Zwyczaje pďatnicze ludnoĂci wiejskiej wbPolsce – bariery

Problemy ZarzÈdzania, vol. 13, nr 3 (54), t. 1: 85 – 101
ISSN 1644-9584, © Wydziaï ZarzÈdzania UW
DOI 10.7172/1644-9584.54.6
Zwyczaje pïatnicze ludnoĂci wiejskiej wb Polsce –
bariery ib wyzwania dla systemu usïug finansowych
Nadesïany: 07.04.15 | Zaakceptowany do druku: 22.07.15
Michaï Soliwoda*
Cechy spoïeczno-demograficzne wb znacznym stopniu róĝnicujÈ zwyczaje konsumentów korzystajÈcych
zb usïug finansowych, umoĝliwiajÈc tym samym pewnÈ ich segmentacjÚ. Celem opracowania jest zdiagnozowanie barier ib zidentyfikowanie wyzwañ stojÈcych przed systemem usïug finansowych wb Polsce
wbkontekĂcie rozpowszechnienia usïug pïatnoĂci bezgotówkowych wĂród ludnoĂci wiejskiej. Nacisk poïoĝono na przedstawienie potencjalnych modeli rozwoju pïatnoĂci bezgotówkowych na wsi. Konsumenci
usïug finansowych na wsi sÈ przyzwyczajeni do tradycyjnych sposobów pobierania gotówki, mniej
popularne jest pobieranie gotówki zb bankomatu. Stopieñ ukartowienia ludnoĂci wiejskiej jest niĝszy niĝ
na obszarach zurbanizowanych. Struktura iloĂciowa ib wartoĂciowa pïatnoĂci wb róĝnych placówkach
handlowych potwierdza istnienie konserwatywnej postawy przywiÈzania do gotówki utoĝsamianej wciÈĝ
zb bezpieczeñstwem obrotu. Za celowe uznano wyróĝnienie „modelu proregulacyjnego” ib „modelu proinstytucjonalnego” wb zaleĝnoĂci od przewagi znaczenia regulacji lub aktywnoĂci instytucjonalnej.
Sïowa kluczowe: zwyczaje pïatnicze, finanse wsi, wykluczenie finansowe, pïatnoĂci bezgotówkowe,
edukacja finansowa.
Payment Habits of Rural Population in Poland: Barriers
andb Challenges for the Financial Services System
Submited: 07.04.15 | Accepted: 22.07.15
Socio-demographic features differentiated significantly habits of users of financial services, thus allowing
ab partial segmentation. The aim of the study is to diagnose and identify barriers and challenges facing
the system of financial services in Poland – in the context of the prevalence of non-cash payment
services among the rural population. We put emphasis on the presentation of potential models for the
development of cashless payments in the country. Consumers of financial services in rural areas are
accustomed to the “traditional” methods of cash withdrawals. It is less popular to take cash from an
ATM. The proportion of population using cards is lower than in urban areas. The quantity and value
structure of payments in various outlets confirms the existence of the conservative attitude of devotion to
cash equated with transaction security. Depending on the domination of regulation or institutional activity,
distinguishing “regulatory model” and “institutional model” was deemed appropriate.
Keywords: payment habits, rural finance, financial exclusion, cashless payments, financial education.
JEL: D14, Q14, R51
*
Michaï Soliwoda – dr inĝ., adiunkt, Instytut Ekonomiki Rolnictwa ibGospodarki ¿ywnoĂciowej – Pañstwowy Instytut Badawczy, Zakïad Finansów Rolnictwa.
Adres do korespondencji: Instytut Ekonomiki Rolnictwa ibGospodarki ¿ywnoĂciowej – Pañstwowy Instytut
Badawczy, ul. ¥wiÚtokrzyska 20, 00-002 Warszawa; e-mail: [email protected].
Michaï Soliwoda
1. Wprowadzenie
Nadwyĝki finansowe generowane przez gospodarstwa domowe staïy siÚ
obiektem zainteresowania instytucji sektora usïug finansowych. O oszczÚdzaniu wbtych podmiotach decydujÈ nie tylko przesïanki ekonomiczne (rozpoznawane juĝ przez J. M. Keynesa wblatach 30. XX w., J. Duesenberry’ego,
F. Modiglianiego, R. Brumberga, M. Ando, M. Friedmana, H. Shefrina
ibR.bThalera)1, psychologiczne, ale równieĝ czynniki zwiÈzane zbotoczeniem
regulacyjnym ib instytucjonalnym. Usïugi finansowe umoĝliwiajÈ gospodarstwu domowemu wygïadzenie poziomu konsumpcji wbczasie (por. J.M. Keynes), bardziej efektywne wykorzystanie kapitaïu (w róĝnej formie) wb celu
poprawy dobrobytu jego czïonków (Rai, Ananth ibMor, 2013). Finansyzacja
relacji spoïecznych spowodowaïa, ĝe dostÚp do szerokiej gamy usïug finansowych uwaĝany jest za kluczowy czynnik dobrobytu obywateli. Prywatne
instytucje finansowe sÈ ukierunkowane na generowanie zysku, ab rozwój
narzÚdzi komputerowych (m.in. umoĝliwiajÈcych credit scoring), standaryzacja ibautomatyzacja przyczyniïy siÚ do ïatwiejszego podejmowania decyzji
zwiÈzanych zbudzielaniem kredytów (Gloukoviezoff, 2007). Z drugiej strony
prowadzi to do generowania kosztów spoïecznych zwiÈzanych zb obsïugÈ
osób ob niskich dochodach, ab takĝe do pojawienia siÚ ryzyka ob charakterze
relacyjnym.
Cechy spoïeczno-demograficzne wbznacznym stopniu róĝnicujÈ zwyczaje
konsumentów korzystajÈcych zbusïug finansowych, umoĝliwiajÈc tym samym
pewnÈ ich segmentacjÚ. Jednym zb elementów wykluczenia finansowego
(financial exclusion) jest ograniczenie wb dostÚpie do obrotu bezgotówkowego (Beck ib Demirgüç-Kunt, 2008). Uzasadnia to potrzebÚ eksploracji
zwyczajów pïatniczych wb róĝnych przekrojach, wb tym ludnoĂci wiejskiej
wb Polsce.
Celem opracowania jest zdiagnozowanie barier ib zidentyfikowanie
wyzwañ stojÈcych przed systemem usïug finansowych wb Polsce wb kontekĂcie rozpowszechnienia usïug pïatnoĂci bezgotówkowych wĂród ludnoĂci
wiejskiej2. Nacisk poïoĝony zostaï na przedstawienie potencjalnych modeli
rozwoju pïatnoĂci bezgotówkowych na wsi. OsiÈ rozwaĝañ jest nastÚpujÈca
teza: ludnoĂÊ wiejska wbPolsce, wbznacznym stopniu obciÈĝona wykluczeniem
finansowym, wymaga znacznej uwagi ze strony otoczenia prawno-regulacyjnego, instytucjonalnego ibrynkowego. Przeprowadzone badania nawiÈzujÈ do
nurtu instytucjonalnego finansów, abprzede wszystkim najniĝszego szczebla,
jakim sÈ „finanse codziennoĂci” (Solarz, 2012). Decyzja ob wykorzystaniu
przez czïonków gospodarstwa domowego bezgotówkowych form pïatnoĂci
jest „ogniwem wbdrzewie decyzyjnym mikrofinansów” (Solarz, 2012, s.b171).
Wb artykule, wykorzystujÈc dane wtórne (OECD, Komisji Europejskiej,
NBP), zastosowano metodÚ dokumentacyjnÈ, metodÚ heurystycznÈ (w tym
transfer pojÚÊ zb róĝnych dyscyplin).
