docSkrypt do pobrania
download 
Reklamacja Transkrypt
Skrypt do pobrania
Międzynarodowe Targi Gdańskie SA PAN Muzeum Ziemi w Warszawie, Wydział Chemiczny, Politechnika Gdańska Międzynarodowe Stowarzyszenie Bursztynników AMBERIF 2015 XXII SEMINARIUM SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY: LOKALIZACJA, WŁAŚCIWOŚCI, ARCHEOLOGIA GDAŃSK, 27 MARZEC 2015 Gdańsk – Warszawa 2015 Kierownik naukowy seminarium: dr hab. inż. Ewa Wagner-Wysiecka prof. dr hab. Barbara Kosmowska-Ceranowicz Redakcja merytoryczna: dr hab. inż. Ewa Wagner-Wysiecka prof. dr hab. Barbara Kosmowska-Ceranowicz dr Elżbieta Sontag Tłumaczenie: Dorota Górak-Łuba i Piotr Łuba Skład: Elżbieta Sontag Organizacja XXII Seminarium Amberif 2015: dr hab. inż. Ewa Wagner-Wysiecka Ewa Rachoń Wydawca: Międzynarodowe Targi Gdańskie SA „Seminarium o Bursztynie” towarzyszące Targom Amberif to już wieloletnia tradycja. To niezwykła okazja by spotkać się w Gdańsku – Światowej Stolicy Bursztynu – i interdyscyplinarnie spojrzeć nie tylko na bursztyn bałtycki, ale również na inne żywice kopalne. Zwłaszcza, że niektóre z nich coraz odważniej starają się konkurować z sukcynitem. Swoją renomę seminaria zyskały dzięki zaangażowaniu w ich organizację Pani Profesor Barbary Kosmowskiej-Ceranowicz z Muzeum Ziemi w Warszawie. To Pani Profesor – Osobie o szerokiej wiedzy a przy tym niespotykanej otwartości do ludzi i miłości do bursztynu bałtyckiego – zawdzięczamy magię dotychczasowych spotkań. Jest więc dla mnie ogromnym zaszczytem i wyróżnieniem, że od przyszłego roku będę zastępować Panią Profesor Kosmowską-Ceranowicz przy organizacji Seminariów o Bursztynie, towarzyszących Targom Amberif. W roku 2015 Seminarium o Bursztynie Amberif to: „Sukcynit i wybrane żywice kopalne Europy – lokalizacja, właściwości, archeologia”. Ewa Wagner-Wysiecka *** W tym roku postanowiłyśmy tematykę Seminarium o Bursztynie poświecić – z dwóch przyczyn – nie tylko sukcynitowi, ale także innym żywicom kopalnym Europy. Pierwsza przyczyna, to niezwykle smutny fakt odejścia od nas dr Güntera Krumbiegela pod koniec 2014 roku. Dr Krumbiegiel był niezwykle zaangażowany w badania sukcynitu, ale również innych żywic kopalnych. Sylwetka dr Krumbiegiela – nie tylko jako naukowca, ale po prostu jako człowieka, zostanie przedstawiona w referacie „Badacz bursztynu Günter Krumbiegiel i jego kontakty z Polską” (B. Kosmowska-Ceranowicz). Rejon Bitterfeldu (Niemcy), z którym związany był dr Krumbiegel, to miejsce niespotykanego nigdzie indziej w Europie (a może nawet na świecie) nagromadzenia żywic kopalnych różnych rodzajów i odmian. To druga przyczyna, dla której tegoroczne seminarium poświęcone jest żywicom Europy. O żywicach rejonu środkowych Niemiec traktują dwa referaty: „Nowe odkrycia żywic kopalnych w zagłębiu węgla brunatnego w środkowych Niemczech” (R. Wimmer, G. Krumbiegel, B. Kosmowska-Ceranowicz, E. Wagner-Wysiecka) oraz „Sukcynit bałtycki vs. sukcynit saksoński w badaniach XRF oraz dalekiej podczerwieni” (E. WagnerWysiecka, L. Wicikowski). Ale żywice kopalne Europy to także rejon Wysp Brytyjskich. To dla nas jeszcze stale niedostatecznie znane zagadnienie zostanie przedstawione w referacie „Żywice kopalne z Anglii” (Ed[mund] A. Jarzembowski). Stary Kontynent uwielbiał bursztyn od tysięcy lat, a europejska cywilizacja nierozerwalnie związana jest z bursztynem, czego dowodzą liczne znaleziska archeologicznie. Tej tematyce zostanie poświęcony blok referatów: – Od Alp do Frattesiny. Nowe dowody na istnienie szlaków bursztynowych i centrów obróbki bursztynu z późnej epoki brązu w północno-wschodnich Włoszech (U. Thun Hohenstein, I. Angelini, M. Bertolini, M. Chiara Turrini, P. Bellintani) - Napływ bursztynu do strefy circum-Adriatyckiej w epoce brązu. Propozycja modelu interpretacyjnego (M. Cwaliński) - Wystąpienia bursztynu na Śląsku (R. Niedźwiedzki) - Bursztyn jako jeden z wyznaczników prestiżu „elit” wschodniej strefy Europy Środkowej na przełomie epok kamienia i brązu. Przyczynek do badań nad zagadnieniem pozyskiwania, obróbki i wykorzystywania sukcynitu (D. Manasterski, K. Kwiatkowska) Ewa Wagner-Wysiecka, Barbara Kosmowska-Ceranowicz SPIS TREŚCI B. K OSMOWSKA C ERANOWICZ Badacz bursztynu Günter Krumbiegel i Jego kontakty z Polską .......................................... 5 R. W IMMER , G. K RUMBIEGEL , B. K OSMOWSKA -C ERANOWICZ , E. W AGNER -W YSIECKA Nowe odkrycia żywic kopalnych w zagłębiu węgla brunatnego w środkowych Niemczech ........................................................................................................................ 8 E. W AGNER -W YSIECKA , L. W ICIKOWSKI Sukcynit bałtycki vs. sukcynit saksoński w badaniach XRF oraz dalekiej podczerwieni ........ 14 E.A. J ARZEMBOWSKI Żywice kopalne z Anglii ..................................................................................................... 16 U.T. H OHENSTEIN , I. A NGELINI , M. B ERTOLINI , M.C. T URRINI , P. B ELLINTANI Od Alp do Frattesiny. Nowe dowody na istnienie szlaków bursztynowych i centrów obróbki bursztynu z późnej epoki brązu w północno -wschodnich Włoszech ...................... 19 M. C WALIŃSKI Napływ bursztynu do strefy circum-Adriatyckiej w epoce brązu. Propozycja modelu interpretacyjnego. ............................................................................................................. 20 R. N IEDŹWIEDZKI Wystąpienia bursztynu na Śląsku ....................................................................................... 23 D. M ANASTERSKI , K. K WIATKOWSKA Bursztyn jako jeden z wyznaczników prestiżu „elit” wschodniej strefy Europy Środkowej na przełomie epok kamienia i brązu. Przyczynek do badań nad zagadnieniem pozyskiwania, obróbki i wykorzystywania sukcynitu .................................... 27 Amberif 2015 SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY Strona 5 Badacz bursztynu Günter Krumbiegel i Jego kontakty z Polską B ARBARA K OSMOWSKA -C ERANOWICZ Polska Akademia Nauk, Muzeum Ziemi w Warszawie, 00-488 Warszawa, Aleja Na Skarpie 20/26, 27, Polska Znajomość z geologiem dr. Günterem Krumbiegelem (1926-2014) nawiązana została drogą korespondencyjną 30 lat temu. W liście zaproponował opracowanie współautorskiej książki o bursztynie. Nigdy wprawdzie ta propozycja nie została zrealizowana, ale artykułów, które były wynikiem wspólnych badań żywic kopalnych jest dużo1. Spotkaliśmy się w 1986 roku przy okazji równocześnie planowanego wyjazdu do kopalni Goitsche. Nawiasem mówiąc, wejście na kopalnię było jeszcze w tym roku prawie niemożliwe, wobec czego z wyjątkowego zezwolenia wydanego dla zagranicznego gościa, skorzystała również dr Erika Pietrzeniuk, kustosz zbiorów bursztynu byłego Muzeum Przyrodniczego Uniwersytetu im. Humboldta w Berlinie (Museum für Naturkunde der Humboldt-Universitet in Berlin). W kopalni udało się pobrać próbki do badań osadów bursztynonośnych i zebrać drobną frakcję bursztynu z poziomu eksploatacyjnego. Z hałdy, gdzie wyrzucano wszystko co nie było odmianą bursztynu przezroczystego[!], udało się wybrać nieomal cały zestaw rodzajów żywic towarzyszących i różnych odmian sukcynitu. W następnych latach wspólnie z dr Krumbiegelem były jeszcze dwie bardzo udane wyprawy. Do nieczynnej już kopalni węgla brunatnego w Königsaue, gdzie zebraliśmy okruchy oraz drobne formy naciekowe krancytu z piasków przewarstwiających poziomy węglowe. Drugi wspólny wyjazd na Łużyce miał na celu również zebranie materiałów do badań. Ponieważ wejście na czynne kopalnie nie było łatwe, odwiedziliśmy pracowników kopalń, którzy mieli prywatne niewielkie kolekcje występujących w złożach węgla brunatnego już nie tylko okruchów, ale i brył glessytu. Zebrane materiały, dzięki rozpoczętym w Muzeum Ziemi w 1985 roku badaniom i identyfikacji żywic kopalnych w podczerwieni (metodą IR), posłużyły do publikacji, i zasiliły kolekcje nie tylko dr Krumbiegela, ale i Warszawskie Zbiory Bursztynu. Ponadto kontakt nawiązany dzięki dr Krumbiegelowi, z zarządem spółki węglowej MIBRAG, zaprocentował wizytą 1 Bogaty dorobek Güntera Krumbiegela znajdzie Czytelnik w: Ivo Rappsilber & Günter Krumbiegel, 2010:, Bursztyn bitterfeldzki – bibliografia, stron 14. Amberif 2010 „Bursztyn w geologii i archeologii”, Gdańsk. Strona 6 SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY Amberif 2014 ich przedstawicieli w Warszawie z darami bursztynu saksońskiego i innych żywic kopalnych. I to nie tylko dla Muzeum Ziemi, ale i dla kilku innych muzeów w Polsce. W pierwszej połowie lat 90. XX wieku, w Dziale Bursztynu, w kontakcie z Muzeum Oceanu w Kaliningradzie powstał pomysł zorganizowania zespołu rosyjsko-niemiecko- polskiego do badań bursztynu i zorganizowania konferencji na Sambii. Dr. Krumbiegela nie trzeba było długo namawiać. Pojechaliśmy samochodem Uniwersytetu w Getyndze2. Ryc. 1. Śniadanie w hotelu na statku w Kaliningradzie. Od lewej: Sigrid Ritzkowski, Brygida Krumbiegel, GÜNTER KRUMBIEGEL, Róża Kulicka, Barbara Kosmowska-Ceranowicz (fot. Siegfried Ritzkowski również uczestnik konferencji w Kaliningradzie) Dr Krumbiegel był wieloletnim kustoszem a wcześniej kierownikiem Geiseltalmuseum Uniwersytetu Martina-Lutra w Halle. W zbiorach tego muzeum znajdowała się niewielka, ale naukowo bardzo cenna, stara kolekcja żywic kopalnych, wymagająca identyfikacji. Podczas moich pobytów w Halle zostałam również zaproszona do wspólnego jej opracowania. Jako muzealnik, Krumbiegel interesował się otwarciami naszych wystaw bursztynu na terenie Niemiec. Wspólnie braliśmy też udział w organizacji wystawy w Naturkunde Museum w Lipsku pt. Bernstein splitter w 1995 i w Bochum w Deutsches Bergbau-Museum (Niemieckie Muzeum Górnictwa) Trennen der Götter w 1996 roku. W Bochum była to pierwsza duża wystawa bursztynu, po zburzeniu muru berlińskiego. Otwarciu towarzyszyło 2-dniowe Międzynarodowe Sympozjum. Od wczesnych lat 90. XX wieku dr Krumbiegel wraz z żoną Brygidą (doktorem nauk botanicznych) przyjeżdżali do Polski prawie raz do roku a nawet częściej. Celem były nie tylko wspólne badania prowadzone w Warszawie, ale i doroczne Spotkania Badaczy Bursztynu organizowane w Muzeum Ziemi, na których Günter wygłaszał referaty (w latach 1988, 1992, 1994, 1995, 2000, 2002, 2006). Spotkania odbywały się również w Gdańsku: współorganizowane z Muzeum Archeologicznym Gdańska – MAG (w roku 1997), a także z Sekcją Owadów Kopalnych PTE (w 1998). W MAG w 1997 poza referatem Krumbiegel przekazał fragment zbiorów gdańskich Otto Helma ze spuścizny Wienhausa, która była wypożyczona do Niemiec w latach 30. XX wieku, 2 KOSMOWSKA-CERANOWICZ B.: Rosyjsko-niemiecko-polska grupa do badań bursztynu w Muzeum Światowego Oceanu w Kaliningradzie. „Przegląd Geologiczny” 1995, 43: (10) s.898-901. KosmowskaCeranowicz B.: „Kompleksowe badania bursztynu w regionie Kaliningradzkim” Seminarium w Muzeum Oceanu w Kaliningradzie. Muzeum Ziemi / Konferencje naukowe / Streszczenia 5, Amberif 2015 SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY Strona 7 a pokazana na wystawie w Lipsku [!]