and Corporate Social Responsibility. Public Policies beyond
Regulation and Voluntary Compliance. New York: Published by Palgrave Macmillan, 2008.
Martin R. L., Macierz prawości. Obliczanie korzyści płynących ze
społecznie odpowiedzialnego postępowania, [w:] Harvard Business Review. Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw, Wydawnictwo Helion, Gliwice 2007.
Ministerstwo Gospodarki. 2007. Raport 2007 z realizacji Krajowego Programu Reform na lata 2005-2008 na rzecz realizacji odnowionej
Strategii Lizbońskiej w Polsce. Warszawa.
Perrini F., Pogutz S., Tencati A., Developing Corporate Social Responsibility. A European Perspective. Cheltenham, UK: Edward Elgar
Publishing Limited, 2006.
Porter M.E., Kramer M.R., Filantropia przedsiębiorstwa jako źródło
przewagi konkurencyjnej, w: Harvard Business Review. Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw, Wydawnictwo Helion, Gliwice 2007.
Rybak M., Etyka menedżera – społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2004.
Wąsikiewicz-Rusnak U., Proces umiędzynaradawiania ochrony środowiska a zintegrowane zarządzanie przedsiębiorstwem poprzez jakość,
[w:] Pawłowicz L. (red.). Strategia lizbońska a zarządzanie wartością.
Wydawnictwo Fachowe CeDeWu, Warszawa 2006.
Żemigała M., Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Wolters Kluwer Polska, Kraków 2007.
2012-02-09 13:18:33
2012-02-09 13:18:33
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Beata Kosiba
KONCEPCJE GOSPODARCZE
W MYŚLI KATOLICKIEJ
ECONOMIC CONCEPTS
IN CATHOLIC THOUGHT.
(ART. W JĘZYKU POLSKIM I ANGIELSKIM)
STRESZCZENIE:
Źródłem rozwiązań w kwestiach społecznych, proponowanych
w katolickiej nauce społecznej, jest koncepcja człowieka jako osoby.
Jest to teoria personalizmu, który uznaje osobę ludzką za najwyższą formę istnienia na ziemi, na której opiera się nauczanie Kościoła o gospodarce. Artykuł pokazuje jak znacznie różni się ta nauka
od większości współczesnych ujęć, podkreślając rolę człowieka
w procesach gospodarowania w wymiarze społeczno- moralnym,
głosząc pierwszeństwo pracy przed kapitałem, sprzeciwiając się
mechanistycznemu traktowaniu rynku i konkurencji i upominając
się o troskę o godność człowieka oraz potrzebę obecności państwa
pomocniczego w gospodarce rynkowej.
SUMARY:
The source of solutions to social issues, proposed in Catholic
social teaching is the concept of man as a person. It is a theory of
personalism, which recognizes the human person as the highest
form of existence on earth, which is based on the Church’s teaching about the economy. Article shows how this differs significantly
2012-02-09 13:18:33
56
from most contemporary teaching approaches, emphasizing the
human role in the processes of management in social and moral dimension, preaching the primacy of labor over capital, opposing the
mechanistic treatment of market and competition and claiming the
concern for human dignity and the need for the presence of state
the secondary market economy.
Słowa klucze: etyczne zarządzanie, personalizm, katolicka nauka społeczna
Key words: ethical management, personalism, Catholic social
teaching
Osoba ludzka jest to istota rozumna, wolna, zdolna do poznania
prawdy. Z tych czynników wynika jej wartość, czyli godność. Godność jest wartością wrodzoną, obiektywną, niezależną od ludzkiej
woli. Jest podstawą wszelkich praw człowieka, zarówno gospodarczych, politycznych czy społecznych Godność osoby jest wartością
najwyższą, a człowiek jako osoba jest kimś jedynym, niepowtarzalnym, jest celem samym w sobie i jako taki musi być traktowany
jako podmiot wszelkich rozwiązań zarówno społecznych, jaki i
ekonomicznych i gospodarczych. Zarówno w oficjalnych dokumentach Kościoła dotyczących kwestii gospodarczych jak i w komentarzach do tych dokumentów a także we wszelkich publikacjach
w nurcie personalistycznym, ten aspekt jest najmocniej akcentowany
„W nauczaniu społecznym Kościoła bardzo wyraźnie eksponowany jest prymat człowieka, jego godności i praw, wobec celów, procesów i struktur gospodarczych”1. W czasach współczesnych szczególnie dotkliwie doświadcza się czym jest i czym może być gospodarka
bez moralności2. „Nauczanie Kościoła o gospodarce ma swoją odrębną tradycję i [...] znacznie różni się od większości współczesnych ujęć,
traktuje bowiem gospodarkę jako dziedzinę kultury ludzkiej, pod1 S. Fel, J. Kupny, Humanizacja życia gospodarczego, Lublin 2000, s. 23.
2 Ks. F. Kampka, Moralny sens gospodarki w nauczaniu Kościoła, w: Problemy
współczesnego Kościoła, red. Ks. M. Rusecki, Lublin 1997, s. 493.
2012-02-09 13:18:33
Beata Kosiba – KONCEPCJE GOSPODARCZE W MYŚLI KATOLICKIEJ
57
kreśla rolę człowieka w procesach gospodarowania, ich wymiar społeczno- moralny, głosi pierwszeństwo pracy przed kapitałem, nieekonomistyczną koncepcję rozwoju, sprzeciwia się mechanistycznemu
traktowaniu rynku i konkurencji, upominając się o potrzebę obecności państwa pomocniczego w gospodarce rynkowej”3. Stanowisko
Kościoła w sprawach społecznych próbuje się czasem ujmować jako
koncepcję pośrednią między kapitalizmem a komunizmem4. W pewnym sensie można uznać, iż tak jest, jednak błędem byłoby traktować
nauczanie Kościoła jako próbę sformułowania określonego modelu
gospodarczo-społecznego. „Kościół wprawdzie nie proponuje żadnego szczegółowego modelu systemu gospodarczego, wyraźnie jednak
optuje za społeczną gospodarką rynkową, w której uznaje się zasadniczą i pozytywną rolę przedsiębiorstwa, rynku, własności prywatnej oraz ludzkiej inicjatywy, a która rozwija się w określonych przez
państwo ramach prawnych”5. „Jeśli w życiu gospodarczym ma być
uszanowana godność człowieka, jego prawa i uwzględnione dobro
całego społeczeństwa, to działalność gospodarcza nie może przebiegać w próżni instytucjonalno- prawnej”6. W tym aspekcie ważną rolę
odgrywa państwo, którego obowiązkiem jest określenie ogólnych
ram prawnych w praktyce gospodarczej. Szczególne znaczenie ma
uwzględnienie ludzkiej godności, prawa do wolności, do inicjatywy
gospodarczej, prawa do prywatnej własności oraz podkreślenie bardzo istotnej funkcji pracy, która dla w zdecydowanej większości stanowi dla człowieka główne źródło utrzymania. „Wiadomo, że samo
prawne zagwarantowanie wolności gospodarczej oraz indywidualnej własności, bez koniecznych zabezpieczeń, prowadzić może do
naruszenia sprawiedliwości społecznej, czyli takiej sytuacji, w której
strona silniejsza ekonomicznie podporządkowuje sobie - czasami aż
do zniewolenia - stronę słabszą”7.
3
Ibidem, s. 494
Por. J. Zabłocki, Kościół i świat współczesny. Wprowadzenie do soborowej konstytucji pastoralnej Gaudium et spes, s. 376.
5
S. Fel, J. Kupny, op. cit., s. 28
6 Ibidem, s. 23
7 Ibidem, s. 24.
4
2012-02-09 13:18:34
58
Wśród problematyki gospodarczej zagadnienie wolnego rynku
zajmuje najmniej miejsca. Wynika to z tego, że w myśli katolickiej
jest to zagadnienie najsilniej związane z praktyką, od której nauczanie Kościoła związane jest najmniej, gdyż celem katolickiej nauki
społecznej jest wskazanie teoretycznych podstaw dla praktycznych
rozwiązań. Niemniej jednak nie jest to kwestia zupełnie obca. Wystarczy chociażby wspomnieć encyklikę papieską Centesimus annus
do której komentarze i odniesienia stanowią główny trzon dyskusji
nad tym problemem8.
Określenie „wolny rynek” oznacza taki rodzaj gry sił finansowych, który odznacza się najwyższym wskaźnikiem skuteczności
ekonomii9. Jednak w ujęciu personalistycznym to warunki do rozwoju osobowego człowieka są kryterium oceny gospodarki, a nie
skuteczność sama w sobie. Zaletą wolnego rynku jest jego realizm
wyrażony m.in. w regulacji cen przez mechanizmy rynkowe, a nie
jak w gospodarce nakazowej, wskazywane odgórnie. „Potocznie
przez wolny rynek rozumie się ‘samorzutną’ regulację cen rynkowych według podaży i popytu.”10 Jednak ekonomia wolnego rynku zakłada odpowiedni typ społeczeństwa, określanego zwykle
jako demokratyczne lub pluralistyczne, jak również istnienie gwarancji prawnych zabezpieczających podstawowe prawa jednostki,
8 Jednak już w encyklice Rerum novarum papież Leon XIII krytykuje gospodarkę całkowicie znacjonalizowaną oraz taką, która znajduje się poza zainteresowaniami państwa. Prawidłowy model gospodarczy opiera się na systemie
wolnego rynku i własności prywatnej, jednak poddane są one kontroli społecznej, która by urzeczywistniała zasadę powszechnego przeznaczenia dóbr. Papież
wskazuje, że próby budowy takiego systemu gospodarczego podjęto już w niektórych państwach. Dzieje się tak w krajach, w których „podjęto konstruktywny
wysiłek odbudowy po zniszczeniach wojennych społeczeństwa demokratycznego, rządzącego się sprawiedliwością społeczną”. Również w tej encyklice autor zauważa niebezpieczeństwo wypływające z nieuporządkowanej chęci zysku.
„Hańbą jest to, by w jakikolwiek sposób nadużywać ludzi, jakby rzeczy jakiejś,
dla zysku i oceniać ich tylko według wartości, jaką przedstawiają ich mięśnie
i siły. Pozbawiać zaś kogoś słusznej zapłaty, zbrodnią jest do nieba wołającą o pomstę”RN20.
9 Por. A. Drożdż, Wolny rynek - czy rzeczywiście wolny?, w: Tarnowskie Studia
Teologiczne 11/1992, s. 189.
10 T. Borutka, Nauczanie społeczne papieża Jana Pawła II, br., s. 233.
2012-02-09 13:18:34
59
osoby ludzkiej i mniejszych czy większych społeczności, a także
pewne ograniczenia określane jako limity ekonomiczne. Idea wolnego rynku dowodzi, że cała ekonomia powinna być wciągnięta
integralnie w służbę człowieka. Nie można więc utożsamiać ekonomii z tym co nazywa się często „ekonomią potrzeb”, w której
pieniądz jest celem samym w sobie, a człowiek tylko środkiem służącym do zdobycia pieniądza. Jan Paweł II w encyklice Centesimus
annus podkreśla, że to ekonomia jest dla człowieka11. Każda struktura ekonomiczna, która nie służy człowiekowi, traci swoje uzasadnienie etyczne. Dobro człowieka wymaga od państwa określenia ram prawnych, wewnątrz których rozwijają się relacje gospodarcze, i w ten sposób tworzą się podstawy wolnej ekonomii, która
zawsze zakłada pewną równość między stronami tak, że jedna z
nich nie może być na tyle silniejsza od drugiej, by ją praktycznie
zniewolić.
W problematyce ekonomicznej ważną rolę odgrywa zysk. Myśliciele katoliccy uznają pozytywną rolę zysku, jako wskaźnika
dobrego funkcjonowania przedsiębiorstwa. Podkreśla się także, że
brak zysku zniszczyłby społeczny aparat wytwórczy12 Gdy przedsiębiorstwo wytwarza zysk, oznacza to, że czynniki produkcyjne zostały właściwie zastosowane, a odpowiadające im potrzeby
ludzkie zaspokojone13. Zysk nie jest jednak jedynym wskaźnikiem
dobrego funkcjonowania przedsiębiorstwa. Papież zauważa, że
może mieć miejsce taka sytuacja, iż pomimo poprawnego rachunku ekonomicznego, ludzie, którzy stanowią najcenniejszy majątek
przedsiębiorstwa, są poniżani, a godność ich bywa naruszana. Jest
to złe i takie sytuacje są uważane za naganne w nauczaniu Kościoła, również z tego względu, że w perspektywie mogą negatywnie
zaważyć na gospodarczej skuteczności przedsiębiorstwa. W związku z tym nie można traktować zysku jako jedynego regulatora życia przedsiębiorstwa, ale należy przede wszystkim uwzględniać
czynniki ludzkie i moralne, które z perspektywy dłuższego czasu
11
12
13
por. CA 32.
por. Cz. Strzeszewski, op. cit., s. 672.
por. CA 35.
2012-02-09 13:18:34
60
okazują się równie istotne dla właściwego funkcjonowania przedsiębiorstwa 14.
Wśród myślicieli katolickich, którzy krytycznie odnoszą się
do liberalizmu w jego gospodarczym aspekcie (kapitalizmie), pojawiają się zarzuty negacji prymatu pracy nad kapitałem i etyki
przed ekonomią i polityką15. Zarzuty te mogą wynikać z różnego
rozumienia zysku i kapitału16.
Tak jak w każdej innej dziedzinie również w ocenie działania systemu gospodarczego podstawową miarą jest człowiek.
W kwestii wolnego rynku należy mocno podkreślić niezmienne
stanowisko Kościoła wyrażone przez Jana Pawła II we wspomnianej już encyklice Centesimus annus: „Wydaje się, że wolny rynek jest
najbardziej skutecznym narzędziem wykorzystania zasobów i zaspokajania potrzeb. Dotyczy to jednak tych potrzeb, za których zaspokojenie można zapłacić, to jest, które dysponują siłą nabywczą,
i tych zasobów, które nadają się do sprzedania, czyli mogą uzyskać odpowiednią cenę. Istnieją jednak ludzkie potrzeby, które nie
mają dostępu do rynku (...). Należy bowiem brać pod uwagę, obok
wskaźnika zysku, inne czynniki ludzkie i moralne, które z perspektywy dłuższego czasu okazują się równie istotne dla życia ludzi”17.
Jest to stanowisko aprobujące, ale krytyczne wobec pogwałcenia
godności ludzkiej, która ma miejsce wówczas, gdy zapomina się
o sprawiedliwości czy prawdzie o człowieku. Oznacza to, że za14
por. CA 35.
S. Kowialczyk, Liberalizm i jego filozofia, s. 80
16 W odpowiedzi na taki zarzut można odwołać się do koncepcji
M. Novak’a, który m.in. w książce Liberalizm - sprzymierzeniec czy wróg Kościoła pisze
na ten temat. Zdaniem Novak’a zysk jest innym określeniem rozwoju. Jego brak
oznacza więc gospodarczą stagnację. Zrozumienie istoty zysku umożliwia twórcze
zdobywanie go w nieprzerwany, stały i systematyczny sposób. Zysk stanowi wynik wykonania produktywnej pracy. Jego duża część jest dalej inwestowana i puszczana w obieg rynkowy. Kapitał stanowi więc część bogactwa, który dalej inwestuje
się w działalność produkcyjną. Bogactwo zaś nie musi być użyteczne ponieważ gromadzone i konsumowane nie musi mieć charakteru twórczego. Ograniczenie produkcji nowego bogactwa jest równoznaczne z powstrzymywaniem rozwoju. Por.
M. Novak, Liberalizm - sprzymierzeniec czy wróg Kościoła, Poznań 1991, s. 38.
17 CA 34.
15
2012-02-09 13:18:34
61
równo w nauczaniu Kościoła jak i w myśli katolickiej nie lekceważy
się efektywności ekonomicznej jednak nie ma również akceptacji
takiego systemu ekonomicznego, w którym wolność gospodarcza
nie jest ujęta w ramy systemu prawnego18.
W Centesimus annus papież podkreśla również rolę, jaką w dzisiejszych czasach odgrywa „własność wiedzy, techniki i umiejętności”, stwierdza, że „pomimo wielkich przeobrażeń, które dokonały się w najbardziej rozwiniętych społeczeństwach, niedostatki
kapitalizmu w dziedzinie humanitarnej nie zniknęły; przeciwnie,
ubodzy cierpią dziś nie tylko z powodu braku dóbr materialnych,
lecz także z braku wiedzy i umiejętności, co nie pozwala im wyjść
ze stanu upokarzającego podporządkowania”19. Etyczny problem
użycia dóbr materialnych, także w procesach wolnego rynku, rozstrzyga się w sferze ludzkiej wolności. Źródło nierówności społecznej dostrzega Jan Paweł II w zachłanności człowieka i jego nieuporządkowanej żądzy bogactwa.
Ważną uwagą jest dostrzeżenie, że „doskonała wolna konkurencja jest czystą abstrakcją, nie istniała ona nigdy i istnieć nie
może. Stoi jej na przeszkodzie cały szereg zjawisk, jak na przykład
subiektywność potrzeb i pożądań, nieznajomość rynku, błędność
przewidywań, trudność sprzedaży towaru, czas potrzebny do wykonania transakcji kupna- sprzedaży, niepodzielność towaru itd.20.
Jest to dowodem na to, że dostrzega się realność osiągnięcia pewnych celów, a zarazem podkreślenie wolności wyboru pomiędzy
dobrami będącymi na rynku.
Warto również zauważyć, że praktyka wolnego rynku jest
w znacznej mierze uzależniona od całego dziedzictwa historycznego. Jest to zresztą nie tylko dziedzictwo historyczne, lecz także
kulturowe i zwyczajowe, związane z przemianami gospodarczymi
zachodzącymi na całym świecie. Na czoło tych przemian wysuwa
się często zależność istniejąca między bogatym i biednym. Ostatecznie jakość tej zależności decyduje o tym czy dany rodzaj eko18
19
20
S. Fel, J. Kupny, op. cit., s. 27.
CA 32.
Cz. Strzeszewski, op. cit. ,s. 93.
2012-02-09 13:18:34
62
nomii zabezpiecza prawdziwą wolność obydwu stronom, czy nie.
W nauczaniu Kościoła podkreśla się, że pierwszeństwo z tytułu
miłości należy się temu, który nie ma. I od tej zasady nigdy nie
będzie wolny żaden rodzaj ekonomii 21.
Wśród zagrożeń płynących z „dominacji kapitału oraz własności
narzędzi produkcji nad podmiotowością i wolnością pracy człowieka22” papież podkreśla wymuszanie umów o pracę, konsumizm,
czy będący konsekwencją konsumizmu kryzys ekologiczny23. Tu
ponownie jest nawiązanie do zasady pomocniczości gdyż rozwiązanie tych problemów nie leży wyłącznie po stronie państwa, lecz
także na poszczególnych ludziach i grupach społecznych24
Myśliciele katoliccy patrzą na gospodarkę jako na jeden
z działów kultury ludzkiej. Tym samym ustawiają i te rozważania
w szerszym kontekście realizowania się bytu osobowego. Kościół
- jak podkreślono popiera ideę wolnego rynku i własności prywatnej zauważając jednak przy tym, że jedno i drugie musi posiadać
społeczny wymiar. Ten społeczny wymiar lub inaczej charakter,
o którym w tym kontekście się mówi, myśliciele katoliccy rozumieją jako próbę ukierunkowania praktyki gospodarczej na służbę
człowiekowi. W tym względzie, chociaż myśliciele katoliccy wspólnie podkreślają iż „wolny rynek jest najbardziej skutecznym narzędziem wykorzystywania zasobów” (CA), to jednak ich aprobata
dla wolnego rynku nie jest pozbawiona pewnej dozy krytycyzmu.
Dostrzegają oni wiele zagrożeń, które mogą wystąpić wówczas gdy
intencjonalnie lub przypadkowo dokona się absolutyzacji kategorii
wolnego rynku. W rezultacie mogą pojawić się, podkreślają myśliciele katoliccy, następujące zagrożenia np. dominacja kapitału
i narzędzi produkcji nad podmiotowością i wolnością osoby.
Inna kwestią dotyczącą rozwiązań gospodarczych jest stosunek
do własności prywatnej. Jest ona również przedmiotem zainteresowania myśli katolickiej, począwszy od nauczania Kościoła (ency21
por. CA 11.
CA 35.
23 por. J. Michałowski, Centesimus annus - jaki kapitalizm?, w: Jan Paweł II Centesimus annus. Tekst i komentarze. Lublin 1998, s. 232-234.
24 por. Ibidem, s. 234.
22
2012-02-09 13:18:34
63
kliki) poprzez publikacje nie związane z oficjalną nauką Kościoła.
Interesujący jest stosunek Pawła VI do tej problematyki typowo
ekonomicznej. Problem własności poruszają dwa paragrafy encykliki Populorum progressio i oba rozpatrują problem negatywnie.
Dopuszczają one ograniczenia prawa własności, a także umożliwiają wywłaszczanie gruntów. Co prawda, nieco dalej zawarta jest
pochwała ludzkiej przedsiębiorczości, ale skrytykowane zostały en
bloc zasady, jakie tą inwencją rządzą. W encyklice potępia się zatem
zysk jako bodziec postępu, wolną konkurencję jako normę działalności gospodarczej i prawo własności jako prawo naturalne - z nich
to właśnie ma wywodzić się, zwalczany przez Pawła VI imperializm narodowy25.
Posiadanie własności może i powinno być poddawane testowi
moralnemu. Kryterium stanowi rozwój kręgu wymiany i produktywności. Czy własność przyczynia się do ożywienia ekonomii
„wolnej pracy, przedsiębiorczości i uczestnictwa?”
Własność prywatna nie musi być niemoralna. Jeśli jest uzyskana przez pracę lub otrzymana w darze, nie podważa pierwotnego
przeznaczenia ziemi całej ludzkości. Najwyraźniej widać to w etyce
protestanckiej, w której posiadanie i bogacenie się uznano za misję
etyczno-religijną. Max Weber nazywa tę misję wewnątrzświatową
ascezą, która określa sposób korzystania z owoców pracy. Pojęcie
luksusu zastąpiono tu bowiem pojęciem komfortu, które w sposób charakterystyczny ogranicza zakres moralnie dopuszczanych
celów zastosowania tego, co się posiada26.
Jan Paweł II, definiując własność prywatną, nawiązuje zarówno do Biblii, jak i do etyki protestanckiej i myśli liberalnej. Papież,
nawiązując do tradycji, jednocześnie rozwija ją i pogłębia. Mówiąc
o źródłach własności, zasadniczo wskazuje na ziemię i pracę, naukę i technikę i przede wszystkim – na samego człowieka.
Jako pierwsze źródło posiadania papież wskazuje świat stworzony przez Boga. Dostarcza on człowiekowi bezcennego daru jakim jest ziemia, która uprawiana jest w stanie zaspokoić wszystkie
25
26
Por. PP 23-26.
Por. M. Weber, Szkice z socjologii religii, Warszawa 1984, s. 101.
2012-02-09 13:18:34
64
potrzeby człowieka i pozwala utrzymać się przy życiu. Ziemia ta
stanie się użyteczną, gdy ze strony człowieka zostanie w nią zainwestowana praca. Własność indywidualna powstała pierwotnie
przez przywłaszczenie sobie części uprawianej ziemi, a więc przez
pracę. Pierwotnie to więc praca legitymizowała własność prywatną. Dokonuje się to dzięki wolności i inteligencji wprowadzonej
w proces pracy. Tu więc tkwi „początek własności indywidualnej”27. Dawniej ziemia stanowiła główne źródło bogactwa, praca
była zaś dla niej wsparciem i uzupełnieniem. Dzisiaj akcentuje się
szczególną rolę pracy, i to nie tylko tej indywidualnej, ale i społecznej. Ten fakt nie tylko podnosi znaczenie pracy, ale podkreśla jej
wspólnotowy charakter.
Drugie źródło własności stanowią wiedza, technika i umiejętności. Da się to szczególnie zauważyć w krajach uprzemysłowionych.
Ten typ własności powstaje przez współdziałanie ludzi w przedsiębiorstwie, prowadząc do powiązania kapitału z pracą, przy czym
praca stanowi większą wartość niż kapitał. „W ten sposób staje się
coraz bardziej oczywista i determinująca rola zdyscyplinowanej
i kreatywnej pracy ludzkiej oraz – jako część istotna tej pracy – rola
zdolności do inicjatywy i przedsiębiorczości”28. To zdanie papieża
nabiera szczególnej wagi zwłaszcza w krajach postkomunistycznych, ze względu na konieczność pedagogiki pracy.
Trzecim źródłem własności jest sam człowiek. Jego inteligencja
pozwala mu na odkrywanie możliwości produkcyjnych tkwiących
w ziemi, jak również różnorakich sposobów zaspokajania potrzeb.
Centessimus annus, podążając śladem wcześniejszych dokumentów
Kościoła, traktuje własność prywatną jako obciążoną hipoteką społeczną. Wynika to z założenia o pierwotnym powszechnym przeznaczeniu dóbr. W ujęciu chrześcijańskiej myśli społecznej „powierzenie” człowiekowi dóbr wiąże się z nałożeniem na niego określonych obowiązków. A. Rauscher wskazuje na różnicę pomiędzy
liberalnym i chrześcijańskim rozumieniem prawa własności. W liberalizmie prawo to oznacza całkowicie swobodne, pozbawione ja27
28
CA 31.
CA 33.
2012-02-09 13:18:34
65
kichkolwiek ograniczeń ze względów społecznych dysponowanie
własnymi dobrami. Takie rozumienie prawa własności odnosi się
nie tylko do dóbr osobistych, ale również do środków produkcji.
W ujęciu chrześcijańskim posiadający własność ma moralny obowiązek korzystania z niej w taki sposób, aby przynosiło to pożytek
wspólnocie społecznej29. W związku z tym pojawia się problem
efektywności ekonomicznej – im bowiem lepiej wykorzystuje się
zasoby, tym więcej pożytku przynosi to wspólnocie. Odpowiedzialność łącząca się z posiadaniem, obejmuje także odpowiednią
troskę o właściwe wykorzystanie własności. Z punktu widzenia
zdroworozsądkowej ekonomii wynika, że lepiej jest zainwestować
posiadany majątek niż rozdać go ubogim. Właściwe (z punktu widzenia teologii wolnego rynku) korzystanie z własności ogranicza
konsumpcję na rzecz inwestycji, co służy rozwojowi gospodarczemu. Jest to jak najbardziej zgodne z duchem kapitalizmu, bowiem
to, co nie zostało poddane konsumpcji, a zostało zainwestowane
– staje się kapitałem. Można więc śmiało powiedzieć, że kapitał jest
wynikiem wstrzemięźliwości (co zresztą zgodne jest z postulatami
papieża pod adresem kapitalizmu). Według Rauschera „wszyscy,
którzy rozporządzają odpowiednimi dochodami, zmuszeni są do
oszczędzania, aby dzięki temu umożliwić nowe inwestycje. W ten
sposób przydają się także ‘innym’, gdyż tworzone są nowe miejsca
pracy i możliwości świadczenia usług”30.
Gdyby porównać te trzy źródła własności, to punkt ciężkości
przemieszczał się w zależności od rozwoju człowieka. Dawniej
akcentowano pierwszy typ własności, czyli ziemię. W okresie
uprzemysłowienia akcent przesuwał się na kapitał, który łączył
w sobie wszystkie narzędzia pracy i maszyny. Dziś należy wskazać
na człowieka, jego zdolności poznawcze, partycypację w organizacji pracy oraz umiejętności wyczuwania i zaspokajania potrzeb
innych ludzi31.
29
30
31
Por. A. Rauscher, Własność prywatna w służbie człowieka, s. 88.
Ibidem, s. 93.
Por. CA 32.
2012-02-09 13:18:34
66
Można również wskazać na dwa podstawowe wymiary własności prywatnej: wymiar indywidualny i wymiar społeczny32. Uchodzi ona za podstawę naturalnego porządku społecznego, ponieważ
to ona jest (w dużej mierze) celem ekonomii przedsiębiorczości.
Prawo własności wyraża wyłączne i nieograniczone panowanie
nad rzeczą, a ogólnie rozumiane – jak każde prawo – posiada moc
wiążącą prawa z racji celu, który jest „racją bytu” prawa. Prawo
wiąże bowiem ze względu na dobro wspólne, którego realizacja jest
możliwa tylko wówczas, gdy ludzie będą mogli używać dla swych
potrzeb dóbr ziemi. Dobra te służą wszystkim ludziom w wypełnianiu ich podstawowych egzystencjalnych potrzeb: zachowania
życia. Wówczas są one wspólne dla wszystkich ludzi. W tym też
sensie należy rozumieć słowa Jana Pawła II – jest on bowiem świadom iż własność prywatna znajduje swoje uzasadnienie jedynie
w powiązaniu z zasadami komplementarności i powszechnego przeznaczenia dóbr, a nie w jej absolutyzowaniu. Tylko cel
– „wspólne dobro” (rozumiane jako osobowy rozwój człowieka)
– nie może być ograniczany, natomiast wszystkie środki prowadzące do realizacji tego celu (a własność jest takim środkiem) podlegają podwójnej ocenie – samego celu, z którym są powiązane
i społecznych możliwości zapewnienia środków koniecznych do
realizacji wspólnego dobra. Oba te kryteria mają prawo ograniczyć
posiadanie dóbr33.
Jeśli ziemia jest dla człowieka i przez to może on używać jej
dóbr – to nie jest jeszcze przez to samo wskazane, że wszystko należy do wszystkich lub dowolnie do kogoś. W używaniu własności
prywatnej konieczne jest pośrednictwo społeczności ludzkich, które (dzięki swej interwencji) wykluczą chaos w zawłaszczaniu nieuwarunkowanym określoną pracą. Ziemia jednak należy do ludzi
– społeczności mogą jedynie określić najlepsze warunki posiadania
określonych typów własności. W ten sposób zostanie dopełnione
prawo naturalne. Wynika więc z tego akceptacja prawa własności
jako pochodnej prawa naturalnego – jest więc ono swoistym ius
32
CA 31.
Por. CA 6 i 30; Por. R. J. Neuhaus, Biznes i Ewangelia, s. 195-197; M. Zięba,
Papieże i kapitalizm, s. 125-127.
33
2012-02-09 13:18:34
67
gentium, czyli prawem spontanicznie aprobowanym przez wszystkie narody nie tylko ze względu na indywidualnego człowieka, ale
także ze względu na dobro całych grup społecznych, których racjonalne działanie bez własności prywatnej jest trudno osiągalne,
bądź niemożliwe34.
Prawo własności indywidualnej można uzasadniać względami dobra poszczególnych osób. Przede wszystkim należy zwrócić
uwagę na to, że każdy człowiek posiada nastawienie na posiadanie
na własność niektórych dóbr. Fakt poszukiwania właściwego sobie
dobra można wyjaśnić przez konieczność afirmacji własnej egzystencji. Istnieje również w człowieku potrzeba pomagania drugim.
Pomoc taka zakłada prywatne posiadanie dóbr i racjonalne dzielenie się nimi.
Na prawie do prywatnego posiadania dóbr osadzona jest także
osobista odpowiedzialność za wiele ludzkich decyzji. Pozbawienie
człowieka możliwości indywidualnego posiadania stanowiłoby
istotna przeszkodę w swobodnym podejmowaniu odpowiedzialnych decyzji – istotnych zarówno dla życia osobistego, jak również
dla społeczności, w których żyje człowiek. Osoba, podejmując decyzje, podejmuje je w związku z dobrami materialnymi. Gdyby
więc nie posiadała prywatnej własności i prawa do jej posiadania
– nie mogłaby się spełnić jako człowiek, nie byłaby odpowiedzialna
za siebie i swoje czyny35.
Bez pracy nie będzie ekonomicznej kreatywności, zaś bez bodźców nie będzie pracy. Działania ekonomiczne związane z posiadaniem własności są swego rodzaju popędem do twórczości. W ten
sposób człowiek wyraża siebie, staje się w pełni osobą. Na „swoim”
człowiek pracuje lepiej, intensywniej, wydajniej i bardziej twórczo.
Jan Paweł II uważa więc, że pozbawienie człowieka prawa własności odbiera mu w rzeczywistości możliwości działań w bardzo
ważnej dla niego dziedzinie.
Należy ponadto zauważyć, że całe życie człowieka jest nastawione na przyszłość. Człowiek planuje swoje życie, swoją niezależność i środki tę niezależność zabezpieczające. Wszystko to jest
34
35
Ibidem
Por. CA 13, 30-32; Por. M. Krąpiec, O ludzką politykę!, s. 263-264.
2012-02-09 13:18:34
68
niemożliwe bez posiadanej i powiększanej przez osobistą pracę
własności prywatnej. Papież wskazuje, że odmówienie człowiekowi prawa posiadania dóbr uderza bezpośrednio w jego życie,
uniemożliwiając mu bycie dla samego siebie i swoich najbliższych odpowiedzialną podporą. „Człowiek bowiem, pozbawiony
wszystkiego, co mógłby „nazwać swoim” oraz możliwości zarabiania na życie dzięki własnej przedsiębiorczości, staje się zależny
od machiny społecznej i od tych, którzy sprawują nad nią kontrolę,
co utrudnia mu znacznie zrozumienie swej godności jako osoby
i zamyka drogę do tworzenia autentycznej ludzkiej wspólnoty”36.
Stąd też pozbawienie człowieka prawa do prywatnego posiadania
jest nieludzkie.
Prawo własności ma miejsce nie tylko ze względu na osobniczy, ale także ze względu na społeczny wymiar człowieka. Życie
w różnych społecznościach wymusza na ich członkach wyraźne
rozgraniczenie tego, co „moje”, od tego, co należy do „innych”.
Dzięki temu w społeczności będzie panował ład społeczny. Przy
czym należy to rozgraniczenie odnieść nie tylko do dóbr konsumpcyjnych (które z natury rzeczy są przyporządkowane jakiemuś
człowiekowi), ale przede wszystkim do dóbr produkcyjnych – muszą one bowiem znajdować się w czyjejś dyspozycji, jeśli rzeczywiście mają być dobrami produkcyjnymi.
Własność służy precyzyjnemu ustaleniu kompetencji w gospodarce opartej na sprawiedliwych założeniach. Jest ona podstawą
zastosowania tak zwanej „zasady sprawcy”, w myśl której, podejmujący znaczące decyzje gospodarcze muszą również ponosić wynikające z nich konsekwencje, często ręcząc własnym majątkiem.
Taki sposób postępowania chroni przede wszystkim pracowników.
Zwierzchnik Kościoła przypomina również, iż środki produkcji
będące w gestii urzędników powoli upadają, stają się coraz mniej
konkurencyjne, a przede wszystkim są okazją do powstawania korupcji wśród decydentów. To zaś powoduje niepokoje społeczne
i prowadzi do rozbicia samej społeczności. Prywatne posiadanie
36
CA 13.
2012-02-09 13:18:34
69
prowadzi zaś do wzmożonej konkurencji i lepszej produkcji, korzystnej zarówno dla producentów, jak i konsumentów wytworzonych dóbr. Jeśli zaś nadto zauważymy, że lepiej pracuje się na
„swoim”, niż na „cudzym” lub „niczyim” – to można stwierdzić
z całą odpowiedzialnością, iż w interesie społeczeństwa leży prywatne posiadanie dóbr, zarówno konsumpcyjnych, jak i wytwórczych37.
Zawieszenie tego prawa i uspołecznienie pewnych środków
produkcji jest jednak możliwe. Wiąże się ono natomiast z prawem
podziału własności wypracowanej przez pracowników.
Istnieje jeszcze jeden aspekt społecznego wymiaru własności,
a mianowicie zależność między posiadaniem własności prywatnej
a konsolidacją rodziny (chodzi tutaj o sprawę „ekologii rodziny”,
poruszanej zarówno przy omawianiu własności prywatnej i jej
podziału, a także pracy ludzkiej). Jan Paweł II (podobnie jak jego
poprzednicy) uważa własność prywatną za podstawę trwałości rodziny. Bardziej zdecydowanie niż kiedykolwiek staje tu problem
przezorności, odpowiedzialności, zapewnienia sobie i najbliższym
koniecznej przestrzeni życiowej i możliwości rozwoju. Rodzina jest
miejscem, w którym najwcześniej zaczyna się praktykować odpowiedzialne podejście do sprawy posiadania38.
Wszystko wskazuje na to, iż w świetle Centessimus annus posiadanie własności nie tylko nie jest niemoralne, ale podbudowane jest solidnymi zasadami etycznymi. Encyklika przekazuje jasne
wskazania: w proces przedsiębiorczości muszą być zaangażowane cnoty rzetelności, pracowitości, roztropności w podejmowaniu
ryzyka, wiarygodności i wierności w relacjach międzyludzkich,
odwagi we wprowadzaniu w życie trudnych decyzji. Dzięki temu
każdy przedsiębiorca uniknie podejrzeń o amoralne podchodzenie
do ekonomii przedsiębiorstwa. Zlikwidowanie jednak prywatnego
prawa posiadania i jego zabronienie przez najróżniejsze czynniki,
spowoduje degradację władzy i społeczeństwa czego doświadcza
się w systemie totalitarnym.
37
Por. CA. 15, 24, 43; Por. także, A. Rauscher, Własność prywatna w służbie człowieka, s. 93-95.
38 Por. CA 38-39.
2012-02-09 13:18:34
70
W sprawie własności stanowisko Kościoła różni się od podejścia kolektywistycznego i kapitalistycznego. Nie jest ona uważana
przez Kościół jako przeciwieństwo pracy; nie może też być prawo
własności traktowane za całkowicie nienaruszalne. Środki produkcji nie mogą być posiadane wbrew pracy, ani tylko dla samego
posiadania. Ich jedynym celem jest powszechne służenie pracy.
Dlatego też papież, aby zapewnić powszechność pracy, jeszcze
raz potwierdza naukę swych poprzedników, o tym, że „nie jest wykluczone również - pod odpowiednimi warunkami - uspołecznianie
pewnych środków produkcji”39. Uspołecznieniem nie jest, według
słów papieża, proste odebranie kapitału właścicielom i przekazanie ich państwu. Władza nie może monopolizować zarządzania
własnością wspólną. „O uspołecznieniu można mówić tylko wówczas, kiedy zostanie zabezpieczona podmiotowość społeczeństwa,
to znaczy, gdy każdy na podstawie swej pracy będzie mógł uważać siebie równocześnie za współgospodarza wielkiego warsztatu
pracy, przy którym pracuje wraz ze wszystkimi”40. Uspołecznienie
nie może też oznaczać całkowitej rezygnacji z własności prywatnej.
Kościół proponuje udział pracowników w zarządzaniu lub zyskach
przedsiębiorstwa, zwany akcjonariatem pracy.
Zaprzeczenie prawa do własności prywatnej hamuje przedsiębiorczość, uzależnia od państwa. Ubezwłasnowolniona jednostka
nie tworzy struktur pośrednich w stosunku do państwa, niezbędnych dla istnienia prawdziwej społeczności. Rozpoczynając czwarty rozdział encykliki Centesimus annus, Jan Paweł II przypomina naukę poprzedników o prawie własności. Własność jest naturalnym
prawem człowieka, jego uprawnieniem osobowym. Ziemia przeznaczona została przez Boga do użytkowania wszystkim ludziom,
a jednostka swą pracą może objąć jej część w posiadanie. Dlatego
też własność prywatna obciążona jest obowiązkami wobec innych
ludzi. Taką własnością w obecnych czasach stała się też własność
wiedzy, techniki i umiejętności.
39
40
LE 14.
Ibidem.
2012-02-09 13:18:34
71
W encyklice Laborem exercens, Jan Paweł II pyta czy system własności, zarówno kapitalistyczny jak i socjalistyczny, nie stanowią
hamulca dla rozwoju gospodarczego, a ściślej dla rozwoju systemów pracy produkcyjnej. Szukając odpowiedzi na tak postawione
pytanie, papież zarysowuje koncepcje własności przeciwstawiającą
się zarówno kapitalistycznemu, jak i socjalistycznemu jej rozumieniu. Zasadniczym pytaniem jest kwestia pochodzenia dóbr, które
utrzymują człowieka przy życiu, zaspokajają jego potrzeby i są
przedmiotem jego praw 41. Tak więc pierwszym źródłem wszelkich
dóbr jest sam Bóg. On „stworzył ziemię i człowieka, człowiekowi
zaś dał ziemię, aby swoją pracą czynił ją sobie poddaną i cieszył się
jej owocami (por. Rdz 1,28-29)”42.
Ziemia została dana przez Boga całemu rodzajowi ludzkiemu.
To stanowi uzasadnienie powszechnego przeznaczenia dóbr ziemi. Jednak ten dar wymaga od człowieka właściwej odpowiedzi,
czyli pracy. Poprzez pracę człowiek panuje nad ziemią. Celem zaś
tego panowania jest uczynienie ziemi dogodnym mieszkaniem dla
człowieka i zaspokojenie potrzeb wszystkich ludzi. Pracując przywłaszcza on sobie część ziemi, nabywając ją właśnie przez pracę.
Zdaniem papieża, to jest właśnie źródło własności dla każdego
człowieka. Ludzie powinni ze sobą współdziałać w tej dziedzinie
tak, aby wspólnie opanować ziemię. Własność prywatna daje „każdemu człowiekowi przestrzeń koniecznie potrzebną dla autonomii
osobistej i rodzinnej, i należy ją uważać za poszerzenie niejako
wolności osobistej. Własność prywatna ma z natury swojej charakter społeczny, oparty na prawie powszechnego przeznaczenia
dóbr”43.
Mówiąc o pracy w procesie zawłaszczania należy zauważyć
pewną różnicę. Praca nadaje rzeczy wartość nie wtedy dopiero,
kiedy w wyniku pracy ta wartość zostanie przekształcona, ale już
wtedy, kiedy w konfrontacji z pracą zostanie odkryta, jako przy-
41
42
43
por. CA 31.
Ibidem.
CA 30.
2012-02-09 13:18:34
72
datna w procesie produkcji.44 Tak więc od kwalifikacji podmiotu
zawłaszczającego zależy czym ta rzecz jest i jaka jest istotna racja
jej zawłaszczenia.
Głównym bogactwem człowieka jest nie tylko ziemia, ale przede
wszystkim on sam, człowiek. To właśnie jego inteligencja pozwala
odkryć możliwości produkcyjne ziemi. Dzięki swej pracy i współpracy z innymi tworzy on wspólnoty pracy. Proces ten, zdaniem
papieża, wymaga rzetelności, pracowitości, roztropności w podejmowaniu uzasadnionego ryzyka, wiarygodności i wierności w relacjach z innymi oraz męstwa 45.
