INWESTYCJE W EDUKACJĘ NA POZIOMIE WYŻSZYM

Barbara Czerniachowicz
Zakład Ekonomiki Przedsiębiorstwa
Instytut Ekonomiki i Organizacji Przedsiębiorstw
Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania
Uniwersytet Szczeciński
INWESTYCJE W EDUKACJĘ NA POZIOMIE WYŻSZYM
Wprowadzenie
Wykształcenie we współczesnym społeczeństwie determinuje status społeczny oraz
materialny. W krajach OECD wskaźniki uczestnictwa w rynku pracy wzrastają wraz z
poziomem wykształcenia, zaś dochody pracowników ściśle wiążą się z posiadanym
wykształceniem. Gospodarka Oparta na Wiedzy (GOW) wymusza wzrost nakładów na
edukację, co przyczynia się zarówno do wzrostu indywidualnego bogactwa (mierzonego
dodatkowym wynagrodzeniem), ale także przynosi korzyści całej gospodarce1. Celem
artykułu jest pokazanie, że inwestycje w edukację, rozwój kapitału ludzkiego, badania
naukowe i rozwój traktowane są obecnie jako poważny problem dla kraju, ponieważ
zgromadzony i przetworzony w ten sposób strumień informacji tworzy nową jakościowo
wiedzę oraz służy postępowi naukowemu, organizacyjnemu czy technicznemu.
Nakłady na oświatę i edukację w wybranych krajach Unii Europejskiej
Analizy przeprowadzone przez OECD wskazują bezpośredni związek pomiędzy
długookresowym wzrostem gospodarczym, a wzrostem potencjału edukacyjnego. Badanie
czynników wpływających na wzrost gospodarczy pozwala stwierdzić, iż w większości krajów
OECD, co najmniej połowa wzrostu PBK na mieszkańca, wynika ze wzrastającej wydajności
pracy. Podnoszenie wydajności pracy może odbywać się na kilka sposobów, ale kapitał ludzki
ogrywa przy tym istotną rolę, między innymi jako czynnik decydujący o tempie postępu
technologicznego. Długofalowe oddziaływanie jednego dodatkowego roku kształcenia na
produkcję gospodarczą, na obszarze krajów OECD, szacuje się na osiągnięcie poziomu 6%2.
W krajach OECD oświata stanowi główną inwestycję dzisiejszego społeczeństwa
nastawionego na naukę i wiedzę. W portfelu publicznym i prywatnym pochłania 6,2%
całkowitego PKB.3 W 17 z 18 badanych krajów OECD, poziomy wydatków na instytucje
oświatowe sektora publicznego i prywatnego w latach 1995–2001 wzrosły o ponad 5% w
ujęciu realnym. Szwecja i Dania należą do krajów o najwyższym poziomie wydatków z
budżetu państwa na cele oświatowe: jest to odpowiednio 6,3% i 6,4% ich poziomu PKB.
Zarówno w krajach Unii Europejskiej, jak i w Stanach Zjednoczonych, wydatki państwa na
cele oświatowe sięgają 4,8% PKB. W USA jednak to sektor prywatny generuje ogromne
wydatki - 1,8% na szkolnictwo wyższe oraz 0,4% na szkolnictwo podstawowe i średnie.
Prowadzi to do podniesienia udziału wydatków na oświatę ogółem do 7,0%. Pozwala to na
osiągnięcie Stanom Zjednoczonym wysokiego miejsca w rankingu, wraz z Kanadą i Koreą, w
1
Wzrost wiedzy i umiejętności wpływa nie tylko na jakość pracy, ale może spowodować dodatkowe korzyści o
charakterze społecznym. Bowiem lepiej wykształcone społeczeństwo jest zdrowsze, partycypuje w sprawach
publicznych, wykazuje mniejsze zagrożenie przestępczością – por. J.R. Behrman, N. Stacey, The Social Benefits
of Education, The University of Michigan Press, Ann Arbor, 1997.
2
Education at a Glance: OECD Indicators – 2004 Edition, http://www.oecd.org/
3
Tamże.
