OSOBLIWOŚ CI PRZYRODNICZE POCZESNEJ

Transkrypt

GIMNAZJUM W POCZESNEJ
Ul. Szkolna 1
42-262 Poczesna
OSOBLIWOŚ CI PRZYRODNICZE
POCZESNEJ
„Ł ĄKI STORCZYKOWE”
Praca konkursowa LOP w Czę stochowie
„MIEJSCE, KTÓ RE NIE MOŻ E ZAGINĄĆ ”
szkolny koordynator kampanii: mgr MichałSzczepanik
PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com
Uczniowie biorą cy udziałw kampanii:
Fica Grzegorz
Minkina Ł ukasz
Mościń ski Michał
Mraz Mateusz
Pidzik Paulina
Pyziak Justyna
Radosik Bartłomiej
Turska Anna
Opiekun pracy
mgr MichałSzczepanik
SPIS TREŚ CI
strona
1. Wstęp
3
2. Ogó lna charakterystyka terenu badań
4
2.1. Położ enie i ukształtowanie powierzchni
4
2.2. Budowa geologiczna
5
2.3. Występowanie surowcó w mineralnych
6
2.4. Wody
6
2.5. Gleby
7
2.6. Klimat
7
3. Historia uż ytkowania terenu
8
4. Metody badawcze
8
5. Wyniki
9
5.1. Analiza flory
9
5.1.1. Wykaz systematyczny roślin naczyniowych
13
5.1.2. Wykaz systematyczny mszakó w
20
5.2
Analiza roślinności
21
5.3
Przeglą d i charakterystyka wyró ż nionych zbiorowisk roślinnych
22
5.4
Przeglą d i charakterystyka wyró ż nionego zbiorowiska roślinnego
23
6. Charakterystyka fauny
25
7. Wnioski
28
8. Literatura
29
9. Słowniczek
31
1. WSTĘ P.
W dzisiejszym krajobrazie miast i wsi, w terenie silnie przekształconym przez
człowieka, zaskakują nas miejsca gdzie moż na znaleźć zapomniane zaką tki z fragmentami
ciekawej przyrody. Miejsca takie zazwyczaj kojarzą się nam z dziewiczą przyrodą gdzie
nie znajdziemy śladó w działalności człowieka, niewielu z nas wie ż e miejsca takie są
obok nas, ż e nie musimy szukać ich w Białowież y czy w Tatrach.
Każ dy ekosystem, nawet ten miejski lub wiejski ma swoje zalety, wiele z nich całkiem
dobrze funkcjonuje, zachowują c rzadkie gatunki roślin i zwierzą t, oraz interesują ce
krajobrazy. Praca ta opisuje właśnie jeden z takich ekosystemó w, któ ry zasługuje na
ochronę z wielu powodó w, głó wnym z nich jest jego unikatowość w skali regionu.
Opisywany obszar jest silnie przekształcony antropogenicznie, leż y w bliskim
są siedztwie Częstochowy i Poczesnej, znajduje się na nim składowisko odpadó w
komunalnych dla Częstochowy i okolicznych gmin, teren ten stanowił miejsce
składowania skały płonej wydobywanej w okolicznych kopalniach rud ż elaza.
W cieniu hałd, z dala od zabudowań , miały moż liwość wykształcić się zbiorowiska
roślinne z szeregiem ciekawych i rzadkich gatunkó w. Miejsca takie od niedawna stały się
obiektami badań przyrodniczych, opisywane w niniejszej pracy łą ki zostały po raz
pierwszy zbadane w latach 90 przez pracownikó w Uniwersytetu Ł ó dzkiego, dziś
chcielibyśmy przedstawić zmiany jakie zaszły od tego czasu w florze naszej gminy.
2. Ogólna charakterystyka terenu badań.
2.1 Położenie i ukształtowanie powierzchni.
Obiekt badań leż y w pó łnocnej części wojewó dztwa ślą skiego (rys. 1), w powiecie
częstochowskim, na obszarze gminy Poczesna.
Według regionalizacji fizyczno-geograficznej J. Kondrackiego (1998), teren położ ony jest
w zasięgu:
prowincji - Wyż yna Małopolska (34)
podprowincji - Wyż yna Ślą sko-Krakowska (341)
mezoregionó w: Obniż enia Gó rnej Warty (341.25) i progu Herbskiego (341.24).
Według geobotanicznego podziału Polski W. Szafera (1972), teren ten położ ony jest w
poddziale - Pas Wyż yn Środkowych, w zasięgu krain: Wyż yny Ślą skiej (okręg Pó łnocny)
i Wyż yny Krakowsko-Wieluń skiej (okręg Środkowy).
Obniż enie Gó rnej Warty wykształciło się w mało odpornych na erozję rudonośnych iłach
środkowojurajskich, przykrytych piaskami i glinami czwartorzędowymi. Obniż eniem
przepływa Warta. Od zachodu
z Obniż eniem Gó rnej Warty są siaduje pró g Herbski.
Tworzy on cią g wzniesień zbudowanych z piaskowcó w środkowojurajskich (dogger),
(Kondracki 1998).
Rysunek 1 Położenie terenu badań
2.2 Budowa geologiczna
Pod względem geologicznym opisywany obszar leż y w środkowej części monokliny
Ślą sko-Krakowskiej. Zbudowana jest ona z utworó w triasu i jury, utwory te leż ą na
podłoż u zbudowanym za skał paleozoicznych. Monoklina Ślą sko-Krakowska zapada się
pod niewielkim ką tem w kierunku pó łnocno-wschodnim. Na omawianym terenie
najstarszymi utworami leż ą cymi na głębokości ponad 450 m, są szaro-czarne iłowce, szare
piaskowce oraz krystaliczne dolomity i porfiry (paleozoik), na któ rych zalegają osady
triasu. Trias dolny
na głębokości 390 m. reprezentowany jest przez utwory retu
wykształcone w postaci szarego dolomitu z wkładkami gipsu i ciemnego iłowca. Trias
środkowy, na głębokości od 154 m. do 275 m, reprezentowany jest przez szare wapienie i
dolomity kruszconośne. Na triasie środkowym zalega trias gó rny na głębokości 176 m,
wykształcony w postaci iłowca szarego, brunatnego i ró ż owego z wkładkami szarego
dolomitu i ró ż owego piaskowca. Na utworach triasu zalegają utwory jury dolnej (lias).