. Stałym miejscem, w którym małżeństwo Krumbiegelów brało czynny udział (z referatami w latach 1994, 1998, 1999) były również doroczne seminaria na Gdańskich Targach Amberif. W 2001 roku na 50-lecie Działu Bursztynu MZ PAN Günter i Brigida Krumbiegel otrzymali podziękowanie wręczone przez dyr. Krzysztofa Jaubowskiego: (...) za wieloletnią współpracę z Działem Bursztynu, czego efektem są liczne okazy bursztynu i innych żywic kopalnych z rejonu Niemiec, liczne współautorskie opracowania naukowe i popularnonaukowe, oraz wydanie szczególnej publikacji – wskazującej na emocjonalne związki z Polską, wynikiem czego było zaproszenie do współpracy jedynie pięciu polskich autorów – „Faszination Bernstein“ pod redakcją Güntera i Brigidy Krumbiegel. Szczycimy się czynnym od lat udziałem małżeństwa Krumbiegel – których dorobek naukowy jest ewidentny – na dorocznych spotkaniach badaczy bursztynu w Muzeum Ziemi. Nazwisko Pana widnieje na liście darczyńców i przyjaciół Muzeum Ziemi. Ryc. 2. Małżeństwo Krumbiegelów odbiera podziękowanie na Spotkaniu Badaczy Bursztynu w Muzeum Ziemi w Warszawie. (fot. L. Dwornik) Dr. Güntera nie ma już trzy miesiące – był to wielki Człowiek, o wysokiej kulturze i dużej wiedzy, a przy tym niezwykle skromny. Swoją niekłamaną przyjaźń do Polski zamanifestował również członkostwem w Międzynarodowym Stowarzyszeniu Bursztynników. Ponadto licznymi zaproszeniami Polaków na konferencje w Bitterfeldzie. W ostatnich latach do Gdańska przyjeżdżał kilka razy z młodymi badaczami bursztynu, których wdrażał w arkana wiedzy o żywicach. Ostatni raz gościł na Amberifie w 2014 roku. Strona 8 SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY Amberif 2014 Nowe odkrycia żywic kopalnych w zagłębiu węgla brunatnego w środkowych Niemczech R OLAND W IMMER 1, G ÜNTER K RUMBIEGEL 2, B ARBARA K OSMOWSKA -C ERANOWICZ 3, E WA W AGNER -W YSIECKA 4 1 Służba Geologiczna i Agencja Górnictwa Saksonii-Anhalt Köthener Straße 38, 06118 Halle (Saale) 2 Clara-Zetkin-Str. 16, 06114 Halle (Saale) Niemcy 3 Polska Akademia Nauk, Muzeum Ziemi w Warszawie, ul. Na Skarpie 20/26, 27, 00–488 Warszawa, Polska 4 Politechnika Gdańska, Wydział Chemiczny ul. Narutowicza 11/12, 80-233 Gdańsk, Polska Zusammenfassung Es werden einige Neufunde von fossilen Harzen aus den tertiären (eozänen bis oligozänen) Braunkohlenvorkommen Mitteldeutschlands aus Sachsen Anhalt vorgestellt. Die Fundstücke wurden mit dem Vergleichsmaterial der Harzsammlung des Geiseltalmuseums in Halle/Saale und den privaten Harzsammlungen von G. Krumbiegel und R. Wimmer makropetrographisch verglichen. Sie werden erstmalig beschrieben und die Ergebnisse der Infrarotabsorptions-Spektroskopie präsentiert. Streszczenie Zaprezentowano nowe odkrycia żywic kopalnych z trzeciorzędowych (eocen – oligocen) złóż węgla brunatnego w środkowych Niemczech, w Saksonii-Anhalt. Odkrycia te porównano z makro-petrograficznego punktu widzenia z materiałami referencyjnymi z kolekcji Muzeum Doliny Geisel w Halle/Saale oraz prywatnymi kolekcjami żywic G. Krumbiegela i R. Wimmera. Opisy i wyniki badań spektroskopowych w podczerwieni zaprezentowane są tu po raz pierwszy. Wstęp Zagłębie węgla brunatnego w środkowych Niemczech, położone na wchód od rzeki Elby, obejmuje środkowo-niemieckie złoża węgla brunatnego, od wczesnego do późnego paleogenu (od eocenu do dolnego miocenu). Złoża oraz tereny górnicze basenu Weisselster na południe od Lipska (Saksonia), pokłady węgla w Bitterfeldzie na północ od Lipska, odizolowane wystąpienia z Doliny Geisel i Oberröblingen/Amsdorf k. Halle oraz pokłady węgla w Nachterstedt/Königsaue położone w obrębie subhercyńskim należą do środkowo-niemieckiego zagłębia węgla brunatnego. Złoża węgla brunatnego ze środkowych Niemiec z dolnego trzeciorzędu znane są z wystąpień żywic kopalnych i ich zróżnicowania na liczne rodzaje i odmiany. Żywice występujące w odkrywkowych kopalniach węgla brunatnego w złożach eoceńskich w przeważającej mierze należą do grupy krancytu (krancyt, oksykrancyt oraz retynit). Słynne lokalizacje historycznych odkryć żywic to Großkayna (krancyt), Körbisdorf (oksykrancyt), Mücheln (krancyt), Königsaue (krancyt), Nietleben (krancyt), Bornstedt (oksykrancyt), Altenweddingen (oksykrancyt), GroßMühlingen (oksykrancyt), Förderstedt (oksykrancyt) i Nienburg (krancyt) (Krumbiegel & Kosmowska-Ceranowicz 1992), jak również pierwsze odkrycie przez Bergemanna (1859), który opisał krancyt z Latdorfu k. Nienburga. Niedawne znaleziska żywic kopalnych pochodzą z kopalni odkrywkowej węgla brunatnego w Profen, wg opisu Standke (2008). Materiał pochodzący z górnego środkowego eocenu (barton) początkowo uznano za retynit. Kolejny materiał z odkrywkowej kopalni w Profen zebrali członkowie grupy roboczej Bursztyn Bitterfeldzki w latach 2008-2009. Z obfitej ilości materiału wybrano cztery próbki do badań spektroskopowych w podczerwieni w Muzeum Ziemi w Warszawie oraz na Politechnice Gdańskiej w 2009 r. (Krumbiegel, Wimmer & Kosmowska-Ceranowicz 2010). Wszystkie powyższe lokalizacje dawnych znalezisk żywic leżą na wschodnim i północno-wschodnim Amberif 2015 SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY Strona 9 przedpolu gór Harzu, natomiast nowe odkrycia – w zagłębiu węgla brunatnego Zeitz-Weißenfels (dolina Weißelster) – położone są w Saksonii-Anhalt. Sukcynit, jako młodsza żywica kopalna, jest znana z dawnych siedemnastowiecznych odkryć z rejonu Schmiedeberg. Najsłynniejsze znaleziska pochodzą ze złoża bursztynu bitterfeldzkiego w kopalni Goitsche, skąd bursztyn wydobywano w latach 1975-1993. Oba znaleziska zlokalizowane są we wschodniej części zagłębia węgla brunatnego na zachód od Łaby w Saksonii-Anhalt. Ryc.1. Mapa znalezisk bursztynu i innych żywic kopalnych w środkowych Niemczech (wg Krumbiegela & Kosmowskiej-Ceranowicz 1992; uzupełnił Wimmer 2015). Opis nowych znalezisk z rejonu Nachterstedt, Amsdorf i Köplitz Znaleziska żywic z profili wierceń w rejonie Nachterstedt W 2010 r. wielokrotnie znajdowano tu żółte do żółtawo-brązowych inkluzje żywiczne o wielkości łebka od szpilki (1-2 mm) oraz ziarna żywicy o wielkości grochu (5-7 mm) w trzeciorzędowych górnych warstwach środkowego eocenu (bartonu) – w ramach wierceń poszukiwawczych związanych z zagospodarowaniem terenów górniczych w rejonie Nachterstedt i Königsaue. Kopalne żywice najczęściej występują w mułkach jasno- do ciemnobrązowawo-szarych, ilastych do węglistych, czasem również drobnopiaszczystych, z tak zwanego poziomu głównego 1 (Hauptmittel 1). Ponadto duże ziarna żywicy o wielkości do 5 mm wraz ze szklisto-czarnym doplerytem znaleziono w innym odwiercie o bardzo ilastych mułkach, w którym rozproszone są zwęglone kanały korzeni. Z litostratygraficznego punku widzenia, znaleziska te określa się jako przynależne do skały płonnej, będącej częścią dolnej grupy pokładów (pokład I). Skały te dzielą pokład I rozkładający się na górną, środkową i dolną część. Znalezione okazy żywic, które są ledwo widoczne gołym okiem, to retynit, który najczęściej występuje w miękkich ziemistych węglach brunatnych oraz ich skałach płonnych. Dwa odwierty poszukiwawcze, studnia kontrolna wód gruntowych GWM 8/T2/2010 oraz odwiert głęboki Brk Nac Prä 3/2013 (węgiel brunatny z Nachterstedt sprzed paleogenu), wykonano na wschód od wioski Nachterstedt. W odwiercie poszukiwawczym GWM 8/T2 w rejonie bazowym, dolnej ławicy środkowo-eoceńskiego pokładu pośredniego (pokład II – barton) znaleziono próbkę żywicy w kolorze miodowo-żółtym. Próbka ta jest bardzo krucha, o wielkości Strona 10 SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY Amberif 2014 do dwóch centymetrów, prawdopodobnie fragment większej bryły odłamanej podczas wierceń. Ma nieznacznie siarkową woń, która nasila się podczas pocieranie szmatką polerską. Wyczuwalny jest również zapach benzolu – związków aromatycznych. Obecność tych związków potwierdza widmo w podczerwieni (ryc. 2), w którym obecne są pasma charakterystyczne dla związków aromatycznych m.in. przy 700 i 750 cm-1. Fig. 2. Ryc. 2: Widmo w podczerwieni próbki krancytu z Nachterstedt (MZ IRS 868). Głęboki odwiert Brk Nac Prä 3/2013 dotarł do podłoża z mułków ciemnych do czarnobrązowych, drobno uwarstwionych i węglistych, na głębokości 112,4 m. Warstwa ta znajduje się pomiędzy naprzemiennymi sekwencjami osadów drobnopiaszczystych i węglistych średniopiaszczystych. Zawiera ona liczne skamieniałości liści oraz bardzo kruche żużlowate ziarna żywic, jasno-brązowo-szare do białawo-żółtych (o średnicy do 10 mm). Pierwsze porównanie z materiałem z kolekcji żywic Krumbiegela i Wimmera wykazuje duże podobieństwo do historycznych znalezisk z Königsaue, z Doliny Geisel i Profen. Materiał osadowy, do którego dotarł odwiert, jest bardzo podobny do materiału z poziomu opisanego w dawnej kopalni odkrywkowej węgla brunatnego w Königsaue przez Krumbiegela w 1995 r. Pod kątem litostratygrafii, warstwa ta przypisana jest do środkowo-eoceńskich piaszczystych warstw sekwencji spągowej (górny lutet). Nadal konieczna jest identyfikacja tych żywic przy pomocy spektroskopii w podczerwieni. Znaleziska żywic z profilu wychodni z kopalni odkrywkowej Amsdorf Podczas wyprawy w celu zbierania materiału geologicznego w 2011 r., członkowie grupy Bursztyn Bitterfeldzki znaleźli w mułkach i iłach ogniwa Rupel z dolnego oligocenu rozetki gipsowe oraz makroskamieniałości, np. małże, ślimaki, korale oraz zęby rekina, ale również pojedyncze bryłki żywicy kopalnej. Znaleziska żywicy kopalnej pochodzą z warstwy