56
Barbara Czerniachowicz
wydatkach na cele oświatowe (wydają więcej niż 2% PKB na szkoły wyższe). W porównaniu
w krajach Unii Europejskiej wydatki wynoszą średnio 5,3% PKB.4
Głównym źródłem finansowania instytucji oświatowych są nadal źródła publiczne, które
stanowią 88% wszystkich środków na instytucje oświatowe. Jednak nie można nie doceniać
prywatnych źródeł, gdyż w Korei stanowią 43% całkowitych wydatków, w USA – 1/3
całkowitych wydatków, a w Australii i Japonii prawie ¼ wydatków. Natomiast w Danii,
Finlandii, Grecji i Norwegii udział środków prywatnych wynosi poniżej 4%, zaś przykładowo
w Belgii, Holandii, Szwecji, Wielkiej Brytanii i na Węgrzech odsetek wydatków na szkoły
wyższe pokrywany jest przez osoby prywatne (inne niż gospodarstwa domowe) i stanowi
przynajmniej 10%.5
Średnio 12,7% całkowitych wydatków publicznych kraje OECD przeznaczają na
oświatę. Jednak w Czechach, Niemczech, Luksemburgu i Słowacji wydatki wynoszą poniżej
10%, zaś w Meksyku aż 24%. Priorytetem społecznym jest finansowanie szkolnictwa przez
sektor publiczny, nawet w tych krajach OECD, które mają niski stopień zaangażowania
sektora publicznego w innych sferach. Na podstawie danych OECD można stwierdzić, iż
nakłady publiczne na oświatę, w okresie 1995-2001 zazwyczaj rosły szybciej, aniżeli
całkowite wydatki publiczne, jednak nie w takim tempie jak PKB. Natomiast nakłady
publiczne na oświatę, jako udział procentowy całkowitych wydatków publicznych, wzrastały
najszybciej w danym okresie badawczym w Danii, Meksyku i Szwecji.6
Rozwój systemów edukacji
Przyjmując założenie, że zwiększenie nakładów na edukację wpłynie na zamożność
społeczeństwa, należałoby realizować odpowiedni system edukacyjny dostosowany do
Wielkiej Karty Uniwersytetów Europejskich (tzw. Deklaracja Bolońska7) oraz do nowych
reguł edukacyjnych, kształtowanych przez epokę informacyjną. Ważnym problemem będzie
także w przyszłości wskazanie źródeł jego finansowania.
Rozwój cywilizacyjny wymuszał zmiany w systemie edukacyjnym. W erze
przemysłowej rosło zapotrzebowanie na wykwalifikowanych pracowników, posiadających
konkretną wiedzę, co doprowadziło do powstania nowoczesnego systemu edukacyjnego.
Cechą charakterystyczną tego systemu jest masowość kształcenia. W rozwoju systemu
masowego kształcenia można wyróżnić trzy poziomy (szczeble) 8:
1. elitarny, wyróżniający się tym, że na trzech poziomach tj. przedszkolnym, średnim i
wyższym, kształcenie miało charakter elitarny, tylko szczebel podstawowego wykształcenia
był egalitarny,
2. elitarno-egalitarny, charakteryzuje się tym, że kształcenie na poziomie podstawowym
nadal miało charakter egalitarny, różnica polegała jednak na tym, że nauczanie na poziomie
szkoły podstawowej było obowiązkowe, zaś kształcenie przedszkolne oraz średnie uległo
znacznemu upowszechnieniu, natomiast na poziomie wyższym nadal miało charakter elitarny,
4
Raport Education at a Glance: OECD Indicators – 2003, http://www.oecd.org/
Education… 2004, op. cit.
6
Tamże.
7
Deklaracja Bolońska z czerwca 1999 roku zapoczątkowała niezbędne zmiany, które mają na celu utworzenie
do końca 2010 roku Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego (EHEA), z szeroką i przejrzystą ofertą
wysokiej jakości programów studiów oraz wzrostem atrakcyjności absolwentów na rynku pracy. Ma to zapewnić
porównywalność stopni i tytułów naukowych uzyskiwanych w różnych krajach europejskich oraz dopasowanie
systemu kształcenia do potrzeb i wymagań stawianych na rynku pracy w Europie. Pozwoli to zwiększyć
konkurencyjność oferty edukacyjnej dla studentów pochodzących z Europy, jak i spoza niej.