Stwierdzono je na głębokości od 8-103 m. Lias wykształcony jest w postaci iłó w ,
piaskó w i piaskowcó w zalegają cych w formie płató w. Jura środkowa (dogger) występuje
na powierzchni lub pod cień ką
warstwą
utworó w czwartorzędowych. Dogger
reprezentowany jest przez piaski i piaskowce kościeliskie (bajos) oraz iły rudonośne
(baton). Mią ż szość tych utworó w jest niewielka i waha się od 0 do kilku metró w.
Pleistocen wykształcony jest głó wnie w postaci piaskó w i ż wiró w akumulacji lodowcowej,
charakteryzują cych się słabym wysortowaniem i obecnością otoczakó w skał pó łnocnych.
Osady holoceń skie stanowią mady, piaski rzeczne, torfy oraz muły. Utwory te osadziły się
w dolinach wspó łcześnie płyną cych rzek i potokó w (Wielgomasa 1981).
2.3 Wystę powanie surowców mineralnych.
Na obszarze gminy występują trzy grupy surowcó w:
-
surowce okruchowe
a) piaski akumulacji lodowcowej i wodnolodowcowej, tworzą nieregularne płaty
zalegają ce na glinie zwałowej lub ile.
b) piaski i ż wiry retyko-liasu, występują w postaci izolowanych płató w.
Surowce te mają zastosowanie jedynie dla potrzeb budownictwa lokalnego i nie są
eksploatowane na skalę przemysłową .
-
surowce ilaste
iły doggeru serii rudonośnej (Wielgomasa 1981).
-
środkowojurajskie rudy ż elaza
rudy ż elaza występują w formie pokładó w lub jako sferosyderyty, zalegają w dogodnych
warunkach eksploatacyjnych (Kontkiewicz 1949).
2.4 Wody
Teren ten nie posiada większych ciekó w, przebiega nim dział wodny. Na terenie gminy
stwierdzono występowanie trzech pięter wodonośnych: czwartorzędowego, jurajskiego i
triasowego
2.5 Gleby.
Na opisywanym terenie występują gleby wytworzone z utworó w czwartorzędowych i
jurajskich, są to gleby powstałe z piaskó w gliniastych, gliny i iłó w, fragmentarycznie
występują tu gleby brunatne. Wszystkie one cechują się średnią jakością oraz wadliwymi
stosunkami wodnymi.
2.6 Klimat
Opisywany obszar według podziału klimatycznego Polski R. Gumiń skiego (1951),
położ ony jest w zachodniej części częstochowsko-kieleckiej dzielnicy klimatycznej. Z
analizy danych stacji meteorologicznej w Częstochowie, z lat 1991-1995, wynika, ż e
średnia roczna temperatura powietrza wynosi 8,4° C, najcieplejszym miesią cem roku jest
lipiec z średnią
temperaturą 17,6° C, najniż sze temperatury przypadają na styczeń -
2,9°C.
Dni z przymrozkiem jest średnio 120, ostatnie przymrozki wiosenne występują
średnio w drugiej połowie kwietnia. Okres wegetacyjny trwa średnio 212 dni.
Suma rocznych opadó w atmosferycznych wynosi 608 mm. Średnio dni z opadem jest w
roku około 137,
z czego 52 przypada na opad śnież ny. Liczba dni z pokrywą śnież ną
wynosi średnio w roku około 83 dni. Dni z opadem najczęstsze są w grudniu i lipcu,
najrzadsze we wrześniu i październiku.
Mgły najczęstsze są w chłodnej porze roku, średnia liczba dni z mgłą wynosi około
33. Największe zachmurzenie przypada na miesią ce: listopad, grudzień , luty, najmniejsze
na marzec i październik. Średnio w roku najczęstsze są wiatry zachodnie i południowozachodnie. Najrzadziej obserwuje się wiatry pó łnocno-wschodnie i południowo wschodnie.
W chłodnej porze roku wzrasta częstotliwość południowo zachodnich, zaśw cieplejszej
pó łnocnych i pó łnocno-zachodnich. Wiatry wschodnie występują głó wnie wiosną i
jesienią , pó łnocne - wiosną . Średnia prędkość wiatru wynosi 3,5 m/s (Rocznik statystyczny
wojewó dztwa częstochowskiego 1996).
3 Historia użytkowania terenu.
Pierwsza wzmianka o Poczesnej pochodzi z roku 1578, miejscowość ta pojawia się w
pismach Jana Długosza. W roku 1606 została w Poczesnej erygowana parafia. Poczesna
należ ała do starostwa olsztyń skiego, jako ośrodek jednego z 4 kluczy tego starostwa. Do
klucza należ ało: 12 wsi, 5 folwarkó w , 4 wujostwa i Częstochowa.
W 1797 roku Poczesna należ ała do zaboru pruskiego, następnie weszła w skład
Księstwa Warszawskiego, a po kongresie Wiedeń skim stała się częścią Kró lestwa
Kongresowego podległego Rosji. Pod koniec XIX wieku czynne już były w Poczesnej i
Borku kopalnie rudy ż elaza.
Obecna gmina Poczesna jako pełnoprawna jednostka administracji pań stwowej
pojawiła się w 1919 roku po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. W 1939 roku
większa część gminy znalazła się w Rzeszy. Po drugiej wojnie światowej gmina Poczesna
weszła w skład powiatu częstochowskiego, wojewó dztwa kieleckiego, a od roku 1950
wojewó dztwa katowickiego. Obecnie gmina znajduje się w wojewó dztwie ślą skim.
4. Metody badawcze.
Prace terenowe prowadzono w latach 2000 – 2001. W badaniach fitosocjologicznych,
mają cych na celu opisanie zbiorowisk roślinnych, posłuż ono się uproszczoną metodą
Braun-Blanqeta (Pawłowski 1972). Rangę poszczegó lnych gatunkó w przyjęto za
Matuszkiewiczem (1981).
Gatunki umieszczone w liście florystycznej uszeregowano w porzą dku systematycznym za
Rutkowskim (1998). Nazewnictwo łaciń skie przyjęto za Mirkiem (1995), polskie za
Rutkowskim (1998). Przy nazwie gatunku znajdują się informacje o :
-
formie ż yciowej gatunku, Rutkowski (1998), (tabela 1)
-
formie ochrony prawnej: RC – ochrona ścisła, Rc – ochrona częściowa (rozporzą dzenie
MOŚZNiL z dn. 06.04.1995)
-
zagroż eniach w skali dawnego wojewó dztwa częstochowskiego (Hereźniak 1996),
kategorie czerwonej listy: Ex – wymarły, E – wymierają cy, R – rzadki, V – naraż ony
na wymarcie, I – o nieokreślonym zagroż eniu.