środkowoeoceńskiego pokładu dolnego (barton), pokładu II. Jest to pokład węgla brunatnego oddzielony piaszczysto-węglistym mułkiem od wyżej położonego pokładu I, tzw. pokładu głównego. Standke (2013) po raz pierwszy w sposób bardziej dogłębny opisała i udokumentowała ten pokład. Autorka wstępnie określiła znalezioną tam żywicę jako retynit. Postawiła jednak pytanie: „Czy retynit z Amsdorf to być może „utajony” krancyt?” Zebrane bryłki żywicy są nieregularnie sferycznymi skupiskami o średnicy do 2 cm. Powierzchnia ciemno- do żółto-brązowych bardzo kruchych bryłek jest silnie spękana, gronowata do nerkowatej. Wiele bryłek rozpadło się już na etapie ich zbierania i odczyszczania Amberif 2015 SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY Strona 11 od skały macierzystej. Próba usunięcia ciemno-brązowej zwietrzałej kory pojedynczych bryłek powoduje ich rozpad na pojedyncze okruchy o ostrych krawędziach. Obnażone wnętrze składa się z odmiany białawo-żółtej, mlecznej do szklistej. Nielicznie jak dotąd znalezione bryłki zestawiono z nowymi i dawnymi znaleziskami z kopalni odkrywkowych Profen i Königsaue. Wykazują one duże podobieństwo, co prowadzi do założenia, że próbki te mogą być również krancytem. Mogą to potwierdzać wyniki spektroskopii w podczerwieni (ryc. 3). Fig.3. Widmo w podczerwieni próbki krancytu z Amsdorfu (MZ IRS nr 933). Znaleziska żywicy ze żwirowni Köplitz w rejonie spiętrzonej moreny czołowej Schmiedeberg Żwirownia Köplitz położona jest na wschodnim krańcu rejonu wydobywczego węgla brunatnego Bitterfeld. Z geomorfologicznego punktu widzenia, leży ona na północnowschodnim obrzeżu spiętrzonego płatu moreny w rejonie spiętrzonej moreny czołowej Schmiedeberg. Warunki deponowania struktury geologicznej odznaczają się dynamicznymi kompresjami pochodzącymi z lądolodu. Stromo wzniesione trzeciorzędowe (dolno-mioceńskie – górno-oligoceńskie) pakiety skalne odsłoniły się podczas wydobycia polodowcowych piasków żwirowych. Składają się one z mułków piaszczystych do węglistych, bardzo drobnych mulistych piasków błyszczących oraz brudno-brązowego węgla. Wystające ponad powierzchnię ziemi pokłady węgla brunatnego eksploatowano wielokrotnie od 1864 r. Konsekwentnie znajdowano również żywice kopalne. Żywice te wzmiankował po raz pierwszy w wydawnictwie Electoral Saxonian Mining Councillor dr Johann Friedrich Henkel, który określił je jako „bursztyn saksoński” (Henkel 1756, Krumbiegel & Kosmowska-Ceranowicz 1989). Strona 12 SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY Amberif 2014 Żywicę kopalną po raz pierwszy znaleziono 16 marca 2014 r. podczas jednej z corocznych wypraw do żwirowni u podstawy wąwozu, w trzeciorzędowych spiętrzonych osadach. Znaleziona bryłka ma wymiary 4,5 x 5,0 cm i masę 29,0 g; pochodzi z mułków jasno- do ciemnobrązowawo-szarych, drobnopiaszczystych, węglistych i drobnouwarstwionych. Pokryta jest ciemno-brązową zwietrzałą korą o grubości 0,5-1,0 mm, usianą drobnym wielościennym wzorem spękań. Wnętrze jest barwy miodowo-żółtej. Badanie w zakresie średniej podczerwieni potwierdza, że żywica ta jest sukcynitem. Wstępna analiza mikropaleobotaniczna materiału z odkrytej warstwy wskazuje, że badane próbki należą do dolnego miocenu (szat) prawdopodobnie do formacji Cottbus. Dlatego też odkryta warstwa byłaby zgodna z warstwą bursztynonośną z Bitterfeldu. Fig. 4. Widmo w podczerwieni próbki sukcynitu z Köplitz (IRS nr 5 PK Gdańsk). Spektroskopia w podczerwieni Po raz pierwszy przebadano następujące próbki nowych znalezisk z Nachterstedt, Amsdorfu i Köplitz (numery inwentarzowe Muzeum Ziemi w Warszawie – MZ/PAN oraz Politechniki Gdańskiej). Nr 868 Warszawa – krancyt, miodowo-żółty, nieprzezroczysty Nr 933 Warszawa – krancyt, żółty do białawo-żółtego Nr 5 PK Wagner-Wysiecka, Gdańsk – sukcynit, miodowo-żółty, z ciemnobrązową zwietrzałą korą Widma w podczerwieni próbek krancyt z Nachterstedt i Amsdorfu wykazują następujące cechy: ‒ silna absorpcja w rejonie odpowiadającym drganiom pierścienia aromatycznego przy 700 i 750 cm-1, przy czym pasmo 700 cm-1 jest wyraźnie większe od pasma 750 cm-1 ‒ typowe pasmo grupy karbonylowej między 1700 a 1730 cm-1 lub tylko jedno pasmo przy ok. 1710 cm-1, które są typowe dla retynitu ‒ jedno pasmo przy 1157 cm-1 oraz szeroka krzywa pozioma między 1220-1270 cm-1 z pasmem absorpcyjnym przy 1203 cm-1 wykazuje przebieg podobny do „ramienia bałtyckiego” ‒ występują typowe dla żywic kopalnych pasma 888 i 1640 cm-1. Widmo w podczerwieni próbek żywicy kopalnej wykazuje następujące cechy: – typowa krzywa między 1100 i 1250 cm-1 (ramię bałtyckie) oraz pasma grupy karbonylowej (C=O – drgania walencyjne (rozciągające)) między 1690 i 1730 cm-1 są typowe dla sukcynitu – w przeciwieństwie do sukcynitu bałtyckiego, sukcynit bitterfeldzki wykazuje pasmo drgań deformacyjnych O-H w rejonie pasma C=O przy 1660 cm-1, (C. Lühr 2004). Amberif 2015 SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY Strona 13 W literaturze występują liczne widma w podczerwieni próbek krancytu i sukcynitu, które prezentują takie same krzywe, jak przedstawione tu widma nowych znalezisk z Nachterstedt, Amsdorfu i Köplitz. Dlatego też nowo opisane próbki żywicy z Nachterstedt i Amsdorfu można bez wątpliwości określić jako krancyt. Podobnie nowe odkrycie z Köplitz również można przypisać do sukcynitu. Zgodnie z pierwszymi badaniami makroskopowymi wykonanymi przez Krumbiegela i Wimmera, żywice te opisano jako krancyt i sukcynit już w 2014 r. Podziękowania Dziękujemy dr Anselmowi Krumbiegelowi za tłumaczenie na j. angielski. Literatura: Bergemann C. 1859: Ueber ein neues fossiles Harz aus der Braunkohle (Krantzit). – Journ. Prakt. Chem. 76 (2): 65-69, Leipzig. Blumenstengel H., Endtmann E. 2014: Biostratigraphische Bearbeitung unterschiedlicher lagerstättenkundlicher Probenserien. -- (unveröff. Bericht des LAGB Sachsen-Anhalt). Henkel J. F. 1756: Kleine mineralogische und chymische Schriften. –2. Aufl.; Dresden/Leipzig. Krumbiegel G., Kosmowska-Ceranowicz B. 1989: Geologie und Geschichte des Bitterfelder Bernsteins und anderer fossiler Harze. – Hall. Jb. Geowiss.; 14: 1-25, Gotha. Krumbiegel G., Kosmowska-Ceranowicz B. 1990: Vorkommen von Glessit, Siegburgit (?) und Krantzit im Tertiär Mitteldeutschlands (Bitterfeld, Niederlausitz). – Fundgrube XXVI (3): 78-91. Krumbiegel G., Kosmowska-Ceranowicz B. 1992: Fossile Harze der Umgebung von Halle (Saale) in der Sammlung des Geiseltalmuseums der Martin-Luther-Universität Halle-Wittenberg. – Wiss. Z. Univ. Halle 41 M (6): 5-35, Halle. Krumbiegel G. 1995: Fossile Harze aus der Geiseltalbraunkohle und aus dem Tagebau Königsaue (Sachen-Anhalt). – Hall. Jahrb. Geowiss. B 17: 139-148, Halle. Krumbiegel G., Krumbiegel B. 2005: Bernstein – Fossile Harze aus aller Welt. 3. Aufl. – Edition Goldschneck, Quelle & Meyer, Wiebelsheim, 112 S. Krumbiegel G., Wimmer R., Kosmowska-Ceranowicz B. 2010: A new Krantzite find south of Leipzig (the Profen open-cast mine). – In: AMBERIF 2010 – Amber in Geology and Archaeology, 17th Seminar Amberif: 10-14, Gdańsk – Warszawa. Kosmowska-Ceranowicz, B. 2011: Sammlungen der fossilen und subfossilen Harze in Europäischen Museen und ihre Bedeutung für die Wissenschaft. – In: Kosmowska-Ceranowicz & Vavrá, N.: Eigenschaften des Bernsteins und anderer fossiler Harze aus aller Welt. – Editorial Series of the Scientific centre of the Polish Academy of Sciences Conf. Proceed. and Monographs 10: 11–37, Wien. Lühr C. 2004: Charakterisierung und Klassifizierung von fossilen Harzen. – Diss. Univ. Duisburg-Essen, Duisbur, S. 87-102. Standke G. 2008: Bitterfelder Bernstein gleich Baltischer Bernstein? Eine geologische Raum-ZeitBetrachtung und genetische Schlussfolgerungen. – Exkurs.f. u. Veröffl. DGG, 236: 11-33, Hannover. Standke G., Escher D., Fischer J., Rascher J. 2010: Das Tertiär Nordwestsachsen. – Ein geologischer Überblick. – Sächsisches Landesamt für Umwelt, Landwirtschaft und Geologie, Freiberg, 157 S. Standke G., Rascher J. 2013: Eozäne Harze in den Braunkohlenlagerstätten Profen und Amsdorf – Ein Beitrag zur Genese von Bernsteinlagerstätten. – Exkurs.-f. u. Veröffl. DGG, 249: 76-89, Hannover. Wimmer R., Krumbiegel G., Kosmowska-Ceranowicz B., Rappsilber I. 2013: Historische und neue Funde von Krantzit in Mitteldeutschland. – Exkurs.f. u. Veröffl. DGG 249: 104-110, Hannover. Strona 14 Amberif 2014 SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY Sukcynit bałtycki vs. sukcynit saksoński w badaniach XRF oraz dalekiej podczerwieni E WA W AGNER -W YSIECKA 1, L ESZEK W ICIKOWSKI 2 Politechnika Gdańska, Narutowicza 11/12, 80-233 Gdańsk, Polska Wydział Chemiczny, Katedra Chemii i Technologii Materiałów Funkcjonalnych e-mail: [email protected] 2 Wydział Fizyki Technicznej i Matematyki Stosowanej, Katedra Fizyki Ciała Stałego e-mail: [email protected] 1 Żywice kopalne i subfosylne występują niemalże na całym świecie. Żywice kopalne – określane powszechnie jako “bursztyny” – utworzyły się miliony lat temu w wyniku skomplikowanych przemian fizycznych i chemicznych żywicy drzew. Najsłynniejsza żywica kopalna bursztyn bałtycki – sukcynit lub po prostu „bursztyn”, tworzył się co najmniej 40 milionów lat temu. Złoża paleogeńskie sukcynitu występują w rejonie Delty Gdańskiej (Polska i Federacja Rosyjska), Delty Parczewa (Polska), Delty Klesowa (Ukraina) (Kosmowska-Ceranowicz 2012; Matuszewska 2010). Na przełomie lat 1974/75 w rejonie środkowych Niemiec odkryto złoża żywic wśród, których występuje także sukcynit określany jako saksoński lub biterfeldzki (Kosmowska-Ceranowcz 1989; 1990; Krumbiegiel 1992). W niniejszej prezentacji skupiamy się na porównaniu właściwości sukcynitu z obszaru Delty Gdańskiej oraz sukcynitu saksońskiego. Zdjęcia dwóch reprezentatywnych próbek tych substancji zostały przedstawione na rysunku 1. Rys.1. Sukcynit z obszaru Delty Gdańskiej (po lewej) oraz rejonu Bitterfeldu (po prawej) Dowiedziono, że sukcynit pochodzący z różnych lokalizacji cechuje się zbliżonym składem organicznym (vide pozostałe pozycje literaturowe, nie wymienione wyżej). Znajduje to potwierdzenie m.in. w widmach w zakresie średniej podczerwieni. Widma w zakresie średniej podczerwieni dla próbek sukcynitu z obszaru Delty Gdańskiej oraz Bitterfeldu (Rys. 1) przedstawiono na Rysunku 2. 