Własność, jako funkcja społeczna, powinna przyczyniać się do
postępu i rozwoju społecznego oraz do wzrostu gospodarczego.
To, co z naciskiem jest akcentowane u myślicieli katolickich w sprawie własności, to obawa, że tradycyjne rozumienie tej kwestii (zarówno kapitalistyczne, jak i socjalistyczne), może spowodować degradację osobowościową szerokich rzesz społeczeństwa. Właśnie
to miał na uwadze Jan Paweł II, kiedy domagał się rewizji koncepcji własności w jej relacji do pracy, głosząc pierwszeństwo pracy
w stosunku do własności46.
W nauce Kościoła wyraźnie stwierdza się, że rzeczy nie mogą
być posiadane dla samego posiadania. Istotą posiadania jest użyteczność produkcyjna. Papież wyraża to jeszcze mocniej stwierdzając, że dobra „nie mogą być posiadane wbrew pracy”47. Wchodzi
tu w grę problem hamowania postępu technicznego i gospodarczego przez koncentrację własności i dyspozycji.48 Jest to posiadanie określane mianem „posiadanie wbrew pracy”. Istnieje również
inna forma posiadania określana tym mianem. Łączy się ona z
wyzyskiem oraz z uciskiem w pracy. Kiedy właściciel uniemożliwia przez swe posiadanie realizację wartości, które mogłyby być
zrealizowane, wtedy mamy do czynienia z „posiadaniem wbrew
44 Por. J. Majka, Problem priorytetu pracy w stosunku do własności w świetle encykliki Laborem exercens, w: ‘Laborem exercens. Powołany do pracy., Wrocław 1983, s. 182.
45 por. CA 21.
46 Por. J. Majka, Problem priorytetu pracy, s. 182.
47 LE 14.
48 Por. Ibidem.
2012-02-09 13:18:34
73
pracy”. W przypadku posiadania „przeciw pracy” właściciel zagarnia wartości przez prace wytworzone, niezależnie od tego czy wartość ta powstała w wyniku pracy, czy w perspektywie możliwości
pracy49.
Przeciwieństwem formuły „posiadania wbrew pracy” jest służebny charakter własności. Jan Paweł II tak o tym pisze: „Jedynym
prawowitym tytułem ich [środków produkcji] posiadania - i to
zarówno w formie własności prywatnej, jak i publicznej czy kolektywnej - jest, ażeby służyły pracy”50. Wiąże się z tym problem
„powszechnego dostępu do dóbr przeznaczonych dla człowieka”.
Papież podaje formę „uspołecznienia pewnych środków produkcji”, przyznając, że uspołecznienie nie rozwiązuje problemu automatycznie51.
Postęp techniczny wymaga stałej przebudowy stosunków własności. Powinno się to dokonywać w taki sposób, ażeby dotychczasowi posiadacze na tym nie tracili, ale też ażeby nie bogacili
się owocami pomysłowości, pracy i decyzji, do których w żadnym
stopniu się nie przyczynili
Myśliciele katoliccy w kwestii własności prywatnej poruszają
się na dwóch torach. Z jednaj strony zwraca się uwagę na tradycję
chrześcijańską, która podkreśla pewne napięcie pomiędzy własnością prywatną (jej posiadaniem), a zbawieniem. Z drugiej jednak
strony mówi się wyraźnie iż własności prywatnej (jej posiadania)
nie należy łączyć bezpośrednio z kwestiami moralnymi. Celem minimalizacji tego napięcia buduje się teorię, której trzon sprowadza
się do pokazania, że własność prywatną można ująć w kategoriach
dobra, które Bóg powierza człowiekowi. Wówczas własność, analogicznie jak przekazany człowiekowi świat, staje się tzw. zadanym
dobrem, które Bóg powierza ludziom. Jednocześnie podkreśla się
w myśli katolickiej społeczny wymiar własności. Mówi się bowiem nie tylko o wymiarze indywidualnym posiadania własności,
ale i w wymiarze ogólnoludzkim, który daje się wyinterpretować
w kategoriach społecznych. W tym względzie buduje się podstawy
49
50
51
por. Ibidem.
Ibidem.
por. Ibidem.
2012-02-09 13:18:34
74
etyczne, na których zarówno zdobywanie własności, jak i jej posiadanie musi być oparte.
ECONOMIC CONCEPTS IN CATHOLIC
THOUGHT
The source of solutions to social issues proposed in Catholic social teaching is the concept of man as a person. It is a theory of
personalism, which recognizes the human person as the highest
form of existence on earth. The human person is a rational being,
free, able to know the truth. With these factors shows its value, or
dignity. Dignity is a value inherent, objective, independent of human will. It is the foundation of all human rights, whether economic, political or social dignity is the highest value, and man as
the person is someone the only unique, it is an end in itself and as
such must be regarded as part of any solutions to both social and
economic considerations and how business. Both in official Church
documents relating to economic issues as well as commentaries on
these documents as well as in all publications in the mainstream of
personalism, this aspect is most strongly accented.
„The Church’s social teaching very clearly exposed the primacy
of human dignity and rights, against the objectives, processes and
economic structures”52. In modern times, particularly acutely experienced what it is and what could be the economy without morality53. „The Church’s teaching about the economy has its own distinct
[...] tradition is very different from most contemporary approaches, because the economy is treated as a branch of human culture,
emphasizes the role of man in the processes of management, their
socio-moral, says the priority of labor over capital, non-economical
concept of development, is opposed to the treatment mechanistic
market and competition, claiming the need for state presence in
52
S. Fel, J. Kupny, Humanizacja życia gospodarczego, Lublin 2000, s. 23.
Ks. F. Kampka, Moralny sens gospodarki w nauczaniu Kościoła, w: Problemy
współczesnego Kościoła, red. Ks. M. Rusecki, Lublin 1997, s. 493.
53
2012-02-09 13:18:34
75
the secondary market economy54”. The position of the Church in
social matters is trying to capture time as a concept intermediate
between capitalism and communism55. In a certain sense, one can
conclude that it is, but it would be wrong to treat the teaching of
the Church as attempt to formulate a specific economic and social
model. „Although the Church does not propose any specific model
of economic system, however, clearly is in favor of a social market
economy, which recognizes the fundamental and positive role of
business, market, private property and human initiative, which develops in defined by the state regulatory legal framework”56. „If the
economic life should be respected human dignity, the rights and
welfare of society as a whole into account, the business can not run
in the institutional and legal vacuum”57. In this respect the important role played by the state, which is required define the general
framework in practice. Of particular importance is to take account
of human dignity, the right to freedom, to economic initiative, the
right to private property and to highlight the very important job
functions, which for the vast majority of a man, the main source of
income. „We know that the same legal right of economic freedom
and individual ownership, without the necessary safeguards, could
lead to violations of social justice, namely a situation in which the
economically stronger party submits himself - sometimes to the enslavement - the weaker party”58.
Among the economic issues the question of the free market takes
the least space. This follows from the fact that in Catholic thought
is the issue most related to the practice from which the Church’s
teaching is related to a minimum, since the purpose of Catholic
social teaching is an indication of the theoretical basis for practical
solutions. However, this is not a question of a stranger. Enough to
54
Ibidem, s. 494..
Por. J. Zabłocki, Kościół i świat współczesny. Wprowadzenie do soborowej konstytucji pastoralnej Gaudium et spes, s. 376.
56 S. Fel, J. Kupny, op. cit., s. 28.
57 Ibidem, s. 23.
58 Ibidem, s. 24.
55
2012-02-09 13:18:34
76
even mention the papal encyclical Centesimus Annus of the comments and references are the main core of the discussion on this
issue59.
The term “free market” means one game type of financial
strength, which is characterized by the highest index of efficiency
of the economy60. But in terms of a personalistic terms of personal
development are the measure of man’s economy, not performance
itself. The advantage of the free market is its realism expressed m
. al. in the regulation of prices by market forces, not as a command
economy, pointed top. „By the free market is commonly understood as ‘spontaneous’ adjustment of market prices according to
supply and demand”61 However, free market economics assumes
the type of society, usually known as a democratic and pluralist, as
well as the existence of legal guarantees protecting basic individual
rights, the human person and for smaller or larger community, as
well as certain restrictions known as economic limits. The idea of
a free market proves that the whole economy should be drawn
in the service of integral human being. So you can not equate economics with what is often called the „economy needs,” in which
money is an end in itself, a man only a means to acquire money.
Pope John Paul II in his encyclical Centesimus Annus, emphasizes
that economics is for a human62. Any economic structure, which
59 However it already in encyclical Rerum novarum pope Leon XIII criticizes
economy nationalized entirely as well as the such which is apart from interests of
you. Correc economic model be bases on system of free market and private property, however be subjected they the social control which would come true the
principle general the destination of goods. Pope shows, it that test of building of
such economic system was undertaken was already in some states. It happens so in
countries, in which “ social justice was undertaken the constructive effort of reconstruction after destructions war democratic society, ruling”. Also in this encyclical
author notices the sailing out with well ordered desire of profit danger. “This is
shame, to in any way to abuse men, as thing some, for profit and would estimate
them according to value only, what represent their muscles and strength. To deprive meanwhile someone of corect pay, it is to sky crime calling about revenge”
RN20.
60 Por. A. Drożdż, Wolny rynek - czy rzeczywiście wolny?, w: Tarnowskie Studia
Teologiczne 11/1992, s. 189.
61 T. Borutka, Nauczanie społeczne papieża Jana Pawła II, br., s. 233.
62 por. CA 32.
2012-02-09 13:18:34
77
does not serve man, it loses its ethical justification. The good of man
requires the state define the legal framework within which to develop economic relations, and thus formed the basis of free economy, which always implies a certain equality between the parties so
that a of them can be as stronger than the other, to virtually enslave
them.
The economic problems of the important role played by profit.
Catholic thinkers recognize the positive role of profit as an indicator of a firm. It is also stressed that the lack of profit would destroy the social apparatus63. When the manufacturing firm makes
a profit, this means that productive factors have been properly
employed and corresponding human needs met64. Profit is not the
only indicator of a firm. Pope notes that may be the case, despite
the financial accounts, people who are the most valuable assets to
be humiliated and their dignity is sometimes violated. It is bad and
such situations are considered reprehensible in the teaching of the
Church, for this reason that the term may adversely influence the
firm’s economic efficiency. Therefore, the profit can not be treated
as the sole regulator of life companies, but it is essential to take
into account the human and moral factors, which in the long term
prove to be equally important for the proper functioning of the enterprise65.
Among Catholic thinkers who have been critical of liberalism in
its economic aspect (capitalism), there are allegations of negation
of the primacy of labor over capital and ethics over economics and
politics66. These allegations may result from different understanding of profit and capital67.
63
por. Cz. Strzeszewski, op. cit., s. 672.
por. CA 35
65 Por. Ibidem
66 S. Kowialczyk, Liberalizm i jego filozofia, s. 80.
67 In answer on such accusation can to appeal to conception M. Novak’a, which
m.in. in book Liberalizm - sprzymierzeniec czy wróg Kościoła? writes on this subject.
Sentence Novak’a profit is different qualification of development. His lack marks
so economic stagnation. The understanding of creature of profit makes possible
creative winning him in uninterrupted, they stood and systematic sposobić. The
profit the state the result of realization of productive work. His large part is further
64
2012-02-09 13:18:35
78
Just as in any other area also in the assessment of the economic system is a basic measure of a man. In the free market should
strongly emphasize the Church’s unchanging position expressed
by Pope John Paul II in the aforementioned encyclical Centesimus
Annus: „It seems that the free market is the most efficient instrument for utilizing resources and responding to needs. This applies,
however, these needs, for whose satisfaction can pay, that is, who
have the purchasing power and those resources that are suitable
for sale, or can get the right price. However, there are human needs
that do not have access to the market (...). It should be taken into
account, in addition to profit ratio, other human and moral factors,
which in the long term prove to be equally important for human
life”68. This is the position of approving, but critical of the violation
of human dignity that occurs when the forgetting of justice or the
truth about man. This means that both the teaching of the Church
and in Catholic thought does not underestimate the economic efficiency but there is also an acceptance of such an economic system
in which economic freedom is not included in the framework of the
legal system69.
In Centesimus Annus Pope also highlights the role played today,
„ownership of knowledge, techniques and skills”, states that „despite the great changes which have taken place in most developed
societies, the shortcomings of capitalism in the humanitarian field
have not disappeared but, rather, for the poor today not only because of the lack of material goods, but also a lack of knowledge
and skills, which prevents them from escaping their state of humiliating subjection70. Ethical problem of use of tangible goods, also
in the processes of the free market, are resolved in the sphere of
invested and let go in market circulation. The capital the state so the part of the
wealth which further was invested in productive activity. Wealth meanwhile it does
not need to be useful because accumulated and consumed it does not need to have
creative character. The limitation of production of new wealth is equivalent from
holding back the development. Por. M. Novak, Liberalizm - sprzymierzeniec czy wróg
Kościoła, Poznań 1991, s. 38.
68 CA 34.
69 S. Fel, J. Kupny, op. cit., s. 27.
70 CA 32.
2012-02-09 13:18:35
79
human freedom. Source of social inequality Notes John Paul II in
human greed and lust disordered their wealth.
An important observation is to see that „perfect free competition is pure abstraction, it never existed and can not exist. Stands
in her way a whole range of phenomena, such as the subjectivity
of the needs and desires, ignorance of the market, the fallacy of
predictions, the difficulty of selling the goods, the time required
to comply with the buying and selling, the indivisibility of goods,
etc.”71. This is proof that recognizes the reality of achieving certain
objectives, and emphasizing the freedom of choice between goods
which are in the market.
It is also worth noting that the practice of free market is largely
dependent on the entire historical heritage. It is not only the historical heritage, but also the cultural and customary in connection
with economic change taking place around the world. On the face
of these changes extends the relationship often exists between rich
and poor. Ultimately, the quality of this relationship determines
whether a type of economy prevents genuine freedom of both parties or not. In the teaching of the Church stresses that the priority
for the charity should be the one who does not. And from this principle will never be any kind of free economy72.
Among the risks of „dominance of capital and ownership of
the tools of production over the subjectivity of human labor, and
freedom73”. The Pope stresses the enforcement of contracts of employment, consumerism, or, as a corollary of consumerism and environmental crisis74. Here again is a reference to the principle of
subsidiarity becouse solution to these problems lies not only on the
side state, but also to individuals and social groups75.
Catholic thinkers look at the economy as one of the branches
of human culture. The same set, and these considerations in the
71
Cz. Strzeszewski, op. cit. , s. 93.
Por. CA 11.
73 CA 35.
74 por. J. Michałowski, Centesimus annus - jaki kapitalizm?, w: Jan Paweł II
Centesimus annus. Tekst i komentarze. Lublin 1998, s. 232-234.
75 Por. Ibidem, s. 234.
72
2012-02-09 13:18:35
broader context of implementing a personal being. Church - as
outlined supports the idea of free markets and private property,
noting the fact that both must have a social dimension. This social
dimension, or otherwise in nature, which in this context, it is said,
Catholic thinkers understood as an attempt to streamline business
practices at the service of man. In this regard, although the Catholic
thinkers together emphasize that „the free market is the most effective tool for use of resources” (CA), their approval for the free market is not without a certain amount of criticism. They perceive the
many threats that can occur when intentionally or unintentionally
will be absolutizing category of the free market. As a result, may
appear to emphasize the Catholic thinkers, following threats such
as the dominance of capital and production tools on subjectivity
and freedom of the individual.
Another issue related to economic solutions is the ratio of private
property. It is also of interest to Catholic thought, from the teaching
of the Church (Encyclical) through publications not related to the
official teachings of the Church. Interesting is the attitude of Paul
VI to the typical economic problems. Problem properties are moving two paragraphs encyclical Populorum Progressio, and both deal
with the problem negatively. They allow restriction of ownership,
and allow expropriation of land. It is true that a bit further is included praise of the human enterprise, but have been criticized for
en bloc rules that govern this invention. The encyclical condemns,
therefore, the profit as an incentive for progress, free competition
as the standard business and property as a natural law - of which it
is derived has to be combated by Paul VI national imperialism76.
Owning property can and should be subjected to moral test. The
criterion is the development of the circle of exchange and productivity. Is the property contributes to the economic revival of „free
labor, enterprise and participation?”
Private ownership is not necessarily immoral. If this is achieved
by work or received as a gift, does not undermine the original purpose of land of all mankind. Clearly evident in the Protestant ethic,
76
Por. PP 23-26.
2012-02-09 13:18:35
81
in which the possession and getting rich was considered ethical
and religious mission. Max Weber called this mission intraglobe
asceticism, which specifies how to use the fruits of labor. Replaced
the concept of luxury here because the concept of comfort, which
in a way characteristic limits the scope of morally authorized purposes of the application of what has happened77
John Paul II, in defining private property, refers to both the Bible
and the Protestant ethic and liberal thought. Pope, referring to the
tradition, while it develops and deepens. Speaking of sources of
ownership, generally points to the ground and work, science and
technology and above all - the man himself.
As the first pope to have indicated the world created by God. It
provides a priceless gift to man which is the earth, which is grown
in a position to satisfy all human needs and to keep themselves
alive. This land will be useful, when a person is invested in her
work. Individual ownership was established originally by the misappropriation of cultivated land, and therefore the job. Originally it work so legitimized private property. This is done through
the freedom and intelligence put into the work process. So here’s
the „beginning of the individual property78” Historically, land
was the main source of wealth, while the work was for her support and complement. Today, emphasis is placed on the special
role of work, and not just the individual, but social. This fact raises
the importance of not only work but emphasizes its Community
character.
The second source of ownership are knowledge, technique and
skills. It can be observed particularly in industrialized countries.
This type of ownership is created by the interaction of people in
the enterprise, leading to link capital to work, but work is more
valuable than capital. „In this way, it becomes increasingly evident
and decisive role of disciplined and creative human work and - as
an essential part of this work - the role of capacity for initiative and
entrepreneurship79”. This sentence of Pope takes on particular im77
78
79
Por. M. Weber, Szkice z socjologii religii, Warszawa 1984, s. 101.
CA 31.
CA 33.
2012-02-09 13:18:35
82
portance especially in the post-communist countries, because of the
need to work pedagogy.
The third source of property is the same man. His intelligence
allows him to explore the possibilities inherent in the production
of land, as well as a variety of ways to meet your needs. Centesimus Annus, following in the footsteps of earlier documents of the
Church, private property is treated as a mortgage-laden society.
This follows from the assumption of the original general-purpose
goods. In terms of Christian social thought “assignment” human
goods is imposed upon him certain duties. A. Rauscher indicates
the difference between liberal and Christian understanding of
property rights. The liberalism of the law that means a completely
free, without any limitation for social reasons had their own possessions. This understanding of property law applies not only to
personal property, but also to the means of production. As a Christian having the property has a moral obligation to use it in such
a way that brought a good social community. Therefore, there is
a problem of economic efficiency - because they better use of resources, the more benefit it brings the community80. The liability of
linking with the ownership, includes adequate care for the proper
use of the property. From the standpoint of common sense economics that it is better to invest capital owned it than to give away
to the poor. Appropriate (from the viewpoint of the theology of the
free market) to benefit from the ownership limit consumption to
investment, which is economic development. This is entirely consistent with the spirit of capitalism, because it has not been subjected to consumption, and was invested - it becomes the capital. It
can therefore safely say that the capital is the result of abstinence
(which, moreover, is consistent with the demands of the pope at
capitalism). According to Rauscher, „all who are under their respective incomes, are forced to save, with the view to enable new
investments. In this way are useful as ‘other’, as it creates new jobs
and service opportunities”81.
80
81
Por. A. Rauscher, Własność prywatna w służbie człowieka, s. 88.
Ibidem s. 93.
2012-02-09 13:18:35
83
If you compare these three sources of Property, the focus of transit based on human development. In the past, emphasis was the
first type of ownership, or land. In the period of industrialization,
the emphasis was shifted to the capital, that combined all the tools
and machines. Today should be pointed at the man’s cognitive abilities, participation in work organization and the ability to sense and
respond to the needs of others82.
You can also point to two fundamental dimensions of private
property: the individual and social dimension83. It is regarded as
the basis of the natural social order, because she is (largely) to business economics. Ownership is exclusive and unlimited dominion
over the thing, and generally understood as - any law - as a legally
binding order by virtue of the law, which is the “raison d’être” of
the law. The law binds because due to the common good, whose
implementation is possible only if people can use for their needs of
goods of the earth. These are all good people in fulfilling their basic
existential needs: the preservation of life. Then they are common to
all people. In this sense it should be understood the words of John
Paul II - because he is aware that private property is justified only
in relation to the principles of complementarity and the universal
destination of goods, rather than its absolutize. Only goal - “common good” (understood as a personal human development) - can
not be reduced, and all means to achieve this goal (and is owned
by the measure) are subject to double assessment - the purpose to
which they are linked and provide social opportunities measures
necessary to achieve the common good. Both of these criteria may
limit the possession of material goods84.
If the earth is for man and therefore it may use its wealth - it
is not yet identified by the same, that everything belongs to everyone, or freely to someone. The use of private property is necessary mediation of human societies, which (thanks to their intervention) exclude unconditional appropriation of chaos in a specific
82
Por. CA 32.
CA 31.
84 Por. CA 6 i 30; Por. R. J. Neuhaus, Biznes i Ewangelia, s. 195-197; M. Zięba,
Papieże i kapitalizm, s. 125-127.
83
2012-02-09 13:18:35
84
job. However, the Earth belongs to people - the community can
only determine the best conditions for particular types of property.
In this way, will be complemented by the natural law. It is therefore apparent that acceptance of property rights as a derivative of
natural law - so it is a kind of ius gentium, or law spontaneously
approval among all nations, not only because of the individual,
but also for the good of entire social groups, without which the
rational action of private property is hardly achievable, or even
impossible85.
The right of individual ownership can be justified on grounds
of good individuals. First of all, it should be noted that each person
has the attitude to have ownership of certain goods. The fact that a
proper search for the good can be explained by the need to affirm
his own existence. There is also a need to help another human being. Such assistance involves the private possession of goods and
efficient sharing them.
On the right of private ownership of property is also set personal responsibility for many human decisions. Deprivation of the
possibility of individual ownership would represent a significant
obstacle to the freedom of making responsible decisions - important both for their personal lives as well as for the communities in
which man lives. A person making decisions, take them in conjunction with material goods. So if we did not have private property
and the right to its possession - could not be fulfilled as a man,
would not be responsible for themselves and their actions86.
No work will be of economic creativity, and without incentives
will not work. Economic activities associated with owning property is a kind of impulse to creativity. In this way a man expresses
himself, becomes fully a person. On „their” people work better,
harder, more efficiently and more creatively. John Paul II considers
that the deprivation of human rights of property taken from him, in
fact, possible action on a very important area for him.
It should also be noted that human life is set for the future.
A man plans his life, his independence and that independence
85
86
Ibidem.
Por. CA 13, 30-32; Por. M. Krąpiec, O ludzką politykę!, s. 263-264.
2012-02-09 13:18:35
85
means of protection. All this is impossible without possession and
work to increase free for personal private property. Pope points
out that denying a person the right to own property strikes directly at his life, preventing him from being self-responsible and
their families support. „A person who is deprived of something
he can call ‘his’ and the possibility of earning a living through his
own initiative, it becomes dependent on the social machine and on
those who control it, which makes him much to recognize his dignity as a person and their approach to create an authentic human
community”87 Hence, deprivation of human rights to private property is inhumane.
Ownership is not only due to individually, but also because of
the social dimension of man. Living in different communities, forcing their members, a clear distinction of what is ‘mine’, from what
belongs to ‘others’. Thanks to the community, social order will
reign. At the same time this distinction should be applied not only
to consumer goods (which by their nature are assigned to some
man), but primarily to production goods - they must in fact be in
someone’s disposal, if you really want to goods production.
Ownership is a precise determination of competence in an economy based on fair assumptions. It is the basis for the application
of the so-called „principle of the perpetrator,” according to which,
making significant business decisions must also bear the consequences resulting from them, often vouching own property. This
procedure primarily protects workers.
Head of the Church recalls that the means of production which
is at the discretion of officials is slowly falling, are becoming less
competitive, and above all provide the opportunity for the emergence of corruption among decision-makers. This in turn causes
social unrest and lead to the breakdown of society itself. While private ownership leads to increased competition and better production, benefiting both producers and consumers of goods produced.
If they too see that work better with ‘his than to ‘someone else’ or
‘none’ - it can be stated with full responsibility that, in the interest
87
CA 13.
2012-02-09 13:18:35
86
of society is private ownership of property, both consumption and
production88.
The suspension of this right and the socialization of certain
means of production is possible. It is connected with the law and
the division of property earned by employees.
There is another aspect of the social dimension of intellectual
property, namely the relationship between the possession of private property and the consolidation of the family (it was a matter
„family ecology”, driven both in the discussion of private property
and its division, and human labor). John Paul II (like his predecessors) are considered private property as a basis for family life.
More strongly than ever, the problem here is caution, responsibility, provide a necessary and immediate living space and opportunities. The family is the place where the earliest start to practice
a responsible approach to the issue of ownership89.
Everything indicates that, in light of the ownership Centesimus
Annus is not only immoral, but it is underpinned by solid ethical
principles. Encyclical conveys a clear indication: in the process of
establishment must be involved in the virtues of integrity, industriousness, prudence in taking risks, reliability and fidelity in relationships, courage in implementing the tough decisions. This allows each entrepreneur will avoid suspicions of immoral approach
to business economics. However, elimination of private ownership
rights and the prohibition by various factors that cause degradation of power and society, what one experiences in a totalitarian
system.
The Church’s position on intellectual property differs from the
collectivist and capitalist. It is not regarded by the Church as opposed to work, there can be no property right to be fully considered inviolable. Means of production may not be possessed against
labor, not just for the sake of ownership. Their sole purpose is to
serve the common work.
88
Por. CA . 15, 24, 43; Por. także, A. Rauscher, Własność prywatna w służbie
człowieka, s. 93-95.
89 Por. CA 38-39.
2012-02-09 13:18:35
87
Therefore the pope, to ensure the universality of the work, once
again confirms the teachings of his predecessors, that „can not
exclude the - under the appropriate conditions - socialization of
certain means of production”90. Socialization is not, in the words
of the pope, merely taking the owners of capital and transfer of
their country. Authority can not monopolize the management of
common property. „Can speak of socializing only when the subject
character of society, that is, when everyone on the basis of his work
will be able to consider himself a great workbench at which he is
working with all91”. Socialization may also mean the total abandonment of private property. The Church proposes participation
of workers in the management or profits of the company, called
stockholder work.
The denial of the right to private property, inhibits entrepreneurship, subjects from the state. Incapacitated individual does not
create intermediate structures of the state, necessary for the existence of a genuine community. Beginning with the fourth chapter encyclical Centesimus Annus, Pope John Paul II recalls learning
about property law predecessors. Ownership is the natural right of
man, his personal permission. The Earth was designed by God for
use by all people, and their work unit may cover part of it in his
possession. Therefore, private property is burdened with obligations to other people. This property in modern times has become
a property of knowledge, techniques and skills.
In the encyclical Laborem Exercens, Pope John Paul II asks whether the system of ownership, both capitalist and socialist, not a brake
to economic development, specifically for the development of systems for production work. Searching for answers to this question,
the Pope outlined the concepts of ownership opposing both capitalist and socialist its meaning. The essential question is the question of origin of goods which sustain human life, satisfy his needs
and are the subject of his rights92. So the first source of all good is
God himself. He „created the earth and man, man and who gave
90
91
92
LE 14.
Ibidem.
por. CA 31.
2012-02-09 13:18:35
88
the land to do their work, and subjecting it to enjoy its fruits (Gen
1,28-29)”93.
The earth has been given by God to all mankind. It is the universal destination of material goods. However, this gift requires
a human right answer, or work. Through work man dominion over
the earth. The purpose of this rule and making the earth flat convenient for people and meet the needs of all people. Working it
appropriates a portion of the land, acquiring it is through work.
According to the Pope, it is precisely the source of ownership for
each person. People should work together in this area so as to
jointly control the land. Private property gives „to every person the
scope needed for personal and family autonomy, and should be regarded as an extension of personal freedom. Private property is by
nature a social nature, based on the law of the universal destination
of goods”94.
Speaking of work in the process of appropriation should be noted a difference. Work gives things value not only then, when the
work of this value will be converted, but when confronted with
work is discovered as useful in the production process95. Thus, the
qualifications of the entity depends appropriate what this thing is
and what is the essential reason for its seizure.
The main resource of man is not only the earth, but above all he
himself, man. His intelligence allows us to discover the earth’s productive capacity. Thanks to their work and cooperation with other
community it creates jobs. This process, according to the Pope, requires integrity, industriousness, prudence in undertaking reasonable risks, reliability and fidelity in relationships with others and
courage96.
Ownership, as a social function, should contribute to progress
and social development and economic growth. That which is accented with an emphasis in Catholic thinkers on the property, it is
93
Ibidem
CA 30
95 Por. J. Majka, Problem priorytetu pracy w stosunku do własności w świetle encykliki Laborem exercens, w: ‘Laborem exercens. Powołany do pracy., Wrocław 1983, s. 182.
96 por. CA 21
94
2012-02-09 13:18:35
89
feared that the traditional understanding of this issue (both capitalist and socialist), it can cause degradation of the personality of the
masses. That’s what he had in mind, John Paul II, when called for
revision of the concept of ownership in its relation to work, preaching the primacy of work in relation to the property97.
The teaching of the Church clearly states that things can not be
held to the same ownership. The essence of having a utility production. The Pope expressed this even more strongly, stating that good
„can not be possessed against labor.” Involved here the problem
of braking technical and economic progress by the concentration
of ownership and disposal. It is described as having „possession
against labor”98. There is also another form of ownership as determined by this. It connects to the exploitation and oppression at
work99. When the owner makes it impossible for her to have the
implementation of which could be realized, then we are dealing
with „possession against labor”. If you have a „working against”
the owner sweeps of the work produced, regardless of whether this
value is the result of the work, whether in the perspective of job
opportunities100.
Opposite of the phrase „possession against labor” is menial nature of the property. John Paul II writes: „The only legitimate title to
their [the means of production] to have - both in the form of private
property and public or collective - is, in order to serve labor”101.
Linked to this is the problem of „universal access to goods meant
for man”. Pope gives a form of „socialization of certain means of
production”, while acknowledging that socialization does not solve
the problem automatically102.
Technological progress requires constant restructuring of ownership relations. This should be interpreted in such a manner that
hitherto holders did not lose on this, but it is not enriched to the
97
98
99
100
101
102
Por. J. Majka, Problem priorytetu pracy, s. 182.
LE 14.
Por. Ibidem.
Por. Ibidem.
Ibidem.
Ibidem.
2012-02-09 13:18:35
90
fruits of creativity, work and decisions, which in any way not to
have contributed
Catholic thinkers on private property are moving on two tracks.
On the one hand, draws attention to the Christian tradition, which
emphasizes the tension between private property (the possession),
and salvation. On the other hand, it was clearly stated that private
property (the possession) should not be linked directly with the
moral issues. In order to minimize this tension builds up the theory, whose core is reduced to show that private property can be
expressed in terms of welfare, which God entrusts to man. Then
the property passed to man the same way as the world becomes
known. given the good that God has entrusted to men. At the same
time emphasizes the social dimension of Catholic thought property. Speaks of a dimension not only of individual ownership of
property, but in time universal that gives be derived in terms of
society. In this respect, build up ethical grounds on which both the
acquisition of property and possession must be based.
BIBLIOGRAFIA
1. Borutka T.: Nauczanie społeczne papieża Jana Pawła II, Kraków 1994.
2. Drożdż A.: Wolny rynek - czy rzeczywiście wolny?, w: Tarnowskie
Studia Teologiczne 11/1992.
3. Fel S., Kupny J., Humanizacja życia gospodarczego, Lublin 2000.
4. Ks. F. Kampka: Moralny sens gospodarki w nauczaniu Kościoła,
5.
6.
7.
8.
w: Problemy współczesnego Kościoła, red. Ks. M. Rusecki, Lublin
1997.
Kowalczyk S.: Liberalizm i jego filozofia, Katowice 1995
Krąpiec M. A.: O ludzką politykę, Lublin 1998
Majka J.: Problem priorytetu pracy w stosunku do własności
w świetle encykliki Laborem exercens, w: ‘Laborem exercens. Powołany
do pracy., Wrocław 1983.
Michałowski J.: Centesimus annus - jaki kapitalizm?, w: Jan
Paweł II Centesimus annus. Tekst i komentarze. Lublin 1998.
2012-02-09 13:18:35
9.
10.
11.
12.
13.
14.
91
Neuhaus R.J.: Biznes i ewangelia : wyzwanie dla chrześcijaninakapitalisty, W Drodze, Poznań 1993.
Novak M.: Liberalizm - sprzymierzeniec czy wróg Kościoła, Poznań
1991.
Rauscher A, Własność prywatna w służbie człowieka pracującego, w:
Michael Novak, Anton Rauscher, Maciej Zięba, Chrześcijaństwo,
demokracja kapitalizm, Poznań 1993.
Weber M., Szkice z socjologii religii, Warszawa 1984.
Zabłocki J., „Kościół i świat współczesny. Wprowadzenie do soborowej
konstytucji pastoralnej ‘Gaudium et spes”, Ośrodek Dokumentacji
i Studiów Społecznych” Warszawa, 1986.
Zięba M., Papieże i kapitalizm, Kraków 1998.
2012-02-09 13:18:35
2012-02-09 13:18:35
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Janka Bursová
ODBERATELIA
A POSKYTOVATELIA
SOCIÁLNYCH SLUŽIEB V PRAXI
CONSUMERS AND PROVIDERS OF SOCIAL
SERVICES IN PRACTICE
STRESZCZENIE:
Bardzo ważne jest stosowanie w praktyce pewnego poziomu
i jakości usług społecznych. Ich wysoka jakość musi być wdrażana
w oparciu o własne założenia, profesjonalnie, kompleksowo i koncepcyjnie, tak, aby usługi te efektywnie poprawiały jakość ludzkiego życia. Polityka społeczna ma ogromny wpływ na zarządzanie
tymi usługami, dlatego u jej podstaw powinna znaleźć się noiwe
strategie czy koncepcje, zmierzające do zdecydowanych, zwłaszcza
w wymiarze etycznym, zmian zasad zarządzania tymi usługami
ABSTRAKT
Poskytovateľ môže zabezpečiť v praxi určitú úroveň a kvalitu
sociálnych služieb. Je veľmi potrebné aby sa v praxi realizovala na
základe osobných predpokladov profesionálne, koncepčne a komplexne, čo konečným výsledkom môže byť kvalita života človeka.
Je dôležité zachytiť vplyv sociálnej politiky a určité impulzy prichádzajúce z praxe a pomenovať, čo z nich je možné využiť pri
vytváraní nových stratégií a koncepcií, ktoré sledujú zmeny kvality
celého systému sociálnych služieb.
2012-02-09 13:18:35
94
SUMMARY:
It is important to use in practice a certain level and quality of
social services. Their high quality has to be implemented based on
their own assumptions, professionally, comprehensively and conceptually, so that these services effectively improve the quality of
human life. Social policies have a huge impact on the management
of these services, because it is based should be included noiwe strategies and concepts, aimed at strong, especially in the ethical dimension, changes the rules to manage these services.
Kluczowe słowa:
jakość usług socjalnych, etyczne zarządzanie, służby socjalne
Kľúčové slová
kvality sociálnych služieb, etické vedenie, sociálne služby.
Keywords
quality of social services, ethical management, social services
Sociálne služby z historického pohľadu tvoria najstaršiu súčasť
sociálnej práce. „Kvalitné sociálne služby vo vzťahu k ich odberateľovi riešia sociálnu situáciu odberateľa, ku ktorým odberateľ
zaujíma postoj spokojnosti. Sociálny pracovník nemôže obísť názor odberateľa sociálnej služby. Prijatie alebo neprijatie produktu
sociálnej služby je nedirektívnou formou komunikácie. Komunikácia zameraná na riešenie sociálnej situácie medzi poskytovateľom
a odberateľom služieb je vždy jedinečná, špecifická a výnimočná.
Odberateľa sociálnych služieb je v porovnaní s bežným spotrebiteľom znevýhodnený tým, že odberateľ je v nepriaznivej životnej
situácii. Sociálny systém je založený na demokratickom konsenze,
celospoločenskom súhlase so zásadou vzájomnej ľudskej solidarity.
Táto zásada vychádza z predpokladu, že v živote každého človeka
existujú reálne situácie, v ktorých nevyhnutne potrebuje pomoc,
teda sociálnu službu. Vychádza tiež zo všeobecného rozhodnutia človeka a spoločnosti konať podľa svedomia ako suverénna
osobnosť.
2012-02-09 13:18:35
Janka Bursová – ODBERATELIA A POSKYTOVATELIA...
95
Nesúlad medzi ponukou a požiadavkou vzniká vtedy, ak:
– absentuje ponuka služieb a existuje očakávanie a potreba odberateľa (očakávania a potreby odberateľa nie sú naplnené),
– existuje ponuka služieb, ktorá však nie je v korelácii s očakávaniami odberateľa (odberateľ sa buď prispôsobí ponuke,
alebo ponuku odmietne),
– absentuje možnosť výberu ponúk, z ktorých jedna, príp.
kombinácia viacerých vyhovuje potrebám odberateľa (odberateľ ponuku akceptuje),
– odberateľ má neprimerané, neadekvátne očakávania, ktoré
poskytovateľ sociálnych služieb nedokáže naplniť (poskytovateľ očakávania odberateľa odmieta).
Správanie odberateľa služieb je charakterizované tým, že jeho
spokojnosť sa zvyšuje primerane k zvyšovaniu kvality sociálnych
služieb. Ponuka služieb nie je adekvátna očakávaniam odberateľa
vtedy, keď je preferovaná bez skúmania súvislosti s očakávanými
potrebami odberateľov. Súlad medzi ponukou a požiadavkou je
podmienený rovnako zo strany odberateľa a poskytovateľa služieb. Mechanické ponímanie súladu požiadavky a ponuky je neprijateľné. Sociálny pracovník musí vychádzať z predpokladu, že sa
viac alebo menej priblíži k požiadavkám odberateľa, a tým k jeho
spokojnosti. Interakcia medzi poskytovateľom a odberateľom je
dôležitá tiež preto, že poskytované služby nemusia byť zo strany
odberateľa požadované, a napriek tomu môžu odberateľovi vyhovovať.“ 1
,,Poskytovateľ a odberateľ sociálnych služieb však má rozdielne východiskové pozície. Kým správanie poskytovateľa sociálnych
služieb je založené na spoločenskom postupe sociálnych pracovníkov, pričom sa spravidla podriaďujú daným legislatívnym, sociálno-ekonomickým podmienkam, v lepšom prípade kritériám
– štandardom kvality, zatiaľ správanie odberateľa sociálnych služieb nie je také čitateľné a predvídateľné. Vo všeobecnosti môžeme
konštatovať, že zo strany poskytovateľa sociálnej pomoci či sociál1
KRUPA, S. a kol. Kvalitné sociálne služby 2. Bratislava : Rada pre poradenstvo
v sociálnej práci RPSP, 2003. s. 127.
2012-02-09 13:18:35
96
nych služieb a odberateľa sociálnych služieb ide o kvalitatívne inú
pozíciu ako v klasických dodávateľsko–odberateľských vzťahoch
výrobcu a zákazníka. Ak je odberateľ služieb v nepriaznivej životnej situácii, je spravidla odkázaný na sociálnu pomoc. Ako občan,
ktorý odoberá produkt štátom garantovanej pomoci, je oproti zákazníkovi, ktorý si nakupuje za svoje peniaze výrobný produkt
znevýhodnený. Zo sociálneho a psychologického pohľadu je však
situácia odberateľa sociálnych služieb nevýhodná, nakoľko pocit
odkázanosti na sociálnu pomoc súvisí často s pocitom frustrácie
z neschopnosti zvládať nároky života v spoločnosti, v ktorej žije,
s neschopnosťou vysporiadať sa s problémami, s ktorými sa denno–denne v určitých životných situáciách stretáva, a s bezvýchodiskovosťou riešenia. Frustrácia môže byť posilňovaná tiež neprimeranými postojmi poskytovateľov sociálnych služieb (napríklad
pri skúmaní subjektívnych a objektívnych dôvodov sociálnej alebo
hmotnej núdze), v ktorých poskytovateľ môže priamo či nepriamo odberateľa služieb ľutovať či podozrievať. Rovnako však môže
mať svoj podiel viny na takomto nedôstojnom sociálnom statuse
samotný odberateľ služieb, a to vtedy, ak predstiera objektívnosť
svojej nepriaznivej sociálnej situácie, alebo naopak, ak odmieta sociálnu pomoc, i keď má na ňu objektívny nárok.“2
,,Vo výrobnom–odberateľsko–dodávateľských vzťahoch potrebuje predajca svoje výrobky propagovať, ponúkať, čo rieši formou
reklamy, kde prezentuje ich výhody. Dostatok výrobkov požadovanej kvality posúva ťažisko súladu medzi požiadavkami a potrebou
zákazníka na stranu dodávateľa. Nedostatok požadovaných produktov vedie k neprimeranej závislosti odberateľov na poskytovateľoch. V sociálnych službách sa tento jav prejavuje zostavovaním
poradovníkov, vysokými čakacími lehotami, znižovaním nárokov
na kvalitu poskytovaných služieb. Osobitnou problematikou sú ceny
sociálnych služieb. Spoločnosť stále považuje za neetické požadovať
také ceny za sociálne služby, ktoré by pokryli ich náklady v plnom
rozsahu. Tento doteraz uplatňovaný systém má iste svoje nesporné
2
KRUPA, S. a kol. Kvalitné sociálne služby 2. Bratislava: Rada pre poradenstvo
v sociálnej práci RPSP, 2003. s. 127.
2012-02-09 13:18:35
97
výhody, ale aj nevýhody. Výhodou je ekonomická dostupnosť poskytovaných služieb, ktorá je ovplyvnená dotáciami štátu. Nevýhodou
systému je kvalitatívna stagnácia sociálnych služieb, z jednoduchého
dôvodu: lebo chýba motivácia tieto sociálne služby skvalitňovať. Sú
indície, že k rozpoznaniu reálnych potrieb odberateľov majú bližšie
mimovládne organizácie tretieho sektora, ktoré však často narážajú
na právne neprimerané podmienky, a tým aj ekonomické problémy
prevádzkovania ,, nových“ sociálnych služieb, teda služieb, ktoré
pružnejšie a adekvátnejšie reagujú na požiadavky odberateľov.“3
Účastníkmi právnych vzťahov podľa zákona sú:
– prijímateľ sociálnej služby,
– poskytovateľ sociálnej služby,
– Ministerstvo práce, sociálnych vecí a rodiny Slovenskej republiky,
– obec,
– vyšší územný celok,
– partnerstvo.