86
DOI 10.7172/1644-9584.54.6
Zwyczaje pïatnicze ludnoĂci wiejskiej wb Polsce – bariery ib wyzwania dla systemu usïug finansowych
2. Ograniczenia ib szanse – perspektywy rozwoju systemu
obrotu bezgotówkowego na wsi
Z punktu widzenia identyfikacji zwyczajów pïatniczych ludnoĂci wiejskiej
niezbÚdne jest wyodrÚbnienie czynników, które mogÈ byÊ istotne przy ocenie bezpieczeñstwa rynku usïug finansowych (obejmujÈcego trzy zasadnicze
segmenty, tj. bankowoĂÊ, ubezpieczenia ib inwestycyjne). Moĝna wymieniÊ tu
trzy determinanty: przejrzystoĂÊ usïug finansowych, ochronÚ antyupadïoĂciowÈ
ib dostÚpnoĂÊ usïug finansowych (Iwanicz-Drozdowska, 2008, s. 148). BiorÈc
pod uwagÚ zagadnienie zwyczajów pïatniczych, abtakĝe, wbĂlad za nim, rozwoju
pïatnoĂci bezgotówkowych, kluczowe znaczenie ma dostÚpnoĂÊ usïug finansowych dla okreĂlonych grup ludnoĂci (w tym segmentu mieszkañców wsi),
przy czym ma ona charakter teoretyczny (wynikajÈcy zbdostÚpnoĂci sieci infrastruktury niezbÚdnej do przeprowadzania operacji finansowych) lub faktyczny
(zwiÈzany zb ograniczeniami dochodowymi) (Iwanicz-Drozdowska, 2008).
W celu zidentyfikowania ograniczeñ ibszans zbperspektywy rozwoju systemu
bezgotówkowego na wsi niezbÚdne jest dokonanie próby diagnozy dotyczÈcej
stanu obrotu bezgotówkowego, wbtym takĝe okreĂlenie zwyczajów pïatniczych
osób zamieszkaïych na wsi3. Wyniki badañ NBP miaïy charakter unikatowy na
tle miÚdzynarodowym (zbliĝony charakter miaïy studia zrealizowane przez szeĂÊ
banków centralnych na Ăwiecie), biorÈc pod uwagÚ zastosowane podejĂcie metodyczne. Badania przebiegaïy dwuetapowo na tej samej tysiÈcosobowej próbie4:
(1) wywiady osobiste wspomagane komputerowo – CAPI, (2) zbwykorzystaniem
tzw. metody dzienniczkowej5, ab nie, jak zazwyczaj, sondaĝu diagnostycznego.
Jak przedstawiono wbtabeli 1, choÊ podstawowe charakterystyki zwyczajów
pïatniczych Polaków mieszkajÈcych na wsi nie odbiegajÈ zasadniczo od Ăredniej
ogólnokrajowej6, to ta grupa ludnoĂci wyróĝnia siÚ luěniejszym powiÈzaniem
zb infrastrukturÈ finansowÈ. ¥wiadczy ob tym m.in. niĝszy udziaï osób posiadajÈcych konto osobiste lub ROR wb banku lub instytucji parabankowej (na wsi
konto lub ROR posiada 72%, wbPolsce ogóïem 77% osób). Konsumenci usïug
finansowych na wsi (dysponujÈcy kontem osobistym lub ROR) sÈ przyzwyczajeni
do tradycyjnych sposobów pobierania gotówki, mniej popularne jest pobieranie
gotówki zbbankomatu (66% osób mieszkajÈcych na wsi, ab71% osoby ogóïem
wbPolsce zadeklarowaïo jako najbardziej preferowany sposób). Stopieñ ukartowienia ludnoĂci wiejskiej jest niĝszy niĝ na obszarach zurbanizowanych. Dodatkowo 81% osób zamieszkaïych na wsi zadeklarowaïo wykonanie co najmniej
jednej pïatnoĂci kartÈ miesiÚcznie. Byïo to ob 6 punktów procentowych mniej
niĝ Ărednia dla kraju. Jak stwierdza T. Koěliñski (2013, s. 74), „najrzadziej karty
debetowe ibkonta osobiste posiadaïy osoby zajmujÈce siÚ domem oraz rolnicy”.
Wskazuje to na potrzeby promowania zalet wynikajÈcych zb posiadania kart
debetowych, kredytowych, zb funkcjÈ pïatnoĂci zbliĝeniowych wĂród segmentu
ludnoĂci wiejskiej. Struktura iloĂciowa ib wartoĂciowa pïatnoĂci wb róĝnych placówkach handlowych potwierdza istnienie konserwatywnej postawy przywiÈzania
do gotówki, utoĝsamianej wciÈĝ zb bezpieczeñstwem obrotu.
Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 3 (54), t. 1, 2015
87
88
Wyszczególnienie
LiczebnoĂÊ
Posiadanie konta osobistego/ROR
wb banku lub SKOK
Posiadanie wïasnego indywidualnego lub
wïasnego wspólnego konta osobistego/
ROR wb banku lub SKOK-u wĂród osób
posiadajÈcych konto osobiste/ROR
Sposoby pobierania lub otrzymywania
gotówki przez Polaków wb ostatnim miesiÈcu – osoby posiadajÈce konto
DOI 10.7172/1644-9584.54.6
Posiadanie ib korzystanie zb kart debetowych przez posiadaczy kont osobistych/
ROR
Posiadanie ib korzystanie zb kart kredytowych przez posiadaczy kont osobistych/
ROR
Posiadanie ibkorzystanie zbkart zbfunkcjÈ
pïatnoĂci zbliĝeniowych przez posiadaczy
kont osobistych/ROR
Ogóïem
1000 osób (52,4% kobiety, 47,6% mÚĝczyěni)
77% posiada, 23% nie posiada
75% konto wïasne indywidualne, 25% konto wïa- 77% konto wïasne indywidualne, 23% konto wïasne wspólne
sne wspólne
66% zb bankomatu
23% zb kasy oddziaïu bankowego/SKOK-u
8% od rodziny/znajomych
7% zb kasy pracodawcy/ do rÚki
4% zbwïasnej dziaïalnoĂci gospodarczej/sprzedaĝy
3% na poczcie/od listonosza
3% wb ostatnim miesiÈcu wb ogóle nie pobieraïem(am) gotówki
1% zb kasy urzÚdu
1% inny
76% mam ib korzystam zb karty
5% mam ib nie korzystam zb karty
19% brak karty, ma konto osobiste/ROR
74% mam ib korzystam zb karty debetowej
4% mam ib nie korzystam zb karty debetowej
22% nie mam karty debetowej, mam konto osobiste
76% nie mam karty kredytowej
mam konto osobiste/ROR
19% mam ib korzystam zb karty kredytowej
5% mam ib nie korzystam zb karty kredytowej
10% mam ibkorzystam zbkarty zbfunkcjÈ pïatnoĂci
zbliĝeniowych
3% mam ib nie korzystam zb karty zb funkcjÈ pïatnoĂci zbliĝeniowych
71% zb bankomatu
19% zb kasy oddziaïu bankowego/SKOK-u
9% od rodziny/znajomych
5% zb kasy pracodawcy/ do rÚki
4% zbwïasnej dziaïalnoĂci gospodarczej/sprzedaĝy
2% na poczcie/od listonosza
2% wb ostatnim miesiÈcu wb ogóle nie pobieraïem(am) gotówki
1% zb kasy urzÚdu
1% inny
82% mam ib korzystam zb karty
4% mam ib nie korzystam zb karty
14% brak karty, ma konto osobiste/ROR
79% mam ib korzystam zb karty debetowej
4% mam ib nie korzystam zb karty debetowej
17% nie mam karty debetowej, mam konto osobiste
78% nie mam karty kredytowej
mam konto osobiste/ROR
17% mam ib korzystam zb karty kredytowej
5% mam ib nie korzystam zb karty kredytowej
10% mam ibkorzystam zbkarty zbfunkcjÈ pïatnoĂci
zbliĝeniowych
3% mam ib nie korzystam zb karty zb funkcjÈ pïatnoĂci zbliĝeniowych
Michaï Soliwoda
Posiadanie ibkorzystanie zbkart pïatniczych
przez posiadaczy kont osobistych/ROR
Mieszkañcy wsi
379 osób (37,9% próby)
72% posiada, 28% nie posiada
Liczba pïatnoĂci kartami wbmiesiÈcu przez
posiadaczy kart pïatniczych
Struktura iloĂciowa sposobów pïatnoĂci
wb maïych sklepach spoĝywczych
Struktura wartoĂciowa sposobów pïatnoĂci wb maïych sklepach spoĝywczych
Struktura iloĂciowa sposobów pïatnoĂci wb supermarketach ib hipermarketach
spoĝywczych
Struktura iloĂciowa sposobów pïatno- 57% gotówka
Ăci wb supermarketach ib hipermarketach 43% karty pïatnicze
spoĝywczych
87% nie mam zb karty zb funkcjÈ pïatnoĂci zbliĝeniowych, mam konto osobiste/ROR
66% dostÚp do bankowoĂci internetowej
34% brak dostÚpu do bankowoĂci internetowej
24% do 3 razy
23% 4 lub 5 razy
22% 6 lub 7 razy
20% od 8 do 10 razy
11% wiÚcej niĝ 10 razy
25% brak pïatnoĂci kartÈ
19% 1-3 razy
16% 4-5 razy
18% 6-9 razy
21% 10 ib wiÚcej pïatnoĂci
95% gotówka
5% karty pïatnicze
93% gotówka
7% karty pïatnicze
66% gotówka
34% karty pïatnicze
53% gotówka
47% karty pïatnicze
ObjaĂnienie: autor opracowania skoncentrowaï siÚ na przedstawieniu charakterystyki zwyczajów ludnoĂci wiejskiej na tle mieszkañców kraju ogóïem na
podstawie opisu badañ opracowanego przez T. Koěliñskiego (2013). Specyfika zwyczajów pïatniczych ludnoĂci miejskiej wymaga bowiem uwzglÚdnienia
zróĝnicowania wb poziomie jakoĂci ĝycia wb zaleĝnoĂci od metropolitalnoĂci miasta, zwiÈzanej zb liczbÈ mieszkañców.