Symbol
Forma ż yciowa.
C
Chamefit
H
Hemikryptofit
Hy
Hydrofit
L
Liana
M
Megafenerofit
N
Nanofanerofit
P
Pasoż yt
PP
Pó łpasoż yt
T
Terofit
Tab. 1. Formy ż yciowe roślin.
Nazewnictwo i układ systematyczny mszakó w przyjęto za Ochyra i Szmajda (1978).
5. Wyniki.
5.1 Analiza flory.
Badane łą ki mimo niewielkiej powierzchni i bezpośredniego są siedztwa terenó w
zurbanizowanych, wsi Poczesna i Huta Stara, charakteryzują się znaczną ró ż norodnością
flory.
Na obszarze badań stwierdzono występowanie 207 gatunkó w roślin, w tym 201 gatunkó w
roślin naczyniowych i 6 gatunkó w mszakó w. Należ ą one do 75 rodzin i 197 rodzajó w.
Najczęściej reprezentowane są rodziny: Poaceae – 20 gatunkó w, Asteraceae – 15
gatunkó w, Rosaceae – 15 gatunkó w, Caryophylaceae – 12 gatunkó w.
Rysunek 2 Trzę ślica modra
Z wszystkich gatunkó w, 4 taksony objęto ochroną prawną . Do grupy roślin objętych
ochroną ścisłą należ ą : rosiczka okrą głolistna Drosera rotundifolia, kukułka szerokolistna
Dactylorhiza majalis, do gatunkó w objętych ochroną częściową należ ą : kruszyna pospolita
Frangula alnus, kalina koralowa Viburnum opulus, konwalia majowa Convallaria majalis.
Spośró d gatunkó w objętych ochroną
ścisłą , najczęściej spotykana jest kukułka
szerokolistna, pozostałe gatunki występują nielicznie na pojedyń czych stanowiskach.
Spośró d gatunkó w objętych ochroną częściową najczęściej spotyka się kruszynę pospolitą ,
najrzadziej konwalię majową .
Rysunek 3 Knieć błotna
Kilka z gatunkó w roślin zostało zakwalifikowane do czerwonej listy roślin
naczyniowych wojewó dztwa częstochowskiego (Hereźniak 1996), (tab. 2).
Kategorie zagroż enia
Gatunek
E
Batrachium trichophyllum – Włosiennicznik
V
Comarum palustre Drosera rotundifolia – Rosiczka okrą głolistna
Eriophorum vaginatum – Wełnianka pochwowata
Veronica longifolia – Przetacznik
R
Calla palustris – Czermień błotna
Carex appropinquata
Dactylorhiza majalis
Hottonia palustris
Ribes alpinum
Thalictrum lucidum
Utricularia australis
I
Carex lasiocarpa
Carex pseudocyperus
Tab. 2 Klasyfikacja gatunkó w zagroż onych.
Rysunek 4 Konwalia majowa
Obecność gatunkó w z kategorii zagroż enia czerwonej listy roślin, jest informacją ż e
lokalne populacje tych gatunkó w, powinny zostać objęte monitoringiem a ich siedliska
ochroną . Spośró d gatunkó w z czerwonej listy, najrzadsze są : pływacz zaniedbany
Utricularia australis, rutewka wą skolistna Thalictrum lucidum, okręż nica bagienna
Hottonia palustris, rosiczka okrą głolistna Drosera rotundifolia, wełnianka pochwowata
Eriophorum vaginatum, , włosienicznik ską popręcikowy Batrachium trichophyllum,
występują one na pojedyń czych stanowiskach. Najczęstszymi gatunkami z tej grupy są
turzyca nitkowata Carex lasiocarpa, i siedmiopalecznik błotny Comarum palustre.
Rysunek 5 Wełnianka pochwowata
Analiza flory wykonana w latach 90 w ramach inwentaryzacji przyrodniczej gminy,
wykazała obecność na tym obszarze szeregu rzadkich gatunkó w roślin: kruszczyka
błotnego, kosaćca syberyjskiego, goryczki wą skolistnej, mieczyka dachó wkowatego,
storczyka samiczego, podkolana białego i zielonawego oraz listerię jajowatą , niestety z
uwagi na dosyć kró tki czas prowadzonych prac ż adnego z wyż ej wymienionych gatunkó w
nie udało się znaleźć.
5.1.1 Wykaz systematyczny roślin naczyniowych.
Equisetaceae
Equisetum arvense L.
– Skrzyp polny
Equisetum fluviatile L.
– Skrzyp bagienny, Hy
Equisetum palustre L.
– Skrzyp błotny
Equisetum sylvaticum L.
– Skrzyp leśny
Hypolepidaceae
Pteridium aquilinum (L.) Kuhn.
– Orlica pospolita
Athyriaceae
Athyrium filix-femina (L.) Roth
– Wietlica samicza, H
Aspidiaceae
Dryopteris filix-mas (L.) Schott
– Nerecznica samcza, H
Pinaceae
Larix decidua Mill.
– Modrzew europejski, M
Pinus sylvestris L.
– Sosna pospolita, M
Cupressaceae
Juniperus communis L.
– jałowiec pospolity, N/M
Salicaceae
Salix cinerea L.
– Wierzba szara, N, M
Salix purpurea L.
– Wierzba purpurowa, N, M
Salix rosmarinifolia L.
– Wierzba rokita, Ch, N
Salix pentandra L.
– Wierzba pięciopręcikowa, M, N
Salix triandra L.
– Wierzba tró jpręcikowa, N, M
Salix viminalis L.
– Wierzba wiciowa, N, M
Salix fragilis L.
– Wierzba krucha, M
Populus tremula L.
– Topola osika, M
Juglandaceae
Juglans regina L.
– Orzech wloski, M
Betulaceae
Betula pendula Roth.
– Brzoza brodawkowata, M
Betula pubescens Ehrh.
– Brzoza omszona, M
Alnus glutinosa (L.) Gaerth.
– Olsza czarna, M
Corylaceae
Corylus avellana L.
– Leszczyna pospolita, N, M
Fagaceae
Qercus petraea Liebl.