Poskytovateľ sociálnej služby je povinný:
– prihliadať na individuálne potreby prijímateľa sociálnej služby,
– aktivizovať prijímateľa sociálnej služby podľa jeho schopnosti a možnosti,
– poskytovať sociálnu službu na odbornej úrovni,
– spolupracovať s rodinou, obcou a komunitou pri utváraní
podmienok na návrat prijímateľa sociálnej služby poskytovanej v zariadení s celoročnou pobytovou formou do prirodzeného rodinného prostredia alebo komunitného prostredia
s prednostným poskytovaním sociálnej služby terénnou
formou, ambulantnou formou alebo týždennou pobytovou
formou, a to so súhlasom prijímateľa sociálnej služby a pri
rešpektovaní jeho osobných cieľov, potrieb, schopnosti
a zdravotného stavu.4
3 KRUPA, S. a kol. Kvalitné sociálne služby 2. Bratislava : Rada pre poradenstvo
v sociálnej práci RPSP, 2003. s. 8–17.
4 NÁRODNA RADA SLOVENSKEJ REPUBLIKY: Zákon č. 448/2008 Z. z. o sociálnych službách a o zmene a doplnení zákona 455/1991 Z. z. o živnostenskom podnikaní
v znení neskorších predpisov.
2012-02-09 13:18:35
98
,,Od začiatku 90- tých rokov boli postupne uvádzané do života nové princípy poskytovania sociálnych služieb, ktoré sú bežne
uplatňované v sociálnych systémoch vyspelých európskych krajín.
Ide o tieto princípy.
– demopolizácia sociálnych služieb,
– decentralizácia štátnej sociálnej správy,
– demokratizácia sociálnej správy,
– pluralizácia financovania sociálnych služieb,
– zmena postavenia človeka pri poskytovaní sociálnych služieb,
– pluralizácia foriem poskytovaných sociálnych služieb,
– primeranosť sociálnej pomoci sociálnej potrebe,
– personifikácia sociálnej pomoci,
– profesionalizácia sociálnej pomoci.“5
Kvalita sociálnych služieb je zhoda súladu s požiadavkami zákazníka. Kvalita zo sociálneho pohľadu je súlad poskytovaných sociálnych služieb s konkrétnymi, individuálnymi potrebami občana
so špecifickými požiadavkami. Tento princíp prináša evidentne do
sociálnej práce nový rozmer v presadzovaní kvality sociálnych služieb.6
Sociálne vzťahy medzi ľuďmi majú kvalitatívny rozmer. Tento
je v situácii sociálnej, hmotnej núdze ohraničený štyrmi obsahmi
vzťahov:
– úctou
– akceptáciou
– subsistenciou, zostávaním
– osamostatňovaním
Kvalitné sociálne služby považujeme za súbor sociálnej práce, za samostatný učebný predmet sociálnej práce, ktorý sa zaoberá hodnotením sociálnych služieb vo vzťahu k ich odberateľovi
a k prostrediu, v ktorom sú poskytované. Hodnotenie kvality sociálnych služieb je základným predpokladom k teoreticky zdôvod5
PRUŠA, L. Ekonómie sociálnich služeb. Praha : ASPI, 2007, s. 23.
KRUPA, S. a kol. Kvalitné sociálne služby 2. Bratislava : Rada pre poradenstvo
v sociálnej práci RPSP, 2003. s. 8–17.
6
2012-02-09 13:18:35
99
neným a účelným, systematickým projektovým zmenám v organizácii sociálnych služieb. Proces kvalitných sociálnych služieb je
podmienený vzájomnou úctou, akceptáciou druhého človeka ako
partnera, zostávaním (zotrvaním s ním) v jeho sociálnej situácii
a osamostatňovaním. Paradoxne práve v súčasnej dobe explozívneho rozvoja komunikácie je kvalita sociálnych služieb spojená
so ,, živým“ záujmom, v ktorom má rozhodujúcu úlohu osobnosť
sociálneho pracovníka. Stále viac preferovaná komunitná sociálna práca má mimo iného nesporné prednosti práve v tom, že má
osobnostný rozmer. Prínosom zostávania je, že vnáša do procesu
sociálnych služieb prvky ako kontinuálnosť, systémovosť, štruktúrovanosť podporovaných služieb. Život ľudskej spoločnosti (ako
nás presvedčuje historická skúsenosť), nie je možný bez slobodného rešpektovania pravidiel a hraníc definovaných prikázaniami,
ústavou, zákonmi, deklaráciami, vyhláškami. Porušovaním týchto
pravidiel dochádza k narušeniu a k destabilizácii rovnováhy sociálnych vzťahov medzi ľuďmi. Sociálna práca v postmodernej
dobe, nadväzuje na teologické a filozofické východiská kresťanstva a ponúka základné východiská pre projektovanie týchto pravidiel.7
Cieľom osamostatňovania je podpora klienta v samostatnosti,
pričom miera tejto sociálnej roly je určovaná predovšetkým samotným klientom a kvalitou sociálneho prostredia.8
Odborníci z oblasti sociálnej politiky, ktorá je rozhodujúcim
článkom pre oblasť sociálnych služieb vypracovali veľa rôznych
teórii o úlohe štátu pri realizácii sociálnych služieb. Od absolútnej zodpovednosti štátu za ich rozvoj, až po riadiacu a kontrolnú
úlohu.
„Do oblasti sociálnych služieb patria aj otázky ich ekonomickej
racionality a efektivity. Sociálne služby sú:
7
TRUHLÁŘOVÁ, Zuzana: Sociální poradenství v kontextu standartu kvality
sociálních služeb, Socialia 2004. Hradec Králové: Gaudeamus, 2005, s. 168–172.
8 KRUPA, S. a kol. Kvalitné sociálne služby 1. Košice : Rada pre poradenstvo
v sociálnej práci, RPSP, 2000. s. 13–15.
2012-02-09 13:18:35
100
– z pohľadu klienta významnou aktivitou, pretože mu pomáhajú zvládnuť mimoriadnu sociálnu situáciu, v ktorej sa
ocitol,
– z pohľadu štátu ekonomicky nákladnou aktivitou.
Pri rozhodovaní o ich množstve a rozsahu sa uplatňuje v štáte
nielen humanisticko–sociálne kritéria, ale aj parciálne hospodárske
záujmy. Ekonomické kritéria často rozhodujú o zriadení či nezriadení určitej formy sociálnej služby. Ekonomická náročnosť poskytovaných služieb je natoľko závažnou otázkou, že formy a druhy
sociálnych služieb, ktoré je štát povinný poskytovať na vlastné náklady, bývajú vyjadrené spravidla v legislatívnych normách konkrétneho štátu.“9
,,Jedným z najdôležitejších subjektov, pôsobiacich v nevládnom
sektore je Cirkev. Cirkev plní svoju misijnú úlohu a to konaním
dobrých skutkov, ktoré smerujú k zlepšeniu duchovného, mravného i materiálneho postavenia.“10
ZÁVER
Ak hovoríme o kvalite poskytovania sociálnych služieb a ochrane sociálneho blaha, musíme si jasne poukázať na cieľ samotných
zmien, ktorá je vyjadrená v politike štátu.
Cieľom zmien by malo byť zvýšenie kvality a teda možnosti výberu sociálnych služieb, zlepšenie prístupu ku klientovi a to:
– správne a rýchle vybavovanie žiadostí klientov,
– flexibilita a schopnosť prispôsobiť a zmenám,
– reagovať na požiadavky verejnosti,
– schopnosť ponúknuť kvalitné riešenia, (lepšie služby, výber
služieb, zvýšenie efektívnosti)
– dostupnosť a ochota pracovníkov,
– informovanosť, kontakty, (spolupráca medzi organizáciami)
– prispôsobiť sa potrebám klienta,
9
TOKÁROVÁ, A. a kol. Sociálna práca. Prešov: FF PU Akcent Print, 2003. s. 481.
BALOGOVÁ, B. Úvod do sociálnej práce pre sociálnu a charitatívnu službu.
Prešov: PU, 2006. s. 7.
10
2012-02-09 13:18:35
101
Vplyvy spoločnosti na jednotlivca sa prenášajú aj do rodiny, pretože títo jednotlivci prinášajú do rodiny mravné a etické hodnoty,
spoločenské idey, morálne normy a vzory správania, materiálne
výtvory, s ktorými sa stretávajú v práci, škole, na ulici, médiách
a pod. Tieto zmeny sa odrážajú na vzájomných vzťahoch a komunikácii v rodine11.
POUŽITÁ LITERATÚRA
BALOGOVÁ, B. Úvod do sociálnej práce pre sociálnu a charitatívnu
službu. Prešov : PU, 2006. s.101. ISBN 80– 8068– 504– 5
KRUPA, S. a kol. Kvalitné sociálne služby 2. Bratislava : Rada pre poradenstvo v sociálnej práci RPSP, 2003. s. 220. ISBN 80–968586–5–3
KRUPA, S. a kol.: Kvalitné sociálne služby 1. Košice : Rada pre
poradenstvo v sociálnej práci, RPSP, 2000. s. 120. ISBN 80–88922–
–17–813–15
MAJCHEROVÁ,K., HAJDUOVÁ,Z.: Komunikácia v rodine. In:
Zborník príspevkov z medzinárodnej vedeckej konferencie. Levoča : KU PF 2010, s.113–119 ISBN 978–80–8084–535–3.
PRUŠA, L.: Ekonómie sociálnich služeb. Praha : ASPI, 2007. s.123.
ISBN 978–80–7357–255–6
TOKÁROVÁ, A. a kol.: Sociálna práca. Prešov : FF PU Akcent
Print, 2003. s. 572. ISBN 80–968367–5–1
TRUHLÁŘOVÁ, Zuzana: Sociální poradenství v kontextu standartu kvality sociálních služeb, Socialia 2004. Hradec Králové: Gaudeamus, 2005, s. 167–172, ISBN 80–7041–283–6
NÁRODNA RADA SLOVENSKEJ REPUBLIKY: Zákon č. 448/2008
Z. z. o sociálnych službách a o zmene a doplnení zákona 455/1991
Z. z. o živnostenskom podnikaní v znení neskorších predpisov.
11
MAJCHEROVÁ,K., HAJDUOVÁ,Z.: Komunikácia v rodine. In: Zborník príspevkov z medzinárodnej vedeckej konferencie. Levoča : KU PF 2010, s. 113–119.
2012-02-09 13:18:35
102
PhDr. Mgr. Janka Bursová, PhD.
KU v Ružomberku
Teologická fakulta Košice
Teologický Inštitút Spišské Podhradie
Email: [email protected]
Tel: 0905 484 134
2012-02-09 13:18:35
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Marta Czyż
EKONOMIA
W SŁUŻBIE CZŁOWIEKA
ECONOMICS IN THE SERVICE OF MAN
STRESZCZENIE
W artykule przeprowadzono analizę współczesnego kryzysu
globalnego z jego aspektami ekonomicznymi i ekologicznymi oraz
ze wskazaniem na możliwości przeciwdziałania tej trudnej sytuacji poprzez wdrażanie rozwoju zrównoważonego i respektowanie
jego zasad.
Do przyczyn globalnego kryzysu ekonomicznego zaliczono
czynniki o charakterze systemowym, strukturalnym i uwarunkowania pochodne. Zasadniczą przyczyną o charakterze systemowym wywołującą kryzys globalny jest brak koordynacji gospodarczej na szczeblu ponadnarodowym. Konsekwencją globalizacji jest osłabianie zdolności koordynacji na szczeblu narodowym,
a jednocześnie nie wypracowanie do tej pory jej podstaw międzynarodowych. Wśród strukturalnych przyczyn współczesnego kryzysu wymienia się niestabilność gospodarczą i oderwanie
sfery finansowej od sfery realnej, zmiany strukturalne wywołane
aktywnością gospodarczą rynków wschodzących oraz niekorzystne zmiany polegające na narastaniu nierównowagi handlowej
i płatniczej, a także przemiany w strukturze własności i emancypację zarządzających. Natomiast do przyczyn pochodnych należy
wzrost podaży pieniądza na rynku globalnym na niespotykaną
do tej pory skalę przy równoczesnym słabym systemie nadzoru
i kontroli.
2012-02-09 13:18:35
104
Porównanie kryzysu ekonomicznego i ekologicznego występującego obecnie w wymiarze globalnym, daje podstawę do stwierdzenia odmiennych przyczyn wywołujących jeden i drugi proces
oraz konieczności zastosowania metod przeciwdziałających tym
problemom w długim okresie. Takie możliwości tkwią w rozwoju
zrównoważonym, dlatego też uznaje się w tym opracowaniu, że
wyjście z globalnego kryzysu o bardzo złożonym charakterze jest
realne pod warunkiem dostosowania strategii gospodarek do zasad tegoż rozwoju.
Słowa kluczowe
kryzys finansowy, kryzys ekonomiczny, rozwój zrównoważony
SUMMARY
An analysis of contemporary global crisis with its economic and
ecological aspects as well possibilities of counteraction to this difficult situation through implementation of sustainable development
rules and obedience to them is presented in this article.
Among causes of the global crisis systems level and structural level factors as well as indirect conditions and factors are mentioned.
The main systems level cause of the global crisis is a lack of economic coordination at pan-national level. Globalization is weakening
coordination abilities at a national level, with not yet established
good enough coordination mechanisms at international level at the
same time. Among the structural causes of contemporary crisis the
following aspects can be mentioned: economic instability and separation of financial and real spheres as well as structural changes
due to economic activity of emerging markets, moreover, unfavourable changes manifested in an increase of inequality of trade and
payments balances as well as changes in ownership structure and
last but not least an emancipation of managers. To the indirect causes of the crisis belong: increase of money supply at the global market at unprecedented scale with a weak control and monitoring
systems at the same time.
2012-02-09 13:18:35
Marta Czyż – EKONOMIA W SŁUŻBIE CZŁOWIEKA
105
Comparison of economic and ecological crises taking place nowadays at the global scale leads to conclusions that both processes were derived from different causes and that there is need for
using appropriate means against those problems in a long run. The
possibilities to counteract are embedded in sustainable development, therefore this paper leads to conclusions that overcoming the
global crisis of such complexity is possible under the condition of
accommodating strategies of economies to the sustainable development rules.
Keywords: financial crisis, economic crisis, sustainable development
WSTĘP
Współczesny kryzys przyciąga uwagę zarówno specjalistów
nauk ekonomicznych, jak i osób będących tylko zwykłymi konsumentami i pracownikami, gdyż ma on wpływ na poziom stopy życiowej całego społeczeństwa. Kryzys bowiem niszczy dotychczasowy potencjał gospodarczy, eliminuje słabe podmioty, a także burzy
wiele elementów i sposobów mających zastosowanie do czasu jego
zaistnienia.
Interesujące są badania prowadzone przez specjalistów w tej
dziedzinie, w których próbują oni wskazać pewne analogie, jak też
różnice jakie zaznaczają się między obecnym kryzysem a wielkim
kryzysem lat trzydziestych XX wieku.
Wśród przyczyn powodujących wystąpienie aktualnie istniejącego i nasilającego się kryzysu wymieniane są zasadniczo trzy
rodzaje motywów. Są to mianowicie przyczyny systemowe, strukturalne i pochodne. Ważne znaczenie ma poszukiwanie źródeł wystąpienia określonych procesów, które stały się powodem zaistnienia obecnej sytuacji gospodarczej w skali globalnej.
Niewątpliwie kryzys ekonomiczny ma ścisły związek z kryzysem ekologicznym i wpływa na możliwości wdrażania rozwoju
zrównoważonego tak w skali globalnej, jak i lokalnej.
2012-02-09 13:18:35
106
Wszystkie wymienione problemy są niezwykle ważne i stanowią interesujący przedmiot analizy oraz prób poszukiwania dróg
wyjścia z tej niezwykle skomplikowanej sytuacji gospodarczej, społecznej i politycznej. Z tego też względu poświęcono uwagę w tym
opracowaniu właśnie tym tak bardzo aktualnym zagadnieniom
i możliwościom znalezienia sposobów przeciwdziałania im.
SYSTEMOWE ASPEKTY WSPÓŁCZESNEGO
KRYZYSU
Wśród przyczyn współczesnego kryzysu wymienia się między
innymi trudności na drodze przechodzenia od gospodarki narodowej do gospodarki globalnej. Analogia obecnego kryzysu i wielkiego kryzysu lat trzydziestych XX wieku wyraża się w niedostatecznej koordynacji gospodarki na szczeblu narodowym z mechanizmem działania sił rynkowych, z tą jednak różnicą, że w ostatnich
latach chodzi o braki w koordynacji na szczeblu globalnym.
Wielki kryzys miał wyraz w trudnościach dotyczących funkcjonowania gospodarki narodowej bez narzucenia rynkowi krajowemu określonych rygorów. Ujawniło się wówczas wiele sprzeczności, z których jasno wynikało, że w wielu sferach racjonalność
mikroekonomiczna nie jest jednocześnie racjonalnością w skali
makroekonomicznej. Makroekonomiczna i makrospołeczna racjonalność nie jest tylko sumą mikroekonomicznej racjonalności wielu
podmiotów gospodarujących i nie może być realizowana bez podjęcia działań koordynacyjnych 1.
Problemem tym zajmował się również J.M. Keynes, który poświęcił swoją uwagę analizie sprzeczności między racjonalnością
jednostkową a racjonalnością z punktu widzenia ogólnoekonomicznego 2.
Tak jak w latach trzydziestych kryzys był wyrazem trudności
w sferze makroekonomii na szczeblu gospodarki narodowej, tak
1
2
M. Kalecki, Prace z teorii koniunktury 1933 – 1939, Warszawa 1962.
P. Hewitt, The Keynesian Recovery, „Canadian Journal of Economics”1986, nr 4.
2012-02-09 13:18:36
107
obecnie kryzys daje o sobie znać przejawiając się w kłopotach
z funkcjonowaniem gospodarki w skali globalnej. Współczesna sytuacja jest jednak o wiele bardziej skomplikowana ze względu na
fakt, że nie ma podmiotu, który na tym szczeblu mógłby spełniać
funkcje koordynatora. W konsekwencji tego nie ma też mechanizmów ani sposobów wymuszających przedsięwzięcia zmierzające
do realizacji celów globalnych i racjonalności globalnej. Brak koordynacji globalnej można uznać za najogólniejszą przyczynę warunkującą obecny kryzys.
Powstaje zatem pytanie: jakie są przyczyny ograniczania działań koordynacyjnych? Próbując odpowiedzieć na to pytanie, należy zauważyć pewien fakt, a mianowicie niekompletność dotychczasowej globalizacji, która występuje tak w sferze ekonomicznej, jak i politycznej. Niekompletność ekonomiczna polega na nie
uruchamianiu na szeroką skalę swobody przepływu siły roboczej i produktów rolnych. Kraje wysoko rozwinięte obawiają się
bowiem konsekwencji takiego przepływu dla ich wewnętrznego
rynku pracy i dla rolnictwa. Zatem, jeżeli siła robocza nie może
przepływać tam, gdzie jest – kapitał, praca i wysokie płace, to kapitał ze zdwojoną siłą przepływa tam, gdzie są niskie płace i niskie koszty. Tak więc niekompletność ekonomiczna globalizacji
wpływa na spotęgowanie ruchliwości kapitału. A jego ruchliwość
z kolei zwiększa zmienność, niepewność, ryzyko i niestabilność
gospodarczą 3.
Znacznie poważniejsze są skutki niekompletności politycznej,
bowiem kłopot stanowi nie tylko brak podmiotu identyfikującego
interes globalny, ale istotny jest fakt osłabienia roli państwa w zakresie ochrony interesów innych niż mikroekonomiczne interesy
kapitału. W rezultacie zwiększania się udziału w gospodarce elementów o charakterze transnarodowym, a co za tym idzie także
w dużym stopniu eksterytorialnym, państwo traci zdolność regulowania mechanizmu rynkowego. Zasadniczą przyczyną osłabiającą
rolę państwa w gospodarce w tej sytuacji jest swobodny przepływ
kapitału, który na dodatek jest potęgowany ograniczaniem trans3
W. Szymański, Kryzys globalny, Warszawa 2009, s. 16.
2012-02-09 13:18:36
108
feru siły roboczej. Na rynku globalnym charakteryzującym się dużym zróżnicowaniem i częstymi zmianami, kapitał jest przesyłany
do miejsc gwarantujących jak największe korzyści. W ten sposób,
kapitał narzuca warunki, do których państwo tylko może się dostosować. Swobodny przepływ kapitału kieruje środki kapitałowe
w stronę gospodarki nieobwarowanej regulacjami.
Pojedyncze państwa nie są w stanie przeciwstawić się tym działaniom kapitału, jedynie skoordynowany wspólny systemowy wysiłek wielu krajów może dać pozytywne rezultaty, ale jak do tej
pory brak jest takich działań.
Poważnym problemem staje się pogłębiająca się sprzeczność
między celami kapitału i demokracji. W interesie kapitału jest dążenie do obniżania regulacji państwa w gospodarce, ograniczenia
podatków i zmniejszenia świadczeń socjalnych, przeciwnie niż
w to ma miejsce w demokracji. Niekorzystnymi skutkami dla demokracji wynikającymi z mechanizmów globalizacji jest polaryzacja dochodów i warunków bytowania.
W warunkach niekompletnej globalizacji tworzy się sytuacja,
w której coraz więcej sfer nie poddaje się kontroli państwa, kontroli społecznej i demokratycznej. Można stwierdzić, że następuje wyobcowanie wielu instytucji, banków i przedsiębiorstw, które
podejmują egoistyczne działania mające na celu wyłącznie własne
korzyści. W ten sposób niszczona jest ludzka solidarność i więzy
międzyludzkie, a wzrasta atomizacja. Nie kontrolowane przez
państwo i społeczeństwo konkurowanie różnych podmiotów ze
sobą staje się coraz bardziej bezwzględne i zdolne do odchodzenia od zasad uczciwości. Najogólniej ujmując, kryzys jest skutkiem
poważnego naruszenia równowagi między kapitałem ekonomicznym a społecznym (ludzkim).
W sytuacji kiedy nie ma podmiotu i mechanizmów identyfikujących cele globalne i globalną racjonalność, nie można też mówić
o gospodarce globalnej. W procesie rozwoju gospodarki światowej
zaznacza się więc pusta przestrzeń, która staje się niebezpieczna,
gdyż następuje deregulacja dotychczasowego systemu gospodarki
narodowej, a w to miejsce nie ma nowego transnarodowego systemu. W taki sposób kapitalizm globalny charakteryzuje niezrów-
2012-02-09 13:18:36
109
noważony układ między ośrodkami decyzyjnymi ekonomicznymi
i politycznymi 4.
Brak instancji na szczeblu globalnym odpowiedzialnej za przestrzeganie reguł gwarantujących poczucie bezpieczeństwa i zaufania, a ponadto brak samych reguł, które byłyby wspólnie wypracowane i zaakceptowane oznacza, że nie ma podmiotu narzucającego
rynkowi globalnemu brzegowe warunki jego funkcjonowania. Nie
można oczekiwać, aby instytucje takie jak: Międzynarodowy Fundusz Walutowy lub Bank Światowy służyły tym celom, gdyż mają
one inne zadania do spełnienia, nie powstały bowiem dla regulowania gospodarki globalnej.
Reasumując, niekompletna globalizacja doprowadziła do dotychczasowego ładu w gospodarce światowej, a nie zdołano do
tej pory stworzyć nowego zburzenia ładu, nowej spójnej formy jej
funkcjonowania. Fakt ten zauważył już ponad 10 lat temu Georg
Soros, który pisał o fatalnym zachwianiu równowagi między indywidualnym procesem podejmowania decyzji na rynku a ich kształtowaniem kolektywnym mającym wyraz w sferze polityki. Istnieje
więc globalna gospodarka bez globalnego społeczeństwa, co na
dłuższą metę – jego zdaniem – jest nie do utrzymania 5.
STRUKTURALNE ASPEKTY
OBECNEGO KRYZYSU
Do aspektów strukturalnych obecnie trwającego kryzysu gospodarczego zaliczana jest niestabilność i oderwanie sfery finansowej od sfery realnej. Swobodny przepływ kapitału uważany jest
bez żadnych wątpliwości za główny czynnik przyczyniający się
do zmian tak pozytywnych, jak i negatywnych zachodzących we
współczesnej gospodarce. Podkreślić należy, że taki właśnie przepływ kapitału niczym nie ograniczony ma wpływ na spotęgowanie
niestabilności, co może wywoływać następujące skutki:
4
5
A. Anioł, Paradoksy globalizacji, Warszawa 2002, s. 133.
G. Soros, Kryzys światowego kapitalizmu, Warszawa 1999, s. 27.
2012-02-09 13:18:36
110
• gwałtowne zwiększenie zmienności i niepewności powstających w wyniku przemieszczania kapitału na rynku dokonywanego w rezultacie przekształceń ekonomicznych, społecznych i politycznych,
• ograniczenie władzy gospodarczej państw i możliwości koordynacyjnych na szczeblu państwowym i globalnym,
• osłabienie demokracji i kontroli społecznej nad procesami
gospodarczymi,
• zdominowanie gospodarki przez interesy partykularne,
• oderwanie procesów inwestowania od tworzenia kapitału
(gromadzenia oszczędności),
• łatwość oderwania kursu walut, stóp procentowych i cen papierów wartościowych od podstawy ich utworzenia,
• większa tolerancja w stosunku do zadłużenia państw, firm,
indywidualnych osób ze względu na czasowe odraczanie
konsekwencji ekonomicznych tego postępowania,
• wymuszanie działań stabilizacyjnych na państwach, które
pozwolą podmiotom sektora finansowego stworzyć sytuację
sprzyjającą prywatyzowaniu zysków i uspołecznianiu strat,
• coraz większe oderwanie sfery finansowej gospodarki od
sfery realnej 6.
Proces globalizacji, a szczególnie uwolnienie rynków kapitałowych należy oceniać z dwu punktów widzenia – z jednej bowiem
strony następuje ogromne rozszerzenie aktywów finansowych dostępnych dla inwestorów, a z drugiej nie spotykane wcześniej powiększenie możliwości lokowania. Jednocześnie zwiększyły się
też motywy do korzystania na wielką skalę ze zróżnicowanych
źródeł finansowania znajdujących się w różnych częściach świata.
Zwiększyły się zatem nie tylko rozmiary przepływów, ale także ich
wrażliwość na bodźce pozytywne i negatywne. Duża dynamika
i nieprzewidywalność ruchów kapitału stały się przyczyną poszukiwania dróg do ograniczenia ryzyka, jego rozproszenia i poszukiwania możliwości przerzucania go na innych uczestników tego rynku.
Szybkość i nagłość przepływów wiąże się z wymuszaniem dużej
6
W. Szymański,..., s. 42.
2012-02-09 13:18:36
111
płynności na rynku finansowym, która jest konieczna dla ograniczenia ryzyka, bowiem brak płynności zwiększa ryzyko strat.
Istotne znaczenie dla interesującego nas problemu ma rodzaj
realizowanych inwestycji. Podkreślić należy, że w ostatnim dziesięcioleciu bardzo dynamicznie wzrasta poziom inwestycji bezpośrednich i portfelowych oraz następuje zmiana struktury przepływów. Miejsce kapitału publicznego, który wcześniej miał duży
udział w przepływach międzynarodowych, zajął obecnie kapitał
prywatny gwałtownie wykazujący tendencję wzrostową. A jest to
kapitał o wiele bardziej wrażliwy na zmiany i ryzyko w porównaniu do kapitału sektora publicznego. Zatem wytwarza się potrzeba
zwiększania przepływów kapitału celem ograniczania ryzyka.
W przepływach kapitału portfelowego daje się zauważyć pewna tendencja wyrażająca się w spełnianiu dominującej roli w nim
przez fundusze inwestycyjne i emerytalne. A są to inwestycje nastawione na krótkookresowy zysk, w poważnym stopniu wpływające na częste i gwałtowne oraz niespodziewane zmiany lokat
mające ograniczyć ryzyko inwestycyjne.
Istnieją jeszcze inne, liczne czynniki sprzyjające swobodnemu
przepływowi kapitałów, prowadzące do spekulacji i niestabilności
rynku finansowego. Wśród nich można wymienić następujące:
• osłabienie zależności między tworzeniem a wykorzystaniem kapitału, z uwagi na możliwość wspomagania kapitałem zewnętrznym; fakt ten ma wpływ na ograniczenie
ekonomicznych rygorów bieżących związanych z deficytem wewnętrznym i zewnętrznym poszczególnych krajów
i przedsiębiorstw, co oznacza brak dyscypliny finansowej
i nie liczenie się z jej długookresowymi skutkami;
• globalizacja przyczyniła się do przedwczesnej liberalizacji
dewizowej w krajach o niskiej konkurencyjności; zgodnie
z teorią ekonomii prawidłowość jest taka – postęp rzeczywistej konkurencyjności powinien prowadzić do wymienialności pieniądza, a nie na odwrót;
• swoboda przepływów kapitałowych wpłynęła na zmianę
struktury rezerw walutowych; skutkiem tego rezerwy przestają mieć charakter majątkowy (nadwyżka w obrotach han-
2012-02-09 13:18:36
112
•
•
•
•
•
•
7
dlowych), a stają się efektem napływu kapitału spekulacyjnego;
utrzymywanie trwałych deficytów sektora publicznego,
co uzależnia budżety krajów od kapitału zewnętrznego,
a przez to ogranicza ich suwerenność i zakłóca stabilność gospodarki;
oderwanie kursu waluty od podstaw konkurencyjności
i bilansu płatniczego; na kurs waluty coraz większy wpływ
mają przepływy kapitałowe, a coraz mniejszy – bilans płatniczy; oderwanie kursu waluty od zmian w bilansie płatniczym blokuje działanie rynkowego mechanizmu równoważenia bilansu handlowego;
zwiększenie niebezpieczeństwa występowania ataków spekulacyjnych i zagrożenie możliwością wystąpienia kryzysu
walutowego;
nierównowaga zewnętrzna i wewnętrzna powoduje presję na zwiększenie stóp procentowych powyżej poziomu kształtującego się na rynku globalnym; taka sytuacja
sprzyja zwiększaniu zaciąganych kredytów w walutach
obcych przez przedsiębiorstwa i indywidualnych konsumentów; duży zakres kredytów w walutach obcych jest
równoznaczny ze wzrostem zadłużenia kraju, wzrostem
uzależnienia od kapitału zewnętrznego; ewentualność niewypłacalnych przedsiębiorców i klientów zwiększa prawdopodobieństwo przekształcenia kryzysu walutowego
w kryzys gospodarczy;
swobodny przepływ kapitałów pozbawia państwo dopływu środków do budżetu z podatków; przemieszczanie kapitałów sprzyja przenoszeniu opłat podatkowych do krajów
gdzie są najniższe stawki, a nawet może prowadzić wręcz do
unikania ich płacenia;
łatwość przenikania zjawisk kryzysowych w skali międzynarodowej 7.
Tamże, s. 48.
2012-02-09 13:18:36
113
Wiele przyczyn o zróżnicowanym charakterze wymieniają autorzy opracowań odnoszących się do tej tak przyciągającej uwagę
problematyki. Wskazuje się między innymi na zmiany zachodzące
w strukturze własności i jak to się określa, emancypację zarządzających. Współczesny rynek globalny z rozwiniętym rynkiem kapitałowym i rozwojem funduszy inwestycyjnych oraz transnarodowych korporacji, oznacza coraz większy zakres anonimowości we
własności. Im luźniejszy jest związek właścicieli z zarządzającymi,
im własność jest bardziej rozproszona, tym w większym stopniu
zanika przedsiębiorca-właściciel, typowy dla gospodarki rynkowej
wierzyciel nadwyżki. A przecież wierzyciel nadwyżki był zawsze
podmiotem dyscyplinującym uczestników procesu gospodarczego, działającym nie tylko we własnym interesie, ale także w interesie wszystkich pozostałych jego uczestników. Współcześnie
szybko spada liczba, a przede wszystkim udział w potencjale gospodarczym, tradycyjnych przedsiębiorstw. Rozwija się natomiast
przedsiębiorczość sieciowa, w której firma koordynująca produkcję i sprzedaż, przerzuca na poddostawców i podwykonawców
nie tylko zadania produkcyjne, ale również obciążenia własnością
środków produkcji. Słabnie w ten sposób dyscyplinowanie właścicielskie całego procesu produkcji.
Przekształcenia własnościowe, które od trzydziestu lat szybko postępują na rynku kapitałowym i realnym rynku przedsiębiorstw, stwarzają silną presję rozproszonych udziałowców na
wysoką, szybko uzyskiwaną stopę zwrotu, mającą swój wyraz
w osiąganych zyskach lub cenach ich aktywów. Nasilająca się konkurencja na tym rynku, powoduje powstawanie presji na podejmowanie ryzykownych przedsięwzięć oraz wprowadzanie innowacji
finansowych przynoszących nadzwyczajną rentowność. A właśnie
J.M. Keynes ostrzegał przed niebezpieczeństwem, jakie może zaistnieć w Ameryce, jeżeli spekulacja weźmie górę nad przedsiębiorczością8.
Delegacja części praw właścicielskich na rzecz menedżerów
prowadzi nie tylko do zmniejszenia kontroli właścicielskiej, ale jest
8
T. Kowalik, Kapitalizm kasyna, Warszawa 2009 s. 70.
2012-02-09 13:18:36
114
równoznaczna z akceptowaniem swobody ich działania. W rezultacie tego wytworzył się sztuczny rynek ze sztuczną konkurencją
czołowych menedżerów, na którym wynagrodzenia kształtowały
się całkowicie w oderwaniu od przyjętej w ekonomii równowagi
między płacą a krańcową produktywnością pracy, czy też płacą
a krańcową wydajnością pracy. Tak więc, współczesny kryzys
odsłania daleko idące wypaczenia mechanizmów, jakie zaistniały
w tym zakresie w ostatnich dwudziestu latach.
POCHODNE PRZYCZYNY KRYZYSU
Do pochodnych przyczyn wystąpienia współczesnego kryzysu zalicza się zależności jakie zaistniały między wzrostem podaży pieniądza na rynku globalnym a wzrostem cen aktywów
i nieruchomości. Następnie, zwielokrotnioną niepewność działania wynikającą z ciągłych i często następujących zmian w otoczeniu, co również wywiera wpływ na badany problem. Ponadto,
nieodpowiedzialne innowacje finansowe, słabość systemu nadzoru i kontroli, które też mają swoje niewątpliwe znaczenie w tym
zakresie.
Wzrost podaży pieniądza na rynku globalnym w ostatnich kilkunastu latach miał powiązania ze wzrostem cen aktywów i nieruchomości szczególnie na amerykańskim rynku giełdowym. Na
proces ten miały wpływ konsekwencje nierównowagi płatniczej
i przepływ oszczędności do krajów wysoko rozwiniętych, głównie do USA, przy jednoczesnej spadkowej tendencji inflacji i długookresowej polityce niskich stóp procentowych. Łączne zaistnienie tych zjawisk przyczyniało się do nadpłynności, co stworzyło
korzystne warunki dla ekspansji kredytowej i rozwoju rynku papierów wartościowych. Taka sytuacja bardzo sprzyjała rozwojowi
spekulacji.
W wyniku globalizacji zniknęły przeszkody utrudniające przepływ pieniądza i kapitału, co ułatwiało swobodne przechwytywanie oszczędności z rynków wschodzących, przez centrum rynku
globalnego jakim są USA i dokonywanie ich redystrybucji. Właśnie
2012-02-09 13:18:36
115
ta redystrybucja wytwarzała klimat sprzyjający dla ekspansji kredytowej i ekspansji rynku giełdowego 9.
Bardzo ważnym czynnikiem mającym wpływ na wzrost podaży realnego pieniądza oraz zwiększenie płynności na rynku globalnym, był spadkowy trend inflacji. Niska inflacja sprzyja bowiem
podtrzymywaniu dynamiki w realnej podaży pieniądza i wzrostu
jego płynności. Ostatnie kilkanaście lat charakteryzowało pojawienie się czynników wywierających wpływ na obniżenie inflacji, co
było ważnym powodem zakłócającym informację o funkcjonowaniu rynku. Do wspomnianych czynników hamujących inflację należy zaliczyć:
• wejście na globalny rynek pracy ponad 1 mld osób w wieku produkcyjnym z nowych rynków wschodzących (Chiny,
Indie, kraje Azji Płd-Wsch.) w istotny sposób ograniczyło inflację kosztową, gdyż płace ich kształtowały się na niskim
poziomie;
• przesunięcie produkcji do tańszych miejsc rynku globalnego
osłabiło presję roszczeniową i rolę związków zawodowych
w krajach rozwiniętych, w rezultacie czego płace rosły wolniej niż wydajność pracy, aby nie pogorszyć i tak już słabej
konkurencyjności produkcji standardowej;
• polaryzacja dochodów polegająca na wzroście dochodów
tylko w pewnych grupach, w których dochodowa elastyczność popytu jest niska, ograniczała inflację ciągnioną przez
popyt;
• zwiększenie podaży tanich produktów na rynku globalnym
pochodzących z Chin, Indii, Azji Płd.-Wsch., Brazylii, Meksyku10.
W rezultacie działania wymienionych czynników ostatnie dziesięciolecie charakteryzowało się niskim poziomem inflacji, mimo
wzrostu cen niektórych surowców, a głównie ropy naftowej.
Niska inflacja, jak już wcześniej wspomniano, zakłóca informację o funkcjonowaniu rynku, gdyż sugeruje istnienie prawidło9
10
G. Soros, Nowy paradygmat rynków finansowych, Warszawa 2009, s. 86.
U. Płowiec, Rozwój Chin a gospodarka światowa, „Ekonomista” 2006, nr 5.
2012-02-09 13:18:36
116
wych podstaw rozwoju i przyczynia się do nadmiernego optymizmu inwestorów, którzy mogą uznać, że wydajność rośnie szybciej
skoro nie ma oznak wzrostu kosztów produkcji. Utrzymujący się
niski poziom inflacji wpływał na obniżenie stóp procentowych,
co sprzyjało obniżaniu stóp zwrotu dla lokat wolnych od ryzyka.
Z kolei niska stopa zwrotu, reprezentowana przez stopę procentową, skłaniała do poszukiwania innych, bardziej ryzykownych
lokat na rynku kapitałowym, które zaspokoiłyby oczekiwania akcjonariuszy.
Wzrost podaży pieniądza w warunkach niskiej inflacji i niskich
długoterminowych stóp procentowych silnie uaktywnił ekspansję
akcji kredytowej. W obecnej rzeczywistości działa wiele nowych
o zróżnicowanych charakterze zjawisk oddziałujących na przepływy kapitałowe i inwestycyjne. Zwiększa się zakres przepływów
portfelowych i spekulacyjnych. Nowe uwarunkowania zewnętrzne kształtują poziom inflacji. Łącznie, wszystkie te czynniki powodują, że zmiany zachodzące w gospodarce w istotny sposób różnią
się od klasycznych zmian koniunkturalnych. Należy zauważyć,
że w nowej sytuacji gospodarczej inflacja nie spełnia takiej roli
jak uprzednio, bowiem przejęła ją obecnie koniunktura giełdowa.
Zmiany dokonują się nie w relacji do stopy inflacji, ale w stosunku
do stanu cen aktywów i stabilności ekonomicznej oraz politycznej
państwa 11.
Obecny kryzys gospodarczy jest specyficzny i po raz pierwszy
w tej postaci występujący, gdyż zaznacza się na drodze przechodzenia od świata procesów ciągłych, stopniowo następujących
i ewolucyjnych, do procesów nieciągłych i nieprzewidywalnych.
Świat jest na etapie, w którym dominuje niepewność, zmuszająca
do brania pod uwagę różnych scenariuszy, ponieważ brak jest uzasadnionych podstaw do opowiedzenia się za konkretnym wariantem. W tych warunkach jakie zaistniały, nie można jednoznacznie
stwierdzić jaki będzie przyszły rozwój świata.
Zwraca się uwagę na fakt, że jedną z zasadniczych cech współczesności jest narastanie asymetrii między szybko postępującymi
11
P. Artus, M.P. Virard, Wielki kryzys globalizacji, Warszawa 2008, s. 89–94.
2012-02-09 13:18:36
117
zmianami a zdolnością do uświadomienia sobie tych zmian i zdolnością do odpowiedniego dostosowania się do nich. Zwiększa to
wyzwania pojawiające się przed ludzką inteligencją, przychodzi
nam bowiem żyć w otoczeniu procesów nieciągłych. Coraz częstsze są zmiany jakościowe, które wymagają nowego sposobu myślenia i działania.
Do tej złożonej rzeczywistości należy jeszcze dołączyć olbrzymie bariery informacyjne, jedną z przyczyn obecnego kryzysu jest
opieranie się na zafałszowanych informacjach. Pośrednicy finansowi – banki, fundusze inwestycyjne, a także media, w większości
są podporządkowani realizacji interesu kapitału. Nośnikami informacji są agencje ratingowe, które w różny sposób są powiązane finansowo ze spółkami i nie zupełnie są niezależne. Formalnie
niezależne jest państwo, jako źródło informacji, ale faktycznie traci
ono władzę na rzecz kapitału i tym samym zmuszone jest do obrony jego interesu.
Problem jest jeszcze bardziej skomplikowany, ponieważ przed
barierą informacji postawieni są nie tylko zwykli nabywcy akcji czy
nieruchomości, ale również menedżerowie i eksperci. Współczesne przekształcenia w sferze gospodarczej doprowadziły do przyspieszonej dezaktualizacji wielu koncepcji i doświadczeń z przeszłości. Znaczna część doświadczeń i wiedzy wcześniej zdobytej
dotyczącej gospodarki traci swoje znaczenie i nie ma zastosowania do obecnych warunków. Trudno jest też przewidywać szybko
zmieniającą się przyszłość, gdyż jest ona obciążona wysokim stopniem niepewności i może zaskakiwać niespodziewanymi zmianami. Zwiększa się więc asymetria między zmianami a ich uświadomieniem i wykorzystaniem w praktyce.