Tab. 1. Wyniki badañ dotyczÈcych zwyczajów pïatniczych Polaków – ludnoĂÊ wiejska na tle ogólnopolskim. ½ródïo: opracowanie na podstawie
wyników badañ T. Koěliñski, (2013). Zwyczaje pïatnicze Polaków. Warszawa: Narodowy Bank Polski, Departament Systemu Pïatniczego. Pozyskano
z: https://www.nbp.pl/systemplatniczy/zwyczaje_platnicze/zwyczaje_platnicze_Polakow.pdf.
89
Zwyczaje pïatnicze ludnoĂci wiejskiej wb Polsce – bariery ib wyzwania dla systemu usïug finansowych
Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 3 (54), t. 1, 2015
DostÚp do bankowoĂci internetowej przez
posiadaczy kont osobistych/ROR
Liczba pïatnoĂci gotówkÈ przez Polaków
wb ciÈgu tygodnia
87% nie mam zb karty zb funkcjÈ pïatnoĂci zbliĝeniowych, mam konto osobiste/ROR
65% dostÚp do bankowoĂci internetowej
35% brak dostÚpu do bankowoĂci internetowej
25% do 3 razy
26% 4 lub 5 razy
21% 6 lub 7 razy
20% od 8 do 10 razy
8% wiÚcej niĝ 10 razy
29% brak pïatnoĂci kartÈ
20% 1-3 razy
16% 4-5 razy
18% 6-9 razy
17% 10 ib wiÚcej pïatnoĂci
98% gotówka
2% karty pïatnicze
97% gotówka
3% karty pïatnicze
69% gotówka
31% karty pïatnicze
Michaï Soliwoda
Federacja Konsumentów (2014) przeprowadziïa badania dotyczÈce
postawy konsumentów wobec wprowadzenia dodatkowej opïaty tzw. surcharge za wypïatÚ Ărodków zb bankomatu. Wyniki badañ wykazaïy, ĝe
ponad 52% ankietowanych mieszkañców wsi nie korzystaïo wb ogóle
zb kart pïatniczych. Co wiÚcej, gotówka byïa deklarowana jako najwaĝniejszy Ărodek pïatniczy wĂród mieszkañców wsi: niespeïna 84% pïatnoĂci za
drobne zakupy byïo przeprowadzonych gotówkowo. Prawie 44% ankietowanych zamieszkaïych na wsi (korzystajÈcych zb bankomatów) deklarowaïo zdecydowany sprzeciw („zdecydowanie nie”) wprowadzeniu opïaty
surcharge. BiorÈc pod uwagÚ fakt, ĝe sieÊ bankomatów jest gorzej rozwiniÚta na obszarach wiejskich, taka postawa wydaje siÚ dyskusyjna. Warto
teĝ dodaÊ, ĝe niespeïna 54% mieszkañców wsi zapowiedziaïo zmniejszenie czÚstotliwoĂci korzystania zb bankomatów przy wprowadzeniu opïaty
surcharge. Oznacza to, ĝe wraĝliwoĂÊ ludnoĂci wiejskiej na podwyĝszanie
poziomu kosztów zwiÈzanych zb obrotem bezgotówkowych jest relatywnie
wysoka.
W tabeli 2 uporzÈdkowano wnioski zb dotychczasowych badañ empirycznych (gïównie dotyczÈcych Polski), wyodrÚbniajÈc syntetycznie bariery
ib wyzwania stojÈce przed rozwojem pïatnoĂci bezgotówkowych na wsi.
Relatywnie niĝszy poziom ubankowienia ib ukartowienia ludnoĂci wiejskiej
moĝe byÊ wynikiem oddziaïywania róĝnych barier (por. Koěliñski, 2006; za:
Narodowy Bank Polski, 2013) obcharakterze psychologicznym, instytucjonalnym ib infrastrukturalnym, ab takĝe rynkowym ib spoïeczno-demograficznym.
Warto zwróciÊ uwagÚ na wyzwanie zwiÈzane zb poprawÈ edukacji finansowej. Istotnym elementem rozwoju pïatnoĂci bezgotówkowych bÚdzie poïoĝenie nacisku na problematykÚ edukacji finansowej, która jest elementem
strategii zapobiegania ib przeciwdziaïania wykluczeniu finansowemu7. Jak
zauwaĝajÈ sïusznie M. Iwanicz-Drozdowska ib A.K. Nowak (2011, s.b 15),
„szczególnego znaczenia nabiera edukacja finansowa wb gospodarstwach
domowych ob niskich dochodach, sïabych ekonomicznie ib spoïecznie, które
czÚsto zaciÈgajÈ zobowiÈzania, ponoszÈc przy tym wysokie koszty ich obsïugi,
co dodatkowo pogarsza ich sytuacjÚ”. Dziaïania dotyczÈce poprawy ĂwiadomoĂci finansowej mieszkañców wsi przez róĝnego rodzaju programy edukacji
finansowej naleĝy traktowaÊ jako istotne wyzwanie stojÈce przez rozwojem
pïatnoĂci bezgotówkowych na wsi.