– Dą b bezszypułkowy, M
Quecus robur L.
– Dą b szypułkowy, M
Cannabaceae
Humulus lupulus L.
– Chmiel zwyczajny, L, H
Urticaceae
Urtica dioica L.
– Pokrzywa zwyczajna, H
Polygonaceae
Polygonum bistorta L.
– Rdest węż ownik, H
Polygonum hydropiper L.
– Rdest ostrogorzki, T
Rumex acetosa L.
– Szczaw zwyczajny, H
Rumex acetosella L.
–Szczaw polny, H
Rumex hydrolapathum Huds.
– Szczaw lancetowaty, H, Hy
Rumex obtusifolius L.
– Szczaw tępolistny, H
Chenopodiaceae
Chenopodium album L.
– Komosa biała, T
Caryophyllaceae
Moehringia trinervia (L.) Clairv.
– Moż ylinek tró jnerwowy, H
Holosteum umbellatum L.
– Mokrzycznik baldaszkowy, T (H)
Stelaria media (L.) Vill.
– Gwiazdnica pospolita, T
Cerastium arvense L.
– Rogownica polna
Cerastium holosteoides Fr. Em. Hyl.
– Rogownica pospolita, T
Scleranthus annuus L.
– Czerwiec roczny, T
Spergula arvensis L.
– Sporek polny, T
Lychnis flos-cuculi L.
– Firletka poszarpana, H
Viscaria vulgaris Rohl.
– Firletka lepka, H
Melandrium album (Mill.) Garcke.
– Lepnica biała, T
Silene vulgaris (Moench.) Garcke.
– Lepnica rozdęta, H, C
Dianthus deltoides L.
– Goździk kropkowany, H, C
Ranunculaceae
Caltha palustris L.
– Knieć błotna, H
Batrachium trichophyllum Dumort.
– Włosiennicznik ską popręcikowy, T, Hy
Ficaria verna Huds.
– Jaskier ziarnopłon, (H)
Ranunculus acris L.
– Jaskier ostry, H
Ranunculus flammula L.
– Jaskier płomień czyk, H, Hy
Ranunculus repens L.
– Jaskier rozłogowy, H
Myosurus minimus L.
– Mysiurek maleń ki, T
Papaveraceae
Chelidonium majus L.
– Glistnik jaskó łcze ziele, H
Brassicaceae
Alliaria petiolata (Bieb.) Cavera.
– Czosnaczek pospolity, H
Arabidopsis thaliana (L.) Hegn.
– Rzodkiewnik pospolity, T, (H)
Cardamine amara L.
– Rzeż ucha gorzka, H
Cardamine pratensis L.
– Rzeż ucha łą kowa, H
Cardaminopsis arenosa L.
– Rzeż usznik piaskowy, H, T
Erophila verna (L.) Chevall.
– Wiosnó wka pospolita, T
Thlaspi arvense L.
– Tobołki polne, T
Capsella bursa-pastoris Medik.
– Tasznik pospolity, T, H
Droseraceae
Drosera rotundifolia L.
– Rosiczka okrą głolistna, H, RC
Crassulaceae
Sedum acre L.
– Rozchodnik ostry, C
Hydrangeaceae
Philadelphus coronarius L.
– Jaśmin wonny, N
Grossulariaceae
Ribes alpinum L.
– Porzeczka alpejska, N
Rosaceae
Filipendula ulmaria (L.) Maxim.
– Wią zó wka blotna, H
Rubus caesius L.
– Jeż yna popielica, N
Rubus idaeus L.
– Malina właściwa, N
Rosa sp.
– Ró ż a
Geum urbanum L.
– Kuklik pospolity, H
Comarum palustre L.
– Pięciornik błotny, C
Potentilla erecta (L.) Raeusch.
– Pięciornik kurze-ziele, H
Fragaria vesca L.
– Poziomka pospolita, H
Alchemilla gracilis Opiz.
– Przywrotnik połyskują cy, H
Pyrus pyraster Burgsd.
– Grusza domowa, M
Malus domestica Borkh.
– Jabłoń domowa, M
Crataegus monogyna Jacoq.
– Głó g jednoszyjkowy, N/M
Prunus spinosa L.
– Śliwa tarnina, N
Padus avium Mill.
– Czeremcha zwyczajna, N/M
Padus serotina (Ehrh.) Borkh.
– Czeremcha amerykań ska, N, (M)
Fabaceae
Robinia pseudoacacia L.
– Robinia pseudoakacja, M
Vicia cracca L.
– Wyka ptasia, H
Melilotus alba Medik.
– Naostrzyk biały, H, T
Medicago lupulina L.
– Lucerna nerkowata, T, H
Sarothamnus scoparius (L) Wimm.
– Ż arnowiec miotlasty, N
Trifolium arvense L.
– Koniczyna polna, T
Trifolium montanum L.
– Koniczyna pagó rkowa, H
Trifolium repens L.
– Koniczyna biała, H
Lotus corniculatus L.
– Komonica zwyczajna, H
Lotus uliginosus Schkuhr.
– Komonica błotna, H
Coronilla varia L.
– Cieciorka pstra, H
Balsaminaceae
Impatiens parviflora DC.
– Niecierpek drobnokwiatowy, T
Celastraceae
Euonymus europaeus L.
– Trzmielina zwyczajna, N
Rhamnaceae
Frangula alnus Mill.
– Kruszyna pospolita, N, Rc
Tiliaceae
Tilia cordata Mill.
– Lipa drobnolistna, M
Clusiaceae
Hypericum perforatum L.
– Dziurawiec zwyczajny, H
Violaceae
Viola arvensis Murray.
– Fiołek polny, T
Viola palustris L.
– Fiołek błotny, H
Viola tricolor L.
– Fiołek tró jbarwny, T
Lythraceae
Lythrum salicaria L.
– Krwawnica pospolita, H
Apiaceae
Aegopodium podagraria L.
– Podagrycznik pospolity, H
Oenanthe aquatica (L.) Poir.
– Kropidło wodne, Hy, H
Peucedanum palustre L.
– Gorysz błotny, H
Heracleum sphondylium L.
– Barszcz zwyczajny, H
Primulaceae
Hottonia palustris L.
– Okręż nica bagienna, Hy
Lysimachia nummularia L.
– Tojeść rozesłana, C
Lysimachia vulgaris L.
– Tojeść zwyczajna, H
Rubiaceae
Galium aparine L.