Lawinowo narastające zmiany powodują, że produkt, informacja, wykształcenie, wiedza, innowacja i strategia firm szybko się
starzeją. Potęgująca się w ostatnich latach niepewność, jako cecha współczesnego otoczenia przedsiębiorstw, w istotny sposób
wpłynęła na działanie czynników kryzysogennych. Jednocześnie
postępuje proces wprowadzania skomplikowanego mechanizmu
innowacji finansowych, polegającego na stopniowym oderwaniu
ryzyka od korzyści. Banki są zainteresowane przeniesieniem czę-
2012-02-09 13:18:36
118
ści ryzyka na osoby trzecie niebankowe, bowiem wówczas można
pewne operacje wyłączyć z konieczności wykazywania we własnym bilansie. Z tą potrzebą bardzo współgra rozwój sekurytyzacji, czyli zamiany pożyczek bankowych na papiery wartościowe,
którymi można handlować. Banki zaczęły rozwijać sekurytyzację
kredytów, która pozwalała przenosić wątpliwe wierzytelności na
„fundusze” finansowane przez kredyty. W konsekwencji uzyskano sposób na udzielanie pożyczek ludziom o niskich dochodach
i niskiej wiarygodności kredytowej. Sekurytyzacja stała się sposobem na przeniesienie ryzyka na podmioty wymykające się wszelkim regulacjom. Należy jednak mieć na uwadze fakt, iż ryzykownych decyzji nie da się uwolnić od konsekwencji ryzyka, zatem
ryzyka nie da się zlikwidować, ani też zmniejszyć, można jedynie
nieprzyjemne jego konsekwencje przesunąć na innych. I właśnie
sekurytyzacja, uwalniając wielu decydentów rynku finansowego
od konsekwencji ryzyka, prowadziła do utraty kontroli nad systemem finansowym 12.
Ten skomplikowany system finansowy, jego funkcjonowanie
oraz jego system nadzoru i kontroli jest w ścisłej zależności z działaniem wcześniej omówionych strukturalnych przyczyn kryzysu.
Podstawowa cecha jaką jest niekompletna globalizacja wyrażająca się w przechodzeniu władzy od państwa do kapitału, odgrywa
w tych uwarunkowaniach bardzo ważną rolę. Wszędzie tam gdzie
władza państwowa mogłaby naruszyć interes kapitału, kapitał
wywiera presję na przejęcie władzy. Kapitał mając olbrzymie pole
wyboru, jakie oferuje mu globalny rynek, ma możliwości, jakich
w historii nigdy nie posiadał, może bowiem ominąć dane państwo
i być ulokowany w innym miejscu. Jest to znacząca władza, której
państwo nie chce ignorować. W różnych okresach historii ostrzegano przed niebezpieczeństwem łączenia się władzy politycznej
z biznesem, znana była groźba powstawania grup interesów łączących władzę z kapitałem. Nigdy jednak nie było tak sprzyjających
warunków dla urzeczywistnienia tych ostrzeżeń, jak to ma miejsce
obecnie.
12
Tamże, s. 85.
2012-02-09 13:18:36
119
Reasumując należy stwierdzić, że na zaistnienie współczesnego
kryzysu złożyło się wiele istotnych zmian, jakie zaistniały w ostatnich latach. Wśród nich wystąpiły przyczyny systemowe mające
wyraz w niespójnej i niekompletnej globalizacji, osłabieniu koordynacyjnej funkcji państwa i rynku, swobodnym realizowaniu partykularnych interesów. Do przyczyn strukturalnych zalicza się nierównowagę handlową i płatniczą, przemieszczenia głównych światowych ośrodków produkcji, eksportu i podaży kapitału. Wreszcie
wśród przyczyn pochodnych wymienia się polaryzację dochodów
w poszczególnych krajach, wzrost popytu na kredyt i na papiery
wartościowe, giełdyzację i dyktaturę krótkowzroczności polegającej na dążeniu wszelkimi sposobami do osiągania krótkookresowego zysku, a omijanie tradycyjnych reguł rządzących gospodarką w długich okresach. Ponadto rozwój finansów dla finansów,
a nie dla sfery realnej. Przyczyn jest wiele, jak łatwo zauważyć i nie
w tym rzecz, aby je wszystkie wymienić i usystematyzować, chodzi o to, aby zrozumieć istotę uruchomionego, niebezpiecznego dla
świata mechanizmu i chcieć wyeliminować jego dalszy rozwój i już
zaistniałe negatywne skutki.
ROZWÓJ ZRÓWNOWAŻONY DROGĄ WYJŚCIA
Z KRYZYSU EKONOMICZNEGO
I EKOLOGICZNEGO
Obserwuje się współistnienie kryzysu ekonomicznego i ekologicznego w ostatnich dziesięcioleciach, chociaż przyczyny jednego i drugiego są diametralnie przeciwstawne. O ile wychodzenie
z kryzysu ekonomicznego wiąże się z pobudzaniem popytu celem
ożywienia koniunktury, to przeciwdziałanie kryzysowi ekologicznemu oznacza zapanowanie nad popytem i jego ograniczanie.
Ważne znaczenie ma również fakt, że różna jest perspektywa czasowa jednego i drugiego kryzysu. W odniesieniu do gospodarki
podejmowane są działania przynoszące efekt w krótkim okresie
i dające skutki dla społeczeństwa współcześnie żyjącego. Natomiast
z punktu widzenia ekologicznego, zasoby przyrody mają wartość
2012-02-09 13:18:36
120
najwyższą, są bowiem wśród nich takie, które są nieodtwarzalne
i jeżeli się wyczerpią ich zasoby, to trudno jest zastąpić je innymi.
Tak więc, zapobieganie kryzysowi w tym układzie musi być długofalowe i uprzedzające. W tak ukształtowanej rzeczywistości jak
to ma miejsce obecnie, należy znaleźć rozwiązanie obu wspomnianych problemów w skali globalnej.
Odpowiedzią nauki, a przede wszystkim ekonomii, na powstawanie problemów globalnych jest koncepcja rozwoju zrównoważonego. Koncepcja ta jest znana od Międzynarodowej
Konferencji ONZ w Rio de Janeiro w 1992 roku, kiedy to podpisane zostały deklaracje przez przedstawicieli rządów państw
uczestniczących w tym Szczycie Ziemi. Opracowane zostały
liczne strategie wdrażania rozwoju zrównoważonego w skali
globalnej, regionalnej, krajowej i lokalnej, niemniej jednak świat
wciąż jest daleki od faktycznej realizacji tych postanowień. Dlaczego tak się dzieje? Odpowiedź jest jedna, a mianowicie – silniejsza jest chęć bogacenia się i dążenia do niepohamowanego
rozwijania konsumpcji, natomiast nie ma woli przemiany stylu
życia i potrzeb odpowiadających zrównoważonemu rozwojowi.
Obecnie jesteśmy ciągle jeszcze na etapie pogłębiania rozwoju
niezrównoważonego, który podważa możliwości rozwoju przyszłych pokoleń. Zdaniem niektórych autorów przychodzi nam
żyć w takich warunkach, że konieczna jest mobilizacja na rzecz
ratowania cywilizacji, co wymaga „permanentnej rekonstrukcji
gospodarczej”13.
Rozwój zrównoważony (sustainable development) stanowiący
drogę wyjścia z tej niezmiernie trudnej sytuacji aktualnie istniejącej, nie został wymyślony dopiero na Szczycie Ziemi w 1992 roku,
jest to bowiem pradawna zasada kultur ludzkich, jak zauważa
w znanej na całym świecie pracy E.U.von Weizsacker14. Nawet
zwierzęta musiały jej przestrzegać jeszcze przed pojawieniem się
człowieka. Pasożyty i drapieżniki musiały uważać, by nie wynisz13
W. Szymański,..., s. 175.
E. U. von Weizsacker i in., Mnożnik Cztery. Podwojony dobrobyt – dwukrotnie
mniejsze zużycie zasobów naturalnych. Raport dla Klubu Rzymskiego, Toruń 1999, s. 199.
14
2012-02-09 13:18:36
121
czyć populacji, z której żyły. Także roślinożerne nie mogły nadmiernie wypasać swoich terenów. Oznacza to, że w rozwoju zrównoważonym chodziło o zachowanie pewnych proporcji.
Ludzkość również nie miała początkowo innego wyboru jak
podporządkować się zasadom rozwoju zrównoważonego, co było
czymś naturalnym i miało wymiar cywilizacyjny15. Tak było dopóki wzrost ludności i możliwości techniczne zużywania zasobów
były ograniczone.
Nowa dyskusja o zrównoważeniu, w warunkach krańcowo
zmienionych, wzięła swój początek z konieczności ochrony przyrody. Na początku lat osiemdziesiątych XX wieku w ramach International Union for the Conservation of Nature opracowane zostało studium na temat zrównoważonego wykorzystania zasobów.
W centrum uwagi tego studium był problem zrównoważenia
(sustainability). Koncepcją tą zajęła się następnie Światowa Komisja ds. Środowiska i Rozwoju (tak zwana Komisja Brundtland
od nazwiska jej przewodniczącej, norweskiej premier Gro Harlem
Brundtland). Raport tej Komisji i deklaracja z Rio de Janeiro stały
się podstawą dla pogodzenia celów ekologii i rozwoju.
Chcąc analizować problematykę rozwoju zrównoważonego
należy sprecyzować jego definicję. W literaturze pojęcie rozwoju
zrównoważonego ujmowane jest w sposób bardzo różny, akcentowane są różne aspekty tego zagadnienia. Warunkiem przyjęcia wybranej koncepcji jest jej logiczna i merytoryczna integralność. Na te
istotne kwestie zwrócono uwagę na Międzynarodowej Konferencji
w Saratowie w 1999 roku poświęconej następującej problematyce:
Przyroda i społeczeństwo u progu następnego tysiąclecia. Globalizacja
i ekologiczno-ekonomiczne problemy regionalne. Na tejże Konferencji
wskazano bardzo trafnie na:
• wielowymiarowość rozwoju zrównoważonego,
• jego odrębność od polityki ekologicznej,
• potrzebę zintegrowanych ujęć tej problematyki.
Skuteczne wdrażanie rozwoju zrównoważonego zależy bowiem, od sposobu rozumienia tego pojęcia oraz zastosowania na15
Tamże, s. 199.
2012-02-09 13:18:36
122
rzędzi ekonomicznych, prawnych i organizacyjnych, z których korzysta każda polityka 16.
Za zintegrowanym definiowaniem rozwoju zrównoważonego
przemawia otaczająca nas rzeczywistość i procesy gospodarcze.
Procesy te oparte są na wykorzystaniu trzech rodzajów kapitału
i zarazem poprzez te procesy kształtowane są wzajemne proporcje
między poszczególnymi rodzajami kapitałów: E : L : P
• ekonomicznym (E),
• ludzkim (L),
• przyrodniczym (P) 17.
Takie ujęcie istoty rozwoju zrównoważonego wydaje się zbieżne
z tym jakie przyjęli, już wcześniej wspomniani autorzy 18, stwierdzając: pilnie potrzebujemy ekonomicznych bodźców, by dać pracę większej liczbie ludzi i zużywać mniej kilowatogodzin, ton i baryłek ropy.
Przyjęcie powyższej definicji rozwoju zrównoważonego obliguje do zajęcia określonego stanowiska w kwestii relacji między
ekonomią a tymże rozwojem, istnieją bowiem pewne kontrowersje
w tej kwestii. Oczywiste jest, że ekonomia ekologiczna jest wyraźnie ukierunkowana na rozwój zrównoważony, stosuje się analizę
długookresową, kładzie się nacisk na stosowanie czystych technologii, racjonalne korzystanie z kapitału przyrodniczego. Istnieje
jednak pytanie czy ekonomia ekologiczna wyczerpuje treść koncepcji rozwoju zrównoważonego, czy może doprowadzić do jednoznacznego upowszechnienia i urzeczywistnienia tej koncepcji.
Wydaje się, że ekonomia, nawet ekonomia ekologiczna, ukierunkowana jest przede wszystkim na powiększanie kapitału ekonomicznego (E), czyli zapewnianiu wzrostu gospodarczego. Pozostałe
rodzaje kapitałów tzn. kapitał ludzki (L) i kapitał przyrodniczy (P),
jak się podkreśla, tylko warunkują procesy wzrostu. Z reguły wzrost
kapitału ekonomicznego (E) dokonuje się kosztem kapitału ludzkiego (L) i przyrodniczego (P). Ilustruje to rozumowanie rys.1.
16 T. Borys, Jakość życia a zrównoważony rozwój. Relacje i pomiar, w: Ekonomia a rozwój zrównoważony, Białystok 2001, s. 85 -86.
17 F. Piontek, Kontrowersje i dylematy wokół rozwoju zrównoważonego i trwałego.
w: Ekonomia a rozwój zrównoważony, ..., s. 19.
18 E. U. von Weizacker i in., Mnożnik …, op. cit., s. 14.
2012-02-09 13:18:36
123
Rys. 1. Współzależność między szybkością działania gospodarczego X a szeroko rozumianym ładem Y.
Źródło: F. Piontek, Mnożnik cztery a wdrażanie rozwoju zrównoważonego i
trwałego, w: Wokół mnożnika cztery, red. S. Kozłowski, Z. Wróblewski, KUL,
Lublin 2000, s. 63.
Nie ma wątpliwości, że różne dziedziny nauki i różne instytucje,
a także przedstawiciele kapitału ekonomicznego podejmują rozważania i praktyczne przedsięwzięcia zmierzające do korygowania dysproporcji między zastosowaniem poszczególnych rodzajów
kapitałów (E, L, P). Podejmowane są akcje charytatywne, polityka
społeczna i demograficzna, przedsięwzięcia proekologiczne. Powstaje jednak pytanie, czy te działania są w stanie wygenerować
trwałe tendencje do kształtowania właściwych proporcji między
poszczególnymi rodzajami kapitału z punktu widzenia zapewnienia trwałego rozwoju i dobrze zdefiniowanej jakości życia?
2012-02-09 13:18:36
124
Jeżeli przyjmie się, że ekonomia jest nauką o instrumentach i rozwiązaniach organizacyjnych, których sposób wykorzystania i zastosowania bezpośrednio i pośrednio wpływa na przebieg procesów gospodarczych, społecznych i przyrodniczych, to okazuje się,
że zmienia to diametralnie pogląd na relacje ekonomii do rozwoju
zrównoważonego. Ekonomia dysponująca określonymi narzędziami może decydować o przekształceniu jakości życia mającej kluczowe znaczenie dla rozwoju zrównoważonego.
Pogląd ten ma uzasadnienie w literaturze ekonomicznej, mianowicie G. Soros stwierdza jednoznacznie, że teoria ekonomiczna jest
najdalej posuniętą próbą naśladowania nauk przyrodniczych i jak dotychczas – najbardziej udaną. Ekonomiści klasyczni czerpali inspirację z fizyki
Newtonowskiej. Zamierzali oni ustalić uniwersalnie ważne prawa, które
miałyby zastosowanie zarówno do wyjaśniania, jak i przewidywania ekonomicznych zachowań; cel ten mieli nadzieję osiągnąć poprzez oparcie się
na pojęciu równowagi 19. G.H. von Wright wypowiadając się na temat globalizacji i działaniach sił ponadnarodowych prowadzących
do sytuacji, w której państwo narodowe ulega erozji stwierdza: Rynek jest nie tyle opartą na konkurencji interakcją rywalizujących ze sobą
sił, ile działaniem przeciwstawnie ukierunkowanych bodźców, płynących
z manipulowania popytem sztucznie tworzonych potrzeb i pragnienia
szybkiego zysku 20. Podobne stanowisko zajmują autorzy znanego
dzieła „Mnożnik cztery”, E.U. von Weizsaker i inni stwierdzają, że
Ekonomia nie mówi nic na temat ludzkiego bytu poza zaspokajaniem potrzeb, pożądaniem i zazdrością. Gdyby ekonomia ograniczyła się do roli
raczej instrumentalnej w cywilizacji, która jest świadoma samej siebie
oraz zewnętrznych ograniczeń, zamiast kierować ludźmi i wychowywać
ich w chciwości i nienasyceniu, wtedy bez problemu wróciłaby znów do
harmonii z przyrodą 21.
W oparciu o przytoczone poglądy można zauważyć, że nauki
ekonomiczne dysponujące pewnym zasobem instrumentów za
19
G. Soros, Kryzys …, ..., s. 68.
G. H. von Wright, The crisis of social science and the withering away of the nation
state, “Associations”1997, nr 1.
21 E.U. von Weizsacker i in., Mnożnik , op.cit.
20
2012-02-09 13:18:36
125
pośrednictwem których można kształtować procesy gospodarcze,
zmienia radykalnie pogląd na relacje ekonomii do procesu rozwoju zrównoważonego. Ekonomia wyposażona w określone instrumenty może decydować o wyłączeniu ze zbioru określonej wartości, ewentualnie o wprowadzeniu do zbioru wartości, która do
niego nie należała. Może również absolutyzować pewne wartości
i dyskredytować inne oraz mieć wpływ na zmianę struktury hierarchicznej na skali wartości. Wynika z tego jednoznacznie, że ekonomia tak ujmowana może decydująco wpływać na przekształcenia jakości życia mające zasadnicze znaczenie dla procesu rozwoju
zrównoważonego.
Efekty oddziaływania instrumentów ekonomicznych na wartości istotne dla egzystencji człowieka i społeczeństwa, w tym także
dla jakości życia, dają się zauważyć nie tylko z punktu widzenia
teorii, ale również w bezpośredniej praktyce. Właśnie w tym zakresie stosowane przez ekonomię instrumenty mogą wskazywać
człowiekowi i społeczeństwu istotne wartości mające znaczenie dla
egzystencji i jakości życia. Należy mieć na uwadze, że mogą to być
także negatywne wybory odnoszące się do antywartości. Dlatego
też przekroczenie pewnych progów i przedziałów w przekształcaniu wartości dla egzystencji, czy dla jakości życia, należy ocenić
jako zagrożenie wysoce niebezpieczne.
Cele działalności gospodarczej ludzie muszą określać sami, formułowanie celów nie powinno pozostawać w gestii ekonomii i być
jej domeną. Zatem nie powinno być przedmiotem ekonomii ani
kształtowanie, ani też przekształcanie wartości, które wobec celów
i dla kształtowania poszczególnych kapitałów (E : L : P) spełniałyby funkcje kryterialne 22. Wynika z tego jasno, że poprawnie zdefiniowany rozwój zrównoważony nie stanowi składowej ekonomii,
a tym bardziej nie jest wyższą fazą wzrostu gospodarczego.
Reasumując, poprawnie rozumiana istota rozwoju zrównoważonego i przestrzeganie jego zasad oraz dostosowanie się w realnej
działalności do zachowania właściwych proporcji między trzema
22
F. Piontek, Rozwój – godność człowieka – gospodarowanie – poszanowanie przyrody, Warszawa
2007, s. 62–63.
2012-02-09 13:18:36
126
wspomnianymi kapitałami stanowi drogę wyjścia z szeroko rozumianego kryzysu globalnego. Z procesem takiego rozwoju wiąże
się bowiem ukształtowanie ścisłego związku między funkcjonowaniem sfery realnej gospodarki ze sferą finansową, co wyklucza
działanie strukturalnych przyczyn kryzysu i pozytywnie wpłynąć
może na rozwiązywanie problemów systemowych polegających
na skoordynowaniu gospodarki narodowej i globalnej w stwarzaniu warunków dla zapewnienia lepszej jakości życia współczesnego społeczeństwa i przyszłych pokoleń.
ZAKOŃCZENIE
Koncepcja rozwoju zrównoważonego ma bardzo istotny wpływ
na kształtowanie sposobu myślenia na temat wzajemnych relacji
między społeczeństwem, gospodarką i środowiskiem przyrodniczym. Znacząco wpłynęła na określenie miejsca człowieka w otaczającej go rzeczywistości. Nowe spojrzenie na miejsce człowieka
w szeroko rozumianej otaczającej go rzeczywistości, pozwala zrozumieć społeczności globalnej, że istnieje konieczność dokonania
wielu przewartościowań i zmiany hierarchii wartości. Ogólnie
można stwierdzić, że nie tylko nastąpił, ale też ciągle trwa proces
zmian postępowania w odniesieniu do posiadanych zasobów kapitałów wcześniej wspomnianych. Nieustannie też podejmowane są
starania dotyczące bardziej precyzyjnego ujmowania istoty rozwoju zrównoważonego oraz uwarunkowań społecznych, gospodarczych i przyrodniczych, a także wyboru instrumentów, za pośrednictwem których ma być realizowany. Jest to proces o charakterze
interdyscyplinarnym, zawierającym w swej istocie różne wymiary
zachodzących współcześnie problemów globalnych. Poprzez kapitał ekonomiczny ma więc powiązania z aktualnie trwającym kryzysem globalnym na rynku finansowym.
Respektowanie zasad rozwoju zrównoważonego jednoznacznie
wskazuje na możliwość eliminowania podstawowych przyczyn
obecnego kryzysu. Wymaga to jednak podjęcia wysiłku w przewartościowaniu dążeń jednostek i całych społeczeństw w sferze
2012-02-09 13:18:36
127
potrzeb, inaczej ujmując zmiany paradygmatów i systemów wartości, a to jest niewątpliwie trudne do zrealizowania, chociaż nie
niemożliwe.
Z długookresowego punktu widzenia ważne znaczenie ma
obecnie kwestia, na ile kryzys ekonomiczny i ekologiczny spowoduje jakościowe zmiany w funkcjonowaniu gospodarki świata, to
znaczy w jakim stopniu uświadomi on współczesnemu społeczeństwu liczne niebezpieczeństwa, którym ludzkość musi przeciwstawić się wspólnie.
Wnioski płynące z kryzysu ekologicznego w żaden sposób nie
dają się pogodzić z rozwojem konsumpcjonizmu, który miałby być
siłą napędową kapitalizmu i byłby jednym z elementów poprawy
koniunktury. W tym miejscu warto przytoczyć myśl współczesnego filozofa, zdaniem którego skazani jesteśmy na przejście od pazerności i obawy utraty rzeczy materialnych do heroizmu. Wyraził
on opinię, że „bogate narody powinny bezwzględnie wyartykułować nową politykę, opartą na hojności wobec krajów biednych,
wobec ludzi wykluczonych. Jeżeli nie zmienimy radykalnie swojej
postawy ekonomicznej, nie przejdziemy od ekonomii chciwości ku
ekonomii dumy związanej z dawaniem, dzieleniem się, XXI wiek
będzie wiekiem permanentnej wojny”. Jest to wniosek filozofa, niemniej całkowicie zawierający się w interdyscyplinarnej koncepcji
rozwoju zrównoważonego.
2012-02-09 13:18:36
2012-02-09 13:18:36
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
ROLA
ELEKTRYCZNEJ MOTORYZACJI
W POPRAWIE BEZPIECZEŃSTWA
EKONOMICZNEGO POLSKI I UE
THE ROLE OF ELECTRIC VEHICLES IN THE
IMPROVEMENT OF ECONOMIC SECURITY
IN POLAND AND EU
STRESZCZENIE
W publikacji opisano funkcjonowanie, zalety oraz wady samochodów elektrycznych w kontekście bezpieczeństwa ekonomicznego
Unii Europejskiej w świetle wymagań pakietu energetyczno-klimatycznego. Przyszłość rynku motoryzacyjnego z pewnością związana
jest z wykorzystaniem techniki silników elektrycznych. Producenci
poprzez zwiększające się ograniczenia dotyczące emisji CO2 oraz
rosnącą niepewność na rynku ropy zmuszeni są szukać alternatywnych rozwiązań motoryzacyjnych. Silnik elektryczny wydaje się być
najlepszym rozwiązaniem. Zróżnicowane oczekiwania użytkowników, jak i trudność w ocenie sumarycznego wpływu na środowisko,
wygodę i otoczenie, powodują burzliwą dyskusję wśród zwolenników i przeciwników napędów elektrycznych. Dyskusja ta, gdy dotyczy samochodów, jest bardzo emocjonalna. Celem publikacji jest
powiązanie debaty publicznej dotyczącej motoryzacji elektrycznej
z dyskusją na temat gospodarki niskowęglowej – wskazanie możliwości połączenia walki z kryzysem i działań na rzecz ochrony klimatu, związku redukcji emisji z poprawą efektywności, innowacyjności
i konkurencyjności gospodarki.
2012-02-09 13:18:36
130
SUMMARY
Pure electric vehicles are being widely developed due to their better performance than the traditional fuel vehicles in terms of
environmental pollution and energy consumption. However, comparing with the petroleum vehicles, the relatively short driving
distance of the pure electric vehicle is the main hindrance to prevail. The paper compares the net present lifetime cost of electric
vehicles with that of conventional cars, both at today’s costs and
at projected future costs. The paper also runs comparison scenarios with different assumptions about gasoline and electricity costs, battery costs, consumer discount rates, and vehicle efficiency
levels.
Electric vehicles are a promising technology for reducing the
environmental impacts of transport. To acquire an overview of the
possible impacts of the introduction of electric vehicles in the EU,
Commission has commissioned a study on the status and prospects
of this technology, the potential market uptake of electric cars and
their likely impacts. This paper attempts to answer the followingg
questions: Is the cost of purchasing and operating an electric vehicle more or less expensive than the cost of a comparable conventional gasoline-powered vehicle? Are the comparative costs likely to
change over the next twenty years? Do electric vehicles provide the
same attributes as conventional cars, and if not, do the differences
matter? Will electric car owners be able to access the electricity needed to power their vehicles?
słowa kluczowe: samochód elektryczny, gospodarka zeroemisyjna, pakiet energetyczno-klimatyczny, bezpieczeństwo ekonomiczne, napęd hybrydowy.
Keywords: electric vehicle, Plug in hybrid electric vehicle
(PHEV), Energy management, optimization, battery state of charge
profile.
2012-02-09 13:18:36
Cezary Tomasz Szyjko – ROLA ELEKTRYCZNEJ MOTORYZACJI...
131
WPROWADZENIE
Samochód na prąd jest wyzwaniem cywilizacyjnym i już dziś
otwiera nowy rozdział w dziejach przemysłu samochodowego.
W wydanej pod koniec roku 2011 książce pt. „Trzecia Rewolucja
Przemysłowa” wybitny amerykański socjolog Jeremy Rifkin uważa, że ludzkość osiągnęła szczyt globalizacji: „Doszliśmy do granicy możliwości zwiększenia światowego wzrostu gospodarczego w
ramach systemu opartego na ropie i innych paliwach kopalnych”1.
Dziś jesteśmy świadkami schyłku drugiej rewolucji przemysłowej,
której główną ideą był napędzany ropą lub benzyną samochód.
Nowa epoka będzie wynikiem połączenia internetu z odnawialnymi źródłami energii. Symbolem „zielonego kapitalizmu” będzie
pojazd elektryczny, który nie tylko jest zasilany prądem elektrycznym, lecz stanowi także praktyczne akumulatorowe źródło zasilania będąc producentem energii2.
Pojazd nowej generacji może z powodzeniem być wykorzystywany jako mobilne źródło zasilania, może również stanowić awaryjne źródło energii elektrycznej. Zdaniem G. Onichimowskiego,
Prezesa Towarowej Giełdy Energii, być może już niedługo prosumentowi będzie się opłacało, aby jego samochód elektryczny w godzinach szczytu zasilał system, natomiast w godzinach doliny nocnej był ładowany.3 W przypadku Polski wiązałoby się to z przebudową całego systemu elektroenergetycznego, tak aby elektrownie
były wstanie podołać dodatkowemu poborowi mocy. Przed Polska
więc wielkie infrastrukturalne wyzwanie, ale i skok cywilizacyjny.
KRYZYS TO SZANSA
W rozwiniętych gospodarczo państwach świata uznano, że
kryzys to najlepszy czas, by zacząć rewolucję w motoryzacji. Kie1
2
3
cyt za: P. Buras, Będziesz swoją elektrownią, „Gazeta Wyborcza” z 21-22.01.2012.
Ibidem, s.24.
G. Onichimowski, wywiad dla „Nowej Energii”, nr 6(24)/2011, s. 5.
2012-02-09 13:18:36
132
dy ludzie oszczędzają na zakupach nowych aut, można stworzyć
nowy, „zielony” przemysł, pobudzając przy tym gospodarkę.
A po kryzysie zacznie się odcinanie kuponów od inwestycji, którym przyszłe sukcesy z góry zagwarantowały decyzje polityków.
Wyśrubowane normy zużycia paliwa w UE i USA wprowadzono
w samym środku największego od dziesięcioleci kryzysu gospodarczego na świecie. A przecież spełnienie tych norm podbije ceny
nowych aut średnio o 3 tys. euro - szacuje Stowarzyszenie Europejskich Producentów Samochodów (ACEA).4 Piekielnie drogie
są też samochody elektryczne. Opel Ampera ma kosztować ok. 37
tys. euro (prawie 150 tys. zł), a małego Mitsubishi MIEV wyceniają
w Japonii na niemal 50 tys. dol. (też ok. 150 tys. zł). Nissan, który pod koniec 2012 roku chce zacząć sprzedaż w Europie, Japonii
i USA nowego elektrycznego auta Leaf, zapowiada, że będzie tylko
o 1-2 proc. droższy od porównywalnego auta z silnikiem spalinowym. Ale ta cena nie obejmuje akumulatorów, które użytkownicy
będą dzierżawić.5
Rys. Potencjał sprzedaży na świecie
Źródło: Założenia Mitsubishi
www.acea.be (dostęp z 27.01.2012)
www.nissanusa.com/leaf-electric-car/index#/leaf-electric-car/
index (dostęp z 27.01.2012)
4
5
2012-02-09 13:18:36
133
Kryzys ekonomiczny, globalizacja i zmiany klimatyczne na
nowo definiują obecnie świat. Dawne potęgi gospodarcze tracą
swoje znaczenie, rośnie rola nowych, takich jak: Chiny, Brazylia,
czy Indie. Wzrost demograficzny i stopniowa poprawa poziomu
życia 7 miliardów ludzi powodują wyczerpywanie zasobów naturalnych, w tym nieodnawialnych surowców energetycznych. Zbyt
długo Europa i Ameryka żyły na kredyt i teraz nadszedł czas płacenia rachunków. Zmiany klimatu przybierają na sile, niemal każdy
kolejny rok jest cieplejszy od poprzedniego prowadząc do coraz
większych strat, przede wszystkim w krajach najbiedniejszych,
których odpowiedzialność za zmiany klimatu jest znikoma.6
Jednocześnie w coraz większym stopniu świat wkracza na
ścieżkę budowy gospodarki opartej na efektywnym wykorzystaniu lokalnych, odnawialnych zasobów. Wartość rynku zielonych
technologii energetycznych rośnie co roku o kilkanaście procent,
przekroczyła już 3 miliardy dolarów. Pomimo tego, że Unia Europejska stara się być liderem działań w ochronie klimatu, na
szczycie listy beneficjentów tych zmian brakuje niemal wszystkich
państw członkowskich. Wyróżniają się jedynie Niemcy, które są
w pierwszej piątce krajów dysponujących największą liczbą patentów w obszarze „czystych” technologii.
Problem ten dotyczy także Polski, która zamiast budować innowacyjną gospodarkę ogromną energię poświęca na obronę węglowego systemu energetycznego. Według wskaźnika eko-innowacyjności nasz kraj jest na ostatnim miejscu w Unii Europejskiej. Z jego
wartością dwa raz niższą niż średnia państw UE, a trzy razy niższą
od lidera -Finlandii. Czy kryzys to dobry moment na wycofywanie
się z innowacji czy właśnie dobry moment na ich wdrażanie? Jeżeli
chcemy za 20-40 lat mieć konkurencyjną, nowoczesną gospodarkę
musimy już teraz zawołać „wszystkie ręce na pokład” i jasno określić kierunek rejsu.
6 C.T. Szyjko, Unia wobec globalnego dialogu energetycznego, [w:] Wiadomości
Naftowe i Gazownicze - czasopismo naukowo-techniczne, nr 9(161), Kraków 2011,
s. 16-18. ISSN 1505-523X.
2012-02-09 13:18:36
134
Rys. Planowany rozwój samochodów elektrycznych na świecie
Źródło: A. Tomala, www.kongresgreenpower.pl
POLITYCY POD PRĄDEM
Zdaniem ekspertów największa sprzedaż pojazdów elektrycznych będzie w Europie, głównie ze względu na regulacje prawne. W UE nakaz produkcji samochodów na prąd tłumaczą troską
o zmniejszenie emisji dwutlenku węgla - gazu, który ma powodować niekorzystne zmiany klimatyczne. Ale chodzi także o wielką
politykę. Decyzja o europejskiej elektrycznej rewolucji w motoryzacji zapadła w 2011 roku, kiedy europarlament przyjął przepisy
o ograniczeniu emisji CO2 z nowych aut. Od 2012 r. dwie trzecie
aut sprzedawanych w salonach w UE ma emitować nie więcej niż
130 g CO2/km, a w 2015 r. ta norma obejmie już wszystkie nowe
auta wprowadzane do sprzedaży w UE. Dodatkową redukcję emisji o 10 g CO2/km ma zapewnić stosowanie opon o niskich oporach
toczenia i szersze niż dotąd wykorzystanie biopaliw. A do 2020 r.
emisja CO2 z przeciętnego auta sprzedawanego w UE ma spaść do
95 g CO2/km. Koncernów, które nie spełnią nowych standardów,
2012-02-09 13:18:36
135
wykończą drakońskie grzywny - do 95 euro za każdy gram CO2
ponad limit, licząc od każdego auta wprowadzonego do sprzedaży
w Unii.7
Rys. Prawdopodobne zmiany prawne dotyczące emisji CO2
w wybranych krajach
Źródło: www.samochodyelektryczne.org
Emisje CO2 zależą głównie od ilości paliwa spalanego przez
silnik. Nowe przepisy zmuszają więc koncerny do produkcji aut
ekonomicznych. Do salonów w Europie już trafiają albo wkrótce
trafią nowe modele samochodów, które spalają od 15 do 30 proc.
mniej paliwa niż ich produkowani dotąd kuzyni. Ale to nie starczy. Aby spełnić wymogi UE, koncerny muszą na masową skalę
wprowadzić samochody napędzane silnikami elektrycznymi i hybrydowymi. Zaostrzone wymogi zużycia paliwa w nowych autach
ogłosił także prezydent USA Barack Obama. W 2016 r. samochody
wprowadzane do salonów sprzedaży w USA mają zużywać prze-
7
„How to avoid an electric shock. Electric cars: from hype to reality”, European
Federation for Transport and Environment, November 2009.
2012-02-09 13:18:37
136
ciętnie 6,6 l benzyny na 100 km, teraz - 9,4 l/100 km.8 Także w USA
koncernom motoryzacyjnym trudno będzie spełnić warunki Obamy, jeśli nie postawią na produkcję aut elektrycznych i hybryd.
Rozwinięte gospodarczo państwa świata są coraz bardziej zależne od importu drożejącej ropy naftowej i muszą o nią konkurować
z nowymi tygrysami gospodarczymi - Chinami, Indiami, Brazylią.
Wyśrubowane standardy zużycia paliwa pozwolą ograniczyć wydatki na import ropy i pozostawiać pieniądze w portfelach mieszkańców UE i USA, zamiast napychać portfele szejków i oligarchów
naftowych. Normy dla aut ogłoszone przez Obamę mają do 2016 r.
zmniejszyć zużycie ropy w USA o 1,8 mld baryłek, czyli aż jedną
czwartą importu.
O ile spadnie rachunek UE za import ropy po elektrycznej rewolucji? Dokładnie nie wiadomo. Ale pewne wyobrażenie dają
szacunki Komisji Europejskiej, która chce zmusić koncerny, by do
2016 r. ograniczyły także w samochodach dostawczych emisję CO2
- z 200 do 175 g CO2/km. Tylko dzięki temu od 2016 r. na imporcie
ropy UE ma oszczędzić aż 250 mld euro rocznie - zapowiada komisarz UE ds. środowiska Stavros Dimas.9
STRATEGIA UE TRANSPORT 2050
Komisja Europejska przewiduje, że udział w rynku sprzedaży
nowych samochodów wzrośnie w odniesieniu do pojazdów hybrydowych zasilanych z sieci z 2% w roku 2020 do 5-20% w roku
2030. W przypadku samochodów elektrycznych udział wzrośnie z 1-2% w roku 2020 do 11-30% w roku 2030.10 Co to oznacza
w praktyce? Trudno powiedzieć. Unia Europejska w swojej strategii rozwoju do roku 2050 postawiła sobie za cel ograniczyć emisję
8 www.instituteforenergyresearch.org/2011/03/10/obama-administrationpushes-electric-vehicles/ (dostęp z 27.01.2012)
9 www.scribd.com/doc/33175932/Third-Industrial-Revolution-Manifesto
(dostęp z 27.01.2012)
10 Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady i Europejskiego
Komitetu Ekonomiczno-Społecznego. Bruksela 28.04.2010, Com (2010)186.
2012-02-09 13:18:37
137
gazów cieplarnianych o 80-95% w stosunku do wartości z lat 90.
XX wieku. Sektor transportowy jest ważnym elementem tej strategii – zaplanowano, że do 2050 roku znacznie zmniejszy udział
energii pochodzącej z paliw kopalnych – węgla i ropy – w ogólnej
produkcji energii. Kolejnym założeniem planu jest udział energii
odnawialnej w transporcie w 2020 roku równy 10%. W marcu 2011
roku Komisja Europejska przyjęła strategię Transport 2050, która
zakłada, że do 2050 roku z europejskich miast znikną samochody
o konwencjonalnym napędzie, a zastąpią je auta hybrydowe lub
w pełni elektryczne.
Rys. Przykłady samochodów dla użytku miejskiego w Polsce i
Europie
Źródło: http://tematy.moto.pl
Komisja Europejska przygotowała strategię na rzecz ekologicznie czystych i energooszczędnych pojazdów. Strategia nie ogranicza się do rozwoju ekologicznych samochodów osobowych, obejmuje również pojazdy ciężkie. Przewiduje też przyjęcie szeregu
rozwiązań prawnych porządkujących lub uzupełniających dotych-
2012-02-09 13:18:37
138
czasowe regulacje dotyczące zmniejszenia emisji z poszczególnych
typów pojazdów. Inspirującą cześć strategii stanowi rozdział mówiący o wspieraniu badań i innowacji w dziedzinie technologii
ekologicznych.
Tego celu nie można osiągnąć bez wprowadzenia odpowiednich przepisów, które narzucą producentom i konsumentom odpowiednie zachowania. Na razie Unia ogranicza się do wprowadzania przepisów ustanawiających limit emisji szkodliwych substancji przez silniki spalinowe. Ponadto każdy, kto zdecyduje się
na zakup samochodu elektrycznego, może liczyć na spore dotacje,
a zatem na pomoc innych podatników. Jedynym sposobem osiągnięcia celu strategii jest wykorzystanie energii ze źródeł zeroemisyjnych oraz odnawialnych do napędu samochodów elektrycznych.
Właśnie dlatego Unia finansuje program Green eMotion, który ma
przygotować Europę na pojawienie się dużej liczby samochodów
elektrycznych, poprzez instalację punktów ładowania w wielu
miastach Europy oraz testowanie związanej z tym koncepcji inteligentnej sieci (V2G).11
Działanie tej sieci miałoby się opierać na zastosowaniu pojazdów elektrycznych podłączonych do gniazdka jako źródeł energii
dla sieci elektroenergetycznej. Pojazd podłączony do sieci miałby
stanowić źródło energii w momencie wysokiego zapotrzebowania. W ten sposób właściciel pojazdu mógłby sprzedawać energię
w momencie wyższego zapotrzebowania i pobierać ją w momencie
niższego zapotrzebowania (przy tańszej taryfie). Obecnie w Europie najwięcej punktów ładowania istnieje w Niemczech, lecz bardzo dużo inwestycji jest na etapie realizacji, więc nie można ocenić,
kto w Europie w najbliższym czasie będzie miał najlepiej rozbudowaną infrastrukturę dla samochodów elektrycznych.
11 więcej: C.T. Szyjko, Znaczenie smart meteringu oraz smart gridu, [w:] Przegląd
energetyczny, nr 3 (63), Wyd. Izby Gospodarczej Energetyki i Ochrony Środowiska,
s. 22-26, ISSN 1641-7992.
2012-02-09 13:18:37
139
Rys. Potencjał sprzedaży na świecie
Źródło: www.mitsubishi.pl
POLSKIE PROJEKTY
Samochód elektryczny jest niewątpliwie przyszłością światowego rynku motoryzacyjnego. Producenci pojazdów są świadomi, że
ten który wyjdzie naprzeciw z rozwiązaniem alternatywnym, tańszym i nie mniej niezawodnym od pojazdu spalinowego, może stać
się liderem branży motoryzacyjnej. Obecnie prócz zagrożeń płynących z rynku ropy naftowej również ekologiczny wizerunek marki
jest bardzo ważny i ma bezpośredni wpływ na wyniki sprzedaży.
Jest to związane z coraz większą świadomością społeczną oraz skutecznym lobbingiem organizacji ekologicznych. Alternatywą dla
silników spalinowych zdają się więc być jednostki elektryczne.
Modele dostępne dziś, choć zdają się być zaawansowane technicznie, są jedynie prekursorami aut przyszłości. Dziś posiadanie
auta elektrycznego – choć ma wiele zalet – ciągle jest dość uciążliwe dla użytkownika. Pierwszą trudnością, już przy kupnie auta
2012-02-09 13:18:37
140
elektrycznego, jest jego cena i ograniczona dostępność. Rynek samochodów elektrycznych na świecie dynamicznie rośnie. Z analiz
wynika, że w najbliższych latach będzie niemal 6,5 mln pojazdów
o napędzie hybrydowym i elektrycznym. Szacuje się, że w roku
2020 udział pojazdów elektrycznych i hybrydowych w sprzedaży wszystkich samochodów wyniesie od 11% do 52%. Na polskim rynku zainteresowanie samochodami elektrycznymi jest
umiarkowane.
W Polsce realizowany jest projekt Budowa rynku pojazdów
elektrycznych, infrastruktury ich ładowania – podstawą bezpieczeństwa energetycznego, którego celem jest umożliwienie pojawienia się w Polsce i upowszechnienia samochodów o napędzie
elektrycznym. Wpięciu miastach Polski mają zostać wybudowane
terminale do ładowania, publiczne punkty ładowania i profesjonalne punkty serwisowe. W Warszawie, dzięki współpracy z firmą
RWE, w 2011 roku oddano do użytku 10 terminali. Pozostałymi
miastami, w których ma powstać taka infrastruktura, są Gdańsk,
Katowice, Kraków i Mielec. W ramach projektu wydawane są
samochody testowe, dzięki czemu inwestycja będzie na bieżąco
sprawdzana. Osobną częścią projektu jest stworzenie nowego modelu samochodu elektrycznego. Zadanie to w 2012 roku wejdzie
w końcowy etap realizacji.