BiorÈc pod uwagÚ, ĝe ludnoĂÊ wiejska obejmuje zarówno rolników, których liczba sukcesywnie spada, jak ibosoby niezwiÈzane zbsektorem rolnym,
odmienne sÈ potrzeby tych dwóch subsegmentów konsumentów usïug finansowych. Z przeglÈdu rozwiÈzañ funkcjonujÈcych wb krajach rozwiniÚtych
wynika, ĝe instytucje finansowe (poza wyjÈtkami, np. banki spóïdzielcze czy
tzw. unie kredytowe) nie podejmowaïy dziaïañ ukierunkowanych na rozwój
produktów ibusïug finansowych dedykowanych dla ludnoĂci wiejskiej (w tym
rolników). Wynikaïo to, zasadniczo, zbnastÚpujÈcych czynników (Kloeppinger-Todd ib Sharma, 2010):
90
DOI 10.7172/1644-9584.54.6
Wyzwania
Bariery psychologiczne:
Edukacja finansowa
• „przyzwyczajenie spoïeczeñstwa do dokonywania pïatnoĂci wb formie gotówkowej • tworzenie platform organizacji zaangaĝowanych wbdziaïaoraz wydawanie przez wielu wierzycieli papierowych druków do opïacania rachunnia zwiÈzane zbedukacjÈ finansowÈ (aspekt organizacyjny)
ków wb gotówce” (Koěliñski, 2006; za: Narodowy Bank Polski, 2013, s.b 65)
• rozwój narzÚdzi edukacji finansowej, abtakĝe zawartoĂci
programów (aspekt metodyczny ib merytoryczny)
Bariery instytucjonalne ib infrastrukturalne
• naduĝycia, kradzieĝe zwiÈzane zb korzystaniem zb Internetu
• sïabo rozwiniÚta sieÊ placówek bankowych (nawet agencji bankowych)
Kwestie regulacyjne
• perspektywa podwyĝszenia opïaty surcharge
Bariery rynkowe
• „konkurencyjne opïaty ze strony poĂredników finansowych, którzy akceptujÈ gïównie gotówkÚ” ((Koěliñski, 2006; za: Narodowy Bank Polski, 2013, s. 65)
• „koszty przejĂcia” majÈce charakter psychologiczny ibekonomiczny – dotyczÈce pewnych
inwestycji zwiÈzanych zbprzejĂciem na nowe rozwiÈzania pïatnicze (por. Harasim, 2014)
• efekty sieci, skali, mechanizm ksztaïtowania cen (Harasim, 2014)
• po stronie dostawców: dominacja banków, koszty utopione (Harasim, 2014)
• po stronie uĝytkowników: korzyĂci dla konsumentów, korzyĂci dla akceptantów
(Harasim, 2014)
PostÚp infrastrukturalny
• branchless banking
• mobile money
• sieci poĂredników finansowych (agent networking)
(por.b Peake, 2012)
Innowacje produktowe
Eksploracja czynników decydujÈcych obrozwoju innowacji
dotyczÈcych pïatnoĂci bezgotówkowych (Harasim ib Klimontowicz, 2013): oddziaïywanie zachowania uĝytkowniBariery spoïeczno-demograficzne
ków, rozwój techniczny, popyt na pïatnoĂci wb czasie rzeczywistym, rola kooperacji, standaryzacji, bezpieczeñstwo
• niski poziom dochodów lub nawet, wb skrajnych przypadkach, ich brak
• „niski poziom dostÚpu do Internetu, ze wzglÚdu na ograniczone moĝliwoĂci przy- pïatnoĂci
ïÈczenia ib wysokie koszty eksploatacji, (…) czÚstym napotykanym problemem Ewolucja uwarunkowañ spoïeczno-ekonomicznych
jest brak znajomoĂci obsïugi komputera wĂród osób starszych ib osób zb niĝszym • rozwój pozarolniczych funkcji obszarów wiejskich zgodwyksztaïceniem (Koěliñski, 2006; za: Narodowy Bank Polski, 2013, s. 65)
nie ze strategicznÈ koncepcjÈ zrównowaĝonego rozwo• niejednoznaczne oddziaïywanie starzenia siÚ (ageing) jako czynnika osïabiajÈcego
ju – agroturystyka, maïa przedsiÚbiorczoĂÊ, zwiÈzana
skïonnoĂÊ do obrotu bezgotówkowego, procesy starzenia siÚ wystÚpujÈ gïównie
gïównie zb sektorem usïug (Kïodziñski, 2010)
na obszarach wiejskich ob rolniczym charakterze, wb Polsce wschodniej ib centralnej • rozbudowa sieci dróg koïowych, ab takĝe poprawa
(por. Szymañska ib Biegañska, 2014), ab jednoczeĂnie odmïadzanie siÚ ludnoĂci na
dostÚpnoĂci do usïug telekomunikacyjnych (w tym
obszarach wiejskich wb Polsce póïnocnej, ab takĝe strefach podmiejskich duĝych
Internetu szerokopasmowego)
miast (por. Szymañska ib Biegañska, 2014)
91
Tab. 2. Bariery ib wyzwania zwiÈzane zb rozwojem pïatnoĂci bezgotówkowych na wsi. ½ródïo: opracowanie wïasne.
Zwyczaje pïatnicze ludnoĂci wiejskiej wb Polsce – bariery ib wyzwania dla systemu usïug finansowych
Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 3 (54), t. 1, 2015
Bariery
Michaï Soliwoda
– rozproszonej lokalizacji gospodarstw domowych, ab wb zwiÈzku zb tym
trudnoĂci zwiÈzanych zb zapewnieniem wysokiej efektywnoĂci kosztowej
dostarczanych usïug,
– znacznego naraĝenia produkcji rolniczej na róĝne rodzaje ryzyka obcharakterze przyrodniczym (w tym ob charakterze katastroficznym),
– nieuwzglÚdnienia specyfiki produkcji rolniczej przy projektowaniu produktów ibusïug finansowych przez instytucje finansowe poïoĝone wbmiastach.
W tabeli 3 zestawiono podstawowe cechy produktów/usïug finansowych,
których wprowadzenie ĂciĂle wiÈĝe siÚ zb upowszechnieniem obrotu bezgotówkowego na wsi.
Cecha
ObjaĂnienie
Odpowiednie, dostosowane UwzglÚdnienie cech spoïeczno-demograficznych (wiek,
do potrzeb (appropriate)
pïeÊ, wyksztaïcenie, potencjalnych konsumentów).
DostÚpnoĂÊ (accesible)
Bariery nie tylko obcharakterze geograficznym (lokalizacja
placówek bankowych wbmiasteczkach ibmiastach), ale równieĝ ograniczenia psychologiczne, organizacyjne, ab takĝe
ekonomiczne (np. niski dochód).
PrzystÚpna cena (affordable) Zbyt wysokie opïaty ib prowizje bankowe przyczyniajÈ siÚ
do przejĂcia do grupy underbanked.
AtrakcyjnoĂÊ finansowa Liczne nagrody, bonusy, ab przede wszystkim relatywnie
(financially attractive)
wysoka stopa zwrotu.
’atwoĂÊ wb uĝyciu (easy to Relatywnie duĝa prostota ib przejrzystoĂÊ nawet dla konsumentów reprezentujÈcych niezbyt wysoki poziom Ăwiause)
domoĂci finansowej.
ElastycznoĂÊ (flexibility)
DostÚpnoĂÊ dla gospodarstw, wb których czïonkowie uzyskujÈ nieregularne ibniskie dochody (czÚsto zbróĝnych ěródeï), wb przypadku produktów wb formie kredytów ib poĝyczek istotne jest dostosowanie harmonogramu spïat do
moĝliwoĂci dochodowych konsumentów.
Bezpieczeñstwo ib wiarygod- Odpowiednie otoczenie prawno-regulacyjne, abtakĝe odponoĂÊ (security and reliability) wiednia infrastruktura instytucjonalna zapewniajÈ podaĝ
produktów ib usïug ob akceptowalnym dla konsumentów
poziomie bezpieczeñstwa.
Tab. 3. Kluczowe cechy „wïÈczajÈcych” (inclusive) produktów ib usïug finansowych. ½ródïo:
opracowanie wïasne na podstawie M. Sherraden. (2013). Building Blocks of Financial
Capability. W: J. Birkenmaier, J. Curley, M. Sherraden (red.), Financial Education and Capability:
Research, Education, Policy, and Practice (s. 3–43). New York: Oxford University Press.
ReasumujÈc, zwyczaje pïatnicze ludnoĂci wiejskiej odbiegajÈ nieco od
zwyczajów innych segmentów konsumentów usïug finansowych. SÈ one
wynikiem oddziaïywania czynników ob charakterze psychologicznym, spoïeczno-demograficznym, ab obecnie wb coraz wiÚkszym stopniu rynkowym.
Kluczowym wyzwaniem zwiÈzanym zb rozwojem pïatnoĂci bezgotówkowych
na wsi jest przede wszystkim poprawa edukacji finansowej.
92
DOI 10.7172/1644-9584.54.6
Zwyczaje pïatnicze ludnoĂci wiejskiej wb Polsce – bariery ib wyzwania dla systemu usïug finansowych
3. Modele rozwoju pïatnoĂci bezgotówkowych na wsi
Na podstawie przeprowadzonej analizy zwyczajów pïatniczych osób
zamieszkaïych na wsi, ab nastÚpnie identyfikacji barier ib wyzwañ stojÈcych
przed rozwojem obrotu bezgotówkowego wyodrÚbniono potencjalne modele
rozwoju pïatnoĂci bezgotówkowych na wsi. Za celowe uznano wyselekcjonowanie, wbzaleĝnoĂci od przewagi znaczenia regulacji czy aktywnoĂci instytucjonalnej, dwóch opcji: modelu proregulacyjnego ibmodelu proinstytucjonalnego (tabela 4).
Architektura systemu pïatniczego obejmuje „instytucje poĂredniczÈce
wbdokonywaniu rozliczeñ pieniÚĝnych (ĂwiadczÈce usïugi pïatnicze), systemy
pïatnoĂci, agentów rozliczeniowych rozliczajÈcych transakcje realizowane
elektronicznymi instrumentami pïatniczymi, punkty handlowo-usïugowe
akceptujÈce transakcje wykonywane kartami pïatniczymi oraz bankomaty”
(Narodowy Bank Polski, 2013, s. 16). Warto podkreĂliÊ, ĝe rozwój infrastruktury finansowej na obszarach wiejskich wiÈĝe siÚ zbnastÚpujÈcym wyzwaniami
(por. Yaron, Benjamin ib Piprek, 1997):
– rozwojem infrastruktury finansowej na podstawie koncepcji branchless
banking,
– zwiÚkszeniem aktywnej postawy rzÈdu, agencji rzÈdowych ibinnych organów (np. KNF) jako aktorów odpowiadajÈcych za ksztaïtowanie otoczenia
regulacyjnego,
– zwiÚkszeniem aktywnoĂci organizacji zrzeszajÈcych instytucje finansowe
(np. ZwiÈzek Banków Polskich, Krajowy ZwiÈzek Banków Spóïdzielczych
czy Fundacji Rozwoju Obrotu Bezgotówkowego).