– Przytulia czepna, T
Galium palustre L.
– Przytulia błotna, H
Galium verum L.
– Przytulia właściwa, H
Galium boreale L.
– Przytulia pó łnocna, H
Convolvulaceae
Cuscuta europaea L.
– Kanianka pospolita, P, T
Boraginaceae
Echium vulgare L.
– Ż mijowiec zwyczajny, H
Symphytum officinale L.
– Ż ywokost lekarski, H
Myosotis arvensis (L.) Hill.
– Niezapominajka polna, T, H
Myosotis palustris L.
– Niezapominajka błotna, H
Lamiaceae
Ajuga reptans L.
– Dą bró wka rozłogowa, H
Lamium album L.
– Jasnota biała, H
Thymus serpyllum L. Em. Fr.
– Macierzanka piaskowa
Lycopus europaeus L.
– Karbieniec pospolity, H, Hy
Mentha arvensis L.
– Mięta polna, H, C
Mentha aquatica L.
– Mięta wodna, H
Solanaceae
Solanum dulcamara L.
– Psianka słodkogó rz, H
Scrophulariaceae
Scrophularia nodosa L.
– Trędownik bulwiasty, H
Linaria vulgaris Mill.
– Lnica pospolita
Veronica chamaedrys L.
– Przetacznik oż ankowy, C
Veronica longifolia L.
– Przetacznik długolistny, H
Veronica officinalis L.
– Przetacznik leśny, C
Lentibulariaceae
Utricularia australis R. Br.
– Pływacz zaniedbany, Hy, R
Plantaginaceae
Plantago lanceolata L.
– Babka lancetowata, H
Plantago major L.
– Babka większa, H
Valerianaceae
Valeriana simplicifolia (Rchb.) Kabath. – Kozłek całolistny, H
Valeriana officinalis L.
– Kozłek lekarski, H
Campanulaceae
Campanula patula L.
– Dzwonek rozpierzchły, H
Asteraceae
Solidago virgaurea L.
– Nawłoć pospolita, H
Bellis perennis L.
– Stokrotka pospolita, H
Achillea millefolium L.
– Krwawnik pospolity, H
Chamomilla recutita (L.) Rauschert.
– Rumianek pospolity, T
Tanacetum vulgare L.
– Wrotycz zwyczajny, H
Leucanthemum vulgare Lam.
– Jastrun zwyczajny, H
Artemisia vulgaris L.
– Bylica pospolita, C
Senecio vulgaris L.
– Starzec zwyczajny, T, H
Tussilago farfara L.
– Podbiałpospolity, (H)
Petasites hybridus (L.) Gaerth. B. Mey. & Shcerb. – Lepięż nik ró ż owy, H
Cirsium arvense (L.) Scop.
– Ostroż eń polny
Cirsium oleraceum (L.) Scop.
– Ostroż eń warzywny, H
Cirsium palustre (L.) Scop.
– Ostroż en błotny, H
Leontodon hispidus L.
– Brodawnik zwyczajny, H
Taraxacum officinale L.
– Mniszek lekarski, H
Alismataceae
Alisma plantago-aquatica L.
– Ż abieniec babka-wodna, Hy
Hydrocharitaceae
Elodea canadensis Rich.
– Moczarka kanadyjska, Hy
Potamogetonaceae
Potamogeton lucens L.
– Rdestnica połyskują ca, Hy
Liliaceae
Maianthemum bifolium (L.) F. W. Schmidt. – Konwalijka dwulistna
Polygonatum multiflorum L.
– Kokoryczka wielokwiatowa
Iridaceae
Iris pseudoacorus L.
– Kosaciec ż ó łty, Hy
Juncaceae
Juncus articulatus L. Em. K. Richt.
– Sit członowaty
Juncus effusus L.
– Sit rozpierzchły, H
Luzula pilosa (L.) Willd.
– Kosmatka orzęsiona, H
Poaceae
Festuca pratensis Huds.
– Kostrzewa łą kowa, H
Festuca rubra L.
– Kostrzewa czerwona, H
Lolium perenne L.
– Ż ycica trwała, H
Poa annua L.
– Wiechlina roczna, H
Poa pratensis L.
– Wiechlina łą kowa, H
Dactylis glomerata L.
– Kupkó wka pospolita, H
Glyceria fluitans (L.) R. Br.
– Manna jadalna, Hy
Bromus hordeaceus L.
– Stokłosa miękka, H
Arrhenatherum elatius L.
– Rajgras wyniosły, H
Deschampsia cespitosa L.
– Śmiałek darniowy, H
Anthoxanthum odoratum L.
– Tomka wonna, H
Holcus lanatus L.
– Kłosó wka wełnista, H
Corynephorus canescens (L.) P. Beauv. – Szczotlich siwa, H
Calamagrostis canescens (Web.) Roth. – Trzcinnik lancetowaty, H
Phleum pratense L.
– Tymotka łą kowa, H
Alopecurus pratensis L.
– Wyczyniec łą kowy, H
Phalaris arundinacea L.
– Mozga trzcinowata, Hy, H
Phragmites australis (Cav.) Trin. Ex Steud. – Trzcina pospolita, Hy
Molinia caerulea (L.) Moench.
– Trzęślica modra, H
Nardus stricta L.
– Bliźniczka psia trawka, H
Araceae
Acorus calamus L.
– Tatarak zwyczajny, Hy
Calla palustris L.
– Czermień błotna, Hy
Lemnaceae
Lemna minor L.
– Rzęsa drobna, Hy
Lemna trisulca L.
– Rzęsa tró jrowkowa, Hy
Sparganiaceae
Sparganium erectum L. Em. Rchb.
– Jeż ogłó wka gałęzista, Hy
Typhaceae
Typha angustifolia L.
– Pałka wą skolistna, Hy, H
Cyperaceae
Scirpus sylvaticus L.
– Sitowie leśne
Eriophorum angustifolium Honck.
– Wełnianka wą skolistna, (Hy)
Eriophorum vaginatum L.
– Wełnianka pochwowata, H, V
Eleocharis palustris L.
– Ponikło błotne, Hy
Carex appropinquata Schumach.
– Turzyca tunikowa, H, R
Carex canescens L.
– Turzyca siwa, H
Carex echinata Murray.
– Turzyca gwiazdkowata, H
Carex gracilis Curtis.
– Turzyca zaostrzona, H
Carex lasiocarpa Ehrh.