80 45 70 60 888 1449 1347 1250 35 1115 977 1158 transmitance transmitance 40 50 888 40 996 1250 1452 1374 30 1158 1722 20 1733 30 1800 1650 1500 1350 cm -1 1200 1050 900 1800 1650 1500 1350 cm 1200 1050 900 -1 Rys.2. Fragmenty widm w zakresie średniej podczerwieni (1800-750 cm-1) zarejestrowane dla próbek sukcynitu (Rys.1) z obszaru Delty Gdańskiej (po lewej) oraz rejonu Bitterfeldu (po prawej). Amberif 2015 SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY Strona 15 Relatywnie mało miejsca w badaniach sukcynitu poświęca się składnikom nieorganicznym. Jakkolwiek, interesujące rezultaty uzyskano badając skład wody występującej jako krople w bursztynie bałtyckim (Buchberger 1997) Badania z wykorzystaniem elektroforezy kapilarnej wykazały, że inkluzje wody zawierają kationy nieorganiczne (Na+, K+, Ca2+, Mg2+) oraz aniony (Cl−, Br−, NO3−, SO42−). Ponadto stwierdzono obecność jonu amonowego, octanowego oraz występującego w znacznym stężeniu anionu kwasu bursztynowego. Podczas seminarium zostaną zaprezentowane wyniki badań jakościowych i ilościowych uzyskane dla sukcynitu z rejonu Delty Gdańskiej oraz Bitterfeldu uzyskane przy pomocy szybkiej i niedestrukcyjnej fluorescencyjnej spektroskopii rentgenowskiej (XRF). Przedstawione zostaną także nowe wyniki badań sukcynitu metodą spektroskopii w zakresie dalekiej podczerwieni i ich porównanie z dostępnymi danymi literaturowymi (Pratti 2011). Podziękowania Autorzy dziękują Panu Rolandowi Wimmerowi za przekazanie próbek sukcynitu saksońskiego. Literatura: Anderson K.B., Lepage B.A. 1995: Canadic Arctic., ACS Symp. Ser., 617, 170 Beck C.W. 1986: Appl. Spec. Rev., 22, 57 Beck C.W. 1988: Science, 241, 718 Beck C.W., Wilbur E., Meret S. 1964: Nature, 201, 256 Brody R.H. et al. 2001: Spectrochimica Acta Part A, 57,1325 Buchberger W., Falk H., Katzmayr M.U., Richter A.E. 1997: Monatsch. Chem. 128, 177 Chave K.E., Smith S.V.1988: Science, 241, 719 Czechowski F., Simoneit B.R.T., Sachanbiński M., Chocjan J., Wołowiec S. 1996: Appl. Geochem., 11, 811 Eichoff H.J., Mischer G. Z. 1972: Naturforsch., 27a, 380 Gough L.J., Mills J.S. 1972: Nature, 239, 527 Grimalt J.O., Simoneit B.R.T., Hatcher P.G., Nissenbaum A. 1987: Org. Geochem., 13, 677 () Hopfenberg H., Witchey L. C., Poinar Jr G.O. 1988: Science, 241, 717 Katinas V. 1971: Jantar i jantarenosnyje otłożenia” Kosmowska-Ceranowicz B. 1999: Est. Mus. Cien. Nat. Alava, 14, 73 Kosmowska-Ceranowicz B. 2012: „Bursztyn w Polsce i na świecie” Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Kosmowska-Ceranowicz B., Krumbiegiel G. 1989: Hallesches Jahrbuch f. Geowissenschaften, 14, 1-25 Kosmowska-Ceranowicz B., Krumbiegiel G. 1990: 15th General Meeting IMA, Beijing, Abstracts 2, 591 Krumbiegiel G., Kosmowska-Ceranowicz B. 1992: Fossile Harze der Umgebung von Halle (Saale) in der Sammlung des Geiseltalmuseums der Martin-Luther-Universität Halle-Wittenberg. Wissenschaftliche Zeitschrift Univ. Halle 41, 5 (1992). Lambert J. B., Beck C. W., Frye J. S. 1988: Archeometry, 30, 248 Lambert J.B., Poinar Jr G.O., 2002: Acc. Chem. Res., 35, 628 Langenheim J. H. 1969: Science, 163, 1157-1169 Langenheim J., Beck C. W. 1965: Science, 149, 52 Matuszewska A. 2010: “Bursztyn (sukcynit), inne żywice kopalne, subfosylne i współczesne”, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice Mills J.S., White R., Cough L.J. 1984: Chem. Geol., 47, 15 Poinar Jr G.O., Haverkamp J. 1985: Baltic Studies 16, 210 Prati S., Sciutto G., Mazzeo R., Torri C., Fabbri D. 2011: Anal. Bioanal. Chem., 399, 3081 Vávra N. 1993: 125 years Knappenwand. Porceedings of a Symposium held in Neukirchen am Großvenediger (Salzburg/Austria), September 1990, 147 Wagner-Wysiecka E., Ragazzi E. 2011: “Eigenschaften des Bersteins und anderer fossilier Harze aus aller Welt”, Proceedings of the Conference at the Scientific Centere of the Polish Academy of Sciences in Vienna, 21st-22nd June 2010, str. 65- 78, Eds. B. Kosmowska-Ceranowicz, N. Vávra, Vienna. Yamamoto S., Otto A., Krumbiegiel G., Simoneit B.R.T. 2006: Rev. Paleobot. Palynology 140, 2749 Strona 16 SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY Amberif 2014 Żywice kopalne z Anglii E D [MUND ] A. JARZEMBOWSKI Krajowe Laboratorium Paleobiologii i Stratygrafii, Instytut Geologii i Paleontologii w Nanjing, Chińska Akademia Nauk, Nanjing 210008, Chiny; Wydział Nauk o Ziemi, Muzeum Przyrodnicze, Cromwell Road, Londyn, SW7 5BD, Wielka Brytania e-mail: [email protected] Martin Brasier, amberolog niższych warstw grupy Wealden – in memoriam Abstrakt Bursztyn ceniony jest w Wielkiej Brytanii od czasów prehistorycznych pomimo braku dużych złóż; znaleziono tu bursztyn oraz różne żywice i kopale. W dziewiętnastym wieku z Anglii opisano i nazwano cztery gatunki mineralne: kopalit z Highgate Dana (znany również jako kopalin Haussmann, albo żywica z Highgate Thomson) na południowym wschodzie oraz retynelit Dana (lub retynit Hatchett) z południowego zachodu – obydwa to bursztyny z paleogenu, ale najwidoczniej bez zawartości inkluzji; middletonit Johnston i settlingit Johnston na północy pochodzą z karbonu, przy czym ten pierwszy z terenu sąsiedniej Szkocji zawiera inkluzje (mikroorganizmów). We wschodniej Anglii występuje sukcynit (bursztyn bałtycki) z Eocenu redeponowany w czwartorzędzie, z pewną ilością inkluzji owadów i roślin. Ostatnio, bursztyn z górnych warstw grupy Wealden (być może w odróżnieniu od bursztynu z dolnych warstw grupy Wealden – jako odpowiednio „chiltonit” i „brasieryt”) w południowej Anglii, oraz podobny do rumenitu (lub nawet cedarytu), zaowocował nowymi gatunkami owadów i pająków z baremu (wczesna kreda). Powyższe wystąpienia mają miejsce w środowiskach geologicznych morskich i poza-morskich. Kolejny okaz, z formacji London Clay na wyspie Sheppey, hrabstwo Kent, to por. glesyt, bursztyn malajski (FTIR, E. Ragazzi) D. Hogburn Coll Bursztyn ze wschodniego wybrzeża Anglii: bursztyn bałtycki (sukcynit) Otoczaki z plaży w Cromer, hrabstwo Norfolk, a – analiza (spektroskopia w podczerwieni) Błonkówka z rodziny Scelionidae z emulsją, z plaży w Walberswick, hrabstwo Suffolk Głowa sieciarki z włoskami gwiaździstymi (strzałka), hrabstwo Norfolk Amberif 2015 SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY Wealden, płd. Anglia, płd.zachód Wyspy Wight Bursztyn znaleziony na plaży – może także pochodzić z aptu, z dolnej grupy Greensand inkluzje z materiału z grupy Wealden… muchówka z rodziny ochotkowatych (Diptera: Chironomidae) Dungeyella gavini Jarzembowski et al., 2008 (Diptera: Chironomidae) muchówka z rodziny Therevidae błonkówka z rodziny Dryinidae Strona 17 Strona 18 SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY Amberif 2014 Streszczenie Bursztyn bałtycki (sukcynit) z eocenu nie trafił do Anglii wyłącznie za pośrednictwem człowieka: częściowo przetransportowany został z kontynentu drogą naturalną przez europejskie rzeki w plejstocenie (zob. Bachofen-Echt, 1949). Jednak różne żywice i obce kopale, które można znaleźć w Anglii, wynikają z działalności ludzkiej. W Anglii występuje rodzimy bursztyn (przynajmniej sensu lato) z eocenu (iprezu) – kopalit z Highgate i/lub glesyt – jak również retynelit z oligocenu. Występuje również „stary” bursztyn rodzimy z kredy (np. „chiltonit, brasieryt”) – ale by znaleźć inkluzje owadów, należy dysponować odpowiednim rodzajem bursztynu z grupy Wealden (obecnie w baremie). Występuje też bursztyn z karbonu najwyraźniej zawierający skamieniałości (middletonit, z mikroskopijnymi inkluzjami w sąsiedniej Szkocji), ale wymaga on nowych badań (podobnie jak settlingit, który nie zawiera skamieniałości). Podziękowania Dziękuję paniom Barbarze Kosmowskiej-Ceranowicz, Ewie Rachoń i Ewie WagnerWysieckiej za zaproszenie i wsparcie dla mojego przyjazdu do Gdańska; pani Di Clements (z Londynu), panom Davidowi Ward, Fredowi Clouter oraz czasopismu Wealden News (Kent) za pomoc w uzyskaniu zdjęć; oraz panu Pete’owi Austen i Biddy Jarzębowski (z Seaford) za udostępnienie literatury. Moje badania wspiera program Chińskiej Akademii Nauk dla profesorów wizytujących w randze starszych naukowców międzynarodowych (grant nr 2011T2Z04). Literatura: Bachofen-Echt A. 1949: Der Bernstein und seine einschlüsse. 230 pp. Reprint J. Wunderlich Verlag 1996. Jarzembowski E. A., Azar, D., and Nel. A. 2008: A new chironomid (Insecta: Diptera) from Wealden amber (Lower Cretaceous) of the Isle of Wight (UK). Geologica Acta, 6(3): 285-291 – Przedruki z Jarzembowski, E. A. 1999 cytowane tamże dostępne w trakcie seminarium. Whalley P. 1983: Fera venatrix gen. et sp. n. (Neuroptera, Mantispidae) from amber in Britain. Neuroptera International 2(4): 229-233. Amberif 2015 SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY Strona 19 Od Alp do Frattesiny. Nowe dowody na istnienie szlaków bursztynowych i centrów obróbki bursztynu z późnej epoki brązu w północno-wschodnich Włoszech U RSULA T HUN HOHENSTEIN 1 , I VANA ANGELINI 2, M ARCO B ERTOLINI 1, M ARIA C HIARA T URRINI 1, P AOLO B ELLINTANI 3 1 Wydział Nauk Humanistycznych – Uniwersytet w Ferrarze, C.so Ercole I d’Este 32 Ferrara; e-mail: [email protected] 2 Wydział Nauk Geologicznych – Uniwersytet w Padwie, Via G. Gradenigo 6, 35131 Padwa, Włochy; 3 Departament Archeologii – Autonomiczna Prowincja Trydentu, Via Aosta 1, 38122, Trydent, Włochy; e-mail: [email protected] Stanowisko Campestrin di Grignano Polesine, datowane obecnie na XIII-XII w. p.n.e., położone jest na południu regionu Veneto, znanym jako Polesine, czyli na nizinach pomiędzy głównymi rzekami północnych Włoch: Adygą (na północy) i Padem (na południu), nieco ponad 50 km od ich ujść. Pierwotnie zlokalizowane było na lewym brzegu dawnej odnogi Padu, tzw. „Po di Adria”. Po odkryciu stanowiska w 2007 r. wywołało ono ogromne zainteresowane dzięki znalezisku znacznej liczby wyznaczników obróbki bursztynu bałtyckiego. Strategiczne znaczenie tego rejonu dla handlu regionalnego i „długodystansowego” w późnej epoce brązu znane jest jednak dobrze już od połowy lat 60., czyli od odkrycia osady Frattesina ok. 9 km na zachód od miejscowości Campestrin. Osadę tę datuje się na okres między późną epoką brązu a jej schyłkiem (RBA2-FBA1) (ok. XII w.) na podstawie typologii ceramiki, wyrobów z