Specyficznym rozwiÈzaniem jest aktywna postawa organizacji spoïecznych (stowarzyszeñ, fundacji lub mniej sformalizowanych), abtakĝe formalnych bÈdě nieformalnych „liderów spoïecznych wiejskich”, którzy peïniÈ
rolÚ doradczÈ ib informacyjnÈ wobec osób borykajÈcych siÚ zb problemem
zagroĝenia wykluczeniem finansowym. SïuĝÈ temu m.in. dziaïania zawarte
wb ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2014–2020, ab takĝe
instrumentarium wb ramach krajowej polityki rolnej ib polityki spoïecznej
na obszarach wiejskich (m. in. przez KRUS).
Ze wzglÚdu na dosyÊ silne przywiÈzanie mieszkañców wsi do obrotu
gotówkowego (utoĝsamianego zbpewnoĂciÈ ibfizycznÈ dostÚpnoĂciÈ Ărodków
pieniÚĝnych) podejmowane sÈ dziaïania zwiÈzane zbpoprawÈ poziomu edukacji finansowej. Tego rodzaju przedsiÚwziÚcia sÈ inicjowane ibrealizowane
przez róĝne grupy podmiotów: podmioty sektora publicznego (NBP, ZUS,
KNF, KRUS), abtakĝe instytucje obcharakterze niekomercyjnym (np. ZBP)
ib podmioty ob charakterze typowo komercyjnym (przede wszystkim banki)
(Iwanicz-Drozdowska, Kitala, Matuszczyk ib Nowak, 2011).
BiorÈc pod uwagÚ obecne rozwiÈzania instytucjonalne, szczególnÈ rolÚ
odgrywa Koalicja na rzecz Obrotu Bezgotówkowego ib MikropïatnoĂci
(KnrzOBiM) zawiÈzana wbkwietniu 2007 r. ChoÊ Program Rozwoju Obrotu
Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 3 (54), t. 1, 2015
93
94
Wyszczególnienie
Nacisk na procesy legislacyjne
Model proregulacyjny
Bardzo wysokie
Model proinstytucjonalny
Istotne, ale nie dominujÈce, zwrócenie uwagi na aspekty lobbingowe
Grupy podmiotów ob najwyĝszej Instytucje publiczne zaangaĝowane wbprocesy regulacyj- Platformy podmiotów sektora finansowego ibjego otoaktywnoĂci
ne, Narodowy Bank Polski jako bank centralny
czenia, zb dominujÈca rolÈ organizacji zrzeszajÈcych
Preferencje dotyczÈce rozwiÈzañ Dziaïania ob charakterze stymulujÈcym dekoncentracjÚ Dziaïania imitujÈce decyzje oligopolistów
aktywujÈcych konkurencjÚ
rynku
Problem wykluczenia finansowe- Zmniejszenie skali zjawiska jako wyzwania dla polityki Jako dziaïanie dodatkowe, towarzyszÈce inicjatywom,
podejmowane przez organizacje
spoïecznej
go na wsi
DOI 10.7172/1644-9584.54.6
Nacisk na kooperacjÚ ib efekt Maïy
sieciowania
Duĝy
Sposób podejmowania inicjatyw Z góry do doïu
Z doïu do góry, przy integracji horyzontalnej
Instrumentarium
•
•
•
•
•
• Dotacje, zwolnienia, preferencje podatkowe (Hasan,
Martkainen ib Takalo, 2014)
• Standaryzacja
• Akty prawne wspomagajÈce ochronÚ konsumenta
ib konkurencjÚ wb systemie usïug finansowych (w ujÚcie wewnÈtrzpañstwowym ib na rynku UE)
Tab. 4. Modele rozwoju pïatnoĂci bezgotówkowych na wsi. ½ródïo: opracowanie wïasne.
Nieformalne ib formalne porozumienia
Zespoïy robocze
Wspólne projekty
DziaïalnoĂÊ promocyjna
Platformy integrujÈce róĝne grupy aktorów, wb tym
sojusze zb sektorem naukowym
Michaï Soliwoda
Dziaïania na rzecz poprawy edu- • Wpisanie edukacji finansowej jako jednego zb celów • Zastosowanie podejĂcia sieciowego, zb natury intekacji finansowej na wsi
strategicznych polityki spoïecznej na poziomie kragrujÈcego róĝne Ărodowiska praktyków (Commisjowym, co znalazïo odzwierciedlenie wb wytycznych
sion of The European Communities, 2007)
organizacji miÚdzynarodowych, np. OECD (OECD/ • Ukierunkowanie na budowÚ „gïÚbokiej ĂwiadomoĂci
INFE, 2012), UE (Commission of The European
finansowej”, która wynika zbdïugotrwaïego procesu
Communities, 2007; European Commission, 2011)
edukacji, wïÈczajÈc teĝ etap formalny, zaczynajÈcy
• Zastosowanie podejĂcia ciÈgïego, zwiÈzanego zbzasadÈ
siÚ wb wieku szkolnym (Flejterski, 2008)
life long learning programme (European Commission, • Wykorzystanie doĂwiadczenia ib potencjaïu organi2011), poczynajÈc od nauczania treĂci ekonomicznozacji NGO dziaïajÈcych na wsi jako promotorów
finansowych juĝ wb wieku szkolnym
inicjatyw na rzecz poprawy edukacji finansowej
Zwyczaje pïatnicze ludnoĂci wiejskiej wb Polsce – bariery ib wyzwania dla systemu usïug finansowych
Bezgotówkowego wbPolsce na lata 2011–20138 nie zostaï formalnie przyjÚty
jako dokument ob charakterze rzÈdowym, to byïy podejmowane dziaïania
zmierzajÈce do poprawy. W Mapie Programu Rozwoju Obrotu Bezgotówkowego wbPolsce na lata 2014–2020 zostaïy przedstawione powiÈzania celu
gïównego, celów szczegóïowych oraz dziaïañ umoĝliwiajÈcych ich realizacjÚ
(tabela 5). Warto podkreĂliÊ, ĝe wbramach celu szczegóïowego jednym zbdziaïañ jest m.in. „Dziaïanie 1.1: PodjÚcie dziaïañ majÈcych na celu otwieranie
ibprowadzenie bezpïatnych lub tanich rachunków pïatniczych ibrozpoczÚcie
korzystania zb bezgotówkowych instrumentów pïatniczych wĂród osób starszych (powyĝej 65 roku), wĂród najmïodszych abtakĝe wĂród osób nieubankowionych, wbszczególnoĂci osób obniskich dochodach, mieszkañców mniejszych
miast ibwsi, osób zbniepeïnosprawnoĂciÈ ibbezrobotnych”. Tak sformuïowane
dziaïanie podkreĂla, ĝe ludnoĂÊ zamieszkujÈca obszary wiejskie jest obiektem zainteresowania decydentów polityki, ab takĝe podmiotów tworzÈcych
system finansowy. Jednym ze wskaěników sïuĝÈcych do monitorowania celu
szczegóïowego nr 1 jest udziaï mieszkañców wsi (a takĝe maïych miast do
20 tys. mieszkañców) posiadajÈcych rachunki. ZakïadanÈ wartoĂÊ wb roku
docelowym (poïowa 2020 r.) przyjÚto na poziomie 84%, zb kolei wartoĂÊ
bazowa wb poïowie 2015 r. wyniosïa 72%.
CG: Upowszechnienie obrotu bezgotówkowego wb Polsce
CS nr 1
Ograniczenie wykluczenia finansowego
CS nr 2
Przeïamanie barier mentalnoĂciowych oraz zmiana przyzwyczajeñ pïatniczych
konsumentów, przedsiÚbiorstw ibinstytucji publicznych wbkierunku wiÚkszego
korzystania zb obrotu bezgotówkowego
CS nr 3
Upowszechnienie infrastruktury pïatniczej oraz sieci akceptacji bezgotówkowych instrumentów pïatniczych
CS nr 4
Zapewnienie bezpieczeñstwa ib efektywnoĂci, elektronicznych instrumentów
pïatniczych, poszerzenie ich oferty oraz rozwój innowacyjnych instrumentów
pïatniczych
CS nr 5
ZwiÚkszenie konkurencyjnoĂci na rynku usïug pïatniczych ibrozliczeniowych
Tab. 5. Mapa Programu Rozwoju Obrotu Bezgotówkowego wb Polsce na lata 2014–2020.