– Turzyca nitkowata, H, I
Carex leporina L.
– Turzyca zajęcza, H
Carex pairaei F. W. Schultz.
– Turzyca najeż ona, H
Carex pseudocyperus L.
– Turzyca ciborowata, H
Carex vesicaria L.
– Turzyca pęcherzykowata, H
Carex vulpina L.
– Turzyca lisia, H
Orchidaceae
Dactylorhiza majalis (Rchb.) P. F. Hunt & Summerh. – Kukułka szerokolistna, R, RC
Rysunek 6 Fragment łąki stoczykowej
5.1.2
Wykaz systematyczny mszaków.
Sphagnaceae
Sphagnum palustre L.
Dicranaceae
Dicranella heteromalla (Hedw.) Schimp.
Bryaceae
Bryum capillare Hedw.
Mniaceae
Plagiomnium affine (Funck) Kop.
Amblystegiaceae
Drepanocladus fluitans (Hedw.) Warnst.
Entodonaceae
Pleurozium schreberi (Brid.) Mitt.
Polytrichaceae
Polytrichum commune Hedw.
5.2 Analiza roślinności.
W wyniku przeprowadzonych badań
wyró ż niono
9 zespołó w roślinnych,
grupują cych się w 4 klasach, 5 rzędach i 6 zwią zkach.
Najbogatsza jest klasa Phragmitetea któ rą reprezentują 4 zespoły roślinne, grupuje ona
gatunki roślin zwią zane ze środowiskiem wilgotnym np. trzcinę pospolitą , mannę mielec,
pałkę oraz turzyce.
Drugą , ró wnie bogatą ,
jest klasa Molinio-Arrhenatheretea,
reprezentowana przez 3 zespoły, są to zespoły charakterystyczne dla obszaró w wilgotnych,
i tworzą je gatunki traw z duż ym udziałem roślin dwuliściennych. Zbiorowiska roślinne z
klas Phragmitetea i Molinio-Arrenatheretea wzajemnie się przenikają , tworzą c rozległe
kompleksy łą k i turzycowisk.
Największy udział w pokryciu terenu badań przypada zbiorowisku z Deschampsia
caespitosa (zbiorowisko ze śmiałkiem darniowym), wskazuje ono na dosyć duż e zmiany w
terenie wywołane działalnością
występują
człowieka. Zbiorowiska turzycowo – szuwarowe
głó wnie w pobliż u zbiornikó w astatycznych, w płytko zalewanych
zagłębieniach, w rowach i płytkich dołach potorfowych w obrębie torfowisk niskich.
W strukturze fitosocjologicznej zbiorowisk turzycowych, biorą udział gatunki z ró ż nych
jednostek systematycznych. Ich obecność i stopień nasilenia gatunku, wymienionych grup
systematycznych jest wyrazem pokrewień stwa rozwojowego i powią zania jakie istnieje
między poszczegó lnymi zbiorowiskami w procesie sukcesji.
Ró ż norodność zbiorowisk trawiastych w terenie, uzależ niona jest od warunkó w
siedliskowych. W miejscach wilgotnych występuje rzadki zespó ł Cirsio-Polygonetum i
Scirpetum silvatici, nieco wyż ej Molinio-Arrhenatheretum, w miejscach wyniesionych,
występuje w postaci niewielkich płató w Diantho-Armerietum elongate. Najrzadziej
występują zbiorowiska ściśle zwią zane z wodami.
Przykładowe zdjęcia fitosocjologiczne przedstawiono wraz z ich opisem w p. 5.4.
Rysunek 7 Zbiorowiska z trzciną oraz pałką szerokolistną
5.3 Przegląd i charakterystyka wyróżnionych zbiorowisk
roślinnych.
Klasa:
Potamogetonetea R. Tx. et Prsg.
Rzą d:
Potamogetonetalia Koch 1926
Zwią zek:
Zespó ł:
Klasa:
Hottonion Segal 1964
Hottonietum palustris R. Tx. 1937
Phragmitetea R. Tx. et Prsg. 1942
Rzą d:
Zwią zek:
Phragmitetalia Koch 1926
Phragmition Koch 1926
Zespó ł:
Typhetum angustifoliae (Allorge 1922) Soo 1927
Zespó ł:
Phragmitetum communis (Gams 1927) Schmale 1939
Zwią zek:
Magnocaricion Koch 1926
Zespó ł:
Caricetum gracilis (Graebn. et Hueck 1931) R. Tx. 1937
Zespó ł:
Caricetum vesicariae Br.-Bl. et Denis 1926
Klasa:
Sedo – Scleranthetea Br.-Bl. 1955 em Mull. 1961
Rzą d:
Festuco – Sedetalia R. Tx. 1951 em Krausch 1959
Zwią zek: Armerion elongate Krausch 1959
Zespó ł:
Klasa:
Diantho – Armerietum elongate Krausch 1959
Molinio – Arrhenetheretea R. Tx. 1937
Rzą d:
Zwią zek:
Zespó ł:
Rzą d:
Zwią zek:
Zespó ł:
Molinietalia Koch 1926
Calthion R. Tx. 1936 em. Oberd. 1957
Cirsio – Polygonetum R. Tx. 1951
Arrhenatheretalia Pawł. 1928
Arrhenatherion medioeuropaeum (Br.-Bl. 1919) Koch 1919
Arrhenatheretum medioeuropaeum (Br.-Bl. 1919) Oberd. 1952
Pozostałe:
Zbiorowisko z Deschampsia caespitosa
5.4 Przegląd i charakterystyka wyróżnionego zbiorowiska roślinnego.
Phragmitetum communis (Gams 1927) Schmale 1939
Zespoły Phragmitetum communis, rozwijają się na badanym terenie w postaci
niewielkich oraz rozległych (tuż przy wysypisku śmieci) jednorodnych płató w, większe
kompleksy szuwaru trzcinowego zajmują podmokłe fragmenty łą k (fot. 7).
Opisywane płaty rozwijają się w wodach płytkich o głębokości od paru centymetró w
(zdj. 2, 3, 4) do prawie 1 metra (zdj. 1).
Zbiorowisko to określane jest wyłą cznie przez dominację gatunku panują cego, jakim
jest trzcina pospolita - Phragmites australis. Szuwar najczęściej posiada strukturę
dwuwarstwową , zasadniczą warstwą jest warstwa tworzona przez Phragmites austarlis,
niż szą warstwę budują turzyca pęcherzykowata Carex vesicaria, turzyca zaostrzona -
Carex gracilis,przytulia błotna - Galium palustre. Trzecia warstwa, występują ca w zdjęciu
1, budowana jest przez rzęsę - Lemna minor.