W 2008 roku w Gdyni przy udziale Akademii Morskiej w Gdyni
oraz miłośników i użytkowników pojazdów elektrycznych z całej
Polski odbył się I Zlot Pojazdów Elektrycznych i Hybrydowych
pod hasłem „Pożegnanie ropy”. Rok później w tym samym miejscu
odbył się II Zlot Pojazdów Elektrycznych i Hybrydowych pod hasłem „Nowa era w motoryzacji”. Kolejne spotkanie użytkowników
pojazdów elektrycznych miało miejsce w 2011 w Żyrardowie. Podczas wszystkich spotkań prezentowane były osiągnięcia polskich
konstruktorów i nie tylko.12
12 www.samochodyelektryczne.org/zapraszamy_na_zlot_ev_zyrardow_2011.
htm (dostęp z 27.01.2012)
2012-02-09 13:18:37
141
Z KART HISTORII
Historia motoryzacji zatoczyła koło. Niemal sto lat temu auta
spalinowe wyparły z dróg elektryczne. Samochód o napędzie elektrycznym to więc żadna nowina. Takie auta pojawiły się na drogach
pół wieku przed pierwszymi samochodami z silnikami spalinowymi! Gdy zaglądamy do historii elektrycznych pojazdów, to ze zdumieniem stwierdzamy, że sięga ona końca XVIII wieku. Przy okazji
warto przytoczyć ciekawostkę, że pierwszy elektryczny samochód
po ulicach Warszawy przejechał w listopadzie 1909 roku.13 Czyż
nie jest imponujące, że już w roku 1899 belgijski rajdowiec zdołał rozpędzić pojazd elektryczny do prędkości powyżej 100 km na
godzinę? Jeśli ktoś spodziewa się, że jakikolwiek przemysł zmieni
produkcję pod wpływem wymogów społecznych, którymi w pewnym sensie są reguły zrównoważonego rozwoju, to jest w błędzie.
Producenci samochodów produkują pojazdy konwencjonalne, bo
jest paliwo, dążą do zmian, które pozwalają uatrakcyjnić rynek
przez pojazdy potrzebujące mniej paliwa do pokonania dystansu
100 km, ale póki to paliwo jest dostępne nie forsują nowych rozwiązań. Praca nad baterią – zasadniczym problemem samochodów
nowej generacji, trwa nadal, choć przez ostatnie 100 lat opracowano wiele innowacyjnych technologii.14
Prawdopodobnie pierwszy prasamochód o napędzie elektrycznym skonstruował w 1828 r. węgierski wynalazca Angos Jedlitzky.
Pojazdy na prąd największą popularnością cieszyły się w USA - na
przełomie XIX i XX w. 38 proc. aut miało taki napęd, mniej więcej
tyle samo - parowy, a ledwie jedna piąta - spalinowy. To samochód
elektryczny - bolid „Jamais Contente” („Wiecznie niezadowolona”) Francuza Camille’a Jenatzy - pierwszy w 1899 r. przekroczył
prędkość 100 km/h. Erę wielkiej popularności samochodów elektrycznych zakończyła I wojna światowa. Symbolicznie wygrały
ją pojazdy z silnikami spalinowymi, coraz doskonalsze i tańsze,
13 R. Jabłoński, „Pierwsze auto elektryczne, czyli historia juz raz opowiedziana”, „Życie Warszawy”, 26.02.2010.
14 J. Reed, “Warning over battery bubble”, “Financial Times”, 22.02.10.
2012-02-09 13:18:37
142
a przede wszystkim pozwalające pokonywać dłuższe dystanse niż
auta na baterie. Nawet dziś przeciętne auto elektryczne po ładowaniu przez całą noc przejeżdża tylko 150-200 km.
Pojazdy elektryczne były jednymi z pierwszych samochodów
wykorzystywanych do przemieszczania się ludzi. Pomiędzy 1832
a 1839 szkocki biznesmen Robert Anderson wymyślił pierwszy
prymitywny powóz elektryczny. Profesor Sibrandus Stratingh
Groningen, Holandia, zaprojektował elektryczny samochód, którego model w skali wykonał jego asystent Christopher Becker
w 1835. Ulepszaniem akumulatorów zajęli się Francuzi Gaston
Plante w 1865 i Kamil Faure w 1881. Utorowali oni drogę dla
rozwoju pojazdów elektrycznych. Francja i Wielka Brytania były
pierwszymi państwami, które popierały powszechny rozwój pojazdów elektrycznych.
Rok 1947 okazał się punktem zwrotnym w historii pojazdów
elektrycznych. Przyczyniło się do tego skonstruowanie pierwszego tranzystora w laboratoriach firmy Bell Telephone Laboratories. Wynalazcami byli John Bardeen, Walter Houser Brattain
oraz William Bradford Shockley, za co otrzymali Nagrodę Nobla
z fizyki w 1956. Następnie połączenie sił Henney Motor Company coachwork division z National Union Electric Company, producenta baterii Exide, doprowadziło do powstania pierwszego
nowoczesnego samochodu elektrycznego opartego na technologii
tranzystora. Henney Kilowatt zajął się produkcją tych pojazdów
w dwóch konfiguracjach z obwodami 36 i 72 woltowymi. Modele z 72 woltami miały większą szybkość dochodzącą do 96 km/h
i mogły poruszać się prawie godzinę na pojedynczym ładowaniu.
Pomimo wprowadzeniu ulepszonych rozwiązań przez Henney
Kilowatt produkcja pojazdów z napędem elektrycznym była zbyt
droga, co doprowadziło do przerwania tego projektu w 1961 roku.
Łączna ilość wyprodukowanych aut w latach 1958-1961 wyniosła
poniżej 100 sztuk. Chociaż Henney Kilowatt nigdy nie osiągnął masowej produkcji, technologia oparta na bazie tranzystora przetarła
szlak dla nowoczesnych pojazdów z napędem elektrycznym.
W latach osiemdziesiątych dwudziestego wieku nastąpiło ponowne odrodzenie pojazdów elektrycznych w USA dzięki prefe-
2012-02-09 13:18:37
143
Rys. Reklama samochodu elektrycznego z 1912 r.
Źródło: http://xlabs.pl/pojazdy/samochody-elektryczne
rencyjnej polityce podatkowej w tej sprawie. Pojazdy z napędem
elektrycznym zostały uznane przez California Air Resources Board
(CARB) za pojazdy nieemitujące zanieczyszczeń (ang. ZEV-zero
emission vehicle). CARB ustawił roczną minimalną liczbę pojazdów z napędem elektrycznym, jakie mają być produkowane. Jednak rozporządzenie to zostało zawieszone ze względu na skargi
producentów aut, iż ograniczenia tego typu są nieuzasadnione
ekonomicznie ze względu na zapotrzebowania konsumentów. Producenci zdążyli jednak wyprodukować kilka samochodów dosto-
2012-02-09 13:18:37
144
sowanych do nowych przepisów, jak GM EV1, Honda EV Plus, czy
Toyota RAV4 EV. Większość tych pojazdów była wynajmowana,
a po zakończeniu umowy, kiedy CARB zdążył już zmienić rozporządzenie, samochody zostały zebrane i zniszczone.
KOSZTY ŁADOWANIA
Ze względu na te ograniczenia samochody elektryczne lansuje się głównie jako samochody miejskie. Krótkie dystanse i duża
gęstość punktów ładowania baterii rzeczywiście to potwierdzają,
szczególnie jeśli ładowanie w nich jest darmowe. Ale jeśli użytkownik zechce podłączyć ładowaną baterię do domowego gniazdka 230V? Jaki jest rzeczywisty koszt eksploatacji pojazdu elektrycznego w popularnym dla tradycyjnych samochodów spalinowych
przeliczeniu na 100 km?
Na to pytanie nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Zagorzali zwolennicy mówią o koszcie poniżej 10 PLN na 100 km. Jednak biorą oni
pod uwagę jedynie koszt zakupu energii potrzebnej do ładowania
akumulatorów. Koszt energii zużytej na przejechanie 100 km jest
rzeczywiście mniejszy niż w przypadku samochodu spalinowego,
jednak pobór prądu elektrycznego to nie jedyny koszt ponoszony
przez właściciela. Należy bowiem pamiętać o konieczności okresowej wymiany bardzo drogich akumulatorów, które w miarę użytkowania ulegają zużyciu. Już samo to podnosi cenę przejechanych
100 km nawet do poziomu 20 zł. Nie można również zapominać
o znacznie wyższym niż w przypadku pojazdów o silnikach spalinowych spadku wartości samochodów używanych.
Do 2010 r. zasięg samochodów elektrycznych wynosił poniżej
200 km. Ale już w 2012 r. zasięg zwiększy się do 500 km na jednym ładowaniu. Po włączeniu ogrzewania lub klimatyzacji zasięg
samochodu elektrycznego drastycznie spada (przy czym klimatyzacja zmniejsza tez zasięg samochodu spalinowego, a ogrzewanie
– nie). Do 2010 r. okres ładowania akumulatorów wynosił 10-16
godzin. Co oznacza, że podróż z Warszawy do Gdańska trwałaby
3 dni. (ewentualne stacje wymiany akumulatorów podno-
2012-02-09 13:18:37
145
szą znacznie koszt eksploatacji). Od 2012 r. ładowanie trwa
45 minut.
Rys. Codzienne wykorzystanie samochodu na przykładzie wybranych krajów UE
ZASIĘG I ŁADOWANIE
Rekord zasięgu auta elektrycznego to 501 km, który ustanowił
pojazd Tesla Roadster – seryjnie produkowany sportowy samochód
elektryczny. Rekord został pobity w Australii na długich, prostych
i pustych drogach. W przypadku przeciętnego auta elektrycznego i w rzeczywistych warunkach eksploatacji osiągnięcie takiego
wyniku jest niemal niemożliwe. Realny zasięg aut elektrycznych
wynosi około 200 km, i to przy założeniu ekonomicznej jazdy
w umiarkowanej temperaturze (bez klimatyzacji lub ogrzewania).
Czas pełnego ładowania akumulatorów samochodowych wynosi
2012-02-09 13:18:37
146
od kilku do kilkunastu godzin. Wprowadza to oczywistą trudność
w komunikacji na dłuższych odcinkach.
Rys. Dostępne sposoby ładowania
Zastosowanie silnika elektrycznego sprawia, że jest łatwo sterowalny, posiada najwyższą efektywność konwersji energii na
ruch (ponad 90% a niektóre modele nawet 98%) oraz jest o wiele
prostszy w konstrukcji. Silnik elektryczny posiada wysoki moment
obrotowy już od pierwszych obrotów do maksymalnych, a dzięki płynnej regulacji obrotów możemy wyeliminować niezbędną w
tradycyjnych pojazdach skrzynię biegów. Bardzo ważną, zwłaszcza w komunikacji miejskiej, zaletą jest to, że są to pojazdy cichsze
i czyste ekologicznie, a przez to nawet w dużej liczbie bardziej znośne dla otoczenia.
Koszty energii elektrycznej są bardziej przewidywalne niż ceny
gazu albo ropy, mniej uzależnione od wydarzeń międzynarodowych. Rozwój komunikacji elektrycznej zmniejsza zależność kraju
od ropy naftowej, a tym samym zależność kraju od manipulacji ce-
2012-02-09 13:18:38
147
nami na rynkach naftowych, oznacza spadek zużycia energii przez
pojazd nawet o 90%, a to dlatego, że sprawność pojazdów z napędem elektrycznym wynosi ok. 75-80%, podczas gdy pojazdów spalinowych ledwie ok. 35-40%. Silniki elektryczne są tańsze w eksploatacji (koszt przejechania 100 km samochodem osobowym zamyka
się w kwocie 2-5 zł, w zależności od prędkości pojazdu i kosztów
1 kWh). Ładowanie akumulatorów w nocy może przyczynić się do
redukcji kosztów eksploatacji (koszty związane z utrzymaniem sieci w przypadku, gdy ilość przesyłanej przez nią energii elektrycznej jest znikoma) i wyrównywania obciążenia sieci energetycznej.
Nawet, gdy są zasilane energią elektryczną wytwarzaną na drodze
spalania węgla, to i tak są o bardziej efektywne i mniej zanieczyszczają środowisko niż pojazdy z silnikami spalinowymi.
Rys. Optymalne zarządzanie cyklami ładowania
2012-02-09 13:18:38
148
BEZPIECZEŃSTWO
Pojazd elektryczny jest znacznie wygodniejszym środkiem komunikacji niż jakikolwiek inny środek transportu - przeciwnicy
twierdzą że niczym się nie różni użytkowanie samochodu elektrycznego i spalinowego w warunkach miejskich. Zwolennicy
twierdzą, że brak hałasu, wibracji, a także dużo większe możliwości manewrowe przy małych prędkościach (miejskich) są nieporównywalne z samochodem spalinowym.
Podróż pojazdem elektrycznym zapewnia większy komfort
i bogatsze wrażenia podczas jazdy - przeciwnicy zwracają uwagę
na to, że samochód elektryczny jest tak samo wyposażony jak spalinowy. Zwolennicy zauważają, że nawet przy tym samym wyposażeniu, cisza i brak wibracji zwiększają komfort. Dla przykładu,
można swobodnie rozmawiać, słuchać muzyki.
Użycie elektryczności jest całkowicie ekologiczne: nie powiększa globalnego ocieplenia, nie powoduje emisji szkodliwych toksyn - fabryki i elektrownie zanieczyszczają środowisko, a są one
niezbędne do działania samochodów elektrycznych. Ocena całkowitego wpływu na środowisko samochodów spalinowych i elektrycznych jest bardzo trudna i niejednoznaczna. Dla przykładu,
kilometr przejechany samochodem elektrycznym w Niemczech
i we Francji powoduje inną emisję CO2 (Ponieważ w Niemczech
większość energii jest z paliw kopalnych, a we Francji z elektrowni
atomowych).
Samochody elektryczne są bardzo ciche i przez to łatwiej o kolizję z pieszym. W związku z napędem elektrycznym często przytaczane przez przeciwników są wady teraźniejszych samochodów
zasilanych z baterii:
• przy - 20 st. C pojemność akumulatorów spada do 50%,
co po włączeniu ogrzewania może oznaczać że zasięg nie
przekroczy 50 km.
• cena zakupu samochodu elektrycznego jest o około 30-40%
wyższa niż odpowiednika spalinowego.
• mniejszy bagażnik i ładowność (miejsce zajmują ciężkie
akumulatory).
2012-02-09 13:18:38
•
•
•
•
149
komplet akumulatorów starcza na około 200 tys km lub 10
lat.
wysoki koszt zakupu nowych akumulatorów 10-12 tys $.
bardzo duża utrata wartości samochodu po 6-7 latach eksploatacji.
skracanie się zasięgu wraz z zużywaniem się akumulatorów.
Rys. Nowe środki bezpieczeństwa: system generuje dźwięk
zgodnie w zależności od prędkości jazdy
Źródło: http://xlabs.pl/pojazdy/samochody-elektryczne
PODSUMOWANIE
W Polsce przyjdzie nam chyba długo czekać, zanim na ulicach
i drogach będą po cichu jeździć samochody elektryczne. Elektryczna
rewolucja w motoryzacji faktycznie da efekty dopiero za wiele lat.
- Trzeba pokolenia, by ujrzeć zmiany - mówiła Merkel, otwierając
2012-02-09 13:18:38
150
w 2011r. targi samochodowe we Frankfurcie.15 Międzynarodowa
Agencja Energetyki prognozuje, że w 2030 r. tylko 40 proc. nowych
aut na świecie będzie napędzał konwencjonalny silnik spalinowy,
a reszta po równi będzie podzielona między samochody z napędem hybrydowym, hybrydy „z wtyczką” i auta elektryczne. Ale są
też bardziej sceptyczni eksperci. - Rozwój rynku elektrycznych aut
będzie ograniczony aż do 2030 r. i dopiero w 2050 r. będą stanowić jedną czwartą nowych aut sprzedawanych na świecie - mówił
w na konferencji w Brukseli Dudley Curtis ze stowarzyszenia
Transport i Środowisko.16 Amerykańscy eksperci wskazują zaś, że
rozwój motoryzacji na prąd, będzie wymagał w USA 120-200 mld
dol. inwestycji w sieć stacji do ładowania takich pojazdów.
Przyszłość rynku motoryzacyjnego jest z pewnością związana
z wykorzystaniem techniki silników elektrycznych. Z powodu
coraz większych ograniczeń dotyczących emisji CO2 oraz coraz
większej niepewności rynku ropy, producenci są zmuszeni szukać
alternatywnych rozwiązań motoryzacyjnych. Silnik elektryczny
wydaje się rozwiązaniem najlepszym. Najważniejszym celem rozwoju technologii pojazdów elektrycznych jest polepszenie techniki magazynowania energii elektrycznej. Pojazd elektryczny, który
będzie miał osiągi porównywalne z samochodem spalinowym,
szczególnie dotyczące zasięgu i czasu ładowania, zapewni swojemu producentowi wielki sukces na rynku motoryzacyjnym. Kierowcy z pewnością będą chętnie kupować pojazd, którego cena
eksploatacji może być nawet dwukrotnie niższa niż cena samochodu spalinowego.
Wiadomo więc, że elektryczne pojazdy będą. Przyczynią się
do poprawy jakości powietrza, będą miały swój wkład w niskoemisyjność gospodarki. Wiele lat upłynie nim na ulicach wyraźnie nastąpi wymiana pojazdów konwencjonalnych na hybrydowe
i elektryczne. Zatem przez lata będzie istniała potrzeba utrzymania
infrastruktury umożliwiającej pobieranie zarówno paliwa trady15
www.ens-newswire.com/ens/sep2011/2011-09-15-02.html (dostęp z 27.01.2012)
http://analysis.evupdate.com/industry-insight/europe-consumer-groupsvoice-concerns-about-ev-labelling (dostęp z 27.01.2012)
16
2012-02-09 13:18:38
151
cyjnego, jak i elektrycznego – z punktów ładowania. Miasta europejskie przymierzają się do stworzenia odpowiedniej infrastruktury, aby ładowanie akumulatorów było jak najłatwiejsze. Na razie
zbiera się doświadczenia przy okazji pilotażowych projektów, jak
to ma miejsce w Warszawie, gdzie realizowany jest projekt Green Stream. Jego częścią jest wybudowanie 130 ogólnodostępnych
punktów ładowania pojazdów elektrycznych.
Rys. Nowe rozwiązania: sterowanie ładowaniem
Z budową tych punktów – niezależnie od miasta – wiąże się problem przestrzenny: jak zapewnić do nich łatwy dostęp. Inną ważną kwestią jest recykling zużytych baterii. Poszukuje się rożnych
rozwiązań, jak np. stworzenie systemu wtórnego wykorzystania
akumulatorów. Punkty ładowania to nie tylko problem miejski.
W przyszłości musi być nimi nasycona także wieś. Może być to
problemem dla budowniczych autostrad. Transport akumulatorów
i jego bezpieczeństwo również stanowią problem, głównie prawny. Aby przewożenie większej liczby akumulatorów było możliwe
trzeba zmienić przepisy, a to zabiera czas. Czy podniesie się bezpieczeństwo – nie wiem, ale możliwość transportu większej liczby
akumulatorów ma obniżyć koszty ich stosowania. Jak pokazują
2012-02-09 13:18:38
152
pierwsze projekty, punkty szybkiego ładowania mogą zwiększyć
zasięg podróżowania. Zdaniem A. Tomali obniża to koszty nawet
do 20zł zamiast prawie 160zł.17
Rys. Mapa rozwoju punktów szybkiego ładowania w Japonii
Jeśli zaprezentowane prognozy UE są prawdziwe, zmiana na
rynku nastąpi po roku 2030 i dopiero wówczas samochód elektryczny przyczyni się do odczuwalnego zmniejszenia emisji CO2
i innych związków, które zanieczyszczają powietrze. Prognozy
najchętniej sięgają roku 2050. Różnią się one dynamiką udziału
pojazdów elektrycznych na rynku, ale właśnie około połowy wieku, według niektórych założeń, 25% sprzedawanych samochodów
mają stanowić pojazdy elektryczne.
Wiele wskazuje na to, że rynek się zmieni i elektryczne pojazdy
pojawiać się na naszych ulicach częściej – w skali mającej wpływ
na emisję CO2. Zainteresowanie Komisji Europejskiej ma dwa dna.
Jednym jest obawa o zepchniecie europejskich producentów samochodów z rankingu najlepiej sprzedających się marek i drugie
17
A. Tomala, materiały prezentacji pt. „Rozwój samochodów elektrycznych w Polsce”, seminarium technologie prosumenckie, III Kongres Energetyki
Odnawialnej, www.kongresgreenpower.pl. (dostęp z 27.01.2012)
2012-02-09 13:18:38
153
wynikające z zobowiązań prowadzących do niskoemisyjności gospodarki. Sektor transportowy ma pole do popisu. Np. w Japonii
MMC oraz 9 innych przedsiębiorstw stworzyło alians o nazwie
HEMS (Home Energy Management System). Celem HEMS jest rozwój następujących technologii:
• stworzenie systemu łączącego HEMS z innymi urządzeniami domowymi
• rozwój oraz dystrybucja systemu HEMS.18
Rys. Model HEMS
Duże nadzieje pokłada się ponadto w technologii pozyskiwania i wykorzystania wodoru w ogniwach paliwowych. Przy założeniu przyjaznego środowisku pozyskiwania wodoru, byłaby
to technologia znacznie mniej kontrowersyjna ekologicznie od
wykorzystania zwykłych akumulatorów ładowanych z sieci elektroenergetycznej. Rzeczywista emisja z elektrycznych pojazdów
akumulatorowych zależy od techniki wytwarzania energii. Ekologiczna opłacalność stosowania takich pojazdów w Polsce, gdzie
ponad 90% energii elektrycznej wytwarzają elektrownie węglowe,
jest na razie wątpliwa. Do przyszłości więc należy technika wykorzystania wodoru. Przed producentami ciągle jednak stoi bariera
18 http://www.diyelectriccar.com/forums/showthread.php/denso-toyota-develop-hems-homes-and-66634.html (dostęp z 27.01.2012)
2012-02-09 13:18:38
154
technologiczna. Już dziś wykorzystuje się natomiast paliwa alternatywne dla silników spalinowych, takie jak biodiesel i bioetanol.
Ze środowiskowego punktu widzenia rozwiązania te stanowią
jednak półśrodek procesu „oczyszczania” transportu. Docelowo
to właśnie pojazdy elektryczne mają być używane masowo, stanowiąc źródło transportu wolne od zanieczyszczeń i hałasu.
ŹRÓDŁA:
1. Anderson A. (2009): An evaluation of current and future costs
for Lithium-lion batteries for use in electrified vehicle: http://
dukespace.lib.duke.edu/dspace/handle/10161/1007
2. Buras P. (2012): Będziesz swoją elektrownią, „Gazeta Wyborcza” z 21-22.01.
3. Cowan, Robin; Hultén, Staffan (1996): Escaping Lock-in: the
Case of the Electric Vehicle (Technology Forecasting and Social
Change): www.cgl.uwaterloo.ca/~racowan/escape.html
4. International Energy Agency (2009): Technology Roadmap –
Electric and plug-in hybrid electric vehicles: http://www.iea.
org/papers/2009/EV_PHEV_Roadmap.pdf
5. IEA ETSAP (2010): Technology Brief T04: www.etsap.org:
http://www.etsap.org/E-techDS/PDF/T04_HEVs_final_18Jun10_GS_OK_NH.pdf
6. The Economist (2009): Electric vehicles: Batteries now included,
12.03: http://www.economist.com/displayStory.cfm?story_
id=13277371
7. EPRI, NRDC (2007): Environmental Assessment of Plug-In
Hybrid Electric Vehicles. Volume I: Nationwide Greenhouse Gas Emissions: http://mydocs.epri.com/docs/public/000000000001015325.pdf
8. EUROBAT (2005): Battery systems for Electric Energy Storage
Issues. Battery Industry RTD Position Paper: www.eurobat.
org/pdf/rtd_position-paper-july2005.pdf
9. European Topic Centre on Air and Climate Change (2009):
Environmental impacts and impact on the electricity market
2012-02-09 13:18:38
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
155
of a large scale introduction of electric cars in Europe - Critical
Review of Literature, Global Insight: Battery Electric and Plug-in Hybrid Vehicles: www.ihsglobalinsight.com/Highlight/
HighlightDetail17605.htm
Jabłoński R., „Pierwsze auto elektryczne, czyli historia juz raz
opowiedziana”, „Życie Warszawy”, 26.02.2010.
Jastrzębska G. (2009): Odnawialne źródła energii i pojazdy
proekologiczne. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa.
Kamieniecki K., Instytut na rzecz Ekorozwoju dla ChronmyKlimat.pl, www.ine-isd.org.pl
Kempton W.; Tomic J. (2004): Vehicle-to-Grid power implementation: From Stabilizing the grid to supporting large-scale
renewable energy. Journal of Power Sources: www.udel.edu/
V2G/KempTom-V2G-Implementation05.PDF
Kendall, G. (2008): Plugged in: The end of oil age. WWF: http://
assets.panda.org/downloads/plugged_in_full_report___final.pdf
Kromer, M.A.; Heywood, J.B. (2007): Electric Powertrains: Opportunities and Challenges in the US Light-duty Vehicle Fleet.
Laboratory for Energy and the Environment. Massachusetts
Institute of Technology: http://web.mit.edu/sloan-auto-lab/
research/beforeh2/files/kromer_electric_powertrains.pdf.
Kublik, A. (2009): Elektryczna rewolucja w motoryzacji: http://
wyborcza.biz/biznes/1,101562,7282079,Elektryczna_rewolucja_w_motoryzacji.html
Market outlook to 2022 for battery electric vehicles and plug-in
hybrid electric Vehicles Final report, Report to the Committee
on Climate Change, Number 4, June 2009: http://downloads.
theccc.org.uk/docs/CH6%20-%20AEA%20-%20Market%20
outlook%20to%202022%20for%20battery%20electric%20vehicles%20and%20plug-in%20hybrid%20electric%20vehicles.pdf
McKinsey (2009): Roads towards a low-carbon future: Reducing CO2 emissions from passenger vehicles in the global road
transportation system: http://www.mckinsey.com/clientservice/ccsi/pdf/roads_toward_low_carbon_future.pdf
2012-02-09 13:18:38
156
19. Electric Transportation Engineering Corporation (2009): Electric Charging Infrastructure Deployment Guidelines – British
Columbia: http://www.bchydro.com/etc/medialib/internet/
documents/environment/EVcharging_infrastructure_guidelines09.Par.0001.File.EV%20Charging%20Infrastructure%20
Guidelines-BC-Aug09.pdf
20. Szyjko, C.T., (2012): Nowy impuls rozwoju OZE, „REALIA
– dwumiesięcznik społeczno-polityczny”, nr 1(27), Warszawa,
s. 67-75. ISSN 1898-2042.
21. Szyjko, C.T., (2011): Interes lokalny kontra biznes globalny,
„Wiadomości Naftowe i Gazownicze - czasopismo naukowotechniczne” nr 12(164), Kraków, s. 53-54. ISSN 1505-523X.
22. Szyjko, C.T., (2011): Nowe społeczeństwa europejskie a wyzwania globalizacji, [w:] Studia społeczne Wydziału Nauk
Społecznych WSM, nr. 1(4), Wyd. Wyższej Szkoły Menedżerskiej, Warszawa 2011, s. 67-87, Warszawa, ISSN 2081-0008.
23. Szyjko, C.T., (2011): Poland’s energy security, Polish Market –
economy magazine, nr 10 (182) p.10-11, ISSN 1427-0978.
24. Szyjko, C.T., (2011): Unia wobec globalnego dialogu energetycznego, (w:) Biznes & Ekologia nr 105, s. 4-5. ISSN 1429-5512.
25. Tomala, A. (2011): materiały prezentacji pt. „Rozwój samochodów elektrycznych w Polsce”, seminarium technologie prosumenckie, III Kongres Energetyki Odnawialnej, www.kongresgreenpower.pl.
26. Węglarz A.; Pleśniak M. (2011): Samochód elektryczny, broszura wydana w ramach projektu „Z energetyką przyjazną środowisku za pan brat”, Krajowa Agencja Poszanowania Energii
S.A.
27. Van de Bosshe P., Van Mierlop J., Maggetto G., The Brussels
Capital Region: A case study for Electric Vehicle Infrastructure Deployment: http://etecmc10.vub.ac.be/etecphp/publications/EVS18infravdb.pdf.
2012-02-09 13:18:38
157
ZAŁĄCZNIK
Podstawowe pojęcia dotyczące samochodów elektrycznych:
Akumulator: urządzenie do magazynowania energii. Najbardziej rozpowszechnione są akumulatory elektryczne i kinetyczne.
Cykl pracy akumulatora dzieli się na jego ładowanie i rozładowanie.
Akumulatory kinetyczne (koła zamachowe) magazynują energię poprzez ruch obrotowy ciężkiej tarczy, charakteryzują się zdolnością szybkiego gromadzenia i oddawania energii. Mają najlepszą
sprawność przemiany, praktycznie nieograniczoną trwałość, niezawodność, nie wytwarzają zakłóceń akustycznych, a ich koszt jest
niski. Nowoczesne koła zamachowe są wykonane z włókna węglowego o dużej wytrzymałości i osadzone na piaście z tytanu z łożyskami magnetycznymi. Umożliwia to zredukowanie do minimum
oporów tarcia.
Akumulatory elektryczne (elektrochemiczne) służą do magazynowania energii elektrycznej w postaci energii chemicznej. Przy
ładowaniu doprowadzona z zewnątrz energia elektryczna powoduje odwracalne przemiany chemiczne zachodzące wewnątrz
akumulatora. To one są źródłem energii elektrycznej, którą można
czerpać z akumulatora w procesie rozładowania. Najważniejszymi wielkościami akumulatora są siła elektromotoryczna (napięcie)
oraz pojemność (ilość dostępnej energii), czyli wielkość ładunku
elektrycznego, który można czerpać z akumulatora naładowanego
aż do jego rozładowania. Akumulatory można łączyć w baterie stanowiące źródło prądu stałego. Najczęściej spotykanymi akumulatorami elektrycznymi są akumulatory samochodowe. Służą one do
zasilania postojowego samochodu oraz do zasilania rozrusznika,
który – jako silnik elektryczny – uruchamia spalinową jednostkę
napędową.
Baterie litowo-jonowe (Li-ion) są obecnie najbardziej popularnymi akumulatorami energii elektrycznej. Ze względu na swoje
właściwości mają szerokie zastosowanie: od telefonów komórkowych i laptopów po samochody elektryczne i hybrydowe. Do za-
2012-02-09 13:18:39
158
let baterii Li-ion należą przede wszystkim mały ciężar oraz brak
„efektu pamięci”. Efekt pamięci jest zjawiskiem powodującym
utratę rzeczywistej pojemności. Dotychczas, aby go uniknąć, należało ładować akumulator jedynie po jego pełnym rozładowaniu.
W bateriach Li-ion problem ten nie występuje. Ponadto dużą ich
zaletą zarówno przy zastosowaniu w sprzęcie elektronicznym, jak
i w samochodach, jest mały ciężar.
Jednostka napędowa (silnik) to podstawowy element każdego
samochodu. Silnik jest urządzeniem konwertującym energię (np.
chemiczną, dostępną w paliwie lub akumulatorze) na pracę mechaniczną. Najpopularniejszymi rodzajami silników są silniki spalinowe oraz elektryczne. W wyniku ich działania energia kinetyczna
wytwarzana przez silnik, poprzez wał i odpowiednią przekładnię,
jest wykorzystywana jako praca mechaniczna. Najważniejszymi
wielkościami związanymi z silnikami są moc, moment obrotowy
i sprawność.
Napęd hybrydowy jest połączeniem dwóch rodzajów napędu.
Obecnie w motoryzacji jako napęd hybrydowy pojazdu najczęściej stosuje się połączenie silnika spalinowego z silnikiem elektrycznym. Silnik spalinowy połączony jest z generatorem prądu,
natomiast silnik elektryczny pełni również rolę prądnicy służącej
do ładowania akumulatorów zasilających go podczas cyklu pracy.
Silniki te mogą pracować razem podczas dużego zapotrzebowania
na moment obrotowy (np. przyspieszenie lub jazda pod górę) lub
oddzielnie: tylko silnik spalinowy lub tylko elektryczny.
Opr. na podst.:
Węglarz A.; Pleśniak M.: Samochód elektryczny, broszura wydana w ramach projektu „Z energetyką przyjazną środowisku za
pan brat”.
2012-02-09 13:18:39
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
WYZWANIA
PRAWNO-EKONOMICZE
ZARZĄDZANIA
RYNKIEM GAZU W POLSCE
LEGAL-ECONOMIC CHALLANGES
OF THE MANAGEMENT
OF THE GAS MARKET IN POLAND
STRESZCZENIE
Od 3 marca 2011 r. powinna następować w Polsce implementacja III Pakietu Energetycznego Unii Europejskiej, który ma zabezpieczyć przyszłość energetyczną Europy oraz wprowadza
w życie unijne przepisy zapewniające większą konkurencję na europejskim rynku.1 Regulacja prawna rynku gazowego jest formą
przeciwdziałania negatywnym skutkom istnienia rynków silnie
zdominowanych, zaś jej podstawowymi celami – efektywność gospodarowania oraz ochrona interesów odbiorców. Publikacja poszukuje odpowiedzi m.in. na następujące pytania:Czy Polska obejmując od
1 lipca 2011 r. Prezydencję w Unii Europejskiej wystarczająco wykazała
się w postępie prac nad tworzeniem jednolitego rynku gazu ziemnego w
UE?; W jakim zakresie postanowienia nowej ustawy prawo gazowe powielają bliźniacze konstrukcje prawne przewidziane w prawie energetycznym i w jakim stopniu uregulowanie określonych instytucji odrębnie dla
1 The third legislative package for an internal EU gas and electricity market:
2 Dyrektywy: 2009/73/EC, 2009/72/EC; 3 Rozporządzenia: 715/2009, 714/2009,
ACER 713/2009).
2012-02-09 13:18:39
160
sektora gazowego jest niezbędne?; Jaka jest alternatywa dla przygotowania oddzielnej ustawy dla sektora gazowniczego?
SUMMARY
The market of natural gas in Europe is undergoing some fundamental changes. Restrictions on CO² emissions under the Kyoto
protocol, the nuclear phase out announced by some member states,
high emissions from coal-based generation and barriers to rapid
development of renewable generation are factors that seem to be
forcing the European Union into a high dependency on natural gas.
Demand for natural gas is expected to increase even further, with
gas-fired power stations being a possible driver. At the same time
the European indigenous gas production is declining and the European Union is currently facing a significant rise in its dependence
on natural gas imports from external suppliers. The main challenge, however, will be how the markets and players react to liberalization that is imposed by the European Union.
Słowa klucze: liberalizacja rynku UE, konkurencyjność i innowacyjność, zarządzanie energią, modele rynku gazu.
Keywords: liberalisation of the European market, energy management, gas infrastracture, development of Polish economy.
WPROWADZENIE
W dniach 18-20 kwietnia 2012 odbędzie się III Kongres Polskiego
Przemysłu Gazowniczego pod hasłem: „Gaz ziemny w energetyce”. Przypomnijmy, że I Kongres w 2008 roku zakończył się przyjęciem Uchwały, w której zostały określone m.in. oczekiwania od
Rządu RP tworzenia regulacji prawnych odrębnie dla rynku gazu
ziemnego, a nie poprzez regulacje dotyczące elektroenergetyki oraz
uwzględniania stanowisk sektora gazowego w procesie tworzenia
2012-02-09 13:18:39
Cezary Tomasz Szyjko – WYZWANIA PRAWNO-EKONOMICZE...
161
nowej Europejskiej Dyrektywy Gazowej.2 Rządowy projekt ustawy
Prawo Gazowe dotychczas nie ujrzał światła dziennego. Zgodnie
z informacją przekazaną przez Ministerstwo Gospodarki nadal
trwają uzgodnienia wewnątrz resortowe.3 Wydaje się, że jedynym
dostępnym projektem prawa gazowego jest projekt przygotowany przez Izbę Gospodarczą Gazownictwa, który został przekazany
Ministerstwu Gospodarki, w załączeniu do pisma 72/AS/201.4
Dokumenty prawne III Pakietu Energetycznego:
• Regulacja EC 713/2009 z 13 lipca 2009 ustanawiająca Agencję ds.
Współpracy Regulatorów Energii (ACER);
• Regulacja EC 714/2009 z 13 lipca 2009 o warunkach dostępu do
sieci związanych z transgraniczną wymianą energii elektrycznej;
• Regulacja EC 715/2009 z 13 lipca 2009 o warunkach dostępu do
sieci przesyłowych gazu ziemnego;
• Dyrektywa 2009/72/EC z 13 lipca 2009 dotycząca wspólnych zasad
dla wewnętrznego rynku energii elektrycznej;
• Dyrektywa 2009/73/EC z 13 lipca 2009 dotycząca wspólnych zasad
dla wewnętrznego rynku gazu ziemnego.
Źródło: opr. własne
Przepisy polskiej ustawy – Prawo energetyczne ukazują niejasność rozwiązań ustawodawczych oraz konieczność ich dostosowania do dynamiki geopolitycznej. Celem kolejnej nowelizacji
jest wdrożenie nowych rozwiązań unijnych związanych z funkcjonowaniem wewnętrznego rynku gazu ziemnego oraz wyłączenie
z obecnej ustawy Prawo energetyczne przepisów dotyczących zagadnień gazowych. Rozwiązanie takie ma na celu transpozycję dyrektyw, uporządkowanie i uproszczenie przepisów, dostosowanie
istniejących uregulowań do rozporządzeń unijnych. Proponowane
rozwiązanie polegać będzie m.in. na opracowaniu projektów od2 http://news.webwweb.pl/2,18263,0,I,Kongres,Polskiego,Przemyslu,Gazowniczego,zakonczony,podjeciem,uchwaly.html (dostęp z dnia 15.11.2011r.).
3 www.mg.gov.pl/files/upload/13412/K.Iwicki_MG_DRO.pdf (dostęp z dnia
15.11.2011r.).
4 www.igg.pl/1/node/344/prawo_gazowe.html (dostęp z dnia 15.11.2011r.).
2012-02-09 13:18:39
162
dzielnych ustaw: ustawy – Prawo energetyczne, regulującą swoim
zakresem elektroenergetykę i ciepłownictwo oraz ustawy – Prawo
gazowe obejmująca przepisy odnoszące się do sektora gazu ziemnego. Przemawia za tym to, że w ogromnej większości państw UE
istnieje osobne prawo dla branży gazowej.
Obecnie obowiązujący stan prawny w sektorze gazu:
• ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. –Prawo energetyczne,
• ustawa z dnia 16 lutego 2007 r. o zapasach ropy naftowej, produktów naftowych i gazu ziemnego oraz o zasadach postępowania
w sytuacjach zagrożenia bezpieczeństwa paliwowego państwa
i zakłóceń na rynku naftowym.
• rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 2 lipca 2010 r. w sprawie
szczegółowych warunków funkcjonowania systemu gazowego,
• rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 6 lutego 2008 r.
w sprawie zasad kształtowania i kalkulacji taryf oraz rozliczeń
w obrocie paliwami gazowymi,
• rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 30 lipca 2001 r.
w sprawie warunków technicznych jakim powinny odpowiadać
sieci gazowe.
Źródło: opr. własne
Zdaniem prof. dr Maciej Kaliski, wiceministera gospodarki, presja UE sprawi, że będziemy musieli już w najbliższym czasie dać
wyraźne sygnały o liberalizacji rynku, w postaci tego, co nazywa
się programem uwalniania gazu (PUG), czyli dobrowolnym odstępowaniem rynku zarówno w zakresie dostępu do mocy przesyłowych, jak i magazynowych.5 Na podstawie zatwierdzonych przez
Rządowy Zespół ds. Liberalizacji Rynku Gazu Ziemnego rekomendacji prezes URE przygotowuje PUG. Szczegółowy (8 stron) kwestionariusz (ankieta) był do pobrania na stronie internetowej URE.
5 Wystąpienie na międzynarodowej konferencji zorganizowanej przez Izbę
Gospodarczą Gazownictwa, której temat przewodni stanowiło pytanie: „Czy polska prezydencja pomoże w rozwoju gazownictwa?”, Jurata, 31.08-2.09 2011 r.
2012-02-09 13:18:39
163
Zdaniem Ministerstwa Gospodarki gazownictwo w krótkim czasie
otrzyma pakiet rozwiązań legislacyjnych, w tym nowe prawo gazowe i odpowiednie do niego rozporządzenia, które pozwolą rozwijać się temu sektorowi.
LIBERALIZACJA RYNKU GAZOWEGO
Rynek wewnętrzny gazu ziemnego, który od 1999r. jest stopniowo realizowany w całej Wspólnocie Europejskiej, ma na celu
zapewnienie prawdziwej możliwości wyboru wszystkim konsumentom w Unii Europejskiej, bez względu na to czy są to obywatele, czy przedsiębiorstwa, stworzenie nowych możliwości gospodarczych oraz zwiększenie poziomu handlu transgranicznego, aby
osiągnąć w ten sposób zwiększenie wydajności, konkurencyjne
ceny i wyższe standardy usług oraz przyczynić się do bezpieczeństwa dostaw i stabilności.
Wolności, jakie Unia Europejska gwarantuje swoim obywatelom - między innymi swobodny przepływ towarów, swoboda
przedsiębiorczości oraz prawo do swobodnego świadczenia usług
— są możliwe do osiągnięcia jedynie w warunkach w pełni otwartego rynku, który umożliwia wszystkim konsumentom swobodny wybór dostawców, a wszystkim dostawcom — swobodną realizację dostaw dla swoich odbiorców. Istnieją jednak obecnie we
Wspólnocie przeszkody w sprzedaży gazu na równych warunkach
oraz bez dyskryminacji lub niekorzystnych warunków. W szczególności nie we wszystkich państwach członkowskich istnieje już
niedyskryminacyjny dostęp do sieci oraz równie skuteczny nadzór
regulacyjny.
Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej a w konsekwencji konieczność ujednolicenia warunków funkcjonowania polskiego rynku energii w ramach szerszego rynku europejskiego miały wpływ
na diametralną zmianę otoczenia w jakim działają firmy gazownicze na krajowym rynku. Aby nie tylko przetrwać ale też z sukcesem
rozwijać swoją działalność w zmienionych warunkach będą musiały stawić czoła nowym wyzwaniom wiążącym się z działaniem w
2012-02-09 13:18:39
164
realiach konkurencyjnego rynku i uzyskaniem możliwości wyboru
dostawcy przez wszystkich odbiorców gazu. Stworzy to bodźce do
przeorientowania polityki rozwojowej i wprowadzenia nowoczesnych działań i narzędzi oraz strategii stosowanych powszechnie
na dojrzałych rynkach gazu.
Rys. Determinanty procesu liberalizacji rynku gazowego
w ujęciu modelowym
Źródło: dr inż. Andrzej Sikora, www.ise.com.pl
2012-02-09 13:18:39
165
TRÓJKĄT ENERGETYKI UE
Jeśli chodzi o politykę energetyczną, to Unia Europejska „dzieli
kompetencję z Państwami Członkowskimi”. Ponadto, jeżeli Traktat z Lizbony (TfUE)6, który wszedł w życie w dniu 1 grudnia 2009
rok na to pozwala Unia Europejska może prowadzić działania
w celu wspierania, koordynowania lub uzupełniania działań
Państw Członkowskich w niektórych obszarach polityki. Czyniąc
to, musi jednak zawsze brać pod uwagę zasadę pomocniczości. Zasada pomocniczości oznacza, że UE ma prawo działać tylko w interesie wszystkich państw wspólnoty i tylko w takich przypadkach,
gdy dany kraj nie jest w stanie samodzielnie zrealizować postawionego zadania. Należy jednak przypomnieć, że Unia Europejska
uzyskała wpływ na politykę energetyczną poprzez swoje kompetencje dotyczące Sieci Transeuropejskich, środowiska i wspólnego
rynku, które również dotyczą energii elektrycznej i paliw kopalnych. W odniesieniu do kompetencji w sprawie środowiska, po raz
pierwszy w Traktacie lizbońskim jako cel przedstawiona została
wyraźnie „walka ze zmianami klimatycznymi” (art. 191).
Rys.: Polityka energetyczna w Traktacie Lizbońskim
Źródło: J. Szczepiński www.ppwb.org.pl
6 Traktat z Lizbony zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską podpisany w Lizbonie dnia 13 grudnia 2007 r.,
Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, C306, Tom 50, 17.12.2007 r.
2012-02-09 13:18:39
166
Uwzględniając bardzo szeroki zakres nowych kompetencji UE
w dziedzinie polityki energetycznej należy podkreślić, że w ramach
prawa pierwotnego UE zostały obecnie wymienione wszystkie trzy
elementy trójkąta energetyki (bezpieczeństwo dostaw, konkurencyjność i zrównoważony rozwój). Działania Unii Europejskiej w zakresie polityki energetycznej są przedmiotem wspólnych kompetencji
Unii i Państw Członkowskich. Decyzje podejmowane są większością
kwalifikowaną, z wyjątkiem decyzji w sprawie środków, które mają
charakter fiskalny i powinny być uzgodnione jednomyślnie.
Oprócz bardzo szerokich kompetencji przedstawionych w rozdziale Energetyka, Unia Europejska posiada wyłączne kompetencje w zakresie wspólnej polityki handlowej i reguł konkurencji
niezbędnych do funkcjonowania rynku wewnętrznego. Państwa
Członkowskie dostały zapewnienie, że działania UE w zakresie polityki energetycznej są ograniczone i nie wpływają na prawo Państw
Członkowskich do określania warunków wykorzystania jego zasobów energetycznych, wyboru między różnymi źródłami energii
i ogólną strukturą jego zaopatrzenia w energię. Oprócz warunku
mikstu energetycznego, który był już częścią obowiązującego prawa UE w artykułach dotyczących środowiska, Państwa Członkowskie stwierdziły jasno w 15. Deklaracji do Traktatu, że kompetencje
UE w dziedzinie energetyki nie naruszają prawa Państw Członkowskich do podejmowania niezbędnych środków w celu zapewnienia
dostaw energii w przypadku poważnych zaburzeń wewnętrznych,
napięciach w stosunkach międzynarodowych lub w celu wykonania zobowiązań jakie Państwa Członkowskie przyjęły w celu utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.
GAZ W USTAWODAWSTWIE UNIJNYM
Dyrektywa 2003/55/WE Parlamentu Europejskiego i Rady
z dnia 26 czerwca 2003r. dotycząca wspólnych zasad rynku wewnętrznego gazu ziemnego7 wniosła znaczący wkład w tworzenie
7
Dz.U. L 176 z 15.7.2003, s.57.
2012-02-09 13:18:39
167
takiego rynku wewnętrznego gazu ziemnego. Zasady dotyczące
rozdziału prawnego i funkcjonalnego przewidziane w dyrektywie
2003/55/WE nie doprowadziły jednak do skutecznego wydzielenia operatorów systemów przesyłowych. W związku powyższym w komunikacie Komisji z dnia 10 stycznia 2007r. zatytułowanym „Polityka energetyczna dla Europy” zwrócono uwagę na
zasadnicze znaczenie dokończenia budowy rynku wewnętrznego
gazu ziemnego oraz stworzenia równych warunków działania
dla wszystkich przedsiębiorstw gazowych mających siedzibę we
Wspólnocie. Komunikaty Komisji z dnia 10 stycznia 2007r. zatytułowane „Perspektywy rynku wewnętrznego energii elektrycznej
i gazu” oraz „Dochodzenie w ramach art. 17 rozporządzenia (WE)
nr 1/2003 w odniesieniu do europejskich sektorów gazu i energii
elektrycznej (raport końcowy)” wykazały, że obecne zasady i środki nie zapewniają niezbędnych ram dla osiągnięcia celu, jakim jest
właściwie funkcjonujący rynek wewnętrzny.
Na posiedzeniu w dniach 8 i 9 marca 2007r. Rada Europejska
wezwała w związku z tym Komisję do opracowania wniosków
legislacyjnych w zakresie „skutecznego oddzielenia działalności
w zakresie dostaw i produkcji od eksploatacji sieci”. Z kolei Parlament Europejski w swojej rezolucji z dnia 10 lipca 2007r. w sprawie
perspektyw rynku wewnętrznego energii elektrycznej i gazu nawiązał do rozdziału własności na poziomie przesyłu jako najskuteczniejszego narzędzia promowania inwestycji w infrastrukturę
w niedyskryminacyjny sposób, sprawiedliwego dostępu do sieci
dla nowych podmiotów oraz przejrzystego rynku.
W związku powyższym 13 lipca 2009 r. Parlament Europejski
i Rada uchwalili tzw. „nową dyrektywę gazową” dotyczącą wspólnych zasad rynku wewnętrznego gazu ziemnego i uchylającą dyrektywę 2003/55/WE8. Dyrektywa ustanowiła wspólne zasady
dotyczące przesyłu, dystrybucji, dostaw i magazynowania gazu
ziemnego oraz zasady dotyczące organizacji i funkcjonowania sektora gazu ziemnego, dostępu do rynku, kryteriów i procedur mających zastosowanie do udzielania zezwoleń na świadczenie usług
8
Dz.U. L 211 z 14.08.2009 r., s. 94—136.
2012-02-09 13:18:39
168
przesyłowych, dystrybucyjnych, dostawy i magazynowanie gazu
ziemnego oraz na eksploatację systemów. Zasady ustanowione
w najnowszej dyrektywie, dotyczące gazu ziemnego, w tym również LNG, mają zastosowanie, w niedyskryminacyjny sposób, również w przypadku biogazu i gazu z biomasy albo innych rodzajów
gazu, w zakresie, w jakim ich wprowadzanie do systemu gazowego i transport systemem gazowym są technicznie wykonalne i bezpieczne.
Rys. Europejska sieć gazociągów to łącznie ponad 200 tys. kilometrów
Źródło: GTE
2012-02-09 13:18:39
169
NOWELIZACJA PRAWA POLSKIEGO
Ze względu na obowiązek implementacji do polskiego systemu
prawnego tzw. trzeciego pakietu liberalizacyjnego oraz dyrektywy
w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych powstała konieczność przygotowania nowych rozwiązań
legislacyjnych. Główne założenia trzeciego pakietu liberalizacyjnego to oddzielenie działalności obrotowej i wytwórczej od przesyłowej, wzmocnienie uprawnień regulacyjnych, upowszechnianie inteligentnych systemów pomiarowych, a przede wszystkim
wzmocnienie praw konsumenta i ochrona najbardziej wrażliwych
odbiorców. Rozwiązania przewidziane w pakiecie mają prowadzić
do liberalizacji rynku gazowego w Europie.
Obecnie obowiązującą podstawą prawną funkcjonowania rynku gazu w Polsce jest Ustawa Prawo energetyczne9 uchwalona
przez Sejm RP w dniu 10 kwietnia 1997 r. oraz powiązane z nią
akty wykonawcze (rozporządzenia), głównie Ministra Gospodarki
i Ministra Środowiska.10 Akt określa zasady kształtowania polityki
energetycznej państwa, zasady i warunki zaopatrzenia i użytkowania paliw gazowych, oraz działalności przedsiębiorstw energetycznych. Art. 3 pkt 16 Ustawy stwierdza, że bezpieczeństwo
energetyczne to „Stan gospodarki umożliwiający pokrycie bieżącego i perspektywicznego zapotrzebowania odbiorców na paliwa
i energię w sposób technicznie i ekonomicznie uzasadniony, przy
zachowaniu wymagań ochrony środowiska”.
Ustawę Prawo energetyczne uchwalono 10 lat temu. Powstała
ona przede wszystkim po to, by dostosować polską energetykę do
wymagań gospodarki rynkowej. Wraz z wstąpieniem Polski do
Unii Europejskiej, polskie prawodawstwo dotyczące rynku energii zostało dostosowane do prawodawstwa europejskiego, w tym
przede wszystkim Dyrektywy UE o zasadach wspólnego rynku
energii elektrycznej. Z przyczyn oczywistych dyrektywy unijne
stały się podstawą do tworzenia krajowych uregulowań prawnych
9
10
Dz. U. z 1997r. Nr 54, poz. 348 ze zmianami.
Dz.U. z 2006 r. Nr 89 poz. 625 z późn. zm.
2012-02-09 13:18:39
170
dotyczących rynku energii. Na przestrzeni lat polskie prawo energetyczne ulegało wielu zmianom. W tym roku czeka nas kolejna
nowelizacja.
Rys. Połączenia gazowe Polski
Źródło: Rzeczpospolita
JEDNA USTAWA CZY DWIE?
Z fundamentalnej zasady państwa prawa i wywodzonego z niego prawa do dobrej legislacji wynikają m. in. postulaty przejrzystości, spójności i kompletności systemu prawnego - jako zbioru
norm kształtujących sytuację prawną obywateli, sferę ich wolności
i praw. Tworzenie prawa krajowego po przystąpieniu do Unii Eu-
2012-02-09 13:18:39
171
ropejskiej wymaga uwzględnienia pewnych zasad i obowiązków
wynikających z przynależności do tej szczególnej organizacji. Unia
Europejska jest przede wszystkim wspólnotą wartości i wspólnotą
prawa. Wspólnoty Europejskie rozwinęły w ramach prawa międzynarodowego „autonomiczny porządek prawny”, w którym realizowane są zasady efektywności, solidarności, lojalności i spójności. Zasady te stopniowo rozszerzane są na tzw. filary międzyrządowe Unii Europejskiej. Polska, przystępując 1 maja 2004 r. do Unii
Europejskiej, nie tylko musiała sprostać wyzwaniom związanym
z warunkami członkostwa, lecz również mieć na względzie jej stały
rozwój. Pojawiły się - niezależnie od rozwoju prawa wspólnotowego - jakościowo nowe problemy, powiązane z tworzeniem acquis
w II, a zwłaszcza w III filarze.
W przededniu uzyskania przez Polskę członkostwa w Unii Europejskiej, w wyniku współpracy Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej
oraz Rządowego Centrum Legislacji, zostały opracowane i wydane
„Wytyczne polityki legislacyjnej i techniki prawodawczej”11, zawierające zbiór reguł i wskazówek, których stosowanie w krajowej praktyce legislacyjnej miało zapewnić skuteczność prawu Unii Europejskiej
w prawie polskim. Nawiązywały one do polskich doświadczeń związanych z dostosowaniem prawa do standardów wspólnotowych
w okresie stowarzyszenia oraz do ustaleń dokonanych podczas negocjacji akcesyjnych. Sięgały również do doświadczeń legislacyjnych
ówczesnych państw członkowskich. Przede wszystkim jednak opracowanie „Wytycznych …” było próbą wyjścia naprzeciw wyzwaniom, z jakimi miał zostać skonfrontowany legislator po akcesji.
Patrząc z perspektywy ośmiu lat członkostwa w Unii Europejskiej można z satysfakcją stwierdzić polscy legislatorzy dobrze
przygotowali krajowy system prawny do działania w nowych
11 „Zapewnienie efektywności prawu Unii Europejskiej w polskim prawie
krajowym. Wytyczne polityki legislacyjnej i techniki prawodawczej” (Warszawa
2003). Zostały one opracowane przez prof. dr. hab. Jana Barcza, we współpracy
z dr. Agnieszką Grzelak w zakresie źródeł II i III filaru UE, Mirosławą Kapko, radcą
ministra i Anną Siwek, głównym specjalistą, pracownikami Departamentu Prawa
Unii Europejskiej UKIE, oraz zaakceptowane przez Rządowe Centrum Legislacji.
wersja 2009: ISBN 978-83-7567-046-2.
2012-02-09 13:18:39
172
warunkach. Podstawowym prawem regulującym metodykę tworzenia prawa w Rzeczpospolitej Polskiej jest rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r w sprawie „Zasad
techniki prawodawczej” (ZTP)12 (Dz. u. z 2002 r. Nr 100, poz. 908).
Do stosowania unormowań tego rozporządzenia zobligowani są
wszyscy Polscy ustawodawcy.13
ZTP wprowadzono w drodze rozporządzenia w celu nadania
im mocy powszechnie obowiązującej przy jednoczesnym uniknięciu problemów związanych z niezgodnością dwóch ustaw. Choć
jest to akt prawny o podustawowej randze, zgodnie z prezentowanym w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego rozumieniem
zasady demokratycznego państwa prawnego, wszystkie akty normatywne muszą odpowiadać pewnym wymogom technicznym,
które są dorobkiem doktryny, a zostały jedynie wyrażone w wyżej
wymienionym rozporządzeniu. Zgodnie z powyższym, wszystkie
akty normatywne, bez względu na rangę, muszą odpowiadać wymogom ZTP. Uchybienia w tej materii, zwłaszcza dotyczące przepisów przejściowych, są przesłanką uznania danego aktu za niekonstytucyjny, co może prowadzić do jego uchylenia.
12
Rrozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej”. (Dz. U. z dnia 5 lipca 2002 r.).
13 Pierwszym polskim zbiorem zasad techniki prawodawczej wydanym w formie aktu prawnego był okólnik Ministra Spraw Wewnętrznych Nr 99 (OL. 2048/2)
z dnia 2 maja 1929 w sprawie zbioru zasad i form technicznego opracowywania
ustaw i rozporządzeń, opublikowany w Dzienniku Urzędowym Ministerstwa
Spraw Wewnętrznych nr 7 z 1929 r. pod pozycją 147. Kolejnym aktem, skierowanym już do całej administracji państwowej było zarządzenie nr 55-63/4 Prezesa
Rady Ministrów z dnia 13 maja 1939 r. Zarządzenie to nie zostało opublikowane
w formie przewidzianej dla aktów normatywnych, ukazało się natomiast w formie
publikacji książkowej (Zasady techniki prawodawczej (obowiązujące w zakresie
prac prawodawczych Rządu stosownie do zarządzenia Prezesa Rady Ministrów
z dnia 13 maja 1939 r. nr 55-63/4), Warszawa 1939). Następcą tego zarządzenia było
zarządzenie nr 238 Prezesa Rady Ministrów z dnia 9 grudnia 1961 r. w sprawie
Zasad techniki prawodawczej. Ono również nie zostało opublikowane w jakimkolwiek dzienniku urzędowym i ukazało się jako publikacja książkowa (Zasady techniki prawodawczej, Warszawa 1962). Kolejnym, czwartym zbiorem była uchwała
nr 147 Rady Ministrów z dnia 5 listopada 1991 r. w sprawie zasad techniki prawodawczej, (M.P. z 1991 r. Nr 44, poz. 310). Uchwała ta utraciła moc obowiązującą
w 2001 r. i rok później została zastąpiona opisanym powyżej rozporządzeniem.
2012-02-09 13:18:39
173
W myśl § 2. obowiązującego rozporządzenia: Ustawa powinna
wyczerpująco regulować daną dziedzinę spraw, nie pozostawiając poza zakresem swego unormowania istotnych fragmentów tej
dziedziny.
§ 3. 1. Ustawa powinna być tak skonstruowana, aby od przyjętych w niej zasad regulacji nie trzeba było wprowadzać licznych
wyjątków.
§ 4. 1. Ustawa nie może powtarzać przepisów zamieszczonych
w innych ustawach.
§ 5. Przepisy ustawy redaguje się zwięźle i syntetycznie, unikając nadmiernej szczegółowości, a zarazem w sposób, w jaki opisuje
się typowe sytuacje występujące w dziedzinie spraw regulowanych tą ustawą.
§ 6. Przepisy ustawy redaguje się tak, aby dokładnie i w sposób
zrozumiały dla adresatów zawartych w nich norm wyrażały intencje prawodawcy.
§ 7. Zdania w ustawie redaguje się zgodnie z powszechnie przyjętymi regułami składni języka polskiego, unikając zdań wielokrotnie złożonych.
§ 9. W ustawie należy posługiwać się określeniami, które zostały użyte w ustawie podstawowej dla danej dziedziny spraw,
w szczególności w ustawie określanej jako „kodeks” lub „prawo”.
§ 13. Jednocześnie z projektem ustawy przygotowuje się projekty rozporządzeń o znaczeniu podstawowym dla jej funkcjonowania.
§ 21. 2. W przepisach ogólnych zamieszcza się również inne, niż
wskazane w ust. 1, postanowienia wspólne dla wszystkich albo dla
większości przepisów merytorycznych zawartych w ustawie.
§ 23. 2. Jeżeli określone elementy uściślające treść kilku przepisów szczegółowych powtarzają się w tych przepisach, wydziela się
je w jeden wspólny przepis i zamieszcza się w przepisach ogólnych
albo w bezpośrednim sąsiedztwie tych przepisów szczegółowych,
w których te elementy występują.
2012-02-09 13:18:39
174
Rys. Proces legislacyjny
Źródło: Centrum legislacji RP
2012-02-09 13:18:39
175
ZAKRES PRZEDMIOTOWY I PODMIOTOWY
PROJEKTU USTAWY
Projekt ustawy - Prawo gazowe ma na celu wprowadzenie całościowej regulacji dla sektora gazowniczego oraz odbiorców gazu
ziemnego. Ustawa zastępuje dotychczas stosowaną ustawę Prawo energetyczne (PE) oraz implementuje dyrektywę 2009/73/
WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 13 lipca 2009 r. dotyczącą wspólnych zasad rynku wewnętrznego gazu ziemnego
i uchylającą dyrektywę 2003/55/WE (Dz.U.UE L z dnia 14 sierpnia
2009 r.) (Dyrektywa). Ustawa – prawo gazowe zastępuje również
dotychczas stosowaną ustawę z dnia 16 lutego 2007 r. o zapasach
ropy naftowej, produktów naftowych i gazu ziemnego oraz zasadach postępowania w sytuacjach zagrożenia bezpieczeństwa paliwowego państwa i zakłóceń na rynku naftowym (Dz.U. z 2007 r.,
nr 52, poz. 343 ze zm.) (Ustawa o zapasach). Ustawa zawiera propozycje niezbędnych zmian wynikających z dotychczasowych doświadczeń stosowania prawa energetycznego wobec podmiotów
prowadzących działalność na rynku gazu ziemnego w Polsce.
Szczegółowo Ustawa określa m.in.:
1. zasady podejmowania i prowadzenia działalności w zakresie przesyłania, dystrybucji, skraplania, regazyfikacji skroplonego gazu ziemnego, obrotu i magazynowania gazu
ziemnego oraz pełnienia zadań operatorskich;
2. zasady dostępu do systemu lub instalacji służących do prowadzenia działalności w zakresie przesyłania, dystrybucji, skraplania, regazyfikacji lub magazynowania gazu ziemnego;
3. zasady tworzenia, utrzymywania i finansowania zapasów
gazu ziemnego oraz postępowania w sytuacjach zagrożenia bezpieczeństwa;
4. obowiązki publiczne, pełnione w ogólnym interesie gospodarczym, przez przedsiębiorców gazowniczych;
5. organy właściwe w sprawach regulacji sektora gazu ziemnego oraz zasady ich współdziałania z innymi organami regulacyjnymi państw członkowskich oraz instytucjami Unii
Europejskiej.
2012-02-09 13:18:40
176
Celem ustawy jest tworzenie warunków do:
1. zapewnienia odbiorcom końcowym dostarczania gazu
ziemnego na warunkach rynkowych;
2. uwzględniania wymogów ochrony środowiska;
3. zwiększania inwestycji w system gazowy;
4. rozwoju konkurencji;
5. przeciwdziałania negatywnym skutkom naturalnych monopoli;
6. zapewnienia bezpieczeństwa oraz oszczędnego i racjonalnego użytkowania gazu ziemnego;
7. równoważenia interesów przedsiębiorców gazowniczych i
odbiorców gazu ziemnego.
Rys. Nowe definicje – przedsiębiorca gazowniczy
Źródło: D.Strzałkowski, SSW Spaczyński, Szczepaniak i Wspólnicy
Istotną zmianą wprowadzoną w Prawie gazowym jest ograniczenie zakresu jego stosowania jedynie w stosunku do gazu ziemnego, który jest lub może być zatłaczany do systemu gazowego.
Gaz ziemny, zgodnie z nową definicją, to gaz ziemny wysokometanowy lub zaazotowany, w tym skroplony gaz ziemny, dostarczane za pomocą sieci gazowej. Inne rodzaje gazu palnego, w tym
biogaz rolniczy, są gazem ziemnym na potrzeby ustawy w zakresie, w jakim możliwe jest wprowadzenie ich do systemu gazowego
oraz transport systemem gazowym. Tym samym zrezygnowano
z regulacji gazu propan butan, jako produktu ropopochodnego
2012-02-09 13:18:40
177
o innej charakterystyce chemicznej, którego nie można wprowadzić do systemu gazowego. Skutkiem zmiany definicji jest zmniejszenie obciążeń przedsiębiorców gazowniczych związanych z regulacją wąskiego segmentu rynku. W tym celu zrezygnowano
również z regulacji obrotu skroplonym gazem ziemnym, jeżeli nie jest on przesyłany za pomocą systemu gazowego. Poza regulacją tej ustawy pozostaje również gaz ziemny, którego obrót
i transport nie odbywa się z wykorzystaniem infrastruktury gazowej.
Rys. Nowe definicje - gaz ziemny
Źródło: D. Strzałkowski, SSW Spaczyński, Szczepaniak i Wspólnicy
Ustawa – Prawo gazowe szczegółowo reguluje zasady prowadzenia działalności przez operatorów systemów gazowych, ze
szczególnym uwzględnieniem bezpieczeństwa systemu gazowego. Określenie precyzyjnych warunków świadczenia usług powinno pozytywnie wpłynąć na
warunki konkurencji między przedsiębiorcami gazowniczymi. Powstaje bowiem przejrzysta sytuacja prawna, w której każdy przedsiębiorca ma sprecyzowane swoje prawa i obowiązki.
Prawo gazowe precyzuje również zasady współpracy pomiędzy
przedsiębiorcami gazowniczymi. Podstawowe obowiązki przedsiębiorców gazowniczych związane ze świadczeniem usług dostępu do infrastruktury, przyłączaniem podmiotów do systemu
itp. pozostają bez zmian w stosunku do regulacji ustawy – Prawo
energetyczne.
2012-02-09 13:18:40
178
Rys. Nowe definicje – obrót i dystrybucja
Źródło: D. Strzałkowski, SSW Spaczyński, Szczepaniak i Wspólnicy
Ustawa – Prawo gazowe wprowadza również zasady obrotu
w punkcie wymiany handlowej. Jest to nowe rozwiązanie, mające
na celu poprawę warunków funkcjonowania i rozwoju rynku gazu
ziemnego. Zgodnie z tym rozwiązaniem możliwy będzie obrót gazem ziemnym w punkcie nie mającym fizycznej lokalizacji. Sprzedaż w punkcie wymiany handlowej umożliwia wejście na rynek
nowym podmiotom, zwiększa płynność rynku.
KRYTYKA PRAWA ENERGETYCZNEGO
Założenie poczynione przez autorów omawianego projektu jest
takie, że ustawa nie zmienia Prawa energetycznego tylko je uchyla
(zakładając, że w chwili jej wejścia w życie inne akty prawne też
zdąża „wysączkować” z Prawa energetycznego). Do uzupełnienia
pozostają przepisy przejściowe i zmieniające - projekt nie zapewnia zmiany obowiązujących przepisów, tak by wyłączyć stosowanie określonych norm przewidzianych w Prawie energetycznym
do przedsiębiorstw gazowych (dopóki będą oni traktowani jako
2012-02-09 13:18:40
179
przedsiębiorcy energetyczni na gruncie PE i dopóki ustawa ta będzie obowiązywać). W uzasadnieniu do projektu IGG zwraca się
uwagę na wiele wad prawa energetycznego i utrudnienia przy stosowaniu go przez przedsiębiorstwa gazownicze.
Prawo energetyczne w obecnym kształcie zostało skonstruowane
w poszanowaniu tzw. zasady jednorodności sektora paliw i energii:
• opiera się na założeniu, ze prowadzenie działalności gospodarczej polegającej na wytwarzaniu, przesyle, dystrybucji lub obrocie energią lub paliwami jest ekonomicznie
jednorodne;
• nie zakłada braku odrębności pomiędzy poszczególnymi
podsektorami i dopuszcza stosowanie pewnych odstępstw
w przepisach14.
Dyrektywy unijne dotyczące poszczególnych sektorów są
w przeważającej części homogeniczne w zakresie „szkieletu”,
podobny jest ich cel i sposób regulacji wszystkich podsektorów.
Tożsame są instytucje, które regulują funkcjonowanie poszczególnych rynków, ich kompetencje, uprawnienia i procedury.
Argumenty podawane w doktrynie za utrzymaniem jednolitości tekstu prawa energetycznego podkreślają ponadto, że
istnieje spójność leksykalna i systemowa postanowień. Istnieje niebezpieczeństwo, że przyszłe nowelizacje mogą powodować pogłębianie się różnic w podejściu do tożsamych instytucji
prawnych wynikających z prawa europejskiego. Przemawia za
tym ekonomika tworzenia prawa: brak uzasadnienia do powielania w dwóch aktach prawnych tożsamych instytucji. Powodowałoby to konieczność wydzielenia również innych części
z prawa energetycznego, np. ciepła i paliw ciekłych. Dodatkowo
należy zwrócić uwagę, że w obecnym stanie faktycznym istnieje większa potrzeba skoncentrowania się w pierwszej kolejności
na implementacji dyrektyw III pakietu do prawa energetyczne14
D. Strzałkowski, SSW Spaczyński, Szczepaniak i Wspólnicy; wystąpienie na konferencji „Nowe modele rynku gazu - strategie działania”, 2728.10.2011, Warszawa, Hotel Le Meridien Bristol, Organizator: Informedia Polska
Sp. z o.o.
2012-02-09 13:18:40
180
go, co jest do osiągnięcia znacznie szybciej niż przygotowanie
nowych ustaw.15
PODSUMOWANIE
W świetle powyższego rodzi się pytanie o losy ustawy prawo
energetyczne: czy całkowicie ono zniknie? Czy zostaną z niego wyłączone tylko przepisy dotyczące gazu i OZE? Czy powinno zostać
przeredagowane tak by stanowić zbiór przepisów regulujących
pewne zagadnienia ogólne,tj. „szkielet”regulacji sektora energetycznego? Czy też może zostanie jako akt szczątkowy, w którym
pozostaną przepisy, których nie da się zakwalifikować do któregokolwiek prawa sektorowego?
Konkludując należy zauważyć, że autorzy projektu IGG zaproponowali szereg ważnych zmian:
• Implementacja przepisów dotyczących operatorów systemów do wymogów przewidzianych w III Pakiecie energetycznym.
• Nowy rodzaj działalności koncesjonowanej – jako wynik wyodrębnienia gazu spod definicji paliw.
• Wyłączenie regulowania działalności dotyczącej skroplonego gazu ziemnego (o ile nie jest on przesyłany za pomocą
systemu gazowego).
• Rozszerzenie listy wyłączeń zobowiązku uzyskania koncesji
na obrót gazem ziemnym:
- np. gdy roczna wartość obrotu gazem ziemnym nie przekracza 1.000.000 Euro (a nie 100.000 Euro jako na gruncie PE)
- obrotu gazem ziemnym z podmiotem, który dokonuje zakupu gazu ziemnego w celu innym niż na własny
użytek.
• Wyłączenie obowiązku ustalania taryf dla obrotu gazem
ziemnym:
15
Ibidem.
2012-02-09 13:18:40
181
- taryfa jedynie dla przesyłania, dystrybucji, magazynowania, skraplania i regazyfikacji;
- likwidacja istotnej kompetencji Prezesa URE.
• Certyfikacja operatora systemu przesyłowego, (postępowanie, które ma na celu ustalenie, czy przedsiębiorca, który ma
pełnić funkcję operatora spełnia kryteria niezależności –implementacja Dyrektywy).
Zgodnie z projektem IGG poza zakresem ustawy mają znaleźć
się zagadnienia:
• wydobywania kopalin ze złóż oraz bezzbiornikowego magazynowania gazu ziemnego w zakresie uregulowanym
ustawą Prawo geologiczne i górnicze;
• obrotu gazem ziemnym dostarczanym odbiorcom w inny
sposób niż z wykorzystaniem systemu gazowego, w tym
obrotu skroplonym gazem ziemnym;
• obrotu gazem ziemnym przeznaczonym do zasilania pojazdów mechanicznych;
• obrotu produkowanym gazem ziemnym przed jego wprowadzeniem do systemu gazowego.
Projekt IGG przewiduje, że prawo gazowe nie będzie miało zastosowania do:
• kwestii dotyczących powołania i funkcjonowania organu regulacyjnego (Prezesa URE);
• procedur, wg których prowadzone są postępowania przed
Prezesem URE;
• zasad sporządzania Polityki energetycznej dla sektora gazowniczego;
• obowiązków jednostek sektora terytorialnego w zakresie
sporządzania planów rozwoju.
2012-02-09 13:18:40
182
Rys. Wpływ liberalizacji na ceny gazu
Bez skutecznego oddzielenia sieci od działalności w zakresie
produkcji i dostaw („skuteczny rozdział”), istnieje ryzyko dyskryminacji nie tylko w zakresie eksploatacji sieci, ale także w zakresie
środków zachęcających przedsiębiorstwa zintegrowane pionowo
do dokonywania stosownych inwestycji w swoje sieci. Skuteczny
rozdział może zostać zapewniony jedynie poprzez wyeliminowanie
środków zachęcających przedsiębiorstwa zintegrowane pionowo
do stosowania dyskryminacji wobec konkurentów w odniesieniu
do dostępu do sieci oraz w zakresie inwestycji. Rozdział własności
— który należy rozumieć jako wyznaczenie właściciela sieci na operatora systemu i zachowanie jego niezależności od wszelkich inte-
2012-02-09 13:18:40
183
resów związanych z dostawami i produkcją, jest wyraźnie skutecznym i stabilnym sposobem na rozwiązanie nieodłącznego konfliktu
interesów oraz zapewnienie bezpieczeństwa dostaw.
Zgodnie z zasadami rozdziału własności, państwa członkowskie
powinny być zobowiązane do zapewnienia, aby ta sama osoba lub
te same osoby nie były uprawnione do sprawowania kontroli nad
przedsiębiorstwem produkującym lub dostarczającym gaz i jednocześnie do sprawowania kontroli lub wykonywania jakichkolwiek
praw względem operatora systemu przesyłowego. Każdy system
rozdziału powinien skutecznie eliminować wszelkie konflikty interesów między producentami, dostawcami i operatorami systemów
przesyłowych, aby stworzyć zachęty do niezbędnych inwestycji
i zagwarantować dostęp nowych podmiotów wchodzących na rynek w ramach przejrzystego i skutecznego systemu regulacyjnego,
i nie powinien tworzyć zbyt kosztownego systemu regulacyjnego
dla krajowych organów regulacyjnych. związanych z dostawami
i produkcją.
Kolejnym krokiem, który ma ułatwić wchodzenie na polski rynek nowych podmiotów zainteresowanych prowadzeniem obrotu
gazem z zagranicy oraz wsparciem dla funkcjonujących na polskim rynku prywatnych firm gazowych prowadzących już taką
działalność w Polsce, dotychczas na niewielką skalę, jest istotna
nowelizacja ustawy z 16 lutego 2007 roku o zapasach ropy naftowej
i gazu ziemnego... jaką przyjął parlament RP w ostatnim dniu swojej
VI kadencji, tj. 16.09.2011 r.
Zgłaszane są postulaty, aby w miejsce zapisów utrzymywania
zapasów obowiązkowych, a także skomplikowanych warunków
magazynowania poza granicami Polski ponownie rozważyć koncepcję zapasów strategicznych, których obowiązek utrzymania
spoczywałby na organach naszego państwa, zaś ich uruchamianie
związane z uniknięciem zagrożenia bezpieczeństwa gazoenergetycznego obejmowałoby wszystkich odbiorców. W celu obniżenia
kosztów dla budżetu państwa – każde przedsiębiorstwo sprzedające gaz miałoby obowiązek np. uwzględniać opłatę za „bezpieczeństwo”, którą finansowałby odbiorca. Pomysł taki wynika z preambuły rozporządzenia Unii Europejskiej z 20 października 2010 roku
2012-02-09 13:18:40
184
w sprawie środków zapewniających bezpieczeństwo dostaw gazu,
tzw. SOS.
W szybkim tempie muszą nastąpić zmiany w rozporządzeniach
w sprawie zasad funkcjonowania rynku, tak aby uwzględniały
zmiany kształtu tego rynku. Reasumując, bez szybkiego (na początku nowej kadencji parlamentu) uchwalenia prawa gazowego
– najlepiej połączonego z ustawą o zapasach i równoległego przyjęcia zmienionych kluczowych rozporządzeń: taryfowego i systemowego, a następnie możliwie szybko zmienionych „instrukcji ruchu
i eksploatacji sieci” – ogromnie trudno będzie liberalizować polski
rynek gazu ziemnego. Przeanalizowane projekty nowelizacji prawa energetycznego są jedynie próbą zarysowania całokształtu
zmian dokonujących się nieprzerwanie w polskim sektorze gazowym. Spowodowane są one koniecznością dostosowania polskiego prawodawstwa do norm unijnych z jednej strony, a głębokimi
zmianami strukturalnymi z drugiej. Zakładając, że prawo gazowe
zostanie ostatecznie uregulowane jako odrębna ustawa – otwiera się pole do następujących perspektywicznych badań: W którą
stronę pójdą przyszłe nowelizacje rozdzielonych ustaw? Czy tak
skonstruowana ustawa będzie miała zdolność absorbowania dodatkowych regulacji w przyszłości (mogą np. wynikać z planów
EU dotyczących infrastruktury energetycznej, rozwoju regulacji
dotyczących biogazu i przyłączania małych wytwórców, rozwój
i uruchomienie produkcji gazu łupkowego)?
BIBLIOGRAFIA:
1. Dyrektywa 2003/55/WE Parlamentu Europejskiego i Rady
z dnia 26 czerwca 2003 r. dotycząca wspólnych zasad rynku
wewnętrznego gazu ziemnego i uchylająca dyrektywę 98/30/
WE (Dz.U. L 176 z 15.07.2003 r., s. 57 – 78) zwana dalej „dyrektywą gazową”.
2. Dyrektywa 2009/73/WE Parlamentu Europejskiego i Rady
z dnia 13 lipca 2009 r. dotycząc wspólnych zasad rynku wewnętrznego gazu ziemnego i uchylająca dyrektywę 2003/55/
2012-02-09 13:18:40
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
185
WE (Dz.U. L 211 z 14.08.2009 r., s. 94—136) – zwana. „nową
dyrektywą gazową”.
Notatka Dyrekcji Generalnej ds. Energii i Transportu w sprawie Dyrektyw 2003/54/WE i 2003/55/WE dotyczących rynku
wewnętrznego energii elektrycznej i gazu ziemnego – System
rozdziału działalności. 16.01.2004.
Interpretative note on Directive 2009/72/EC concerning common rules for the internal market in electricity and Directive
2009/73/EC concerning common rules for the internal market
in natural gas – Retail market. 22.01.2010.
Holzer M., Łukasiewicz J., Eckhardt K., Zagulak K., Podstawowe zagadnienia tworzenia i stosowania prawa, w cyklu:
Podręczniki uczelniane nr 57, Wyższa Szkoła Administracji
i Zarządzania w Przemyślu, Przemyśl 2002.
materiały z konferencji „Nowe modele rynku gazu - strategie
działania”, 27-28.10 2011r., Warszawa, Hotel Le Meridien Bristol, Organizator: Informedia Polska Sp. z o.o.
materiały międzynarodowej konferencji zorganizowanej przez
Izbę Gospodarczą Gazownictwa pt.: „Czy polska prezydencja
pomoże w rozwoju gazownictwa?”, Jurata, 31.08-2.09 2011r.
Michalska A., Wronkowska S., Zasady tworzenia prawa, Uniwesytet Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 1983.
Szyjko C.T., Otoczenie prawne rozwoju rynku gazu w Polsce stan obecny i perspektywy, Nowa Energia, nr 4(22)/2011, s.38-49, ISSN 1899-0886.
Szyjko C.T., Konkluzje Polskiej Prezydencji a wyzwania energetycznego dialogu UE – Rosja, Nowa Energia, nr 4(22)/2011,
s.10-18, ISSN 1899-0886.
Szyjko C.T., Nowe plany inwestycyjne w sektorze gazu, (w:)
Biznes & Ekologia nr 104/2011 s. 11-13. ISSN 1429-5512.
Szyjko C.T., Liberalizacja polskiego rynku gazu a dokończenie budowy jednolitego rynku UE, [w:] Wiadomości Naftowe
i Gazownicze - czasopismo naukowo-techniczne, nr 6(158),
Kraków 2011, s. 7-14. ISSN 1505-523X.
Szyjko C.T., Wpływ gazu z łupków na rynek gazu w Polsce
i Europie, [w:] Wiadomości Naftowe i Gazownicze - czaso-
2012-02-09 13:18:40
186
14.
15.
16.
17.
18.
pismo naukowo-techniczne, nr 9(161), Kraków 2011, s. 35-36.
ISSN 1505-523X.
Szyjko C.T., Smart grids – rewolucja czy ewolucja w sektorze
gazowym?, [w:] Wiadomości Naftowe i Gazownicze - czasopismo naukowo-techniczne, nr 10(162), Kraków 2011, s. 10-18.
ISSN 1505-523X.
Szyjko C.T., Globalizacja wobec Europy regionów, [w:] Europejski Doradca Samorządowy. Fundusze-Inwestycje-Finansowanie, Kwartalnik polskich samorządów i przedsiębiorstw
komunalnych, nr. 1(16), Warszawa 2011, s.44-46.
Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. Prawo energetyczne (DzU
nr 89 z 2006 r., poz. 625, ze zm.).
Wojnicka E., Klimczak P., 2008, Procesy innowacyjne w sektorze MSP w Polsce i regionach, Warszawa.
Wersje skonsolidowane Traktatu o Unii Europejskiej i Traktatu
o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Dziennik Urzędowy Unii
Europejskiej, C115, Tom 51, 9.05.2008 r.
2012-02-09 13:18:40
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Marcin Komańda
Joanna Żukowska
PRZEPŁYW WIEDZY
W SIECIOWYCH STRUKTURACH
ZARZĄDZANIA PROJEKTAMI
KNOWLEDGE FLOWS
INNETWORK STRUCTURES
OF PROJECT MANAGEMENT
STRESZCZENIE
Zarządzanie projektami stało się obecnie wyodrębnioną specjalizacją zarządzania. Poniższy artykuł stawia sobie za cel przedstawić rozwiązania strukturalne dla umiejscowienia projektu
w przedsiębiorstwie. Jednoczesne założenie o zmianie paradygmatu zarządzania strategicznego sprawia, że przedmiotem analizy
staje się nie tylko forma struktury organizacyjnej zarządzania projektem, ale również przepływ wiedzy w jej ramach. Analiza literatury przedmiotu, jak i także prezentowanego przypadku pozwala
zauważyć, że współczesne zarządzanie projektami przejawia cechy podejścia sieciowego wraz ze wszystkimi konsekwencjami dla
przepływu wiedzy w ramach struktury powołanej dla realizacji
projektu.
2012-02-09 13:18:40
188
ABSTRACT
Project management has now become a separate specialization
in management. The following article aims to provide structural
solutions for the location of the project in the company. Concomitant assumption of a change in the paradigm of strategic management makes, that the object of analysis becomes not only a form
of organizational project management, but also the flow of knowledge within it. Analysis of the literature and also presented case
shows, however, that the modern project management is reflected
characteristics of a network approach with all the consequences for
the flow of knowledge within the structure for the project.
Słowa klucze: zarządzanie projektami, rozwiązania strukturalne, przepływ wiedzy
Key words: project management, structural solutions, the flow
of knowledge
1. WSTĘP
Projekt to przedsięwzięcie nowe, nietypowe, odmienne od działań rutynowo podejmowanych w przedsiębiorstwie1. Jego specyfika sprawia, że jest ono również czasowo wyodrębnione, czyli jest
realizowane w określonym przedziale czasowym w działalności
organizacji.2 Tak zakreślona definicja tego pojęcia od razu wymusza zwrócenie szczególnej uwagi na dwa aspekty realizacji projektu. Po pierwsze, istnieje problem umiejscowienia w strukturze
organizacyjnej zespołu projektowego i określenia w związku z tym
jego kompetencji, czyli odniesienia ich do architektury relacji formalnych składających się na organizację. Po drugie, sam charak1 M. Pawlak: Zarządzanie projektami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 17.