½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie Koalicja na rzecz Obrotu Bezgotówkowego
ibMikropïatnoĂci. (2013). Program Rozwoju Obrotu Bezgotówkowego wbPolsce na lata 2014.
CzÚĂÊ 1. Dokument Strategiczny. Warszawa: Koalicja na rzecz Obrotu Bezgotówkowego
ibMikropïatnoĂci. Pozyskano z: http://www.piit.org.pl/documents/10181/268962/Dokument_
strategiczny.pdf, s. 11.
Cel szczegóïowy nr 2 stanowi reakcjÚ na zwyczaje pïatnicze (w tym dosyÊ
silne przywiÈzanie do gotówkowej formy obrotu) wynikajÈce zbuwarunkowañ
psychologicznych, spoïecznych ib historycznych (Koalicja na rzecz Obrotu
Bezgotówkowego ib MikropïatnoĂci, 2013, s. 15). Z kolei cel szczegóïowy
nr 3 dotyka kwestii rozbudowy infrastruktury finansowej, co wb przypadku
obszarów wiejskich nabiera szczególnego znaczenia (m.in. rozpowszechnienie
Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 3 (54), t. 1, 2015
95
Michaï Soliwoda
usïugi cash back jako rozwiÈzania alternatywnego wobec rozbudowy sieci
bankomatów).
„Finansowa socjalizacja” wb powiÈzaniu ze zïoĝonoĂciÈ otoczenia finansowego towarzyszÈcego ĝyciu ludzkiemu (Solarz, 2012), ab takĝe pojawiajÈce
siÚ nowe produkty ib usïugi skïaniajÈ do zintensyfikowania dziaïañ zwiÈzanych zb edukacjÈ finansowÈ. W przypadku USA dziaïania te dotyczÈ gïównie arytmetyki finansowej, zarzÈdzania wydatkami, planowania finansowego
(wbtym technikami budĝetowania), wykorzystania finansowania zewnÚtrznego
(Godsted ibMcCormick, 2007; za: Sherraden, 2013; Hogarth, 2006; za: Sherraden, 2013). Oddziaïywanie edukacji finansowej na zachowanie decydentów
wbgospodarstwach domowych sÈ dosyÊ niejednoznaczne, choÊ wbprzywoïanych
przez Sherraden (2012, za Danes, 2004; 2012) wynikach badañ przewaĝaïy
pozytywne efekty, zwiÈzane m.in. zbpoprawÈ standingu finansowego. Warunkiem byï relatywnie dïugi okres korzystania zbprogramu edukacji finansowej.
S. Flejterski (2007), omawiajÈc implikacje „elektronizacji” przemysïu
finansowego, wymienia „koszty-zagroĝenia”, ab takĝe „korzyĂci-szanse” na
poziomie mikro (tabela 6). Przedstawione zestawienie musi uwzglÚdniaÊ
rzetelny rachunek kosztów ib korzyĂci (w wymiarze ekonomicznym), biorÈc
pod uwagÚ efekty skali ibsieci. Upowszechnienie pïatnoĂci bezgotówkowych
zwiÈzanych zbe-finansami moĝe siÚ okazaÊ, jak zauwaĝa S. Flejterski (2007,
s. 107) „koniecznym warunkiem wzrostu ib rozwoju”. Jednak wb odniesieniu
do obszarów wiejskich stwierdzenie to nie jest wbpeïni sïuszne, gdyĝ naleĝy
uwzglÚdniÊ róĝnego rodzaju ograniczenia hamujÈce rozwój usïug finansowych, PogïÚbienie ĂwiadomoĂci finansowej poprzez dziaïania wbramach programów edukacji finansowej prowadzi do bardziej przemyĂlanego korzystania
zb coraz bardziej poszerzajÈcej siÚ palety produktów ib usïug finansowych.
Podmioty
Koszty–zagroĝenia
Instytucje Nakïady zwiÈzane zb inwestycjami
finansowe wb hardware ib software
Konkurencja ze strony instytucji
parabankowych
KorzyĂci–szanse
Wzrost liczby dostÚpnych informacji ib szybkoĂÊ ich przepïywu
Rozwój customer relationship
management (CRM)
Konkurencja wewnÈtrzbankowa
Gospodarstwa
domowe
Relatywnie niska, choÊ wzrastajÈca
liczba uĝytkowników
Demokratyzacja rynku finansowego
Bariera braku zaufania do bezpieczeñstwa e-finance
KorzyĂci dla klientów (ceny,
jakoĂÊ, szybkoĂÊ)
TrudnoĂci wb dostosowaniu siÚ do
nowoczesnych technologii bankowych
Wzrost siïy przetargowej klientów
Tab. 6. Skutki elektronizacji przemysïu finansowego – poziom mikro. ½ródïo: opracowanie
wïasne na podstawie S. Flejterski. (2007). Metodologia finansów. PodrÚcznik akademicki.
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 108.
96
DOI 10.7172/1644-9584.54.6
Zwyczaje pïatnicze ludnoĂci wiejskiej wb Polsce – bariery ib wyzwania dla systemu usïug finansowych
4. Uwagi koñcowe
Popularyzacja obrotu bezgotówkowego wĂród osób zamieszkujÈcych
obszary wiejskie wiÈĝe siÚ zb podejmowaniem skoordynowanego ib wielokierunkowego programu dziaïañ. Oznacza to opracowanie ib zastosowanie
rozwiÈzañ obcharakterze zarówno regulacyjnym, jak ibinstytucjonalnym, tak
aby wykluczyÊ efekt powielenia niektórych instrumentów. Podobnie jak
wb niektórych krajach EU-15, rozwój obrotu bezgotówkowego na wsi jest
ĂciĂle powiÈzany zb ramami regulacji dla nowych form pïatnoĂci. Matryca
legislacyjna podlega silnym przeobraĝeniom, gdyĝ rozwiÈzania majÈce wpïyw
na zwyczaje pïatnicze ludnoĂci wiejskiej wymagajÈ zmian dotyczÈcych prawa
ochrony konsumentów, ustawodawstwa dotyczÈcego instytucji finansowych,
abtakĝe specyfiki usïug internetowych ibtelekomunikacyjnych (Hasan, Martikainen ib Takalo, 2014).
LudnoĂÊ wiejska jest dosyÊ kïopotliwym segmentem wĂród klientów
podmiotów sektora usïug finansowych. Upowszechnienie form pïatnoĂci
bezgotówkowych, szczególnie tych „niwelujÈcych zalety gotówki” (Górka,
2013, s. 150) przy zapewnieniu wymaganego poziomu bezpieczeñstwa obrotu
bezgotówkowego, powinno stanowiÊ waĝny element programu przezwyciÚĝania wykluczenia finansowego wĂród ludnoĂci wiejskiej. DuĝÈ rolÚ odgrywajÈ
dziaïania wb ramach tzw. edukacji finansowej, oferowane m.in. przez NBP
czy ZUS lub KRUS (promowanie otwierania rachunków oszczÚdnoĂcioworozliczeniowych). Dziaïania te wpisujÈ siÚ wb szerokie ramy postulowanego
przez organy UE programu przezwyciÚĝania wykluczenia finansowego wbniektórych krajach czïonkowskich. Naleĝy teĝ zauwaĝyÊ, ĝe wszelkie dziaïania
podejmowane przez podmioty sektora usïug finansowych, wpisujÈce siÚ
wbideÚ odpowiedzialnych (responsible) ibzrównowaĝonych spoïecznie finansów (por. Solarz, 2012), powinny bazowaÊ na rachunku ekonomicznym.
Mniejszy nacisk zatem powinien zostaÊ poïoĝony na rozbudowÚ kosztochïonnej infrastruktury technicznej na obszarach wiejskich.