brązu i szkła. Przeanalizowano szczątki zwierzęce: zwierzęta domowe (świnie, bydło i owce/kozy) są liczniejsze niż dzikie, wśród których jeleń szlachetny reprezentowany jest najliczniej. Poroża wykorzystywano do wytwarzania trzonków. Rozpoznano również niektóre narzędzia z kości. Osadę przebadano na powierzchni ok. 150 m2, gdzie odkryto czworokątne platformy gliniane z paleniskami rozdzielone kanalikami. Na podstawie dostępnych jak dotąd danych wykopaliskowych nie jest jasne, czy są to domostwa, czy zadaszone warsztaty związane z obróbką bursztynu. Odpady z obróbki bursztynu (fragmenty surowych bryłek, tysiące odprysków o wielkości poniżej jednego centymetra, na wpół obrobione bloki oraz niewielka liczba gotowych wyrobów) obecne są głównie w warstwach na zewnątrz tych platform. Dowody na istnienie obróbki bursztynu pojawiają się już we wcześniejszych warstwach osadniczych i są obecne w całej sekwencji stratygraficznej. Wśród wyrobów należy podkreślić obecność paciorków typu Tiryns, które są dobrze znanym wyznacznikiem handlu bursztynem łączącego północne wybrzeża Adriatyku ze wschodnim regionem Morza Śródziemnego. Jak dotąd zidentyfikowano 12 paciorków typu „skarbu z Tirynsu”. Tylko jeden z nich jest ukończony (ryc. 1C), pozostałe są oszlifowane, ale bez otworu (ryc. 1A). Dominującą formą jest ścięty stożek z przekrojem poziomym zbliżonym do trójkątnego, choć obecne są również odmiany zbliżone do cylindrycznych o przekroju poprzecznym eliptycznym lub nieregularnym. Na podstawie tak ograniczonej liczby wyrobów nie jest możliwe argumentowanie tej różnorodności celowym wyborem, ani dostosowaniem obróbki do wymiarów bryłki bursztynu, ani połączeniem tych czynników. Wśród wyrobów z bursztynu określono też dwie inne główne formy: guzik stożkowy i małe paciorki. Guziki stożkowe są w północnych Włoszech rzadkością. Dwa okazy z otworem typu „V”, jak w przypadku znaleziska z Campestrin, odkryto w stanowiskach datowanych na wczesną epokę brązu – środkową epokę brązu (EBA – MBA1) (Lucone i Cattaragna). Okazy z otworami po linii prostej pojawiają się na stanowisku rytualnym w Val Finale (region alpejski; (RBA2-FBA1)) oraz w pochówku nr 75 (FBA3) „Narde2” w jednej z nekropolii we Frattesinie. Małe paciorki Strona 20 SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY Amberif 2014 stwierdza się głównie w kontekstach osadniczych i grzebalnych, szczególnie z późnej epoki brązu w północnych Włoszech, lecz nie z jej schyłku. Na potrzeby analizy w podczerwieni przeprowadzono selekcję próbek bursztynu, w celu określenia jego pochodzenia. W tym celu wybrano wyroby gotowe, bardzo duże bryłki częściowo obrobionego bursztynu oraz odpady. Badanie w podczerwieni przeprowadzono metodą Micro-FTIR: wszystkie 20 przeanalizowanych obiektów wykonane jest z sukcynitu (bursztynu bałtyckiego). Przedstawiamy wstępne wyniki badań przeprowadzonych przy pomocy skaningowego mikroskopu elektronowego (ESEM), których celem było rozpoznanie śladów obróbki i użytkowania na bryłkach z korą, półproduktach na różnych etapach obróbki i wyrobach gotowych. Analizy te pozwoliły nam na rozpoznanie sekwencji operacyjnej paciorków typu Tiryns i innych typologii paciorków, dzięki czemu odkryliśmy, że otwory wykonano poprzez wiercenie na ostatnim etapie procesu wytwórczego. Fig.1 A: CGP45 paciorek typu Tiryns bez otworu; B: CGP2 paciorek typu Tiryns; C: CGP16 guzik; D: CGP50 mały paciorek. Napływ bursztynu do strefy circum-Adriatyckiej w epoce brązu. Propozycja modelu interpretacyjnego. M ATEUSZ C WALIŃSKI Instytut Prehistorii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, ul. Św. Marcin 78, 61-809 Poznań;Polska e-mail: [email protected] W literaturze archeologicznej panuje przekonanie, że społeczności obszarów nadadriatyckich odgrywały kluczową rolę w przekazie bursztynu z północnej Europy do jej południowych rejonów. Większość badaczy uznaje jednak, że rola ta była jednopłaszczyznowa i zawierała się zaledwie w funkcji pośredników (np. Harding/Hughes-Brock 1974; Harding 1984; Bouzek 1985). W prezentowanym ujęciu przyjmuje się bardziej złożoną hipotezę, w której status Amberif 2015 Strona 21 SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY obszarów nadadriatyckich i ich mieszkańców zostaje wzbogacony o rolę ważnych odbiorców i użytkowników tego surowca. Postęp badań, który miał miejsce w ostatnich latach uprawdopodabnia interpretację, w ramach której pośrednik z czasem nabywa także status odbiorcy, przy jednoczesnym uzyskiwaniu coraz większego wpływu na przepływ i redystrybucję omawianego surowca (Palavestra 1993; Negroni Catacchio 2006; Cazella/Recchia 2009; Czebreszuk 2011). Co więcej zamierza się przedstawić z jaką dynamiką mogła zmieniać się ta charakterystyka i co wpływało na ten proces. Jednocześnie nie jest intencją autora odrzucenie koncepcji tranzytowego charakteru strefy circum-Adriatyckiej w przepływie bursztynu, głównie w odmianie bałtyckiej. Problem ten stawiany w świetle nowych danych, ma ukazać aktywną partycypację społeczności strefy nadadriatyckiej w dalekosiężnych kontaktach kulturowych, rozpościerających się od wybrzeży Bałtyku na północy, po Peloponez na południu. Zakres chronologiczny tematyki poruszanej w niniejszym wystąpieniu przypada w całości na 2 tys. p.Ch. oraz pierwsze stulecia 1 tys. p.Ch., ze szczególnym potraktowaniem czasów przełomu obu milleniów. Zasięg przestrzenny obejmuje obszary rozciągające się wokół Adriatyku (region Caput Adria, Półwysep Apeniński, Zachodnie Bałkany) do Morza Jońskiego wraz z jego wyspami. Ponadto także Sycylia i Wyspy Eolskie, ze względu na udokumentowane źródłowo powiązania kulturowe z Grecją oraz Italią (Bietti Sestieri 1988; Jones et al. 2005) i funkcjonowanie w ramach nadadriatyckiej odnogi szlaku bursztynowego (Bellintani 2010; Cazella/Rechia 2009), zostały włączone do obszaru badań. Również tereny Serbii, z powodów pokrewieństwa kulturowego ze wschodnim wybrzeżem Adriatyku oraz uwikłania w wymianę bursztynu w tej części Europy (Palavestra 1993), są ujęte w zakresie przestrzennym wystąpienia. Wynikiem badań poprzedzających jest uzyskanie wiedzy o rozmiarze, dystrybucji oraz strukturze wewnętrznej przeważającej części zbioru zabytków bursztynowych, pochodzących z obszarów nadadriatyckich i datowanych na epokę brązu (Ryc. 1). W rezultacie utworzono wstępny katalog stanowisk, na których odkryto zabytki bursztynowe. W chwili obecnej katalog zawiera łączną liczbę 107 stanowisk, na których odkryto co najmniej 1010 zabytków wykonanych z bursztynu (Ryc. 2). Stanowiska ze znaliziskami bursztynu podzielone po względem ich kontekstu, proweniencji zabytków oraz chronologii Kontekst Nieokreślony 23 Skarb 3 Osada 30 Proweniencja Cmentarzysko 52 Nieokreślona 83 Inny gatunek bursztynu 7 Sukcynit 18 Chronologia 1200-800 BC 38 1400-1200 BC 33 1700-1400 BC 30 2300-1700 BC 6 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 Ryc. 1. Podział stanowisk z zabytkami bursztynowi uwzględnionymi w referacie, ze względu na częstotliwość charakteryzujących je cech. Strona 22 SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY Amberif 2014 Ryc. 2. Lokalizacja stanowisk z zabytkami bursztynowi uwzględnionymi w referacie (0-Žamnjak, 1Krmedski Novi Grad, 2-Vrčin, 3-Bezdanjača, 4-Jezero (Padine-Ročević), 5-Šundinovača (PadineRočević), 6-Karavlaške kuće (Padine-Ročević), 7-Glasinac-Rudine, 8-Glasinac-Crvena lokva, 9Glasinac-Gučevo, 10-Glasinac-Osovo, 11-Bela Crkva, 12-Belotić, 13-Vranjani, 14-Iglarevo, 15Privlaka, 16-Vrsi, 17-Baška, 18-Golubnjača, 19-Glasinac-Borovsko, 20-Majdan, 21-Debeli Vrh, 22Križevci, 23-Tcela-Vranjic, 24-Kompolje, 25-Glasinac-Vrlazje, 26-Popadin Dol, 27-Banjevac (Jovanin Breg), 28-Paulje, 29-Barҫ, 30-Povegliano Veronese, 31-Casinalbo, 32-Montale, 33-Gorzano, 34Castione, 35-Borgo San Donnino, 36-Toscanella Imolese, 37-Villa Cassarini, 38-Borgo Panigale, 39Peschiera, 40-Castellazzo di Fontanellato, 41-Ledro, 42-Plemmyrion, 43-Piazza Monfalcone, 44Salina (Portella della inestra), 45-Torre Castelluccia, 46-Crichi-Catanzaro, 47-Randazzo, 48Bisceglie-Bari, 49-Belverde di Cetona, 50-Filottrano, 51-Gualdo Tadino, 52-Ponte San Pietro, 53Capitanata, 54-Coppa Nevigata, 55-Allumiere, 56-Frattesina Polesine, 57-Timmari, 58-Bismantova, 59-Vela Valbusa, 60-Laterza, 61-Fiave, 62-Grotta Manacorra, 63-Castellucio, 64-Cles (Val di Non), 65-Trinitapoli, 66-Beneceto, 67-Cisternino, 68-Murgia Timone, 69-Lavello, 70-Poviglio, 71-Olma di Nogara, 72-Thapsos, 73-Monte Battaglia, 74-Roma, 75-Panicarola, 76-Castellaro, 77-Ara di Spio, 78-Castellaccio, 79-Toppo Daguzzo, 80-Santa domenica di Ricardi, 81-Longane, 82-Monte Sallia, 83-Cava Cana Barbara, 84-Sabbionara, 85-Franzine, 86-Santo Ambrogio, 87-Bisceglie, 88-Isolino, 89-Costa Cavallina, 90-Calcinato, 91-Poggio La Pozza, 92-Ardea, 93-Cataragna, 94-Lagazzi di Vho, 95-Valsavoia, 96-Grotta di Calafarina, 97-Castione, 98-Grotta Misa, 99-Mariconda di Melara, 100Scalvinetto di Legnano, 101-Riparo dell’Ambra-Camaiore, 102-Isolone del Mincio, 103-Bande di Cavriana, 104-Lucone-Polpenazze, 105-Villa Cavalletti-Grottaferrata, 106-Madonna del PianoMolini della Badia Grammichele) (created with base map from ESRI Data & Maps Media Kit 9.3, STRM global shaded relief data with lake/rivers overlays). Rozważania autora w pierwszej kolejności dotyczyć będą przestrzennej i chronologicznej struktury dystrybucji bursztynu w ramach strefy circum-Adriatyckiej. Przedstawione zostaną także wstępne wyniki analizy stopnia korespondencji między poszczególnymi typami importowanych przedmiotów w wymiarze przestrzenny i czasowym. Dzięki zastosowaniu metod kwantytatywnych możliwe będzie określenie związków wybranych typów zabytków z konkretnymi rejonami basenu Adriatyku i sprawdzenie jakim zmianom ulegały te związki w czasie. Następnie, uwaga zostanie skupiona na roli bursztynu w procesie formowania się lokalnych hierarchicznych społeczeństw i ich wzajemnych stosunków. Jako przedmiot wymiany, Amberif 2015 SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY Strona 23 bursztyn zostanie scharakteryzowany wraz z innymi kategoriami źródeł archeologicznych, które dowodzą istnienia międzyregionalnej sieci kontaktów. Na koniec zostanie zaproponowany zarys nowego modelu interpretacyjnego, łączącego zdarzenia