8
Szerzej na ten temat: S. Marek, Zmiany w otoczeniu edukacyjnym przedsiębiorstw, w: Innowacje,
konkurencja, kreowanie wartości, struktura kapitału, modele oceny przedsiębiorstw, red. W. Janasz, Zeszyty
Naukowe US nr 375, Prace IEiOP nr 42, Wyd. Naukowe US, Szczecin 2004, s. 47-48.
5
Inwestycje w edukację na poziomie wyższym
57
3. egalitarny – cechuje się tym, że wykształcenie przedszkolne, podstawowe i średnie
mają charakter egalitarny, a wyższe traci charakter elitarny na rzecz egalitarnego. Zmiany w
kształceniu na poziomie wyższym występujące w krajach wysoko rozwiniętych wskazują, że
w przyszłości w coraz większej liczbie krajów będzie ono miało charakter kształcenia
masowego, zatem w coraz szerszym zakresie wykształcenie wyższe (tak jak obecnie
wykształcenie podstawowe i średnie) będzie miało cechy wykształcenia powszechnego.
Tworzenie systemu edukacyjnego na poziomie wyższym w Polsce i w krajach Unii
Europejskiej
Gospodarka Oparta na Wiedzy wymusza zmiany w systemach edukacyjnych, które
powinny być sprzężone z dostosowaniem do Wielkiej Karty Uniwersytetów Europejskich, co
ma zagwarantować jakość kształcenia przez9:
1. wyróżnienie dwóch etapów studiów: trzyletniego licencjackiego i dwuletniego
magisterskiego,
2. dołączenie do dyplomu suplementu z informacją o szczegółach wykształcenia
absolwenta,
3. wprowadzenie punktów ECTS (Europejski System Transferu Punktów), które
pozwalają na zaliczanie zajęć odbywających się poza uczelnią macierzystą (na
przykład za granicą).
Na uwagę zasługuje fakt, że w Polsce poza uczelnią macierzystą studiuje tylko 0,6%
studentów, zaś w Europie Zachodniej studia poza własną jednostką podejmuje średnio 2,3%
studentów. Zaś pięć państw, to znaczy Francja, Niemcy, Wielka Brytania oraz Australia i
Stany Zjednoczone, przyjmuje 73% wszystkich uczniów i studentów zagranicznych
studiujących w krajach OECD. Najwięcej uczniów i studentów zagranicznych (w liczbach
bezwzględnych) wśród krajów OECD pochodzi z Francji, Niemiec, Grecji, Japonii, Korei i
Turcji, natomiast spoza krajów OECD - są to uczniowie i studenci z Chin, Indii i Azji
Południowo-Wschodniej10.
Dane dotyczące liczby osób uczących się wskazują na bardziej dynamiczne zmiany.
Wskaźniki z 1990 r. pokazywały w krajach europejskich tendencję zmniejszania się liczby
absolwentów szkół wyższych w zestawieniu ze Stanami Zjednoczonymi, Kanadą czy
Australią. Obecnie obserwuje się zmiany tych trendów, szczególnie objawiające się w
niektórych krajach europejskich, przykładowo w Wielkiej Brytanii oraz niektórych krajach
skandynawskich. W państwach tych ponad jedna trzecia młodzieży kończy edukację na
poziomie szkół wyższych. Szacuje się, że aktualnie w obszarze OECD co druga młoda osoba
rozpoczyna studia na uniwersytecie (lub odpowiedniku tego poziomu kształcenia).11
W Nowej Zelandii, Finlandii, Szwecji, Polsce i Australii wskaźnik uczestnictwa w
edukacji na poziomie szkolnictwa wyższego wynosi ponad dwie trzecie. Wywiera to wpływ
na potrzebę zwiększania finansowania oświaty. W 8 z 22 krajów OECD wydatki na instytucje
szkolnictwa wyższego nie nadążają za zwiększającą się liczbą studentów. Od roku 1995
prowadzi to do faktycznego realnego obniżenia się wydatków przypadających na jednego
studenta szkoły wyższej.
9
Por. K. Czubakowska, Ocena zmian w nauce polskiej, w: Dydaktyka w naukach ekonomicznych, red. T.
Kiziukiewicz, Akademia Rolnicza w Szczecinie, Szczecin 2004, s. 6-7.
10
Szerzej: Raport Education…2003, op. cit.
11
Education… 2004, op. cit.