2 M. Kasperek: Zarządzanie projektem, AE Katowice, Katowice 2004, s. 10.
2012-02-09 13:18:40
Marcin Komańda, Joanna Żukowska – PRZEPŁYW WIEDZY...
189
ter projektu jako przedsięwzięcia unikalnego dla przedsiębiorstwa
wymaga twórczego podejścia ze strony członków zespołu, ale również i integracji ich wiedzy.
Biorąc również pod uwagę, że projekt z jednej strony może być
ze wszechmiar skomplikowany, a także iż w takim przypadku
prawdopodobne jest to, że przedsiębiorstwo by podołać jego realizacji podejmie współpracę z innymi podmiotami staje się oczywiste, że problem komunikowania się stron i wymiany informacji
w ramach organizacji, jak i pomiędzy nimi stanie się kluczowy dla
sukcesu przedsięwzięcia. W zależności od formy podjętej współpracy mogą również pojawić się tu inne kwestie wymagające zaangażowania stron, na przykład związane z pełnieniem kontroli
nad projektem i podejmowanymi działaniami, czy też budowania
zaufania pomiędzy partnerami i osiąganiem przez nich korzyści3.
2. METODY OSIĄGNIĘCIA CELÓW PRACY
Tematyka pracy skoncentruje się na opisie warunków realizacji
projektu w szczególnym przypadku, jakim jest współpraca pomiędzy podmiotami. Przesłanką wyboru tematu jest fakt, że współczesny paradygmat zarządzania strategicznego akcentuje współpracę
pomiędzy podmiotami, tworzenie wartości dla różnych interesariuszy (w tym dla partnerów w projekcie), czy też zwraca uwagę na niematerialne zasoby przedsiębiorstwa jako jego atrybuty,
określając w ten sposób istotę podejścia sieciowego4. Jest więc to
koncepcja stosunkowo nowa, niezbyt dobrze jeszcze opisane w li3 M. Labrosse: A fruitful project launch. „Industrial Management”, September/
October 2010, s. 20.
4 J. Stachowicz: W kierunku nowego paradygmatu organizacyjnego-perspektywy rozwoju zarządzania strategicznego. Dynamika zarządzania organizacjami. Paradygmaty – metody – zastosowania. Red. H. Henzel, A. Lebda-Wyborna,
H. Bieniok, A. Lipka, K. Marcinek, M. Michałowska, I. Pyka, S. Stanek, J. Wywiał,
U. Zagóra-Jonszta, T. Żabińska. Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2007, s. 78.
2012-02-09 13:18:40
190
teraturze z zakresu zarządzania projektami, odnosząca się w dużej
mierze do problemu przepływu wiedzy przy realizacji projektu.
Dlatego też krytyczna analiza literatury pozwoli na porównanie
uwarunkowań tradycyjnego umiejscowienia realizacji projektów
w pojedynczym przedsiębiorstwie z podejściem sieciowym i wskazanie na ich odmienność. Dodatkowo zaprezentowany krytyczny
w swym wymiarze przykład ukaże dodatkowy obraz współczesnych uwarunkowań realizacji skomplikowanych projektów. „Krytyczny” w tym przypadku oznacza specyficzny w swej formie dla
poruszanej problematyki sposób realizacji projektu w środowisku
wielo organizacyjnym.
3. ZARZĄDZANIE PROJEKTEM
A STRUKTURY PROJEKTOWE
Zarządzanie projektem powinno zoptymalizować wykorzystanie posiadanych środków, w tym środków finansowych (m.in.
przez ograniczanie lub utrzymywanie ustalonego poziomu kosztów) umożliwiając realizację celu(ów) ustalonych przez zleceniodawcę5 (w tym także dotrzymanie ram czasowych).6 Owa optymalizacja jest na tyle trudna, na ile skomplikowany jest sam projekt i
na ile kompleksowych rozwiązań wymaga jego realizacja.7 Dlatego też w kontekście umiejscowienia projektu w przedsiębiorstwie
mówi się o następującym dylemacie: skoro projekt jest przedsięwzięciem realizowanym w określonym horyzoncie czasowym, to
czy organizacja ma być nastawiona w całości na jego wspieranie
ze wszystkimi konsekwencjami takiej logiki, czy też ma on być
niejako „doczepiony” do istniejącej już struktury organizacyjnej.
5
D. Pons: Project management for new product development. „Project
Management Journal”, June 2008, s. 82.
6 H. Brandenburg: Zarządzanie projektami, AE Katowice, Katowice 2002, s. 56.
7 M. Pawlak: op.cit., s.17.
2012-02-09 13:18:40
191
W pierwszym przypadku efektywność realizacji projektu będzie
wysoka, jednak może to zachwiać stabilnością przedsiębiorstwa,
w drugim przykładzie z kolei przedsiębiorstwo zachowuje stabilizację, jednak sam projekt może napotkać na trudności w realizacji8. Ten problem ma swoje odzwierciedlenie w tradycyjnych sposobach umiejscowienia zespołu projektowego w strukturze organizacyjnej przedsiębiorstwa.
Proces organizowania, związany z tworzeniem struktur organizacyjnych w przedsiębiorstwie oznacza decydowanie o najlepszym
grupowaniu działań i zasobów organizacji, czyli jej elementów konstrukcyjnych. Odpowiednie ich połączenie stanowi o strukturze
organizacyjnej. Wśród owych elementów konstrukcyjnych można
wyróżnić wspominane już ustalenie hierarchicznej zależności, rozdzielenie uprawnień decyzyjnych, a także projektowanie stanowisk
pracy (określenie obowiązku poszczególnych pracowników), grupowanie stanowisk pracy, koordynację czynności oraz różnicowanie stanowisk pracy. Dzięki temu można określić zasób niezbędnych
kompetencji pracownika, zasób informacji, jakie są mu niezbędne
aby prawidłowo wykonywać swoje obowiązki, źródła tychże informacji, określenie przed kim on odpowiada, a więc również poziom
jego zaangażowania i zmotywowania.
Typowe umiejscowienie zespołu projektowego w strukturze organizacyjnej polega na podporządkowaniu go kierownictwu firmy,
czyli niejako ustanowienie go obok istniejącej struktury. Pozwala
to na przesunięcie do pracy w nim osób z różnych działów firmy,
co przekłada się jednocześnie na transfer wiedzy funkcjonalnej do
samego zespołu projektowego. Pojawia się jednak problem koordynacji i integracji współpracy pomiędzy zespołem a pozostałymi
działami przedsiębiorstwa.9 Przekłada się ta kwestia na utrudnienia w przepływie wiedzy i informacji między zespołami projektowymi i komórkami organizacyjnymi. Jest ona szczególnie cha8
M. Trocki, B. Grucza, K. Ogonek: Zarządzanie projektami, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003, s. 80.
9 M. Trocki, B. Grucza, K. Ogonek: Zarządzanie projektami, Polskie
Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003, s. 80.
2012-02-09 13:18:40
192
rakterystyczna dla struktur funkcjonalnych i liniowo-sztabowych,
opartych o jedność rozkazodawstwa. W strukturach macierzowych
natomiast (zaprzeczających jedności rozkazodawstwa) w kontekście realizacji projektów możliwe jest integrowanie działów funkcjonalnych i wszechstronne przetwarzanie w związku z tym dużej
ilości informacji; jednak podwójne podporządkowanie uczestników zespołu prowadzić może do konfliktów w dłuższym horyzoncie czasowym.10
Współcześnie zwraca się dużą uwagę na możliwości przyspieszania realizacji celów przedsiębiorstwa poprzez redefinicję relacji
pomiędzy najwyższym szczeblem kierowniczym, jego szczeblem
taktycznym i operacyjnym. Powstające w ten sposób koncepcje dotyczące struktur organizacyjnych wykazują następujące cechy:11
• nakierowanie wobec struktur płaskich (w przeciwieństwie
do struktur hierarchicznych);
• nakierowanie na dynamizm struktury;
• nakierowane na budowanie relacji z klientami;
• wskazują na konieczność posiadania kompetencji (np. technologie, umiejętności);
• uznanie wiedzy za najcenniejszy zasób.
Aspekty te wypełniają struktury sieciowe, będące strukturami heterarchicznymi, stawiając przed ich uczestnikami odmienne problemy niż to ma miejsce w strukturach hierarchicznych,
a wśród których można wymienić m.in. formalną odrębnością
przynajmniej niektórych członków sieci, problemem własności
wiedzy, czy też problem podziału korzyści wynikających z wiedzy
stworzonej lub użytkowanej wspólnie.
Umiejscowienie projektu w strukturze sieciowej będzie się wiązało z jego realizacją w oparciu o współpracę kilku podmiotów.
Będą one specjalizować się w wykonywaniu określonych funkcji/
produktów/usług, co pozwoli na osiąganie przez nie efektu doświadczenia, a przez całą sieć efektu synergii wiedzy posiadanej
10
M. Pawlak: op.cit., s. 175.
I. Nonaka, H. Takeuchi: Kreowanie wiedzy w organizacji, Poltext, Warszawa
2000, s. 197.
11
2012-02-09 13:18:40
193
przez jej uczestników. Konsekwencją długotrwałej współpracy jest
upowszechnianie tejże wiedzy w układzie kooperantów.12 Choć
może wydawać się, iż podmioty powinny dążyć do przeciwdziałania temu zjawisku, to należy jednak pamiętać, że uczestnik sieci, w tym przypadku zespołu projektowego, powinien pozytywnie wpływać na tworzenie i upowszechnianie wiedzy w układzie.
W przeciwny razie naraża się na to, iż pozostali uczestnicy sieci
sami wygenerują konkurencyjne zasoby wiedzy w stosunku do
tych posiadanych przez niego, co negatywnie wpłynie na jego pozycję w sieci.13
Problem przepływu wiedzy w strukturze sieciowej, a w związku z tym w analizowanym potencjalnie zespole projektowym zbudowanym w oparciu o ten typ struktury zależy przede wszystkim
od poniższych głównych problemów.
Pierwszy z nich jest związany z centralnym umiejscowieniem
(lub też z jego brakiem) danego podmiotu. Jego centralna pozycja
pozwala na względnie łatwy dostęp do zasobów informacyjnych/
wiedzy pozostałych członków sieci i monitorowanie ich działalności. Również w stosunku do otoczenia zewnętrznego sieci jest
on w uprzywilejowanej sytuacji, gdyż to on jest spostrzegany jako
ten najważniejszy podmiot we współpracującym ze sobą układzie
podmiotów.14 Za centralizacją idzie często również formalizacja
współpracy. Jej zbyt duży zakres może spowolnić przepływ wiedzy i informacji, a także na możność braku przekazywania istotnych informacji, jeśli tylko nie wynika to z formalnych ustaleń
współpracy.15
12
V. Galant: Wiedza w sieciowych korporacjach, [w:] Modele i metody zarządzania informacją i wiedzą, V. Galant, K. Perechuda (red.), Prace Naukowe AE we
Wrocławiu nr 1086, 2005, s. 133.
13 K. Perechuda: Procesy kreowania wiedzy w organizacjach sieciowych, [w:]
Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwie, K. Perechuda (red.), Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 121.
14 D.R. Gnyawali, R. Madhavan: Cooperative networks and competitive dynamics: a structural embeddedness perspective. „Academy of Management Review”,
Vol. 26, No. 3, 2001, s. 431.
15 A.C. Inkpen, E.W.K. Tang: Social capital, networks and knowledge transfer.
„Academy of Management Review”, Vol. 30, Iss. 1, 2005, s. 146.
2012-02-09 13:18:40
194
Kolejny problem, a ściślej mówiąc dwie związane ze sobą silnie kwestie, to strukturalna autonomia podmiotu odnosząca się
do architektury powiązań pomiędzy podmiotami oraz strukturalna ekwiwalentność wyrażona istnieniem podmiotów w sieci,
które mają podobną architekturę powiązań z innymi, choć same
nie muszą być ze sobą powiązane. Strukturalna autonomia wpływa na to, czy droga przepływu wiedzy i informacji się wydłuża,
i czy podmiot posiada kontrolę nad tym przepływem, tzn. czy jest
podmiotem względnie centralnie umiejscowionym, czy też nie.
Strukturalna ekwiwalentność z kolei sprawia, że można wyróżnić w sieci podmioty, które posiadają podobny profil, tzn. reprezentują podobny zbiór zasobów i architekturę powiązań z innymi
uczestnikami sieci. Ostatni problem podejmowany w literaturze,
a także związany z architekturą powiązań, to kwestia gęstości, czyli stopnia powiązań pomiędzy podmiotami sieci. Im ona wyższa
tym lepsze warunki dla przepływu wiedzy pomiędzy uczestnikami sieci. Pozwala ona także na wypracowywanie pośród współpracujących podmiotów zaufania, czy wspólnie przestrzeganych
norm16.
Podmioty uczestniczące więc w realizacji projektu o sieciowej
strukturze organizacyjnej będą zmagać się więc przede wszystkim
z problemami przepływu wiedzy pomiędzy uczestnikami projektu, co może potencjalnie negatywnie odbić się na jego realizacji.
Jednocześnie z punktu widzenia pojedynczych podmiotów będzie
istotne przynajmniej utrzymywanie swojej pozycji w strukturze, co
będzie przekładać się między innymi na przydatność tychże podmiotów dla samego projektu17.
16
A.C. Inkpen, E.W.K. Tang: Social capital…, op.cit., s. 146.
P. Dietrich, P. Eskerod, D. Daicher, B. Sandhawalia: The dynamics of collaboration in multipartner projects. “Project Management Journal”, september 2010, s. 60.
17
2012-02-09 13:18:40
195
4. PRZYPADEK SPÓŁKI PL.201218
Spółka zajmuje się koordynacją i kontrolą przedsięwzięć przygotowawczych do Euro 2012 w Polsce. W ramach samej spółki określono koordynatorów zajmujących się poszczególnymi obszarami działania. PL.2012 ściśle współpracuje z Ministerstwem Sportu i Turystyki, UEFA, Polskim Związkiem Piłki Nożnej oraz przedstawicielami
strony ukraińskiej. Koordynuje działania sztabów organizacyjnych
miast-gospodarzy, a także podejmuje działania marketingowe związane z promocją Polski na arenie międzynarodowej.
W strukturze spółki można wyróżnić główny pion związany
z infrastrukturą (stadiony, transport, lotniska, telekomunikacja,
hotelarstwo), a także inne działy odpowiedzialne za pozostałe obszary działań spółki: np. bezpieczeństwo, promocja, opieka medyczna, czy też w końcu wydział ds. operacyjnych.
Jako koordynator przygotowań do EURO 2012 spółka PL.2012 zajmuje się m.in. monitorowaniem oraz działaniem na rzecz wypełnienia przez odpowiednie podmioty gwarancji i zobowiązań złożonych
w fazie kandydowania do EURO 2012; raportowaniem do UEFA
postępów w pracach przygotowawczych; organizowaniem szkoleń
i seminariów dla podmiotów odpowiedzialnych za organizację mistrzostw; przygotowywaniem i wspomaganiem wdrażania bezpieczeństwa, w tym zabezpieczenia medycznego oraz ratowniczego
podczas Euro 2012; opracowuje oraz wdraża koncepcję transportu
i komunikacji podczas mistrzostw.
Spółka podkreśla również, iż realizuje działania nadzorcze
w dwóch głównych obszarach: przepisów prawa, które mogą mieć
wpływ na przygotowanie i realizację przedsięwzięć związanych
z mistrzostwami oraz ocenę stanu przygotowań i określanie obszarów zagrożeń dla przygotowań do EURO 2012.
W roku bieżącym Najwyższa Izba Kontroli opublikowała swój
raport na temat poprawności i stanu przygotowań do organizacji
18 Informacje o firmie pochodzą ze strony internetowej spółki: http://
www.2012.org.pl/pl/aktualnosci/aktualnoci/62-aktualnoci/25101-euro-2012wzmocni-nasz-gospodark.html
2012-02-09 13:18:40
196
mistrzostw19. Część raportu dotyczyła oceny działalności spółki
PL.2012. Stwierdzono, iż przy realizacji zadań powierzonych przez
Ministerstwo Sportu i Turystyki doszło do określonych nieprawidłowości. Wśród nich można wymienić m.in. brak harmonogramu
realizacji powierzonych zadań, naruszenia zasad przyjętego systemu raportowania i sprawozdawczości, niepowołanie audytora
wewnętrznego.
Jednocześnie wskazano na nie prawidłowości w pracy rządu
i poszczególnych ministerstw. Wytknięto nieustanowienie przez
Radę Ministrów całościowego programu przygotowań do EURO
2012, obejmującego wszystkie obszary przygotowań wynikające
z oferty Polski i Ukrainy oraz z umowy organizacyjnej w sprawie
EURO 2012, a także nieustanowienie przez Radę Ministrów całościowego programu przygotowań, obejmującego wszystkie obszary przygotowań wynikające z oferty Polski i Ukrainy oraz z umowy organizacyjnej w sprawie EURO 2012, a także kosztów i źródeł
ich pokrycia, czy też brak przepisów prawnych, dotyczących precyzyjnego określenia zasad sprawowania nadzoru nad przedsięwzięciami związanymi z przygotowaniami do organizacji EURO
2012. Podkreślono również potrzebę wzmocnienia nadzoru i koordynacji przez rząd i ministra sportu nad realizacją zadań przez
podmioty zaangażowane w przygotowaniach do EURO 2012.
5. PODSUMOWANIE
Realizacja niezwykle skomplikowanego przedsięwzięcia, jakim
jest przygotowanie Polski do przeprowadzenia mistrzostw Europy
w piłce nożnej w 2012 roku napotyka na utrudnienia. Wynikają one
głównie z tego, iż spółka celowa opisana powyżej z jednej strony
występuje jako koordynator, z drugiej strony jest częścią szerszej
sieci związanej z przygotowaniami do EURO 2012 – a tę samą rolę
19
Informacje zaczerpnięte ze strony: http://www.euro-2012.in/more-aboutjoomla/29-aktualnosci/142-raport-nik-o-euro-2012.html
2012-02-09 13:18:40
197
posiada rząd, czy też w określonych sprawach poszczególni ministrowie. Pokrywanie się kompetencji formalnych, jak i wspólne
współuczestniczenie w poszczególnych podprojektach przez te
strony powoduje bałagan w planowaniu i sporządzaniu harmonogramów realizacji określonych zamierzeń.
Jednocześnie jak wskazuje raport NIK nie do końca są opracowane formalne zasady współpracy podmiotów uczestniczących w
tych szeroko zakrojonych przygotowaniach i raportowania z postępu prac, a te które istnieją, nie zawsze są przestrzegane. Utrudnia to przepływ wiedzy i informacji pomiędzy stronami, co odbija
się na koordynacji działań, jak i przeciwdziałaniu w odpowiednim
czasie występującym zagrożeniom. Jest to o tyle ciekawe, iż zgodnie z teorią przedmiotu tak gęste relacje pomiędzy podmiotami
powinny sprzyjać przepływowi wiedzy. Jednak biorąc pod uwagę
charakter instytucji tworzących tę sieć trzeba pamiętać jednak, że
decyzje, jak i działania podejmowane na ich podstawie (związane także z przekazywaniem informacji) muszą mieć odpowiednią
podstawę formalną, o którą chwilami w tym gąszczu zależności
i uchybień trudno.
Analizując jeszcze szerzej ową sieć projektową można doszukiwać się również problemu strukturalnej ekwiwalentności określonych podmiotów. Należy tu zaznaczyć, iż za przygotowania
do EURO 2012 odpowiedzialne są również inne podmioty. Istnieje Komitet Organizacyjny, w skład którego wchodzą m.in. władze
państwa, czy też tzw. spółki celowe (czyli np. PL.2012), a także Narodowe Centrum Sportu, które jest współodpowiedzialne również
za budowę stadionu narodowego w Warszawie. Istnieje w tej sieci
strukturalna ekwiwalentność na pewno na poziomie operacyjnym,
jednak nie tworzy ona w takim ujęciu żadnego zagrożenia- po prostu podmioty o określonych zasobach są zaangażowane w realizacje określonych konkretnych, ale i różnych zadań. Inaczej sprawa
przestawia się w kontekście poziomu koordynacji przygotowań –
tu ewidentnie nie tylko istnieją podmioty o podobnych kompetencjach, ale także o pokrywających się relacjach pomiędzy współpracującymi stronami, co dodatkowo komplikuje sytuację w formalnym przepływie wiedzy/informacji i w podejmowaniu decyzji.
2012-02-09 13:18:40
198
BIBLIOGRAFIA
1. Brandenburg H.: Zarządzanie projektami, AE Katowice, Katowice 2002
2. P. Dietrich, P. Eskerod, D. Daicher, B. Sandhawalia: The dynamics of collaboration in multipartner projects. “Project Management Journal”, september 2010
3. Galant V.: Wiedza w sieciowych korporacjach, [w:] Modele
i metody zarządzania informacją i wiedzą, V. Galant, K. Perechuda (red.), Prace Naukowe AE we Wrocławiu nr 1086,
2005
4. Gnyawali D.R., Madhavan R.: Cooperative networks and competitive dynamics: a structural embeddedness perspective.
„Academy of Management Review”, Vol. 26, No. 3, 2001
5. Inkpen A.C., Tang E.W.K.: Social capital, networks and knowledge transfer. „Academy of Management Review”, Vol. 30,
Iss. 1, 2005
6. Kasperek M.: Zarządzanie projektem, AE Katowice, Katowice
2004
7. Labrosse M.: A fruitful project launch. „Industrial Management”, september/october 2010
8. Nonaka I., Takeuchi H.: Kreowanie wiedzy w organizacji, Poltext, Warszawa 2000
9. Pawlak M.: Zarządzanie projektami, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2007
10. Perechuda K.: Procesy kreowania wiedzy w organizacjach sieciowych, [w:] Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwie, Perechuda K.(red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2005
11. Pons D.: Project management for new product development.
„Project Management Journal”, June 2008
12. Stachowicz J.: W kierunku nowego paradygmatu organizacyjnego-perspektywy rozwoju zarządzania strategicznego.
Dynamika zarządzania organizacjami. Paradygmaty-metodyzastosowania. Red. Henzel H., Lebda-Wyborna A., Bieniok
2012-02-09 13:18:41
199
H., Lipka A., Marcinek K., Michałowska M., Pyka I., Stanek
S., Wywiał J., Zagóra-Jonszta U., ŻabińskaT., Prace Naukowe
Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2007
13. Trocki, M. Grucza B., Ogonek K.: Zarządzanie projektami, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003
2012-02-09 13:18:41
2012-02-09 13:18:41
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Katarzyna Świerszcz
ZNACZENIE INNOWACJI
PRODUKTOWYCH
WE WSPÓŁCZESNYCH
PROCESACH GOSPODARCZYCH
THE IMPORTANCE OF PRODUCT
INNOVATIONS IN MODERN
ECONOMIC PROCESSES
STRESZCZENIE
Współcześnie można zaobserwować duży wpływ i istotne znaczenie innowacji produktów w działalności społeczno-gospodarczej,
w zwiększaniu efektywności zachodzących w niej procesów. Jest
ona specyficznym narzędziem przedsiębiorczości - działaniem, które nadaje zasobom nowe możliwości tworzenia bogactwa zarówno
dla rynku, a w nim klienta, jak również samego przedsiębiorstwa.
W istocie rzeczy, jest ona siłą, która tworzy zasoby rozumiane jako
dobro - wartość. „Zasób” (dobro, wartość) nie istnieje bowiem tak
długo, jak długo człowiek nie znajdzie odpowiedniego zastosowania
dla czegoś, co występuje w przyrodzie i nie nada mu w ten sposób
określonej wartości materialnej lub też niematerialnej, wartości społecznej, psychologicznej lub też ekonomicznej. Do tego czasu każdy
byt, każda rzecz jest bezużyteczna: roślina jest chwastem, a minerał
tylko kamieniem. To, co dzisiaj posiada wartość (dobro) – dawniej nie
było zasobem, było bezużyteczne, a niekiedy nawet szkodliwe, jak na
przykład pleśń penicylinowa czy różnego rodzaju odpady1. W litera1
P. F. Drucker, Innowacja i przedsiębiorczość. Praktyka i zasady, tł. A. Ehrlich,
wyd. PWE, Warszawa 1992, s. 39.
2012-02-09 13:18:41
202
turze przedmiotu występuje więc zgodność co do znaczenia i istotnej roli jaką odgrywa współcześnie w sposób szczególny rozwój
nowych produktów. Niektórzy ekonomiści amerykańscy twierdzą
nawet, że o ilościowo-jakościowej poprawie warunków bytowych
społeczeństwa i jego dobrobycie decydują w 80% innowacje produktowe. Wynika z tego, że siłą napędową współczesnych gospodarek mających na celu skuteczne reagowanie na potrzeby rynku
i dostarczaniu mu maksymalnych dóbr (wartości), a poprzez owe
produkty satysfakcję klientom - są innowacje produktowe2.
SUMMARY
In happening in a modern manner processes social-economic,
progressive intensely with the evolution of the marketing environment, dynamic of transformations in the area of needs and maintenances of customers as receivers of the offer, more and more the
practical significant role perform product innovations. Their value
expresses herself first of all in the possibility of the creation of the
value for the customer, and across him the competitive position
and the good-will.
Product innovations being with advisable creatively destructive
activities aiming to the supersession of till now produced products
and contracted in them values with their new versions and creatings of completely new products - basing on definite criteria are
an essential clever tool impromptu unique to satisfy needs and preferences of customers, and in the further consequence to be the efficient tool increasing efficiency of enterprises. Is is possible thanks
to values which these innovations deliver to customers. There constitute not various goods in the form of features functional, psychological, social, aesthetical, and also economic. There are them
also goods in the form of services, events, experiences, places and
the access time to product offers and many other. Product leaning
2
Zarządzanie innowacjami technicznymi i organizacyjnymi, red. M. Brzeziński,
wyd. Difin, Warszawa 2001, s. 26.
2012-02-09 13:18:41
Katarzyna Świerszcz – ZNACZENIE INNOWACJI PRODUKTOWYCH...
203
innovations on the value for the customer to the determines so at
present the approach completely different from traditional, leaning
on the research and the initiation of new products as the hope on
the market success.
Słowa klucze: przedsiębiorczość, innowacje produktowe.
Keywords: entrepreneurship, product innovation,
1. POJĘCIE INNOWACJI PRODUKTOWYCH
Pojęcie innowacja produktu nie jest definiowane jednoznacznie.
Zawiera ono w sobie różne znaczenia w zależności od kontekstu,
w jakim jest użyte i do kogo jest skierowane. Nowy produkt może
być utożsamiany z innowacją wyrażoną w postaci wyrobu przemysłowego, usługi, systemów informatycznych i organizacyjnych,
które służą zaspakajaniu określonych potrzeb człowieka i jednocześnie przynoszą wytwórcom określone korzyści ekonomiczne.
Poszukując definicji innowacji produktu warto zwrócić uwagę na dwa jej aspekty: aspekt czynnościowy i aspekt rezultatowy.
Definicja innowacji produktu w aspekcie czynnościowym zwraca
uwagę na charakter zmian, które uznawane są za innowacje. Mówi
ona, że innowacje produktowe to zmiany celowe wprowadzane
przez człowieka, czyli celowe działania koncepcyjne i produkcyjne zmierzające do zastępowania dotychczas wytwarzanych produktów i zawartych w nich wartości ich nowymi wersjami oraz
kreowanie zupełnie nowych produktów - w oparciu o określone
kryteria – jako zdolne w sposób unikatowy satysfakcjonować potrzeby i preferencje określonych klientów (nabywców) i przez to
poprawiać pozycję konkurencyjną przedsiębiorstwa na rynku3.
Innowacja produktu w aspekcie rezultatowym jest definiowana jako wprowadzenie do szerokiego użytkowania nowego produktu, procesu lub sposobu postępowania. Według Ph. Kotlera, G.
Armstronga, J. Saundersa oraz V. Wonga innowacyjny produkt to
3
Z. Pietrasiński, Ogólne i psychologiczne zagadnienia innowacji, PWN,
2012-02-09 13:18:41
204
produkt zawierający określoną nową ideę lub element technologii
opracowany i zaoferowany klientom, którzy uważają je za nowe lub
nowatorskie4. Ph. Kotler, który precyzuje innowacje produktowe z
marketingowego punktu widzenia uważa, że „pojęcie innowacji
odnosi się do każdego dobra, usługi lub idei, które są postrzegane
przez kogokolwiek jako nowe”5. Podobnie innowacje produktowe
definiuje J. Dietl, według którego innowacyjnym produktem może
być tylko ten, który został uznany za nowy produkt (odmienny od
istniejących) przez klientów lub innych końcowych nabywców na
docelowym rynku6.
Innowacja produktowa utożsamiana jest tu zatem z nowością.
W znaczeniu rezultatowym można więc uznać, że każda nowa postać produktu, stanowiąca ofertę rynkową przedsiębiorstwa, jest
innowacją7.
Takie szerokie rozumienie innowacji produktu, utożsamiające ją
z każdą nowością jest najbardziej rozpowszechnione w literaturze
przedmiotu. Ma ono szczególne znaczenie dla przedsiębiorstwa
ze względu na możność poprawiania zarówno jego wizerunku
w otoczeniu, jak też pozycji konkurencyjnej na rynku. Należy jednak zwrócić uwagę, że w badanej literaturze przedmiotu spotyka
się również poglądy mówiące, iż nie każda nowość zastosowana
w produkcie zasługuje na miano innowacji. Trudności zatem jakie pojawiają się w definiowaniu pojęcia innowacyjnego produktu
- według zasad jednoznaczności i niesprzeczności - wynikają z wielopoziomowości jego koncepcji oraz wielowariantowości strategii
rozwoju produktu (stopień nowości rynku oraz stopień nowości
technologii). Możliwości wyboru różnych kryteriów innowacji
produktów (nośnika lub przedmiotu innowacji, doniosłości, oryginalności, źródła innowacji i wielu innych) powodują, że nowy
produkt może przyjmować różną formę: od pozornych do rady4 Ph. Kotler, G. Armstrong, J. V. Wong, Marketing. Podręcznik europejski,
PWE, Warszawa 2002, s. 662.
5 Ph. Kotler, Marketing management, Prentice Hall, New Jersey 1991, s. 342.
6 J. Dietl, Marketing, wyd. PWE, Warszawa 1985, s. 257.
7 M. Haffer, Determinanty strategii nowego produktu w polskich przedsiębiorstwach przemysłowych, UMK, Toruń 1998, s. 180.
2012-02-09 13:18:41
205
kalnych nowości. Teoretycznie można powiedzieć, że każda zmiana dowolnego elementu na danym poziomie produktu powoduje
zmianę w pozostałych jego wymiarach, czyli tworzy nowy produkt. Podobne znaczenie ma stwierdzenie, że każda nowa postać
produktu stanowiąca ofertę rynkową jest innowacją produktu8.
Próbując zdefiniować czym jest innowacja produktu, należy zauważyć, że sposób rozumienia tegoż pojęcia uzależniony jest zasadniczo od jego odbiorcy. Dla producenta czy dostawcy, innowacja produktu może oznaczać zupełnie nowy lub zmieniony produkt dzięki
wprowadzeniu zmiany, ulepszenia w jego: konstrukcji, budowie,
cechach jakościowych, składzie surowcowym, technologii wytwarzania, opakowaniu czy też w procesie obsługi klienta. Wszystkie
te zmiany nie zawsze są i muszą być dostrzegane przez klienta jako
nowe. Z kolei, dla klienta innowacyjnym produktem może okazać
się produkt dostarczający nowych wartości (dóbr), które zaspokajają
jego nową potrzebę lub w lepszy, doskonalszy sposób zaspokajają
potrzebę już istniejącą9. Na tej podstawie można więc mówić o istnieniu różnych interpretacji pojęcia nowy produkt.
2. INNOWACJE PRODUKTOWE
W SŁUŻBIE WARTOŚCI DLA KLIENTA
Znaczenie i wartość innowacji produktowych są wieloaspektowe. Wśród nich należy przede wszystkim podkreślić możność
tworzenia wartości dla klienta10. Jest to szczególny rodzaj zna8
Tamże, s. 28.
Zarządzanie produktem, red. B. Sojkin, wyd. PWE, Warszawa 2003, s. 175.
10 „Wartość dla klienta” (customer vulue) odnosi się do marketingu, a także
do innych dyscyplin naukowych m.in. ekonomii. Pojęcie to w 1954 r. wprowadził
P. Drucker do nauk o zarządzaniu. Następnie nazwa ta wyłoniła się pod koniec lat
60. W teorii zachowań konsumenta oraz teorii marketingu, obejmując zagadnienia
użyteczności, czyli korzyści i satysfakcji. W rezultacie termin „wartość dla klienta”
powrócił do nauk o zarządzaniu pod koniec lat 80. dzięki pracy M. Portera. Badacz
„wartość dla klienta” nazywał wartością dla nabywcy (value for buyer), która dotyczyła satysfakcji konsumenta. Wyniki pracy naukowca stały się podłożem dalszych
badań uczonych, w efekcie pojęcie to stało wprowadzone do koncepcji zarządzania.
9
2012-02-09 13:18:41
206
czenia innowacji produktowej, ze względu na warunki związane
z narastającą barierą w wymiarze popytu. W obecnej sytuacji dużej
konkurencji i związanej z nią nadprodukcji, innowacje coraz bardziej są powiązane z preferencjami, potrzebami i oczekiwaniami
klientów. Innymi słowy, są one działaniami, które rozwiązują problemy klientów, zapobiegają ich frustracji i odczuwanemu przez
nich dyskomfortowi.
Tworzone przez innowacje nowe wartości (ze względu na klienta) są dobrami, które wiążą się z użytecznością produktu, dostarczaną przez niego korzyścią, a w dalszej konsekwencji satysfakcją.
Innowacje te dotyczą wartości ujmowanych w czterech wymiarach:
- wartości podstawowej – na którą składa się podstawowa
korzyść możliwa do uzyskania przez klienta po określonej
cenie,
- wartości dodatkowej – która wynika z dodatkowych funkcji
produktu,
- wartości poszerzonej o obsługę klienta,
- wartości opartej na relacjach – które wiążą klienta z przedsiębiorstwem i innymi uczestnikami danego systemu lub sieci wartości11.
Innowacyjne wartości dostarczane klientom stanowią różnorodne dobra w postaci cech funkcjonalnych, psychologicznych, społecznych, estetycznych i ekonomicznych. To również dobra w postaci usług, zdarzeń, doświadczeń, miejsca i czasu dostępu do ofert
produktowych i wiele innych. Należy podkreślić, że w obecnej sytuacji rynkowej dobra (korzyści) o charakterze psychologicznym,
emocjonalnym i społecznym w coraz większym stopniu wpływają
na postrzeganą przez klientów wartość nabywanych produktów.
W wielu przypadkach są one nawet ważniejsze dla klientów od
korzyści np. funkcjonalnych.
Określenie „wartość dla klienta” zaczęło pojawiać się tuż obok takich pojęć, jak: użyteczność, korzyść, potrzeba oraz satysfakcja.
11 M. Szymura-Tyc, Marketing we współczesnych procesach tworzenia wartości dla klienta i przedsiębiorstwa, wyd. AE, Katowice 2006, s. 120.
2012-02-09 13:18:41
207
Mówiąc o znaczeniu innowacji produktowych w aspekcie tworzenia wartości dla klienta należy zwrócić uwagę na kilka z nich.
Pierwszą tworzoną wartością jest wartość funkcji, polegająca na
jak najlepszym dostosowaniu produktu do indywidualnych potrzeb i oczekiwań klienta, które umożliwiają mu osiąganie jego celów i zamierzeń w procesie użytkowania12. Wartość funkcji może
występować w dwóch wymiarach: podstawowym i dodatkowym.
Współcześni klienci coraz rzadziej jednak wartość produktu upatrują w wartości funkcji podstawowej. Na większości rynków oczekiwana przez klientów wartość budowana jest poprzez tworzenie
dodatkowych funkcji produktu. Funkcje te są dla klientów źródłem
dodatkowych korzyści, a także mogą obniżać ponoszone przez nich
koszty związane z zakupem lub eksploatacją danego produktu13.
Drugą tworzoną wartością dla klienta jest wartość formy, wyrażająca się w możliwości wyboru przez klienta kształtu, wzornictwa, wielkości, stylistyki, wyposażenia, czy też wygody użytkowania danego produktu14. Wartość ta również odgrywa współcześnie
coraz bardziej znaczącą rolę. Poszukiwanie przez klientów możliwości wyróżniania się, podkreślania własnego stylu, przynależności do określonej subkultury stanowi dzisiaj podstawę tworzenia
wielu odmian produktów, które różnią się między sobą wyłącznie wartością formy związaną np. z wzornictwem. Dotyczy to nie
tylko odzieży, ale także mebli, artykułów wyposażenia wnętrz,
samochodów. Należy również zauważyć, że wartość ta przenika
dziś do produktów przeznaczonych dla klientów w różnym wieku. Na przykład, młodzież dokonując zakupu - tak na pozór - prostego produktu jak zeszyt, długopis, czy plecak - bierze pod uwagę wartość wzornictwa. Określona postać czy też symbol zawarte
na owym produkcie może być aprobowana lub też dyskwalifikowana nawet w oczach pięciolatka. Wartość formy wiąże się więc
12 R. B. Woodruff, Customer Value: The Next Source for Competitive Advantage,
Journal of the Academy of Marketing Science, 1997, Vol. 25, No 2, s. 142.
13 M. Szymura-Tyc, Marketing we współczesnych procesach, dz. cyt., s. 123.
14 B. Dobiegała-Korona, Istota i pomiar wartości klienta, w: Zarządzanie wartością klienta. Pomiar i strategie, red. B. Dobiegała-Korona, T. Doligalski, wyd.
Poltext, Warszawa 2010, s. 27.
2012-02-09 13:18:41
208
z określonymi emocjami, buduje więzi społeczne, pomaga określać
i podkreślać tożsamość klienta. Przedsiębiorstwa mając świadomość znaczenia tej wartości - obecnie są w stanie budować przewagę konkurencyjną oferując klientom produkty o całkiem przeciętnych walorach użytkowych. I odwrotnie, nie uwzględniając owej
wartości - przedsiębiorstwa nierzadko dopuszczają się do zaprzepaszczenia szansy osiągnięcia sukcesu rynkowego nawet oferując
klientom produkt doskonały pod względem funkcjonalnym15.
Kolejną tworzoną wartością dla klienta jest wartość czasu, wyrażająca się w dostępności oferty w czasie, który jest wygodny dla
klienta lub kiedy produkt ten jest mu potrzebny16. Dobry przykład
stanowi firma pocztowa OPEK, która dostarcza przesyłki klientom o określonej godzinie wcześniej uzgodnionej telefonicznie
z klientem.
Równie ważną tworzoną wartością jest wartość miejsca, czyli
dostarczanie produktu do miejsca, które jest najbardziej dogodne
w dokonaniu danego zakupu dla klienta lub też gdzie klient go potrzebuje17. Innymi słowy, chodzi o odpowiednią lokalizację punktów świadczących usługi. Miejscem tym mogą być centra miast,
osiedla, podmiejskie centra handlowe. Wartość ta wiąże się z tworzeniem nowych form sklepów i zakresu świadczenia usług handlowych. Wzbogacając dotychczasowe struktury sprzedaży, takie
jak: domy towarowe, supermarkety, sklepy dyskontowe, wielobranżowe sklepy wyspecjalizowane, sprzedaż wysyłkowa, sprzedaż z automatu, sprzedaż za pośrednictwem Internetu – wartość
miejsca sprzedaży produktu jest elementem budowania wartości
dla klienta18. Każdy z powyższych formatów handlu detalicznego kumuluje określoną wiązkę korzyści dla klienta. Dlatego też,
15
M. Szymura-Tyc, Marketing we współczesnych procesach, dz. cyt., s. 124.
S. Slater, J. Narver, Intelligence Generation and Superior Customer Value,
Journal of the Academy of Marketing Science, 2000, Vol. 28, No 1, s. 120.
17 B. Dobiegała-Korona, Istota i pomiar wartości klienta, w: Zarządzanie wartością klienta, dz. cyt., s. 27.
18 G. Śmigielska, Tworzenie wartości dla nabywcy jako istota konkurowania
w handlu detalicznym, w: Rola handlu w tworzeniu wartości dla nabywcy, red.
J. Szumilak, wyd. FUEK, Kraków 2008, s. 97.
16
2012-02-09 13:18:41
209
produkt oferowany klientom może być we wskazanych, poszczególnych formatach podobny, a mimo to, różnie postrzegany przez
klientów. Określony format sklepu i jego miejsce oznacza bowiem
określoną korzyść dla klienta w rozumieniu miejsca i czasu dostępności produktu. Ten fakt jest potwierdzeniem funkcji tworzenia
przez handel wartości dodanej dla klienta19.
Kolejną bardzo istotną tworzoną wartością dla klienta jest wartość posiadania, która wyraża się w różnorodnym sposobie przenoszenia prawa do użytkowania produktu ze sprzedawcy na nabywcę. Różnorodność ta może przybierać formę zakupu za gotówkę, kartę płatniczą, leasingu, kredytu i wiele innych20.
Inną tworzoną wartością jest wartość komunikacji, która polega na dostosowaniu informacji o ofercie produktowej, warunkach
użytkowania produktu i warunkach nabycia do indywidualnych
potrzeb klienta oraz rozwiązywaniu wątpliwości klientów, kiedy
takowe się pojawią, np. przez całą dobę. Informowanie klientów
o oferowanej im wartości jest szczególnie ważne z tego powodu, że
obecnie proponowane klientom produkty charakteryzują się coraz
większą złożonością pod względem korzyści, których dostarczają
oraz systemowością. Ponadto, produkty te związane są z usługami poprzedzającymi sprzedaż, towarzyszącymi sprzedaży oraz
następującymi po sprzedaży, których wartość klient może ocenić
dopiero w procesie ich świadczenia. Ponadto, większość korzyści
o charakterze emocjonalnym, psychologicznym i społecznym, które współtworzą wartość dla klienta, powstaje w procesie komunikowania się przedsiębiorstwa z klientem i między samymi klientami. Wszystko to sprawia, że wartość zawarta w danym produkcie,
którą przedsiębiorstwo oferuje klientom trudno jest obecnie dostrzec bezpośrednio własnym okiem przed jego nabyciem i użyciem. Dlatego też, konieczna jest potrzeba informowania klientów
o korzyściach, które mogą uzyskać i kosztach, które będą musieli
ponieść, nabywając i użytkując dany produkt. Informowanie klientów o oferowanej im wartości z jednej strony pomaga przedsiębior19
20
Tamże.