i zjawiska związane z nadadriatycką odnogą szlaku bursztynowego. Literatura: Bellintani P. 2010: Ambra, una materia prima dal nord (ma non solo). [In:] F. Radina, G. Recchia (ed.), Ambra per Agamennone. Indigeni e Micenei tra Egeo, Ionio e Adriatico nel II millennio a.C. Catalogo della mostra (Bari, 28 maggio-16 ottobre 2010). Palazzo Simi e Museo Civico Storico, Bari 2010, pp. 139-144. Bietti Sestieri A.M. 1988: The "Mycenaean connection" and its impact on the Central Mediterranean societies. Dialoghi Di Archeologia, vol. 1, no. 6, pp. 23-51. Bouzek J. 1985: The Aegean, Anatolia and Europe: Cultural Interrelations in the Second Millenium BC. Cazzella A., Recchia G. 2009: The ‘Mycenaeans’ in the Central Mediterranean: a comparison between the Adriatic and the Tyrrhenian seaways. Pasiphae, Vol. 3, pp. 27-40. Czebreszuk J. 2011: Bursztyn w kulturze mykeńskiej. Poznań 2011. Harding A. 1984: The Myceneaens and Europe. Cambridge. Harding A., Hughes-Brock H. 1974: Amber in the Mycenaean World. The Annual of the British School at Athens, Vol. 69 (1974), pp. 145-172. Jones et al. 2005: Mycenaean pottery in the Central Mediterranean: imports, imitations and derivatives. [In:] R. Laffineur, E. Greco (eds.), Emporia. Aegeans in the Ceantral and Eastern Mediterranean. Aegeum 27. Liege, pp. 539-549. Negroni Catacchio N. 2006: Amber as prestige and social indicator in late prehistoric Italy. [In:] A. Palavestra, C.W. Beck, J.M. Todd (eds.), Amber in archaeology: proceedings of the fifth International Conference on Amber in Archaeology. Belgrade 2006, p. 190-209. Palavestra A. 1993: Praistorijski ćilibar na centralnom i zapadnom Balkanu. Belgrad 1993. Wystąpienia bursztynu na Śląsku R OBERT NIEDŹWIEDZKI Instytut Nauk Geologicznych, Uniwersytet Wrocławski, ul. Cybulskiego 30, 50-205 Wrocław;Polska e-mail: [email protected] Na Śląsku wyróżnić można trzy typy wystąpień żywic kopalnych: 1. związane z wkładkami węgli górnokredowych, mioceńskich i ewentualnie karbońskich; 2. bursztyn bałtycki przytransportowany w plejstocenie przez lądolody i często redeponowany potem przez rzeki; 3. bursztyn bałtycki dostarczony przez ludzi w starożytności lub średniowieczu. Do tej pory odnotowano w tym regionie ok. 220 naturalnych wystąpień, nie licząc archeologicznych. Alexandrowicz i Kwiecińska (1977, Fig. 2 tamże) zamieścili wykres widm absorpcyjnych (IR) rezynitu (uznanego przez nich za żywicę kopalną) z warstwy górnokarbońskiego bitumicznego węgla kamiennego z Górnego Śląska, nie określając niestety dokładnego wieku ani lokalizacji próbki. W tejże pracy opisali bursztyn kredowy z trzech otworów wiertniczych z okolic Bolesławca w synklinorium północnosudeckim. W serii iłowców i piaskowców dolnego santonu reprezentujących środowisko nadmorskiej równiny napotkali wkładki węgli brunatnych (do 30 cm), a w jednej z nich parumilimetrowe bryłki przezroczystego, żółtego bursztynu. W spektroskopii w podczerwieni (IR) uzyskali widma, na bazie których uznali ów bursztyn za zbliżony do neudorfitu i walchowitu z Moraw, który wg Jehlička i in. (2004) również występuje w słodkowodnych osadach lądowych, w tym we wkładkach węgla, choć w cenomanie. Bursztyn Strona 24 SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY Amberif 2014 w węglu górnokredowym k. Lwówka Śl. odnotował Hintze (1933), ale bez podania piętra i analiz. Ponieważ węgle w synklinorium północnosudeckim są tylko w santonie, to można przyjąć, że oba wystąpienia pochodzą z tego samego wieku i środowiska. Wydaje się więc, iż bursztyn santoński na obszarze Bolesławiec – Lwówek Śl. jest dość częsty. Drobne ilości żywicy kopalnej spotykano w węglu brunatnym i utworach towarzyszących, śląskiej części Górnych Łużyc, po obu stronach granicy polsko-niemieckiej. Niemieccy badacze określali ich wiek jako trzeciorzęd lub go nie podawali (Traube 1888), jednak budowa geologiczna tego rejonu sugeruje, że były to skały miocenu. Traube (1888) na podstawie mało diagnostycznych cech fizycznych, np. twardości zaliczył bursztyn z Zaręby i Siekierczyna k. Lubania Śl. oraz z Rauschwalde (dzielnica Görlitz) i Petershain k. Niski w Niemczech do sukcynitu, zaś żywice z Bad Muskau (bryłki do paru cm), Olszyny k. Lubania Śl. i Osieka Łużyckiego do retynitu. Na właściwym Śląsku retynit znaleziono w węglu w Skorogoszczu k. Niemodlina (Traube 1888), a Grodzicki (1977) odnotował ziarna i bryłki bursztynu w mioceńskich tzw. iłach poznańskich w kopalni „Stanisław” w Jaroszowie, nie określając jego składu. W osadach czwartorzędowych bursztyn występuje, jak na południową Polskę, bardzo licznie. Göppert (1851, 1871) podał, że w 1851 r. znano 100, a w 1870 r. już 180 lokalizacji z bursztynem, w tym tylko parę mioceńskich. Oparł się głównie na własnej kwerendzie i danych Glockera (1857). Inne zestawienia śląskich bursztynów (Fiedler 1863, Traube 1888, Hintze 1933, Chętnik 1961, Lis i Sylwestrzak 1986, Niedźwiedzki 2011) bazują w przeważającej mierze na danych obu wspomnianych badaczy. Trochę nowych, zwłaszcza powojennych znalezisk opisali Kusiak (1980) oraz Kosmowska-Ceranowicz i Pietrzak (1982, patrz Sachanbiński 1997). Trudnością przy aktualizacji jest brak precyzyjnej lokalizacji punktów u Göpperta i Glockera, toteż zwykle nie da się stwierdzić, czy współczesne odsłonięcie z bursztynem jest tożsame z tym z listy gepertowskiej. Tym niemniej przegląd literatury i sondaże wśród kolekcjonerów sugerują, że w XX i XXI w. stwierdzono jantar w co najmniej 40 nowych miejscach. W ostatnich 10 latach pojawiło się kilka stanowisk bursztynu na Wale Trzebnickim. We wstępnie badanej przeze mnie próbie 300 niesegregowanych sztuk z jednego z nich zwraca uwagę duży udział odmian mlecznych i marmurkowych (obie stanowią po 1/3 zbioru). Resztę stanowią różnej przejrzystości odmiany żółte, a czerwonawe albo brunatne są rzadkie. Na wielu okazach zachowały się odciski kory lub resztki uwęglonego drewna, sporadycznie spotyka się inkluzje owadów. Z analizy w/w źródeł widać, iż bursztyn zdecydowanie liczniejszy jest na Śląsku Dolnym i Opolskim, a rzadki na Górnym. W regionie dolnośląsko – opolskim większość znalezisk grupuje się w czterech rejonach: przedpole północnej krawędzi Sudetów, północne przedpola wysokich pasm górskich (Izerskich, Karkonoszy, Kamiennych), Wał Trzebnicki i dolina Odry. Prawidłowości te wynikają z przebiegu zlodowaceń dostarczających bursztyn znad Bałtyku. Cały Śląsk Dolny i Opolski, poza wyższymi partiami gór, objęły trzy zlodowacenia: Sanu 1, Sanu 2 i Odry, przynajmniej jedno z nich dotarło w różnych miejscach Sudetów na wysokości od 400 do 580 m n.p.m. (Lindner 1992, Migoń 2005). Kolejna glacjacja – Warty – doszła do Wału Trzebnickiego (Migoń 2005), a więc zajęła jedynie północny Śląsk. Każda z tych faz naniosła wielkie masy materiału transportowanego przez lód z północy, w tym z Pomorza i Sambii. Natomiast Górny Śląsk, poza północnym obrzeżem, objęło tylko jedno zlodowacenie – Sanu 2 – dochodzące do 400 – 500 m n.p.m. (Lindner 1992). W efekcie, ilość deponowanego osadu była tu kilkukrotnie mniejsza niż na reszcie Śląska. Dodatkowo ilość tę zmniejszało to, że Wyżyna Śląska, jako obszar wyniesiony, podlegała intensywnej erozji, zaś erodowane utwory rzeki znosiły na otaczające niziny, gdzie osadzały się na wtórnym złożu. Z kolei na Dolnym Śląsku lokalizacje bursztynu koncentrują się na przedpolu barier morfologicznych, które wstrzymywały lądolód na stałe lub na pewien czas. Dla trzech starszych zlodowaceń pierwszym takim progiem była krawędź Sudetów, a potem ewentualnie wyższe pasma górskie, zaś dla lądolodu Warty – Wał Trzebnicki. W tych strefach, w wyniku stagnacji czoła lądolodu i wytapiania lodu gromadził się na dużą skalę osad, poza tym przeszkody mechanicznie zatrzymywały część materiału niesionego przez lód. Podobną rolę bariery pełniła lejkowata Brama Morawska, dzięki czemu w Kotlinie Raciborskiej mamy duże nagromadzenie utworów glacjalnych. Pradolina wrocławska Amberif 2015 SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY Strona 25 (Migoń, 2005) zaś stanowiła szlak odpływu wód w trakcie zlodowacenia Warty, spływały tam też rzeki sudeckie. Dlatego osady polodowcowe były erodowane na znacznym obszarze i po transporcie akumulowane, wraz z zawartym w nich bursztynem, w pradolinie. Proces ten kontynuował się po jej przekształceniu w obecną dolinę Odry. Podane wysokości, do jakich dotarł w górach lądolód są maksymalnym zasięgiem, do którego spotyka się na Śląsku bursztyn postglacjalny. Nie wszyscy autorzy zgadzają się, że cały śląski jantar w plejstocenie pochodzi znad Bałtyku. Grodzicki (1977) sugerował, iż bursztyn tkwiący w czwartorzędzie Jaroszowa wymyły w epoce lodowcowej rzeki z węgli mioceńskich, w których stwierdził bryłki tego mineraloidu. Faktycznie w kopalni są koryta wypełnione osadami plejstoceńskimi, rozcinające podłoże neogeńskie, w tym i pokłady węgla. Pogląd o autochtonicznej, mioceńskiej genezie tamtejszego bursztynu podtrzymali Pawlik i Pacławska (2009). Jednakże w przeciwieństwie do Bitterfeldu, w mioceńskich węglach Śląska i Bełchatowa bursztyn pojawia się rzadko i w znikomych ilościach. Według mego rozpoznania nie ma go w potężnych złożach Turoszowa, a w bełchatowskich znajdywano pojedyncze bryłki (P. Raczyński, inf. ustna), lecz sporadycznie. Poza tym pokłady węgli przeważnie koncentrują się w wąskich i głębokich zapadliskach tektonicznych, które z natury rzeczy nie mogły być później intensywnie erodowane, z wyjątkiem co najwyżej przystropowej części. Tymczasem bursztyn w czwartorzędzie Śląska występuje nie tylko w licznych lokalizacjach, ale i w dużych skupiskach. W latach 70. XX w. wydobywano po kilka kilo tego surowca rocznie z małego odcinka wyrobiska w Jaroszowie, zaś poszczególne kawałki dochodziły do 230 g (Grodzicki 1977). W 2007-2008 r. pozyskano parę kg w Strzelcach k. Dobroszyc (największy okaz wagi 221 g, M. Białecki, inf. ustna). W obecnie eksploatowanej odkrywce k. Oleśnicy uzyskuje się 2-3 kg rocznie z egzemplarzami do 300 g. Spore nagromadzenia bursztynu były też przed wojną w Ząbkowicach Śl., skoro na powierzchni 90 cm2 tamtejszego iłu widać 63 bursztyny do 2 cm długości, a największy ząbkowicki eksponat z kolekcji Muzeum Mineralogicznego Uniwersytetu Wrocławskiego waży 182 g. Szereg