Konieczne wydaje siÚ prowadzenie bardziej szczegóïowych badañ empirycznych na reprezentatywnych próbach badawczych wbcelu zidentyfikowania
najbardziej istotnych czynników stanowiÈcych bariery wb upowszechnianiu
pïatnoĂci bezgotówkowych. Elementem uzupeïniajÈcym mogÈ teĝ byÊ badania wbformie eksperymentów ekonomicznych, pozwalajÈce na identyfikacjÚ
heurystyk behawioralnych, co umoĝliwi wyjaĂnienie niechÚci mieszkañców
wsi do bezgotówkowych form pïatnoĂci. NiezbÚdne wydaje siÚ pogïÚbienie
badañ dotyczÈcych analizy kosztów ibkorzyĂci, abtakĝe pomiaru efektywnoĂci
dotyczÈcych rozpowszechnienia instrumentów bezgotówkowych. Ponadto
warto podkreĂliÊ przydatnoĂÊ badañ ekonometrycznych na poziomie gospodarstwa wbcelu okreĂlenia wpïywu nowych rodzajów pïatnoĂci na tzw. wygïadzanie konsumpcji (consumption smoothing).
Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 3 (54), t. 1, 2015
97
Michaï Soliwoda
Przypisy
1
W wyczerpujÈcy sposób ob przesïankach ekonomicznych oszczÚdzania traktuje opracowanie Bañbuïy (Bañbuïa, 2006).
2
GUS (2011, s. 35) wyodrÚbnia wbobrÚbie „ludnoĂci wiejskiej” dwie podgrupy, abmianowicie (1) „ludnoĂÊ zwiÈzanÈ zb gospodarstwem rolnym” (czyli „rdzennie wiejskÈ”
– M.S.), abtakĝe (2) „ludnoĂÊ bezrolnÈ”, typowÈ dla obszarów podmiejskich. Znaczenie ostatniej grupy stopniowo wzrasta. WiÚkszoĂÊ badañ empirycznych nie uwypukla
tego aspektu przy opisie cech socjodemograficznych respondentów. Warto zwróciÊ
uwagÚ na pewne rozróĝnienie miÚdzy ludnoĂciÈ zamieszkaïÈ na „obszarach wiejskich”,
czyli zgodnie zb definicjÈ GUS, zamieszkujÈca wsie. Typologia regionalna Eurostatu
ib OECD uwypukla funkcjonowanie tzw. podregionów poĂrednich, których istnienie moĝe byÊ przyspieszone procesami urbanizacji. Dodatkowo, zdaniem Komisji
Europejskiej, istotnym kryterium moĝe byÊ odlegïoĂÊ do najbliĝszego miasta (w km)
(GUS, 2011).
3
WĂród ludnoĂci wiejskiej GUS wyróĝnia osoby zwiÈzane zbrolnictwem („ludnoĂÊ zwiÈzanÈ zbgospodarstwem rolnym”), których powiÈzanie zbsystemem usïug finansowych
charakteryzuje siÚ znacznÈ specyfikÈ. R. Kata (2012), omawiajÈc wpïyw globalizacji na
dostÚp rolników do usïug bankowych, podkreĂla, ĝe bardzo elastycznÈ postawÚ wobec
specyfiki produkcji rolniczej wykazywaïy banki spóïdzielcze, co znalazïo odzwierciedlenie wbbadaniach empirycznych obejmujÈcych PolskÚ poïudniowo-wschodniÈ. Zbkolei
banki komercyjne traktowaïy segment rolnictwa jako relatywnie nieatrakcyjny. Z
badañ D. Zawadzkiej (2013) obejmujÈcych Pomorze Zachodnie wynika, ĝe kapitaï
wïasny jest traktowany jako gïówne ěródïo dla towarowych gospodarstw rolnych, choÊ
ze wzglÚdu na „zwiÚkszajÈcy siÚ zakres urynkowienia dziaïalnoĂci przedsiÚbiorstw
rolniczych wb Polsce, wb krótkoterminowych decyzjach finansowych roĂnie znaczenie
kredytu handlowego” (Zawadzka, 2013, s. 628).
4
Badanie zostaïy przeprowadzone na tysiÈcosobowej reprezentatywnej grupie dorosïych Polaków – próba ta zostaïa dobrana wedïug schematu losowania warstwowego,
wielostopniowego. „Struktura próby wbbadaniu odpowiada strukturze spoïeczeñstwa
polskiego pod wzglÚdem pïci, wieku, województwa ibwielkoĂci miejscowoĂci zamieszkania respondenta” (Koěliñski, 2013, s. 15).
5
Metoda ta wiÈĝe siÚ zbanalizÈ szczegóïowych zapisów „wszystkich codziennych transakcji wb trzech kolejnych dniach” (Koěliñski, 2013, s. 14).
6
T. Koěliñski (2013, s. 47), analizujÈc uzyskane dla NBP wyniki, podkreĂla, ĝe róĝne
badania empiryczne wskazujÈ, ĝe od 65 do 81% Polaków dysponowaïo rachunkiem
oszczÚdnoĂciowo-rozliczeniowym.
7
Pierwsza wbliteraturze naukowej definicja „wykluczenia finansowego” (financial exclusion), sformuïowana przez dwójkÚ geografów brytyjskich, A. Leyshona ibN. Thrifta
(1995, s. 314), kïadzie nacisk na „ograniczenia wbdostÚpie do systemu finansowego”.
Wykluczenie finansowe jest utoĝsamiane zb„brakiem moĝliwoĂci dla osób fizycznych,
gospodarstw domowych, grup wbdostÚpie do niezbÚdnych usïug finansowych wbprzystÚpnej formie” (Lämmermann, 2010). Z kolei, Sinclair (2001) podkreĂla dwa znaczenia „wykluczenia finansowego”: wÈskie – odnoszÈce siÚ do trudnoĂci wb dostÚpie
do usïug finansowym; szerokie – zwiÈzane zbspoïecznymi efektami braku dostÚpnoĂci
do usïug finansowych, wbtym ograniczone zaangaĝowanie osób objÚtych wykluczeniem
wb ĝycie gospodarcze. Liczne badania (Leyson ib Thrift, 1995; Kempson ib Whyley,
1999) wskazujÈ, ĝe osoby mieszkajÈce na obszarach wiejskich, podobnie jak ludnoĂÊ
wb wieku emerytalnym czy charakteryzujÈca siÚ niskim poziomem wyksztaïcenia, sÈ
szczególnie naraĝone na wykluczenie finansowe. Dodatkowo Iwanicz-Drozdowska ibin.
(2007) stwierdzili, ĝe dostÚp do usïug finansowych na wsi wb krajach NMS-10 byïy
zdecydowanie gorszy niĝ wbkrajach EU-25. Wykluczenie finansowe ma bardzo szeroki
98
DOI 10.7172/1644-9584.54.6
Zwyczaje pïatnicze ludnoĂci wiejskiej wb Polsce – bariery ib wyzwania dla systemu usïug finansowych
zakres, co wynika zb do tej pory istniejÈcych trudnoĂci definicyjnych, ib ujednoliconÈ
metodykÚ pomiaru (Mitton, 1995; McKillop ib in. 2007).
8
Program ten zostaï opracowywany wb latach 2008–2011 najpierw przez KoalicjÚ na
rzecz Obrotu Bezgotówkowego ib MikropïatnoĂci, NBP ib ZBP, ab nastÚpnie przez
Ministerstwo Finansów.
Bibliografia
Bañbuïa, P. (2006). OszczÚdnoĂci ib wybór miÚdzyokresowy – podejĂcie behawioralne.
Materiaïy ib Studia, (208). Warszawa: NBP.
Beck, T. ib Demirgüç-Kunt, A. (2008). Access to Finance – An Unfinished Agenda. The
World Bank Economic Reviev, 22 (3), 383–396, http://dx.doi.org/10.1093/wber/lhn021.
Commission of The European Communities. (2007). Financial Education, COM(2007)
808 final. Brusselsb: Commission of The European Communities. Pozyskano z: http://
eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2007:0808:FIN:EN:PDF.
European Commission. (2011). Review of the initiatives of the European Commission in
the area of financial education. Brussels: European Commission, Directorate General Internal Market and Services. Pozyskano z: http://ec.europa.eu/internal_market/
finservices-retail/docs/capability/evaluation_financial_education_en.pdf.
Federacja Konsumentów. (2014). Raport Federacji Konsumentów zb ogólnopolskiego
badania ankietowego „Czy polski konsument jest gotowy na dodatkowe opïaty za
korzystanie zb bankomatów?”. Federacja Konsumentów.
Flejterski, S. (2007). Metodologia finansów. PodrÚcznik akademicki. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Flejterski, S. (2008). ¥wiadomoĂÊ ibkultura ekonomiczna gospodarstw domowych wbujÚciu
teoretycznym. W: B. ¥wiecka (red.), Bankructwo gospodarstw domowych. Perspektywy
ekonomiczna ib spoïeczna. Warszawa: Difin.