S. Slater, J. Narver, Intelligence Generation, dz. cyt., s. 120.
2012-02-09 13:18:41
210
stwu dotrzeć ze swoją ofertą do właściwych klientów, z drugiej zaś
umożliwia klientom znalezienie na rynku produktów dostosowanych do ich indywidualnych potrzeb i oczekiwań21. Konieczność
informowania klientów o oferowanej wartości wynika również
z faktu, że większość produktów i usług jest źródłem różnych korzyści, które ujawniają się jedynie wtedy, gdy właściwy klient użyje
danego produktu lub usługi w określonej sytuacji i w odpowiedni
sposób. Informowanie o wartości oferowanej klientom jest zatem
niezbędne, aby wybrani przez przedsiębiorstwo klienci mogli zaspokoić swoje indywidualne potrzeby i oczekiwania oraz osiągnąć
cele, do których zmierzają22.
Większość produktów dostarcza dziś jednocześnie wielu różny
korzyści funkcjonalnych, ale czasami osiągnięcie jednych korzyści
wyklucza możliwość osiągnięcia drugich. Klienci często nie zdają
sobie sprawy z istnienia tego typu związków między różnego rodzaju korzyściami zawartymi w oferowanych im produktach. Komunikowanie wartości powinno zatem uświadamiać im istnienie
pewnego trade-off między wartością, którą wybierają, a wartością,
z której rezygnują, np. kupując dobrej marki samochód, klient ma
pewność jakości i komfortu jazdy, ale jednocześnie musi się pogodzić z faktem większych kosztów jakie będzie ponosić przy ewentualnej naprawie, czy kupnie poszczególnych części tegoż samochodu. Komunikując wartość związaną z oferowanymi produktami przedsiębiorstwo powinno zatem koncentrować się na tych korzyściach i kosztach, które mają krytyczne znaczenie dla wybranego klienta, nie ukrywając jednak poświęceń i kosztów, które klient
będzie musiał ponieść, aby wybraną przez siebie korzyść uzyskać.
Takie podejście do komunikowania wartości skłania klientów do
dokonywania oceny nabytych i użytkowanych produktów przedsiębiorstwa, na podstawie oceny wybranych rezultatów ich funkcjonowania, co z kolei przyczynia się do osiągania większej satysfakcji23.
21
22
23
Tamże, s. 146.
Tamże.
2012-02-09 13:18:41
211
Wartość komunikacji jest wiec jednym z etapów inwestowania
w zadowolenie klienta. Chcąc osiągnąć zamierzone efekty, wartość
komunikacji jest dostosowywana do poszczególnych etapów zakupu dokonywanego przez klienta. W inny sposób i przy pomocy
innych narzędzi firma korzysta przy wzbudzaniu zainteresowania
danym produktem, przy pomocy innych – na etapie podejmowania
decyzji, a jeszcze przy pomocy innych – w łagodzeniu dysonansu
pozakupowego. Takie podejście do wartości komunikacji zwiększa
skuteczność oraz efektywność podejmowanych działań24.
Współcześnie szczególne znaczenie przypisuje się komunikacji
sensorycznej, która odwołuje się do ludzkich zmysłów: wzroku,
słuchu, dotyku, węchu, smaku, itd. Holistyczne spojrzenie na wartość komunikacji pozwala na zaoferowanie klientom określonych
doznań zmysłowych. Pozwala ona przekazać klientom wartości
produktu na głębszym, indywidualnym poziomie25.
Mając na uwadze fakt, że wartość dla klienta jest wartością postrzeganą, mającą charakter subiektywny, zależną od sytuacji i dynamiczną trzeba mieć świadomość, że komunikowanie wartości
nie jest zadaniem łatwym. Wynika to przede wszystkim z faktu, że
obecnie wytwarzane produkty – jak zostało już wspomniane - są
coraz bardziej złożone, a korzyści w nich zawarte są trudno dostrzegalne i tym samym trudne do ocenienia w momencie zakupu.
Komunikowanie wartości oferowanej klientom staje się więc dzisiaj koniecznością wszystkich niemal przedsiębiorstw26.
Cenną tworzoną wartością dla klienta jest także wartość edukacji, która skierowana jest do klientów w celu lepszego wykorzystania funkcji zawartych w produkcie27.
Bezcenną tworzoną wartością, która wiąże się z wartością komunikacji jest wartość doświadczeń wyrażająca się w dostarczaniu
25 B. Hultén, N. Broweus, M. van Dijk, Marketing sensoryczny, tł. G. Dąbkowski,
wyd. PWE, Warszawa 2011, s. 9.
26 M. Szymura-Tyc, Marketing we współczesnych procesach, dz. cyt., s. 144.
2012-02-09 13:18:41
212
klientom różnorodnych doznań w czasie przed zakupieniem produktu, w trakcie jego zakupu oraz w trakcie jego używania lub też
konsumowania28. Doświadczane przy pomocy zmysłów doznania
mają na celu uwydatnienie wyjątkowych cech produktu w celu
stworzenia jego określonego wizerunku w podświadomości klienta. Inaczej mówiąc, celem wartości doświadczeń jest zaoferowanie
klientom doznać wyrażających „duszę” produktu, co umożliwia
dotarcie zarówno do ich serca, jak i umysłu poprzez dostarczanie
im najwyższych doświadczeń zmysłowych29.
Wartość doświadczenia dotyczy nie tylko produktu, który
może zakupić klient, ale również wiąże się z jakością jego obsługi. Dlatego też, nieocenioną tworzoną wartością jest także wartość
zaufania do sprzedawcy (wartość obsługi klienta), jego propozycji
wobec wyboru i zakupu danego produktu. Wartość ta dotyczy relacji pomiędzy obiema stronami dokonującymi transakcji (w trakcie dokonywania transakcji). Rodzi ona szczególny rodzaj relacji
między sprzedawcą a klientem, które łącznie wpływają na wartość
postrzeganą przez klienta. Ponadto, ten szczególny rodzaj relacji
budowany w oparciu o wartość zaufania skłania - jeżeli zachodzi
taka potrzeba – do poszukiwania rozwiązań możliwych do przyjęcia przez obie strony30. A zatem, wartość zaufania i wynikająca
z niej podejmowana współpraca, dzielenie się wiedzą i doświadczeniem obu stron transakcji, które wynikają z nawiązanych relacji są źródłem szczególnych wartości dla klienta, ale również
i firmy31.
Zaufanie klienta do sprzedawcy i firmy jest czynnikiem priorytetowym warunkującym zaistnienie, następnie prawidłowy przebieg oraz pozytywne zakończenie tejże relacji. Według O. E. Wil28 Tamże; D. Kempany, Logistyczna obsługa klienta, wyd. PWE, Warszawa
2001, s. 29.
29 B. Hultén, N. Broweus, M. van Dijk, Marketing sensoryczny, dz. cyt., s. 11.
30 A. Ravald, C. Gronroos, The Value Concept and Relationship Marketing,
European Journal of Marketing, 1996, Vol. 30, No 2, s. 58; J. H. Gordon, Relacje
z klientem. Marketing partnerski, wyd. PWE, Warszawa 2001, s. 35.
31 M. Szymura-Tyc, Handel w procesie tworzenia wartości dla klienta, w: Rola
handlu w tworzeniu wartości dla nabywcy, red. J. Szumilak, wyd. wyd. FUEK,
Kraków 2008, s. 33.
2012-02-09 13:18:41
213
liamsona zaufanie klienta do sprzedawcy, a w dalszej konsekwencji również i firmy dokonuje się na trzech rodzajach zaufania:
• zaufaniu wykalkulowanym
• zaufaniu instytucjonalnym
• zaufaniu osobistym32.
Zaufanie wykalkulowane rodzi się na podstawie logicznych,
racjonalnych argumentów, takich jak: doświadczenie współpracy
z danym sprzedawcą (firmą), możliwość wystąpienia opłacalności dla obu stron, która wynika z podejmowanych działań ekonomiczno-gospodarczych oraz możliwości dalszej współpracy
z danym kontrahentem. Zaufanie to powstaje również w wyniku
systematycznego kierowania w stronę klienta różnego rodzaju
informacji reklamowych, a także informacjami o prowadzonych
testach, badaniach, certyfikatach, świadectwach jakości i wielu
innych.
Zaufanie instytucjonalne związane jest z systemem instytucjonalnym, organizacyjnym i społecznym. W jego obszarze dokonywane są różnego rodzaju kontrakty ekonomiczne. O zaufaniu
instytucjonalnym decyduje istniejące prawodawstwo, które obowiązuje w danym państwie, a także instytucje broniące i chroniące konsumentów, organizacje konsumenckie oraz obowiązujący
w danym państwie system sądowniczy i organy kontrolne.
Zaufanie osobiste kształtuje się przede wszystkim w oparciu
o pozytywne wrażenia, doświadczenia, jak również emocje klienta
wobec danej firmy.
Badania I. Geyskensa wykazują, że czynnikami, które mają istotny wpływ na kształtowanie wartości zaufania klienta są również:
• ogólna postawa ufności lub też podejrzliwości klienta wobec produktu, sprzedawcy, firmy
• wcześniejsze doświadczenia klienta z danym produktem,
producentem
• profesjonalizm sprzedawcy
• relacja emocjonalna klienta ze sprzedawcą
32
O. E. Williamson, The Mechanisms of Governance, Oxford University Press,
New York 1996, s. 137.
2012-02-09 13:18:41
214
• poziom ochrony prawnej i instytucjonalnej klienta
• perspektywa powtarzalności transakcji33.
Wymienione powyżej czynniki kształtujące zaufanie klienta
w połączeniu z trzema rodzajami zaufania zdefiniowanymi przez
O. E. Williamsona stanowią fundament tworzenia trwałej relacji
ekonomicznej pomiędzy klientem a przedsiębiorstwem. Jednakże,
jak zauważa R. Lewicki i B. Bunker budowanie wartości zaufania
jest procesem kliku etapowym, rozwijającym się stopniowo i powoli34. F. Dwyer proponuje proces rozwoju relacji pomiędzy klientem a firmą opartych na zaufaniu dzieląc go na kilka faz:
• fazę świadomości
• fazę badania
• fazę rozwoju
• fazę zaangażowania35.
Faza świadomości koncentruje się na tym, aby klient dzięki podjętym działaniom marketingowym przedsiębiorstwa rozpoznawał
dany produkt i jego firmę na tle konkurencji. Etap ten ogranicza
się wyłącznie do posiadania przez klienta świadomości o istnieniu
danego produktu i firmy, która go wyprodukowała. Na tym etapie
rozwoju relacji pomiędzy klientem a przedsiębiorstwem nie występuje oczekiwane zaangażowanie klienta, jego zainteresowanie
oraz poszukiwanie jakichkolwiek informacji dotyczących zarówno
produktu, jak i przedsiębiorstwa. Dla przedsiębiorstwa budującego wartość swojej firmy poprzez pozyskiwanie lojalnych klientów
sukcesem w tej fazie jest wzbudzenie świadomości i rozpoznawalności marki swojego produktu na tle konkurentów.
Faza badania dotyczy aktywnego poszukiwania informacji zarówno o produkcie, jak i firmie. Sukcesem tej fazy jest przekonanie
klienta do skorzystania z oferty danego przedsiębiorstwa, czyli do
33 I. Geyskens, J.-B. E. M. Steenkamp, N. Kumar, Generalizations About In
Marketing channel Relationship Using Meta-analysis, International Journal of
Research In Marketing 1998, nr 15, s. 37.
34 C. Lanke, R. Bachmann, Trustwithin and between Organizations: Conceptual
Issues and Empirical Application, Oxford University Press, Oxford 1998, s. 168.
35 F. Dwyer, P. Schurr, S. Oh, Developing Buyer-Seller Relationship, Journal of
Marketing, 1987, t. 51, s. 62.
2012-02-09 13:18:41
215
dokonania pierwszego zakupu. Podstawową aktywnością na tym
etapie jest systematyczne dawanie klientom sygnałów wzbudzających ich zaufanie. Istotne znaczenie na tym etapie budowania
relacji zaufania ma marketing szeptany, który może przekonać
klientów do skorzystania z oferty danego przedsiębiorstwa. W fazie tej klient buduje zaufanie do przedsiębiorstwa nie tylko przez
korzystanie z doświadczeń innych oraz zapoznanie się z jego reputacją, lecz także przez powolne budowanie własnych relacji z daną
firmą.
Faza rozwoju to pierwsze przejawy zaufania, jakie pojawiły
się w poprzednich dwóch etapach, a które w tej fazie prowadzą
do powstania współzależności. Jeżeli obie strony relacji są z niej
zadowolone, wówczas pojawia się motywacja do utrzymania tejże relacji, czego efektem jest zmniejszenie zainteresowania ofertą
konkurencji. W fazie tej pojawia się zaufanie oparte na poznaniu,
które powinno być skutecznie pielęgnowane. Dzięki temu obniża
się poziom ryzyka oraz niepewności, jaki może być przez klienta
odczuwany.
Faza zaangażowania – jak wskazuje sama nazwa – wyraża zaawansowane zaangażowanie obu stron, które odczuwają satysfakcję z danej relacji i dbają o jej dalszy rozwój. Na tym etapie następuje prawie całkowite wykluczenie konkurencji. Klient ściśle łączy
się z danym produktem i jego firmą, pozostając im wiernym w dalszych transakcjach.
Przedstawione powyżej fazy procesu budowania i rozwijania
zaufania klientów ukazują dużą złożoność tego procesu. Zaufanie nie jest czymś, co można swobodnie nabyć, lecz uczuciem powstającym na drodze powolnej ewolucji, opartej na wzajemnym
doświadczeniu obu stron transakcji. Doświadczenie osobiste jest
istotne, ponieważ jest ono generatorem przywiązania, które bezpośrednio oddziałuje na klienta wywołując znaczne poczucie bezpieczeństwa i pewności. W tym znaczeniu można stwierdzić, iż
ogólna satysfakcja i zadowolenie z danej relacji jest fundamentem
zaufania, ponieważ z jednej strony udowadnia, iż fakt obdarzenia
danej firmy zaufaniem jest właściwą decyzją, z drugiej zaś strony
potwierdza oczekiwania, iż dana firma dba o ogólne powodzenie
2012-02-09 13:18:41
216
i chroni interesy swoich klientów. Na podstawie powyższej analizy oraz rozważań sformułowanych przez E. Delgado-Ballester
można stwierdzić, że im większa jest satysfakcja ze współpracy
z konkretną firmą, tym większe jest zaufanie klienta do tejże firmy
i jej produktów36.
Biorąc pod uwagę procesy konkurencyjne na rynku, warto zauważyć, że konkurenci niejednokrotnie wykorzystują wartość zaufania (system obsługi klienta) jako różnicujący atrybut przewagi
konkurencyjnej. Dlatego można powiedzieć, że wartość zaufania
dodaje do produktów dodatkową wartość oraz odróżnia tym samym, produkty konkurencyjne, dostarczając klientom powody do
wyższego stopnia zadowolenia z dokonywanego zakupu. Tworzy
on odrębność firmy na rynku, przez co staje się ona dla klientów
bardziej rozpoznawalna niż dotychczas, co niejednokrotnie utożsamiane jest z marką. Dlatego systematyczne prowadzenie analizy struktury wartości dostarczanych przez system obsługi grupom klientów pozwala nie tylko na jego doskonalenie, lecz również na wzmacnianie przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa
na rynku37.
W literaturze przedmiotu można wśród wartości tworzonych
dla klienta znaleźć również wartość ceny, czyli koszty jakie ponosi klient w związku z nabyciem, używaniem oraz pozbyciem się
w przyszłości określonego produktu. Wartość ta dotyczy ceny, która nie wymaga od klienta zbytniego poświęcenia i go satysfakcjonuje38. Wartość ceny interpretowaną w kontekście klienta trafnie
określa K. Monroe, według którego jest ona stosunkiem między
jakością lub korzyściami postrzeganymi przez klienta w produkcie, a postrzeganymi poświęceniami, które ponosi nabywca płacąc
36 R. Chróstna, Kategoria zaufania konsumenckiego w ekonomii, w: Zarządzanie
wartością klienta, dz. cyt., s. 503-504.
37 J. Brillman, Nowoczesne koncepcje i metody zarządzania, dz. cyt., s. 96, 109;
E. Jerzyk, G. Leszczyński, H. Mruk, Kreatywność w biznesie, wyd. AE, Poznań
2006, s. 87.
38 A. Jachnis, J. Terelak, Psychologia konsumenta i reklamy, wyd. OWB,
Bydgoszcz 1998, s. 172-174; R. Furtak, Marketing partnerski na rynku usług, wyd.
PWE, Warszawa 2003, s. 150-151; K. Monroe, Pricing: Making Profitable Decision,
McGraw-Hill, New York 1990, s. 46.
2012-02-09 13:18:41
217
daną cenę39. Postrzegane korzyści w innowacyjnych produktach
związane z wartością ceny to przede wszystkim cechy fizyczne
produktu, usługi, użytkowanie produktu oraz jego jakość. Natomiast postrzegane koszty - to koszty poniesione przez nabywcę,
czyli cena zakupu, koszty nabycia, na które składają się np.: koszty
transportu, montażu i serwisu, przechowywania produktu, koszty jego eksploatacji, czy też utrzymania (np. ubezpieczenie), koszt
finansowania zakupu (np. koszty kredytu). Równie istotnym dla
klienta jest koszt czasu, który musi poświęcić na nabycie produktu.
Nie bez znaczenia dla klienta jest także koszt niewygody, ryzyka
niewłaściwego zakupu, koszt poszukiwania informacji o produkcie i właściwym sposobie jego użytkowania i wiele innych. Koszty te są w pewnym stopniu uwzględniane przez klienta, jednakże
nie są one ujmowane zbyt precyzyjnie. Koszt te są subiektywnie
postrzegane przez różnych klientów w zależności od możliwości
finansowych jakie posiadają, indywidualnej zdolności pozyskiwania kredytu, subiektywnie postrzeganej ceny czasu lub też niewygody związanej z zakupem, transportem, montażem, serwisem
czy wreszcie pozbyciem się produktu. Odwołując się do badań
K. Monroego na temat znaczenia wartości ceny dla klienta, należy stwierdzić, że kupujący są bardziej czuli na ponoszone koszty,
aniżeli na mogące wynikać z tego korzyści. Dlatego też uważa, że
wartość dla klienta powinna być mierzona stosunkiem korzyści do
kosztów, a nie wynikającą różnicą40.
Przedsiębiorstwo mając na uwadze znaczenie wartości ceny
w tworzonych przez siebie innowacyjnych produktach może budować przewagę konkurencyjną oferując klientom określoną wartość, jeżeli przyjmuje na siebie część kosztów zawartych w owym
produkcie, np. oferując dowóz zakupionego produktu do domu,
montaż i serwis gwarancyjny, bezpłatny serwis konsumencki na
telefon, preferencyjny kredyt lub zakup na raty. Przedsiębiorstwo
może też przenieść część lub większość tych kosztów na klienta,
oferując mu w zamian relatywnie niskie ceny oferowanych pro39
40
K. Monroe, Pricing: Making Profitable Decision, dz. cyt., s. 60.
Tamże, s. 61.
2012-02-09 13:18:41
218
duktów41. Przykładem takiego działania jest kształtowanie relacji
ceny do innych kosztów ponoszonych przez klientów firmy IKEA,
którzy kupując stosunkowo niskiej ceny produkty, sami ponoszą
koszty związane z transportem i montażem owych produktów.
3. INNOWACYJNA MAPA WARTOŚCI
DLA KLIENTA JAKO WYZWANIE
WSPÓŁCZESNYCH PROCESÓW
GOSPODARCZYCH
Współczesny rynek coraz bardziej charakteryzuje zjawisko masowej indywidualizacji, w której klienci oczekują indywidualnej
obsługi i indywidualnego zaspakajania ich potrzeb. Z uwagi na
ten fakt, każde przedsiębiorstwo w tworzonych, czy też dostarczanych innowacyjnych produktach powinno tworzyć wyjątkową
(unikalną, jedyną w swoim rodzaju) innowacyjną mapę wartości dla klienta, która obejmuje określony zestaw i kolejność dóbr
priorytetów. Budowa mapy wartości nie jest zadaniem łatwym.
Wymaga ona spojrzenia na ten proces przede wszystkim z punktu
wiedzenia klienta, a nie przedsiębiorstwa oraz wymaga rozpoznania źródeł które powodują, że klient oczekuje takich, a nie innych
wartości42.
Tworzona mapa wartości dla indywidualnego klienta opiera się
przede wszystkim na współpracy między klientem a przedsiębiorstwem (collaborative customization). Jest ona ważna szczególnie
w sytuacjach, gdy klient ma trudności w sprecyzowaniu swoich potrzeb i oczekiwań lub też gdy doświadcza trudności w dokonywaniu wyboru cech produktu spośród jemu proponowanych. Przedsiębiorstwo nawiązując z klientem dialog pomaga mu określić jego
potrzeby, aby na tej podstawie móc wytwarzać produkty, które na
41
R. Norman, R. Ramireze, From Value Chain to Value Constellation: Designing
Interactive Strategy, Harvard Business Review, 1993, s. 79.
2012-02-09 13:18:41
219
owe potrzeby odpowiadają. Tworzenie mapy wartości produktu
jest szczególnie widoczne na rynku komputerowym, samochodowym, odzieżowym, meblowym i wielu innych, gdzie ostateczny
wygląd (konfiguracja) produktu zależy od indywidualnych potrzeb i upodobań klienta, który wybiera poszczególne elementy
produktu spośród kilku propozycji, np. skrzynia biegów automatyczna lub manualna, twardość materaca, rodzaj GRS, typ i kolor
lakieru samochodu, rodzaj materiału i kroju marynarki, itd.43
Innowacja produktów opierająca się na tworzeniu mapy wartości dla klienta charakteryzuje się również zdolnością indywidualizacji adaptacyjnej (adaptive customization). Indywidualizacja ta polega na tym, iż od samego początku przedsiębiorstwo
tak projektuje swoje produkty, aby można było zmieniać jego
funkcje, modyfikować go, czy też zmieniać jego konfigurację bez
potrzeby nawiązywania bezpośredniego kontaktu między przedsiębiorstwem a jego klientem. Innowacja ta opierająca się na indywidualizacji adaptacyjnej ma zastosowanie szczególnie w tych
przypadkach, gdy klienci oczekują, aby produkt funkcjonował
odmiennie, w zależności od sytuacji, w której jest używany oraz
wtedy, gdy różni klienci oczekują odmiennej wartości. Zastosowanie odpowiedniej technologii pozwala zmieniać funkcje produktu
i uzyskiwać pożądaną wartość w każdej sytuacji i przez różnych
klientów44.
Innym wyrazem tworzonej mapy wartości dla klienta jest indywidualizacja kosmetyczna (cosmetics customization) określana
również jako personalizacja (personalization). Polega ona na oferowaniu klientowi standardowych produktów, których wygląd jest
dostosowywany do indywidualnych oczekiwań klienta. Na przykład dany produkt jest w taki a nie inny sposób zapakowywany
lub prezentowany, określone atrybuty, wartości i związane z nimi
korzyści danego produktu są w taki a nie inny sposób podkreślane
w reklamie, produkt zawiera określone nazwisko, nazwę lub też
markę klienta i wiele innych. Ten typ indywidualizacji stosowany
43
44
Tamże, s. 139.
2012-02-09 13:18:41
220
jest przez przedsiębiorstwa wtedy, kiedy dany produkt satysfakcjonuje znacznie większą część klientów, a jedynie jego forma, czy
też niektóre jej elementy wymagają nadania im charakteru indywidualnego.
Znaczenie innowacji produktowej ujmowanej w aspekcie tworzenia wartości dla klienta wyraża się również w zdolności tworzenia tzw. indywidualizacji przeźroczystej (transparent customization). Indywidualizacja ta polega na dostosowywaniu produktu
do potrzeb i oczekiwań klientów, ale najczęściej nie informując go
o tym. Dotyczy to przede wszystkim takich sytuacji, w których
klient nie chce, aby absorbować jego uwagę pytaniami dotyczącymi
jego szczególnych oczekiwań czy potrzeb. Przedsiębiorstwo stara
się je odgadnąć obserwując zachowania swojego klienta, zbierając
informacje o jego potrzebach zgłaszanych wcześniej. Taka przeźroczysta indywidualizacja ma miejsce między innymi w luksusowych
hotelach, w których gromadzone są informacje o preferencjach
klientów dotyczących np. hipoalergicznych poduszek, słuchanych
stacji radiowych, ulubionych słodyczy, czy innych potraw. Indywidualizacja ta stosowana jest również przez przedsiębiorstwa, które
dostarczają swoim klientom produkty i usługi o charakterze pomocniczym, uzupełniającym. W tym drugim przypadku, przedsiębiorstwo dostosowuje wielkość opakowań, częstotliwość i terminy
dostaw, a nawet receptury oferowanych produktów (np. detergentów używanych do utrzymania czystości) do specyficznych potrzeb danego klienta, starając się idealnie dopasować swoją ofertę
do łańcucha wartości klienta45.
Należy zauważyć, że masowa indywidualizacja polegająca na
dostosowywaniu produktów do indywidualnych potrzeb i oczekiwań klientów na masową skalę wymaga od współczesnych przedsiębiorstw zarówno modularności samych produktów, jak i procesów, w których one powstają. Modularność, czyli budowa złożonych produktów lub procesów z mniejszych subsystemów, które
mogą być projektowane niezależnie, a mimo to funkcjonować jako
całość, pozwala osiągać niespotykaną wcześniej elastyczność, za45
Tamże.
2012-02-09 13:18:41
221
równo w samym projektowaniu produktu, jak i w jego wytwarzaniu na masową skalę46.
Znaczenie innowacji produktu rozpatrywane w kontekście
zdolności tworzenia wartości dla klienta wymaga podkreślenia
potrzeby zastosowania systemowości współczesnych produktów,
czy też inaczej mówiąc kompleksowości. Potrzeba systemowości
wynika z tego, że o postrzeganiu przez klienta wartości produktu,
jaka jest tworzona dla niego, coraz częściej decyduje to, że funkcjonują one w określonym, rozbudowanym systemie produktów
oraz sieci ich użytkowników. Innymi słowy, korzyści, które można osiągnąć dzięki nabyciu i użyciu produktów systemowych są
uzależnione od istnienia i funkcjonowania innych produktów czy
usług, które są z nimi związane. Produkty systemowe dostarczają więc klientom określone korzyści jedynie wtedy, kiedy istnieją
i sprawnie funkcjonują całe systemy różnych produktów i związanych z nimi usług oraz korzystających z nich nabywców. Przykładem produktów systemowych jest telefon komórkowy, którego
wartość uzależniona jest od ilości korzystających z niego użytkowników oraz związanych z nim produktów i usług dodatkowych.
Podobnym przykładem produktu systemowego jest również program komputerowy Windows Microsoft, który tworzy tym większą wartość, im więcej ma użytkowników i różnych zastosowań.
Innym przykładem produktu systemowego jest expres do kawy,
którego wartość zależy od stopnia łatwości w dostępie do kawy
w kapsułkach47.
Słuszne wydaje się spostrzeżenie Ph. Kotlera, który twierdzi, że
marketingowy paradygmat „4P”: Product (produkt), Price (cena),
Place (dystrybucja), Promotion (promocja), ukierunkowany na
dostarczanie satysfakcji klientom powinien być zastąpiony „4C”:
Customer value (wartość dla klienta), Cost (koszt), Convenience
46 C. Baldwin, K. Clark, Managine In the Age of Modularity, Harvard Business
Review 1997, s. 89.
47 C. Parolini, The Value Net. A Tool for Competitive Strategory, John
Wiley&Sons Ltd, Baffins Lane, Chichester 1999, s. 37-40; F. C. Canziani, Leveraging
Customer Competency In Service Firms, International Journal of Service Industry
Manegement 1997, t. 8, s. 53.
2012-02-09 13:18:41
222
(wygoda nabycia), Communication (komunikacja). Przede wszystkim wartość dla klienta stawia właśnie na oferowanie mu tego, co
go satysfakcjonuje. A zatem, wartością tą jest określona kombinacja
korzyści, uzyskanych przez klientów z zakupionych produktów,
są nimi: jakość, cena, warunki zakupu, punktualna dostawa oraz
usługi przed i po sprzedaży. Indywidualna ocena wartości zawartych w produkcie, a więc zdolność produktu do zaspokojenia potrzeby w pewien szczególny sposób kształtuje preferencje - jako
dokonywany przez klienta układ i hierarchia oceny użyteczności
oferowanych mu produktów. Wartość dla klienta jest nadwyżką
korzyści uzyskanych i postrzeganych przez klienta w związku
z nabyciem i użyciem danego produktu nad poniesionymi przez
niego kosztami. Jak słusznie zauważa N. Piercy wartości nie tworzy się na linii produkcyjnej lub w biurze handlowym. Wartość
dla klienta funkcjonuje jedynie w kategoriach określonych przez
klientów, stanowiąc odbicie ich priorytetów i preferencji. Konieczne jest zatem poznanie, co tak naprawdę dla klientów posiada wartość, bowiem, aby osiągnąć sukces trzeba zwrócić uwagę klientów
i sprawić, aby przekształciła się ona w zainteresowanie, a potem
pragnienie, które w rezultacie doprowadzi do działania i zadowolenia klienta48.
Mapa wartości dla indywidualnego klienta tworzona jest dziś
przede wszystkim na dojrzałych rynkach dóbr konsumpcyjnych,
charakteryzujących się dużą siłą konkurencyjną, zmieniającymi
się potrzebami klientów, szybkim tempem zmian w technologii
i coraz krótszymi cyklami życia produktów. Jest ona stosowana
zamiast ciągłego doskonalenia procesów zachodzących w przedsiębiorstwie ukierunkowanym na uzyskanie wysokiej jakości standardowych produktów po jak najmniejszym koszcie, które stanowiło źródło sukcesu przedsiębiorstw konkurujących na rynkach
stosunkowo stabilnych i przewidywalnych49.
48
N. Piercy, Marketing. Strategiczna reorientacja firmy, wyd. Felberg SJA,
49 B. Pine, B. Victor, A. Boynton, Making Mass Customization Work, Harvard
Business Review, 1993, s. 65.
2012-02-09 13:18:41
223
Mówiąc o znaczeniu innowacji w aspekcie tworzenia wartości
dla klienta, należy podkreślić, że stanowią one podejście odmienne od tradycyjnego, opartego na poszukiwaniu i wprowadzaniu
nowych produktów jako nadziei na sukces rynkowy. W tradycyjnym podejściu, firmy najpierw pracują nad nowym produktem,
a następnie poszukują dla niego nabywców. Podejście to jest zawsze związane z wyższym ryzykiem, że klienci nie zaakceptują
owego produktu. W celu zapewnienia wyższej rentowności firmy
często ograniczają koszty na produkcję i promocję tegoż produktu, co jest równoznaczne z ograniczaniem wartości dla klientów,
a w końcowym efekcie ich utratą. Podejście do innowacji jako
wartości dla klienta, tworzy więc warunki ograniczające ryzyko
dla przedsiębiorstwa, że innowacja nie odniesie sukcesu na rynku, a jednocześnie stanowi dobrą podstawę do tworzenia i rozwoju portfela innowacji jako sposobu lepszego i kompleksowego
rozwiązywania problemów klienta. Budowa portfela produktów innowacyjnych, opartych na zestawie wartości dla klienta,
również wiąże się z ograniczeniem ryzyka przez dywersyfikację
wartości, ale dodatkowo może także posiadać tę zaletę, iż kompleksowo zaspakaja potrzebę, co jest zgodne z oczekiwaniami
klientów50.
ZAKOŃCZENIE
W zachodzących współcześnie procesach społeczno-gospodarczych, postępującą intensywnie ewolucją otoczenia marketingowego, dynamizacją przemian w obszarze potrzeb i zachowań klientów jako odbiorców oferty, coraz bardziej doniosłą rolę praktyczną
odgrywają innowacje produktowe. Ich wartość wyraża się przede
wszystkim w możliwości tworzenia wartości dla klienta, a poprzez
niego konkurencyjnej pozycji i wartości przedsiębiorstwa.
50
J. Brilman, Nowoczesne koncepcje i metody zarządzania, wyd. PWE,
2012-02-09 13:18:41
224
Innowacje produktowe będące celowymi twórczo destrukcyjnymi działaniami zmierzającymi do zastępowania dotychczas wytwarzanych produktów i zawartych w nich wartości ich nowymi
wersjami oraz kreowania zupełnie nowych produktów - w oparciu o określone kryteria są istotnym narzędziem zdolnym w sposób unikatowy satysfakcjonować potrzeby i preferencje klientów,
a w dalszej konsekwencji być skutecznym narzędziem zwiększającym efektywność przedsiębiorstw. Jest to możliwe dzięki wartościom, które innowacje te dostarczają klientom. Składają się na nie
różnorodne dobra w postaci cech funkcjonalnych, psychologicznych, społecznych, estetycznych, a także ekonomicznych. Są nimi
również dobra w postaci usług, zdarzeń, doświadczeń, miejsca
i czasu dostępu do ofert produktowych i wiele innych. Innowacje
produktowe oparte na wartości dla klienta stanowi więc obecnie
podejście całkowicie odmienne od tradycyjnego, opartego na poszukiwaniu i wprowadzaniu nowych produktów jako nadziei na
sukces rynkowy.
BIBLIOGRAFIA
Baldwin C., Clark K., Managine In the Age of Modularity, Harvard
Business Review 1997.
Bitner M. J., Faranda W. T., Hubbert A. R., Zeithaml V. A., Customer Contributions and
Roles In Service Delivery, International Journal of Service Industry
Management 1997, t. 8.
Brilman J., Nowoczesne koncepcje i metody zarządzania, wyd.
PWE, Warszawa 2002.
Cheverton P., Zarządzanie kluczowymi klientami. Jak uzyskać status
głównego dostawcy, wyd. Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2001.
Dietl J., Marketing, wyd. PWE, Warszawa 1985.
Dobiegała-Korona B., Istota i pomiar wartości klienta, w: Zarządzanie wartością klienta.
Pomiar i strategie, red. B. Dobiegała-Korona, T. Doligalski, wyd.
Poltext, Warszawa 2010.
2012-02-09 13:18:41
225
Dobiegała-Korona B., Wpływ strategii marketingowych na migrację wartości przedsiębiorstwa, w: Zarządzanie wartością
przedsiębiorstwa a struktura akcjonariatu, wyd. CeDeWu,
Warszawa 2001.
Doyle P., Marketing wartości, tł. A. Janiszewski, A. Święch, wyd.
Felberg SJA, Warszawa 2003.
Drucker P. F., Innowacja i przedsiębiorczość. Praktyka i zasady, tł.
A. Ehrlich, wyd. PWE, Warszawa 1992.
Dwyer F., Schurr P., Oh S., Developing Buyer-Seller Relationship,
Journal of Marketing, 1987, t. 51.
Foss B., Stone S., Successhul Customer Relationship Marketing.
New Thinking, New
Strategies, New Tools for Getting Closer to You Customers, Kogan
Page Ltd., London 2002.
Furtak R., Marketing partnerski na rynku usług, wyd. PWE, Warszawa 2003.
Geyskens I., Steenkamp J.-B. E. M., Kumar N., Generalizations
About In Marketing channel
Relationship Using Meta-analysis, International Journal of Research In Marketing 1998, nr 15.
Gitomer J., Customer Satisfaction Is Worthless: Customer loyalty Is
Priceless: How to Make
Customers Love You. Keep Them Comming Back and Tell Everyone They Know, Bard Press, Austin 1998.
Gordon J. H., Relacje z klientem. Marketing partnerski, wyd. PWE,
Warszawa 2001.
Griffin J., Customer Loyalty. How to Earn It. How to eep It, JosseyBass Publishers, San Francisco 1997.
Haffer M., Determinanty strategii nowego produktu w polskich
przedsiębiorstwach przemysłowych, UMK, Toruń 1998.
Hultén B., Broweus N., Dijk van M., Marketing sensoryczny, tł.
G. Dąbkowski, wyd. PWE, Warszawa 2011.
Jachnis A., Psychologia konsumenta. Psychologiczne i socjologiczne uwarunkowania zachowań konsumenckich, wyd. Brant,
Bydgoszcz-Warszawa 2007.
2012-02-09 13:18:41
Jachnis A., Terelak J., Psychologia konsumenta i reklamy, wyd.
OWB, Bydgoszcz 1998.
Janasz W., Innowacyjne strategie rozwoju przemysłu, wyd. Fundacja na rzecz Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 1999.
Jerzyk E., Leszczyński G, Mruk H, Kreatywność w biznesie, wyd.
AE, Poznań 2006.
Kempany D., Logistyczna obsługa klienta, wyd. PWE, Warszawa
2001.
Kotler Ph., Marketing Management, Prentice Hall, New Jersey 2006.
Lanke C., Bachmann R., Trustwithin and between Organizations:
Conceptual Issues and
Empirical Application, Oxford University Press, Oxford 1998.
Linsu K., Learning and Innovation In Economic Development,
Edward Elgar Publishing, Cheltenham 1999.
Monroe K., Pricing: Making Profitable Decision, McGraw-Hill,
New York 1990.
Norman R., Ramireze R., From Value Chain to Value Constellation:
Designing Interactive
Strategy, Harvard Business Review, 1993.
Parolini C., The Value Net. A Tool for Competitive Strategory, John
Wiley&Sons Ltd,
Baffins Lane, Chichester 1999, s. 37-40; F. C. Canziani, Leveraging
Customer Competency In Service Firms, International Journal
of Service Industry Manegement 1997, t. 8.
Piercy N., Marketing. Strategiczna reorientacja firmy, wyd. Felberg
SJA, Warszawa 2003.
Pine B., Mass Customization. The New Frontier In Business Competition, Harvard Business
School Press, Boston Mass 1993.
Pine B., Victor B., Boynton A., Making Mass Customization Work,
Harvard Business Review, 1993.
Prahalad C., Ramaswamy V., Co-opting Customer Competence,
Harvard Business Review, 2000.
Rogoziński K., Marketingowy przełom, w: Mrketing 2001. Konferencja Katedr Marketingu, Handlu i Usług. Uniwersytet Gdański, Sopot 1998.
2012-02-09 13:18:41
227
Ravald A., Gronroos C., The Value Concept and Relationship Marketing, European Journal of Marketing, 1996, Vol. 30, No 2.
Slater S., Narver J., Intelligence Generation and Superior Customer
Value, Journal of the
Academy of Marketing Science, 2000, Vol. 28, No 1.
Strobacka K., Lehtinen J., Sztuka budowania trwałych związków
z klientami, wyd. Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2001.
Szymura-Tyc M., Handel w procesie tworzenia wartości dla klienta, w: Rola handlu w tworzeniu wartości dla nabywcy, red.
J. Szumilak, wyd. wyd. FUEK, Kraków 2008.
Szymura-Tyc M., Marketing we współczesnych procesach tworzenia wartości dla klienta i przedsiębiorstwa, wyd. AE, Katowice
2006.
Śmigielska G., Tworzenie wartości dla nabywcy jako istota konkurowania w handlu detalicznym, w: Rola handlu w tworzeniu
wartości dla nabywcy, red. J. Szumilak, wyd. FUEK, Kraków
2008.
Urban G. L., Hauser J. R., Design and Marketing of New Products,
Prentice Hall, Englewood Cliffs, New Jersey 1993.
Williamson O. E., The Mechanisms of Governance, Oxford University Press, New York 1996.
Wiśniewska J., Dyfuzja Ajko determinanta działalności innowacyjnej przedsiębiorstwa, w: Innowacje w rozwoju przedsiębiorczości w procesie transformacji, red. W. Janasz, wyd. Difin,
Warszawa2004.
Woodruff R. B., Customer Value: The Next Source for Competitive Advantage, Journal of the Academy of Marketing Science,
1997, Vol. 25, No 2.
Zarządzanie innowacjami technicznymi i organizacyjnymi, red.
M. Brzeziński, wyd. Difin, Warszawa 2001.
Zarządzanie produktem, red. B. Sojkin, wyd. PWE, Warszawa
2003.
2012-02-09 13:18:41
228
NOTY O AUTORACH
Bursová Janka – PhDr. Mgr., PhD; Wydział Teologiczny w Kosicach
Uniwersytetu Katolickiego w Rozemberku (Słowacja).
Czyż Marta - dr hab.; Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego, Wydział Zamiejscowy w Krakowie, Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie,
Kochański Tomasz – dr; Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego
w Warszawie,
Komańda Marcin – dr; Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach
Kosiba Beata - dr; Uniwersytet Warmińsko Mazurski w Olsztynie
Nowakowski Krzysztof - dr; Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego
w Warszawie, Uniwersytet Warszawski
Szyjko Cezary Tomasz – dr; Uniwersytet Jana Kochanowskiego
Świerszcz Katarzyna - dr; Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego
w Warszawie
Żukowska Joanna – dr; Szkoła Główna Handlowa w Warszawie
LISTA RECENZENTÓW
Ks. dr hab. Maciej Bała – prof. Uniwersytetu Kardynała Stefana.
Wyszyńskiego w Warszawie.
Prof. nadzw. dr hab. Andrzej Chodyński – Krakowska Akademia
im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego
Dr Robert Czerniak – Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu
Prof. dr hab. Mirosława Czerny – Uniwersytet Warszawski
Dr hab. Wiesław Dziubdziela – prof. WSH w Kielcach
Dr hab. inż. Wacław Gierulski – prof. Politechniki Świętokrzyskiej
Dr Barbara Gołębiewska – SGGW w Warszawie
Prof. Kazimierz Korab – SGGW w Warszawie
Prof. dr hab.Edward Nieznański – Uniwersytet Kardynała Stefana.
Wyszyńskiego w Warszawie.
Ks. dr Dariusz Tułowiecki – Wyższe Seminarium Duchowne im.
Papieża Jana Pawła II w Łomży.
Prof. dr hab. Tadeusz Wojciechowski – SGH w Warszawie
2012-02-09 13:18:41

zarzadznie 73.indb - Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego

Transkrypt

Podobne dokumenty

pobierz (~4,3MB)

Pobierz teraz! - Miejskie Gimnazjum im. Stanisława Dulewicza w