58
Barbara Czerniachowicz
Szacowane wydatki w dolarach na studenta w poszczególnych krajach wynoszą12:
- Irlandia
11 083
- Finlandia
8 244
- Węgry
7 024
- Hiszpania
6 666
- Czechy
5 431
- Polska
3 222
- Średnia w krajach OECD
9 571
Takie działania mogą doprowadzić do niekorzystnych efektów, ponieważ problemy te
dotyczą poziomu wykształcenia osób czynnych zawodowo13. Na wykresie 1 ujęto zmiany w
proporcjach wykwalifikowanych młodych ludzi. Wszystkie kraje odnotowują wzrost liczby
osób z wyższym wykształceniem wśród 25–34-latków. Natomiast w Belgii, Francji, Irlandii,
Hiszpanii, Norwegii, Szwecji i Wielkiej Brytanii oraz Australii, Kanadzie i Korei, tendencja
owa jest jeszcze bardziej dynamiczna, a od 1991 r. wzrost odnotowano w wysokości
kilkunastu procent, co zbliża się lub nawet zrównuje się ze wzrostem obserwowanym w
Stanach Zjednoczonych.
Wykres 1. Procent ludności pomiędzy 25. a 34. rokiem życia z wykształceniem wyższym (w
wybranych krajach)
Źródło: Spojrzenie na oświatę, 2003, za: Raport Education at a Glance: OECD Indicators –
2003, http://www.oecd.org/
Na początku lat 90. dwa państwa: Wielka Brytania i Niemcy miały mniej więcej jedną
piątą wysoko wykwalifikowanych 25–34-latków. W następnych latach w Niemczech
zauważyć można niewielkie zmiany analizowanych wielkości, ale w Wielkiej Brytanii liczba
osób z wyższym wykształceniem dochodzi do 1/3 całej populacji. W Niemczech bowiem
wystąpiły trudności w upowszechnianiu dostępu do szkolnictwa wyższego, w rezultacie
czego zaczęto wdrażać reformy, aby zastąpić system z jednym pięcio- lub sześcioletnim
12
Na podstawie danych OECD, szerzej: K.S., E.J., Pieniądze i lepsze programy, Rzeczpospolita 2004, nr 241
(6924).
13
Bowiem wzrost liczby absolwentów wśród młodych ludzi 10 lat temu, wpływa obecnie na ok. 25% młodych
ludzi w wieku produkcyjnym. Raport Education…2003, op. cit.
Inwestycje w edukację na poziomie wyższym
59
stopniem uniwersyteckim, systemem dyplomowym wieloetapowym.
Omawiane wskaźniki służą do pomiaru szkolnictwa wyższego, który obejmuje nie tylko
stopnie uniwersyteckie, ale również szereg mniejszych rangą dyplomów. Wysoki wskaźnik
absolwentów szkół wyższych w Japonii można właśnie wytłumaczyć ogromną popularnością
w tym kraju tego rodzaju dyplomów.
Krytyka funkcjonujących obecnie systemów edukacyjnych
Wszystkie zaprezentowane dane nie dają jednoznacznej informacji o najlepszym
systemie edukacyjnym. Umożliwiają jednakże określić obszary inwestycji w kapitał ludzki i
wprowadzić stopniowe ulepszenia do funkcjonujących systemów. Pozwalają także
dokonywać porównań, dzięki czemu poszczególne państwa mogą monitorować własny postęp
w stosunku do wyników uzyskanych w innych krajach, a poprzez to stymulować postęp w
systemach edukacyjnych.
Ilościowe zmiany w otoczeniu edukacyjnym można ocenić pozytywnie, jednak we
współczesnych gospodarkach trudno doszukać się doskonałych systemów edukacyjnych,
które odpowiadałyby na wszystkie potrzeby epoki opartej na wiedzy (informacyjnej, GOW).