Zbiorowiska Phragmitetum communis występują na podłoż u mineralnym i silnie
zatorfionym. Ogó lna liczba gatunkó w zestawionych w tabeli , na podstawie 4 zdjęć
wynosi 11, przy czym średnio na jedno zdjęcie przypada 7 gatunkó w.
Numer zdję cia
Data wykonania
Lokalizacja
Powierzchnia m2
Zwarcie warstwy c
Liczba gatunków w
zdję ciu
Gatunek
1
2
3
4
20.08.01
15.08.01
15.08.01
20.08.01
Poczesna Sobuczyna Sobuczyna Poczesna
25
25
25
25
70
90
90
90
10
7
6
6
ChAss. Phragmitetum
Phragmites australis
5
5
5
5
ChAll. Phragmition
Sparganium ramosum
Typha angustifolia
Rumex hydrolapathum
Acorus calamus
+
+
+
*
+
+
*
+
+
*
*
*
*
1
*
*
ChCl. Phragmitetea
Carex gracilis
Galium palustre
Lucopus europaeus
Carex vesicaria
Iris pseudoacorus
+
1
+
1
+
1
+
+
*
*
+
+
+
1
*
+
1
+
*
+
ChCl. Lemnetea
Lemna minor
+
*
*
*
Tab. 3 Zespó ł: Phragmitetum communis (Gams 1927) Schmale 1939
6. Charakterystyka fauny.
Specyficzne uwarunkowania geologiczne, hydrologiczne i urozmaicenie rzeźby
terenu, są elementami składowymi ró ż norodnej mozaiki biotopó w. W oparciu o nią oraz o
florę wykształciły się na tym obszarze ró ż norodne zespoły zwierzą t. Ró ż norodność siedlisk
jest podstawą niezwykłego bogactwa fauny opisywanego terenu.
Najbardziej widoczną , na terenie badań grupą zwierzą t są owady, a spośró d nich
motyle. W trakcie badań stwierdzono występowanie następują cych gatunkó w owadó w:
Świtezianka błyszczą ca – Calopteryx splendens
Skorek pospolity – Forficula auricularia
Pasikonik zielony – Tettigonia viridissima
Turkuć podjadek – Gryllotalpa gryllotalpa
Kowal bezskrzydły – Pyrrhocoris apterus
Paź kró lowej – Papilio machaon
Rusałka pawik – Nymphalis io
Biegacz gajowy – Carabus nemoralis
Zmierzchnica trupia głó wka – Acheronthia atropos
Trzyszcz polny – Cicindela campestris
Rysunek 8 Jaszczurka zwinka
W zbiornikach astatycznych spotkać moż na błotniarkę stawową Lymaea stagnalis,
zatoczka rogowego Planorbis corneus, rureczniki Tubifex sp., wodopó jki Hydrachna sp.,
pływaka ż ó łtobrzeż ka Ditiscus marginalis, larwy waż ek i chruścikó w.
Na obszarze badań zaobserwowano 6 płazó w: traszkę grzebieniastą Triturus cristatus,
ropuchę szarą Bufo bufo, rzekotkę drzewną Hyla arborea, ż abę trawną Rana temporaria,
ż abę wodną Rana esculenta, oraz 2 gady:
jaszczurkę zwinkę Lacerta agilis
i padalca
zwyczajnego Anguis fragilis.
Rysunek 9 Rzekotka drzewna
Najbardziej widoczną i najliczniej reprezentowaną grupą kręgowcó w są ptaki. Odnotowano
w tych okolicach ponad 100 gatunkó w ptakó w lęgowych (Markiewicz 1969). Spotkać tu
moż emy zaró wno gatunki zwią zane z lasami, łą kami, polami i środowiskami błotnymi i
wodnymi.
Na otwartych terenach łą k i pó l, zauważ ono kuropatwę Perdix perdix, baż anta Phasianus
colchicus, jaskó łki dymó wki Hirundo rustica, szczygła Carduelis carduelis, szpaka Sturnus
vulgaris, wilgę Oriolus oriolus.
Rysunek 10 Ropucha szara
Spośró d gatunkó w ssakó w, występują cych na tym terenie, najciekawszą grupę stanowią
nietoperze, spotkać je moż na w pobliż u osiedli ludzkich. Inne ssaki zauważ one w terenie
badań to: kret Talpa europaea, jeż europejski Erinaceus europaeus, łasica Mustela nivalis,
wiewó rka pospolita Sciurus vulgaris, i ryjó wki.
Największym ze zwierzą t występują cym na terenie badań jest sarna Capreolus capreolus.
Rysunek 11 Sarna
7. Wnioski
Badane łą ki wraz z terenami do nich przyległymi, posiadają niezwykle interesują cą
fizjografię. Charakter obiektu wraz z efektami działalności człowieka, stanowi mozaikę
ró ż nych unikatowych biotopó w, są one miejscem ostoi gatunkó w rzadkich, ciekawych, jak
np. pływacz, jedna z nielicznych roślin owadoż ernych jakie spotkać moż emy w Polsce.
Florę doliny stanowi 207 taksonó w roślin, z czego 6 gatunkó w to mszaki. Do grupy
roślin rzadkich i chronionych należ y 16 gatunkó w, w tym 1 należ ą cy do kategorii E
czerwonej listy gatunkó w roślin naczyniowych wojewó dztwa częstochowskiego.
Roślinność
rozwijają ca
się
na
glebach,
w
znacznej
części
przekształconych
antropogenicznie, składa się z 9 zbiorowisk roślinnych, głownie z klasy Phragmitetea i
Molinio-Arrhenatheretea.
Flora doliny ulega przeobraż eniom pod wpływem antropopresji, głó wnie melioracji. Giną
gatunki siedlisk wilgotnych, natomiast rośnie liczba taksonó w siedlisk suchszych.
Postulowana przyrodnicza ochrona tego terenu, polegać moż e na objęciu ochroną całego
obiektu jako uż ytku ekologicznego. Ochrona taka ma przede wszystkim prowadzić do
restytucji krajobrazu naturalnego z zachowaniem unikatowych zasobó w genetycznych i
typó w siedlisk. Dzięki niej moż emy obserwować zmiany jakie zajdą na tym obszarze w
kolejnych latach.