Gloukoviezoff, G. (2007). From Financial Exclusion to Overindebtedness: The Paradox of
Difficulties for People on Low Income? W: L. Anderloni, M.D. Braga, E.bCarluccio
(red.), New Frontiers in Banking Services. Emerging Needs and Tailored Products for
Untapped Markets (s. 213–245). Berlin: Springer Verlag, http://dx.doi.org/10.1007/9783-540-46498-3_6.
Górka, J. (2013). Aspekty ekonomiczne obrotu bezgotówkowego. W: H. ¿ukowska
ibM.b¿ukowski, Obrót bezgotówkowy wbPolsce (s. 135-152). Lublin: Wydawnictwo KUL.
GUS. (2011). Obszary wiejskie wbPolsce. Studia ibAnalizy Statystyczne. Warszawa, Olsztyn: GUS. Pozyskano z: http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/rl_obszary__wiejskie_w_polsce_2010.pdf.
Harasim, J. ib Klimontowicz, M. (2013). Payment Habits as ab Determinant of Retail
Payment Innovations Diffusion: The Case of Poland. Journal of Innovation Management, (1, 2), 86–102.
Hasan, I., Martikainen, E. ib Takalo, T. (2014). Promoting Efficient Retail Payments in
Europe. Bank of Finland Research Discussion Papers, (20), http://dx.doi.org/10.2139/
ssrn.2509151.
Iwanicz-Drozdowska, M. (2008). Bezpieczeñstwo rynku usïug finansowych. Perspektywa
Unii Europejskiej. Warszawa: Oficyna Wydawnicza SGH.
Iwanicz-Drozdowska, M., BïÚdowski, P., Christova-Balkansa, I., Chancova, B. ibKaupelyté,
D. (2008). Financial Exclusion Problem in New EU Countries in Comparison to EU-15.
W: European Commission Directorate-General for Employment, Social Affairs and
Equal Opportunities Inclusion, Social Policy Aspects of Migration, Streamlining of Social
Policies, Financial Services Provision and Prevention of Financial Exclusion.
Iwanicz-Drozdowska, M., Kitala, R., Matuszyk, A. ib Nowak, A.K. (2011). ¥wiadomoĂÊ
finansowa Polaków – wyniki badañ ankietowych. W: M. Iwanicz-Drozdowska (red.),
Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 3 (54), t. 1, 2015
99
Michaï Soliwoda
Edukacja ibĂwiadomoĂÊ finansowa. DoĂwiadczenia ibperspektywy (s. 143–255). Warszawa:
Oficyna Wydawnicza SGH.
Iwanicz-Drozdowska, M. ibNowak, A.K. (2011). Edukacja finansowa ibpojÚcia powiÈzane.
W: M. Iwanicz-Drozdowska (red.), Edukacja ibĂwiadomoĂÊ finansowa. DoĂwiadczenia
ib perspektywy (s. 11–23). Warszawa: Oficyna Wydawnicza SGH.
Kata, R. (2012). Procesy globalizacji finansowej ab dostÚp gospodarstw rolnych do usïug
bankowych. NierównoĂci Spoïeczne ab Wzrost Gospodarczy, (29), 132–144.
Kempson, E. ib Whyley, C. (1999). Kept Out or Opted Out? Understanding and Combating Financial Exclusion. Bristol: Policy Press. Pozyskano z: http://www.bristol.ac.uk/
media-library/sites/geography/migrated/documents/pfrc9902.pdf.
Kloeppinger-Todd, R. ibSharma, M. (2010). Innovations in Rural and Agriculture Finance.
Overview. W: R. Kloeppinger-Todd, M. Sharma, Innovations in Rural and Agriculture
Finance. International Food Policy Research Institute, The World Bank.
Kïodziñski, M. (2010). Gïówne funkcje polskich obszarów wiejskich zb uwzglÚdnieniem
dezagraryzacji wsi ibpozarolniczej dziaïalnoĂci gospodarczej. Studia BAS, 4 (24), 9–28.
Koalicja na rzecz Obrotu Bezgotówkowego ib MikropïatnoĂci. (2013). Program Rozwoju
Obrotu Bezgotówkowego wb Polsce na lata 2014. CzÚĂÊ 1. Dokument Strategiczny.
Warszawa: Koalicja na rzecz Obrotu Bezgotówkowego ib MikropïatnoĂci. Pozyskano
z:b http://www.piit.org.pl/documents/10181/268962/Dokument_strategiczny.pdf.
Koěliñski, T. (2013). Zwyczaje pïatnicze Polaków. Warszawa: Narodowy Bank Polski,
Departament Systemu Pïatniczego. Pozyskano z: https://www.nbp.pl/systemplatniczy/
zwyczaje_platnicze/zwyczaje_platnicze_Polakow.pdf.
Leyshon, A. ib Thrift, N. (1995). Geographies of Financial Exclusion – Financial Abandonment in Britain and the United States. Transactions of the Institute of British
Geographers, 20 (3), 312–341.
McKillop, D. ib Wilson, J. (2007) Financial Exclusion. Public Money and Management,
27 (1), 9–12.
Mitton, L. (2008). Financial Inclusion in the UK. Review of Policy and Practice. York:
Joseph Rowntree Foundation.
Narodowy Bank Polski. (2013). Diagnoza stanu rozwoju obrotu bezgotówkowego wbPolsce. Pozyskano z: http://www.nbp.pl/systemplatniczy/obrot_bezgotowkowy/diagnozarozwoju-obrotu-bezgotowkowego.pdf.
OECD. (2006). The Importance of Financial Education. Policy Brief. OECD. Pozyskano
z: http://www.oecd.org/finance/financial-education/37087833.pdf.
OECD. (2014). Financial Education for Youth: the Role of Schools. Paris: OECD.
Pozyskano z: http://www.oecd.org/daf/fin/financial-education/financial-education-foryouth.htm.
OECD/INFE. (2012). High-level Principles on National Strategies for Financial Education.
Paris: OECD/INFE. Pozyskano z: http://www.oecd.org/daf/fin/financial-education/OECD_
INFE_High_Level_Principles_National_Strategies_Financial_Education_APEC.pdf.
OECD/INFE. (2014). Progress Report on Financial Education. Paris: OECD/INFE.
Pozyskano z: http://www.oecd.org/finance/financial-education/OECD-INFE-Fin-EdG20-2014-Progress-Report.pdf.
Peake, C. (2012). New Frontiers: Launching Digital Financial Services in Rural Areas.
W: Old Problems, New Solutions: Harnessing Technology and Innovation in the Fight
Against Global Poverty (s. 12–18). The 2012 Brookings Blum Roundtable Policy Briefs.
Rai, S., Ananth, B. ib Mor, N. (2013). Universalizing Complete Access to Finance: Key
Conceptual Issues. W: B. Ananth, A. Shah (red.),b Financial Engineering for LowIncome Household (s. 3–24). New Delhi: SAGE Publications India, IFMR Finance
Foundations.
Sherraden, M. (2013). Building Blocks of Financial Capability. W: J. Birkenmaier, J.bCurley, M. Sherraden (red.), Financial Education and Capability: Research, Education,
Policy, and Practice (s. 3–43). New York: Oxford University Press.
100
DOI 10.7172/1644-9584.54.6
Zwyczaje pïatnicze ludnoĂci wiejskiej wb Polsce – bariery ib wyzwania dla systemu usïug finansowych
Solarz, J.K. (2012). Nanofinanse. CodziennoĂÊ zmienia Ăwiat. Warszawa: Wydawnictwo
C.H. Beck.
Szymañska, D. ib Biegañska, J. (2014). Charakterystyka obszarów wiejskich wb Polsce
wb kontekĂcie starzenia siÚ ludnoĂci. Studia Obszarów Wiejskich, XXXV, 89–108.
Yaron, J., Benjamin, M.P. ib Piprek, G.L. (1997). Rural Finance, Issues, Design, and Best
Practices. Washington: The World Bank.
Zawadzka, D. (2013). Kredyt wbdecyzjach finansowych przedsiÚbiorstw rolniczych wbPolsce (ze szczególnym uwzglÚdnieniem podmiotów zb regionu Pomorza ¥rodkowego).
ZarzÈdzanie ib Finanse, 2 (2), 619–630.
Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 3 (54), t. 1, 2015
101