znacznych akumulacji jantaru wzmiankowali Niemcy (w XIX w. prowadzono nawet skup na Śląsku) i polscy kolekcjonerzy (np. na przełomie XX/XXI w. w Świebodzicach, kilka punktów na Wale Trzebnickim). Nie są one zachowane w obrębie redeponowanego płatu „niebieskiej ziemi”, a ich komasację wiązać należy z segregacją materiału w trakcie transportu przez wody fluwioglacjalne lub późniejsze rzeki. Temu też przypisać można wzmiankowane przez Grodzickiego (1977) współwystępowanie w osadzie czwartorzędowym bursztynu i prawie równie lekkiego uwęglonego drewna mioceńskiego. Bryłki mioceńskich żywic kopalnych są małe, rzadko osiągają średnicę paru cm (Traube 1888), podczas gdy wśród czwartorzędowego dość często spotyka się znacznie większe. Prócz już wspomnianych, Göppert (1871) i Glocker (1857) udokumentowali okazy, m.in.: 1 kg w Leśnej k. Lubania, 800 g w Grabiszycach Średnich, 620 g (525 g wg Traubego 1888) w Namysłowie, 350 g w Świdnicy, 330 g w Uciechowie. W 1969 r. w osadach rzeki Kamiennej w Jeleniej Górze napotkano egzemplarz wagi 300 g (Kusiak 1980), a ok. 2010 r. dużą bryłę bursztynu znaleziono w Mokrzeszowie (K. Pluta, inf. ustna). Rekordowy dla Śląska okaz wyłowiono w Odrze we Wrocławiu w 1850 r. Ważył 3,25 kg i miał długość prawie 21 cm (Göppert 1851). Badań fizycznochemicznych śląskich żywic kopalnych na szerszą skalę nie prowadzono, jednak analizy jądrowego rezonansu magnetycznego, spektrofotometrii w podczerwieni i składu molekularnego bursztynu z osadów plejstocenu w Jaroszowie wykazały, że jest to sukcynit (Sachanbiński i in. 1997). Z powyższych powodów uznać trzeba, iż jantar z utworów czwartorzędowych na Śląsku jest bursztynem nadbałtyckim, redeponowanym przez lądolody. Jedynie pojedyncze okazy faktycznie mogły zostać wypłukane ze skał miocenu. Jak wynika z kwerendy publikacji oraz niepublikowanych raportów archeologicznych, na Śląsku licznie spotyka się starożytne i średniowieczne wyroby jantarowe, a czasem także nieobrobiony bursztyn w depozytach. Są one pospolite na nizinach dolnośląskich i Opolszczyźnie, rzadsze na Górnym Śląsku, a sporadyczne w Sudetach, z wyjątkiem północnych rejonów przedpola tych gór (krótkie omówienie w: Niedźwiedzki 2011). Taki rozkład wynika z Strona 26 SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY Amberif 2014 faktu, iż tereny górskie i wyżynne były znacznie słabiej zasiedlone niż bardziej żyzne równiny. Dodatkowo na dystrybucję artefaktów z bursztynu wpływał przebieg szlaków bursztynowych, prowadzących głównie doliną Odry i czasem przez północną część Ziemi Kłodzkiej (Wielowiejski 1980). Na obszarze Śląska dokonano paru unikalnych w skali globalnej odkryć związanych z jantarem. W Nowej Wsi na północ od Bolesławca odkryto ślad pracowni obróbki bursztynu, w postaci 37 drobnych (do 1,3 cm) bryłek surowego bursztynu i 6 częściowo obrobionych, a analiza spektroskopowa wskazała, że jest to bursztyn bałtycki (Burdukiewicz 2007). Ponieważ stanowisko wydatowano na prawdopodobny schyłek paleolitu, to byłby to najstarszy na świecie znany warsztat bursztynniczy (Burdukiewicz 2007). Z kolei we wrocławskich Partynicach odkopano w 1906 i 1936 r. największy na świecie magazyn surowego bursztynu z I w. p.n.e., zawierający ok. 1,5 tony surowca (opis patrz Niedźwiedzki 2014). W 1865 r. w Woskowicach Górnych w grobowcu zapewne kultury łużyckiej między urnami znaleziono dar grobowy z nieobrobionych bryłek bursztynu wagi ok. 60 kg (Arch. Państw. Wrocław, akta Wydz. Samorz. Prow. Śl. nr 656). Literatura: Alexandrowicz S., Kwiecińska B. 1977: Amber from the Upper Cretaceous deposits of SW Poland. Mineralogia Polonica, 8 (2): 39-47. Burdukiewicz J.M. 2007: Les fouilles sur les tracés autoroutiers à Nowa Wieś, Basse-Silésie. W: Demoule J.- P. (red.) Vingt ans d’archéologie préventive dans le monde. Apports de l’archéologie préventive à la connaissance du passé. BNF et INRAP, Paris: 197–205. Chętnik A. 1961: Polski jantar. Przegląd Geologiczny, 5: 248-253. Fiedler H., 1863: Die Mineralien Schlesiens: mit Berücksichtigung der angrenzenden Länder. Leuckart (Constantin Sander), 100 s. Glocker E.F. 1857: Geognostische Beschreibung der preußischen Oberlausitz theilweise mit berücksichtigung des sächsischen antheils. E. Remer, 433 s. Göppert H.R. 1851: Herr Göppert an Herrn v. Carnall. Zeitschrift der Deutschen geologischen Gesellschaft, 3: 135. Göppert H.R. 1871: Fundorte des Bernstein in Schlesien. Neues Jahrbuch fur Mineralogie, Geologie und Palaeontologie: 541-542. Grodzicki A. 1977: Rozsypiskowe koncentracje minerałów ciężkich występujących na Dolnym Śląsku. Prace Geologiczno–Mineralogiczne, VI: 157-182. Hintze C. 1933: Handbuchs der Mineralogie. Teil 2: Arsenite und Antimonite Organische Verbindungen. W. de Gruyter & Co., Berlin, Leipzig, 1454 s. Jehlička J., Jorge Villar S. E., Edwards H. G. M. 2004: Fourier transform Raman spectra of Czech and Moravian fossil resins from freshwater sediments. Journal of Raman Spectroscopy, 35 (8-9): 761– 767. Kusiak T. 1980: Bursztyn ze szczególnym uwzględnieniem regionu dolnośląskiego. W: Informator krajoznawczy PTTK. Komisja Krajoznawcza, Wrocław: 30-33. Lindner L. 1992: Czwartorzęd. Wydawnictwo PAE, 683 s. Lis A., Sylwestrzak H. 1986: Minerały Dolnego Śląska. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa, 791 s. Migoń P. 2005: Rozwój rzeźby terenu. W: Fabiszewski J. (red.): Przyroda Dolnego Śląska. PAN, Wrocław: 135-170. Niedźwiedzki R. 2011: Bursztyn z Sudetów. Sudety, 4: 34-37. Niedźwiedzki R. 2014: Gigantyczny bursztynowy „skarb” partynicki z Wrocławia. W: Kosmowska– Ceranowicz B., Gierłowski W., Sontag E. (red.) XXI Seminarium „ Bursztyn. Gemmologia – Muzealnictwo – Archeologia”. Muzeum Ziemi PAN i Międzynarodowe Targi Gdańskie SA. Gdańsk – Warszawa: 23-26. Pawlik T., Pacławska A. 2009: Kopalnia glin ogniotrwałych w Jaroszowie koło Strzegomia. Sudety, 4: 4243. Sachanbiński M. 1997: Kamienie szlachetne i ozdobne Dolnego Śląska, Ossolineum, Wrocław, 218 s. Sachanbiński M., Czechowski F., Chojcan J., Wołowiec S. 1997: Własności fizykochemiczne bursztynu bałtyckiego z obszaru Polski. Prace Geologiczno–Mineralogiczne, LV: 175-208. Traube H. 1888: Die Mineralien Schlesiens. Breslau, 285 s. Wielowiejski J., 1980. Główny szlak bursztynowy w czasach Cesarstwa Rzymskiego. Ossolineum, Wrocław, 225 s. Amberif 2015 SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY Strona 27 Bursztyn jako jeden z wyznaczników prestiżu „elit” wschodniej strefy Europy Środkowej na przełomie epok kamienia i brązu. Przyczynek do badań nad zagadnieniem pozyskiwania, obróbki i wykorzystywania sukcynitu D ARIUSZ M ANASTERSKI 1, K ATARZYNA K WIATKOWSKA 2 1 Instytut Archeologii Uniwersytet Warszawski, ul. Krakowskie Przedmieście 26/28, 00-927 Warszawa; Polska, e-mail: [email protected]; 2 Polska Akademia Nauk, Muzeum Ziemi w Warszawie, ul. Na Skarpie 20/26, 27, 00-488 Warszawa; Polska e-mail: [email protected] Wszystkie społeczeństwa posiadają przedmioty prestiżowe, które manifestują status właściciela. Bardzo często różne ugrupowania pradziejowe miały inną skalę wartości niż współcześnie. Generalną zasadą, którą można stwierdzić w ocenie wartości jest przede wszystkim rzadkość występowania na danym obszarze oraz niezwykły wygląd. Wśród najpowszechniejszych prestiżowych surowców można wymienić: metale (złoto, srebro, miedź), kamienie szlachetne i półszlachetne, kość słoniową, czy też bursztyn. Jedynymi świadectwami ich wielkiego znaczenia są odkrywane i analizowane przez archeologów obiekty o znaczeniu symbolicznym. Najczęściej są to tzw. skarby, depozyty obrzędowe, czy wreszcie wyposażenia pochówków. Do takich minionych, umownych surowców prestiżowych, związanych ze swoistą symboliką zalicza się także: jadeit, szkło, terakotę/porcelanę, pióra niektórych ptaków, duże muszle, niektóre gatunki zwierząt, czy też niektóre tkaniny. Niestety, w wielu przypadkach wyroby z surowców nietrwałych (innych niż kamień i metal) najczęściej nie zachowały się do czasów współczesnych. Nieco inaczej przedstawia się problematyka bursztynu, który co prawda w niesprzyjających warunkach utlenia się, lecz nawet w takim stanie jest możliwy do identyfikacji. Bezwzględnym wyjątkiem jest niestety ogień i wysoka temperatura, które prowadzą do całkowitej utylizacji tego surowca. W związku z powyższym, wszelkiego rodzaju całopalne dary wotywne, czy też ciałopalny obrządek pogrzebowy całkowicie uniemożliwiają stwierdzenie użytkowania surowca bursztynowego, zarówno w postaci gotowych wyrobów jak też surowych brył. Taki stan rzeczy zmusza badaczy zajmujących się problematyką zastosowania bursztynu w społecznościach pradziejowych, do wnioskowania, z jednej strony na podstawie niewielkich ilości odkryć, z drugiej zaś na przesłankach pośrednich, takich jak współwystępowanie z innymi przedmiotami o charakterze prestiżowym. Na terenie wschodniej części Niżu Polskiego, który na przełomie neolitu i epoki brązu był zdominowany przez ugrupowania o mieszanym – późnoagrarnym i zbieracko-łowieckim charakterze zachodził proces stratyfikowania wewnątrzgrupowego z wyłanianiem się „elit”. Ludzie zajmujący wysoką pozycję w strukturze społecznej swoich „współplemieńców”, chcieli się w jakiś sposób wyróżnić. Odbywało się to za pomocą przedmiotów uznawanych za wyróżniki prestiżu. Można się jedynie domyślać, że niedostatek wyrobów złotych, miedzianych, czy z brązu (por. Dąbrowski 1997) mógł być rekompensowany artefaktami bursztynowymi, których centrum wydobycia i obróbki znajdowało w strefie pobrzeży Bałtyku (por. Kosmowska-Ceranowicz 2012, Czebreszuk 2011, Mazurowski 2014). Gotowe wyroby oraz „prefabrykaty”, były wykorzystywane zarówno przez społeczności lokalne, jak też ugrupowania zasiedlające stosunkowo odległe tereny (Gimbutas 1965, Mazurowski 1983, Czebreszuk 2011). Pod koniec neolitu wyroby bursztynowe znane są głównie z pracowni bursztyniarskich i pochówków kultury amfor kulistych i złockiej, gdzie wyrażały zbiorową manifestację prestiżu całej grupy (por. Gawrońska 2010 i pozycje tam zawarte). Na przełomie neolitu i wczesnej epoki brązu nie widać kontynuacji tradycji późnoneolitycznego używania przedmiotów bursztynowych. Różnią się one zarówno kształtem, Strona 28 SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY Amberif 2014 jak też układem poszczególnych elementów, a przede wszystkim związane są z konkretnymi osobami, a nie zbiorowością (por. Renfrew 2001). Dodatkowo, najczęściej charakteryzują się one pokawałkowaniem (rytualnym niszczeniem) i fragmentaryzacją przy umieszczaniu w obiektach obrzędowych – także o charakterze funeralnym (Renfrew, Bahn 2002). Można zatem uznać zachowania tego typu za przejaw nowych prądów kulturowych docierających na omawiane tereny z obszaru szeroko rozumianej Europy Zachodniej i związanych z prestiżem indywidualnym, a nie grupowym (Renfrew 2001). Dzięki identyfikacji komponentów kulturowych widocznych zarówno w artefaktach bursztynowych, jak też w innych wytworach im towarzyszących, można wskazać środowisko kulturowe związane z pucharami dzwonowatymi (por. Manasterski 2009; Januszek, Manasterski 2012; Wawrusiewicz 2013). Niektóre z nich, obce kulturowo w tej strefie, lecz symbolizujące „pozycję społeczną” ich właścicieli, można interpretować jako świadectwo „importu” niektórych wzorców i zachowań kulturowych. Na terenie Europy Środkowej, w pochówkach uchwytnych metodą archeologiczną możemy wyróżnić dwa zjawiska: wyposażanie grobów o charakterze zbiorowym, jak w kulturze złockiej i kulturze amfor kulistych lub jednostkowym, znanym z kultury ceramiki sznurowej i pucharów dzwonowatych. Ta ostatnia kategoria jest szczególnie ważna gdyż charakteryzuje się wyposażeniem indywidualnym, mieszczącym się w określonych konwencjach odzwierciedlających stratyfikację społeczną (Czebreszuk 2001; Renfrew 2001 i pozycje tam zawarte). Na dary grobowe składają się przedmioty o charakterze insygnialnym, często wykonane z cennego surowca (miedzi, złota oraz bursztynu) wskazującym pozycję społeczną pochowanego członka danej społeczności. Najczęściej są to akcesoria wojownika, do których należą: topory, siekiery, sztylety, włócznie oraz łuki i strzały, łucznicze ochraniacze przedramion, jak też prostowniki strzał. Poza nimi także artefakty klasyfikowane jako ozdoby, a wśród nich różnego rodzaju paciorki i zawieszki oraz inne aplikacje stroju. Od wczesnej epoki brązu dochodzą także berła, a wśród nich okazy sztyletowate. Wśród wymienionych przedmiotów o znaczeniu symbolicznym mamy różnorodność surowcową. Można się jedynie domyślać, że ze względu na stosunkowo niewielką dostępność surowca, przedmioty wykonywane z miedzi, złota czy bursztynu cieszyły się największym prestiżem. Ich odpowiedniki z surowców tradycyjnych takich jak: kamień, krzemień, kość i poroże manifestowały pozycję społeczną zmarłego, lecz dla nas są informacją o zapewne różnej „zamożności” pochowanych osobników. Wśród przywoływanych surowców bursztyn jest zaliczany do grupy elitarnej, a w połączeniu z prestiżową formą przedmiotów dobitnie wskazuje najwyższy status społeczny. Na wschód od dolnej i środkowej Wisły na przełomie neolitu i epoki brązu dominowały społeczności cechujące się, między innymi, obrządkiem pogrzebowym, który niemal w 100 % jest nieuchwytny metodą archeologiczną. Taki stan rzeczy utrudnia wnioskowanie dotyczące wewnętrznej stratyfikacji. Pomimo to znane są nieliczne odkrycia pochówków oraz innych obiektów o charakterze obrzędowym, w których znalazły się wyroby prestiżowe, będące świadectwem procesu rangowania społecznego. Poza różnicami w traktowaniu zmarłych oraz ilością i jakością „elitarnego” wyposażenia obiektów, cechowały się one udziałem ozdób bursztynowych. Poczynając od północy omawianego obszaru należy wymienić szczątkowy pochówek dziecka z osady w Suchaczu nad Zalewem Wiślanym, którego wyposażeniem był bursztynowy naszyjnik (lub diadem) składający się z 67 bursztynowych elementów (Mazurowski 1987). Ze względu na rozmiary ozdoby można się domyślać, że była ona wykonana dla osobnika dorosłego, co jest istotne w naszym wnioskowaniu, gdyż może świadczyć o dziedziczeniu prestiżu. Inny, lecz nieukończony artefakt pochodzi z pracowni bursztyniarskich w Niedźwiedziówce koło Nowego Dworu Gdańskiego. Interpretowany jest jako półwytwór bursztynowej figurki antropomorficznej (Mazurowski 2014), jednak bardziej przypomina replikę miedzianego sztyletu. Kolejne niezwykle ważne znalezisko wskazujące na prestiżowe znaczenie bursztynu, znane jest z Ząbia, koło Olsztynka. Odkryto tam miedzy innymi pochówek mężczyzny wyposażonego w Amberif 2015 SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY Strona 29 garnitur 50 ozdób bursztynowych, na który składał się naszyjnik („pektorał”?), pas oraz dwie bransolety (Manasterski, Piasecki, Waluś 2001). Analiza antropologiczna wykazała, że pochowany mężczyzna pomimo zaawansowanego wieku (ok. 40-45 lat), do czasu tragicznej śmierci w walce, cieszył się dobrym zdrowiem i nie cierpiał na powszechne ówcześnie schorzenia spowodowane niedożywieniem, czy też nienajlepszym pokarmem. Z wymienionych powodów można sądzić, że miał on w swojej społeczności wysoką rangę. Z obszaru Mazur pochodzą także dwa kolejne, unikatowe znaleziska, lecz bez szerszego kontekstu kulturowego (Manasterski 2009 i pozycje tam zawarte). Powszechnie są one interpretowane jako zawieszki antropomorficzne i datowane na wczesną epokę brązu. Jednak ze względu na kształty należałoby rozważyć nieco inną możliwość interpretacyjną, związaną z naśladownictwem prestiżowego „uzbrojenia”. W przypadku okazu pochodzącego z Nidzicy mielibyśmy do czynienia z uszkodzona repliką miedzianego sztyletu, zaś artefakt z Kruklanek zbliżony jest swoim wyglądem do miedzianej siekiery. Artefakty bursztynowe, których pierwowzory można łączyć z funkcją „wojownika”, znane są, choć nielicznie, z przełomu neolitu i epoki brązu, zarówno z Europy Środkowej, jak też z Wysp Brytyjskich. Należą do nich bursztynowe łucznicze ochraniacze przedramion z grobów kultury złockiej (por. Mazurowski 1983), czy też zawieszka w kształcie berła sztyletowego z kurhanu w Christchurch w Anglii (por. Beck, Schennan 1991). Także w przypadku darów wotywnych, przy założeniu ekwiwalentności, mamy do czynienia z przedmiotami niesłychanie cennymi i godnymi (prestiżowymi) czczonego bóstwa. Z tego typu znaleziskami mamy do czynienia na Nizinie Mazowiecko-Podlaskiej, gdzie w okolicach Supraśla odkryto dwa obiekty o znaczeniu obrzędowym, związane z pakietem kulturowym pucharów dzwonowatych. W pierwszym wypadku było to miejsce o charakterze funeralnoobrzędowym, a w skład odkrytych tam eko- i artefaktów wchodziły między innymi, dwa koliste paciorki bursztynowe (Manasterski 2014). Na sąsiednim stanowisku o charakterze osadowym odkryto dar wotywny, a zatem mającymi wielką wartość symboliczno-prestiżową (Wawrusiewicz 2013). We wnętrzu zdeponowanej „sakiewki” znajdowała się między innymi zawieszka bursztynowa. W tym przypadku należy nadmienić, że na terenie Podlasia przedmioty związane z Pucharami Dzwonowatymi są absolutnie unikatowe, i wcześniej niespotykane. Można się zatem jedynie domyślać, że mamy w tym przypadku do czynienia z materialnymi śladami wskazującymi na zaistnienie w owym czasie procesu wyłaniania się lokalnych elit, które wchodząc w kontakt kulturowy z allochtoniczną społecznością Pucharów Dzwonowatych przyjmowały niektóre elementy pakietu kulturowego związanego z manifestacją wysokiej pozycji społecznej przez przedmioty prestiżowe. Analogiczny obiekt obrzędowy znany jest ze Skrzeszewa koło Warszawy (Januszek, Manasterski 2012). Był to pojemnik organiczny, w wypełnisku którego znalazła się między innymi ozdoba składająca się z połączonych drucikiem brązowym zawieszki i paciorka bursztynowego. Podobnie jak w przypadku znaleziska z Supraśla mamy w tym przypadku do czynienia z przedmiotami szczególnymi i cennymi dla miejscowej społeczności, która złożyła je w ramach bliżej nam nie znanego obrządku kultowego. Literatura: Beck, C., Schennan, S., 1991: Amber in Prehistoric Britain. Oxford. Czebreszuk J. 2001: Schyłek neolitu i początki epoki brązu w strefie południowo-zachodniobałtyckiej (III i początki II tys. przed Chr.). Poznań. Czebreszuk J. 2011: Bursztyn w kulturze mykeńskiej. Poznań. Dąbrowski J. 1997: Epoka brązu w północno-wschodniej Polsce. Białystok. Gawrońska J. 2010: Społeczności kultury amfor kulistych w przemianach przełomu neolitu i epoki brązu w Polsce Północno-Wschodniej. Warszawa (maszynopis rozprawy doktorskiej w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego). Gimbutas M. 1965: Bronze Age cultures in central and estern Europe. Paris-London. Strona 30 SUKCYNIT I WYBRANE ŻYWICE KOPALNE EUROPY Amberif 2014 Januszek K., Manasterski D. 2012: Obiekt obrzędowy – depozyt przedmiotów symboliczno-użytkowych społeczności z wczesnej epoki brązu w Skrzeszewie, gm. Wieliszew, woj. mazowieckie. Studia i materiały do badań nad neolitem i wczesną epoką brązu na Mazowszu i Podlasiu, II, 115-145. Kosmowska–Ceranowicz B. 2012: Bursztyn w Polsce i na świecie. Amber in Poland and the World. Warszawa. Manasterski D. 2009: Pojezierze Mazurskie u schyłku neolitu i na początku epoki brązu w świetle zespołów typu Ząbie-Szestno. Warszawa. Manasterski D. 2014: Sprawozdanie z archeologicznych badań wykopaliskowych przeprowadzonych w okresie od 04.08. do 20.08.2014, na stanowisku Supraśl 3 (nr AZP 36-88/10), znajdującym się na działce geod. nr 963/4 (obręb Supraśl). Warszawa (maszynopis w archiwum Podlaskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Białymstoku). Manasterski D., Piasecki K., Waluś A. 2001: Schyłkowoneolityczny grób szkieletowy z ozdobami bursztynowymi ze stanowiska X w Ząbiu, woj. warmińsko-mazurskie, Światowit, III (XLIV), B, Nowa Seria, 145-166. Mazurowski R.F. 1983: Bursztyn w epoce kamienia na ziemiach polskich. Materiały starożytne i wczesnośredniowieczne, V, 7-134. Mazurowski R.F. 1987: Nowe badania nad osadnictwem ludności kultury rzucewskiej w Suchaczu, woj. elbląskie, w latach 1980-1983, In: PAWŁOWSKI, A. (ed.), Badania archeologiczne w woj. elbląskim w latach 1980-83. Malbork, 141-164. Mazurowski R.F. 2014: Prahistoryczne bursztyniarstwo na Żuławach Wiślanych. Malbork. Renfrew C. 2001: Archeologia i język. Warszawa-Poznań. Renfrew C., BAHN P. 2002: Archeologia. Teorie, metody, praktyka. Warszawa. Wawrusiewicz A. 2013: Supraśl 6 – stanowisko wielokulturowe w województwie podlaskim. Wstępne wyniki i perspektywy badań. Podlaskie zeszyty archeologiczne, 9, 5-22.