Renaturyzacja obiektu w obecnej sytuacji jest trudna i kosztowna, w pierwszej
kolejności należ ało by zadbać o zminimalizowanie wpływu wysypiska śmieci w
Sobuczynie na okoliczne łą ki, nie należ y prowadzić procesu zalesiania obiektu, z uwagi na
zagroż enie dla gatunkó w łą kowych któ re w wyniku presji drzew zaczęły by ustępować, nie
wskazane jest wykonywanie zabiegó w melioracyjnych i przebudowa hałd oraz zwałowisk.
8. Literatura.
Gumiń ski R. 1951: Meteorologia i klimatologia dla rolnikó w. PWRiL, Warszawa
Hereźniak J. Filipiak J. 1992: Materiały do brioflory pó łnocnej części wyż yny Ślą skoKrakowskiej. Ziemia Częstochowska tom XVIII
Hereźniak J. 1996: Czerwona lista roślin naczyniowych Gó rnego Ślą ska. W: Parusel J. B.
(red.) Raporty opinie 1. Centrum dziedzictwa przyrody Gó rnego Ślą ska, Katowice
Kondracki J. 1998: Geografia regionalna Polski. Pwn, Warszawa
Kontkiewicz S. 1949: Częstochowski obszar rudonośny i jego zasoby. Centralny Zarzą d
Przemysłu Hutniczego, Chorzó w
Langhamer R. 1978: Agroekologiczne warunki produkcji rolnej wyż yny Częstochowskiej.
PAN, Katowice
Markiewicz J. 1965: Z badań nad fauną regionu częstochowskiego. Ziemia Częstochowska
tom V
Markiewicz J. 1969: Ptaki okolic Częstochowy. Studia i materiały ornitologiczne. Rocznik
Muzeum Gó rnoślą skiego w Bytomiu. Przyroda zeszyt 4
Matuszkiewicz W. 1984: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN,
Warszawa
Ochyra R. Szmajda P. 1978: An Annotated list of Polish Mosses – wykaz mchó w Polski.
Fragmenta Floristica et Geobotanica Ann. XXIV, Pars 1
Pawłowski B. 1972: Skład i budowa zbiorowisk roślinnych oraz metody ich badania W:
Szafer W. Zarzycki K. Szata roślinna Polski. PWN, Warszawa
Podbielkowski Z. Tomaszewicz H. 1996: Zarys hybrobotaniki. PWN, Warszawa
Rutkowski Z. 1998: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niż owej. PWN,
Warszawa
Szafer W. Zarzycki K. 1972: Szata roślinna Polski. PWN, Warszawa
Wielgomasa L. 1981: Surowce mineralne wojewó dztwa częśtochowskiego. Wyd.
Geologiczne, Warszawa
Rocznik statystyczny wojewó dztwa częstochowskiego 1996
Mapa topograficzna 1:25 000 PPGK - 1989
SŁ OWNICZEK
Biotop – zespó łabiotycznych (środowiskowych) warunkó w środowiska.
Braun-Blanqeta metoda – metoda badawcza pozwalają ca zidentyfikować typ
zbiorowiska roślinnego na podstawie jego składu gatunkowego i częstości występowania
gatunkó w.
Chamefit – forma ż yciowa rośliny któ rej pą czki odnawiają ce znajdują się nad ziemią w
dolnych częściach pędó w, nie wyż ej niż 50 cm ponad powierzchnią gleby.
Czerwona lista – forma ewidencji rzadkich i zagroż onych gatunkó w roślin i zwierzą t,
polegają ca na wyszczegó lnieniu nazw taksonomicznych i podejmowaniu kategorii
zagroż eń .
Dogger (jura) – okres ery mezozoicznej (190 mln lat).
Fitosocjologia – nauka zajmują ca się badaniami zbiorowisk roślinnych.
Formy życiowe rośliny – morfologiczne typy roślin będą ce wyrazem ich przystosowania
do środowiska.
Hemikryptofit – forma ż yciowa rośliny któ rej pą czki odnawiają ce znajdują się na ró wni z
powierzchnią gruntu, chronione są przez ż ywe lub obumarłe części rośliny.
Hydrofit – roślina wieloletnia, zakorzeniona z liśćmi całkowicie zanurzonymi.
Liana – rośliny samoż ywne osiedlają ce się na innych roślinach, najczęściej pniach lub
gałęziach drzew.
Megafenerofit – forma ż yciowa rośliny któ rej pą czki odnawiają ce znajdują się na pędach
powietrznych, ponad 50 cm nad powierzchnią gleby. Są to drzewa ponad 30 m wysokości.
Monitoring – zbieranie i publikowanie informacji o stanie poszczegó lnych elementó w
środowiska.
Nanofanerofit – forma ż yciowa rośliny któ rej pą czki odnawiają ce znajdują się na pędach
powietrznych, ponad 50 cm nad powierzchnią gleby. Są krzewy poniż ej 2 m wysokości.
Retr – epoka jury.
Sferosyderyt – kuliste konkrecje rudy ż elaza (węglanu ż elaza).
Sukcesja – proces kierunkowych zmian prowadzą cych do przekształcenia ekosystemu.
Terofit – forma ż yciowa rośliny przeż ywają cej krytyczną porę roku w postaci nasion.
Rośliny jednoroczne
Zbiornik astatyczny – zagłębienie terenu wypełnione okresowo wodą , poziom lustra
zbiornika podlega nieustannym zmianą .
Zbiorowisko roślinne (fitocenoza) – podstawowa jednostka roślinności o powtarzalnej
strukturze przestrzennej i gatunkowej, utworzona przez populacje ró ż nych gatunkó w
roślin.
Zespółroślinny – abstrakcyjnie ujęty, najniż szy hierarchicznie typ fitocenozy, któ ry na
danym terytorium ma swoistą charakterystyczną kombinację gatunkó w.

OSOBLIWOŚ CI PRZYRODNICZE POCZESNEJ

Transkrypt

Podobne dokumenty

Obóz 21 1991-1992 - Studium Europy Wschodniej

1 O krótkości życia - katedra.uksw.edu.pl

dobry handlowiec

Sieć Internet w samokształceniu nauczycieli

Życie jest takie piękne!

Pobierz PDF

czytaj - Daniel Korzan