Bowiem systemy edukacyjne krytykuje się przede wszystkim za14:
• małą wrażliwość na zmiany zachodzące w otoczeniu społeczno- ekonomicznym, co
związane jest ze zbiurokratyzowaniem struktury instytucji kształcących oraz tradycyjnym
podejściem do edukacji, jako dziedziny względnie autonomicznej, wyodrębnionej od
działalności praktycznej;
• kształcenie specjalistyczne związane z tradycyjnym przywiązaniem środowiska
akademickiego do statusu, który opiera się na zdobywaniu kolejnych szczebli
wtajemniczenia czy pogłębianiu wiedzy w określonej dziedzinie;
• przekazywanie określonych treści oraz egzekwowanie jej przyswojenia, zamiast
rozwijania umiejętności uczenia się czy pozyskiwania nowej wiedzy;
• nieuwzględnienie w programach kształcenia zagadnień związanych z rozwijaniem
umiejętności interpersonalnych – kooperacji, rozwiązywania konfliktów;
• niski stopień internalizacji w procesie kształcenia różnych norm: kreatywności,
odpowiedzialności, dążenia do osiągnięć, które powinny stać się podstawowymi
elementami nowej kultury organizacyjnej.
Systemy edukacyjne podlegają ciągłej ewolucji w poszukiwaniu idealnych, nowych
rozwiązań. A nowy ład edukacyjny będzie musiał być bardziej dopasowany do Gospodarki
Opartej na Wiedzy (GOW). Zawierał on będzie zarówno odpowiednio zmodyfikowany
tradycyjny system edukacyjny, jak i rozbudowany pozaszkolny system kształcenia
realizowany na potrzeby rynku pracy.
Wnioski końcowe
Reasumując należy stwierdzić, iż w Polsce inwestycje w edukację nie są
wystarczające, zarówno z sektora publicznego, jak i ze źródeł prywatnych. Uwzględniając
powyższe rozważania można zaproponować następujące wytyczne do realizacji w
najbliższym okresie:
1. Państwo dążąc do tworzenia Gospodarki Opartej na Wiedzy musi zwrócić szczególną
uwagę na systemy oświaty i edukacji. Powinno dokładnie określić sposoby
finansowania tych strategicznych obszarów funkcjonowania oraz pobudzać sektor
14
Inwestowanie w pracownika. Koncepcje i praktyka zachodnich przedsiębiorstw i uniwersytetów, Warszawa
1996, s. 21.
60
Barbara Czerniachowicz
prywatny do partycypowania w tym przedsięwzięciu.
2. Powinno się dokładnie określić obszary inwestycji w kapitał ludzki.
3. Należy dążyć do ciągłego ulepszania systemów edukacyjnych (tworzenie systemu
egalitarnego) dostosowanych do nowoczesnych systemów funkcjonujących w Unii
Europejskiej, gdyż daje to możliwość kształcenia nowych pokoleń dla Gospodarki
Opartej na Wiedzy.
4. Szczególną uwagę należy zwrócić na edukację na poziomie wyższym, gdyż dzięki
temu możliwe będzie dostosowanie systemów edukacyjnych, wskaźników skolaryzaji
czy poziomu wydatków na studenta do wiodących krajów Unii Europejskiej.
5. W szkolnictwie wyższym ważną rolę odgrywa transfer wiedzy i umiejętności, zatem
należy dążyć do powiązania systemów edukacyjnych z praktyką gospodarczą w celu
zwiększenia konkurencyjności absolwentów na polskim i unijnym rynku pracy.
Istotną kwestią może być również potrzeba zintensyfikowania współpracy
międzynarodowej prowadzącej do wymiany wiedzy przy współpracy z ośrodkami
naukowo-badawczymi w Europie i na świecie.
6. Duże znaczenie odgrywa również potrzeba rozwoju gospodarczego państwa, gdyż
dzięki temu możliwe będzie finansowanie oświaty i edukacji oraz tworzenie
korzystnych warunków dla wzrostu przedsiębiorstw i tworzenia nowych miejsc pracy.
Analizy przeprowadzone przez OECD wskazują bezpośredni związek pomiędzy
długookresowym wzrostem gospodarczym, a wzrostem potencjału edukacyjnego. Przyjmując
założenie, że zwiększenie nakładów na edukację wpłynie na zamożność społeczeństwa,
należałoby realizować odpowiedni system oświaty dostosowany do nowych reguł
edukacyjnych, kształtowanych przez epokę informacyjną. Jednak jednym z najważniejszych
problemów w przyszłości, będzie wskazanie źródeł jego finansowania.
LITERATURA:
1. Behrman J.R., Stacey N., The Social Benefits of Education, The University of Michigan
Press, Ann Arbor, 1997.
2. Czubakowska K., Ocena zmian w nauce polskiej, w: Dydaktyka w naukach
ekonomicznych, red. T. Kiziukiewicz, Akademia Rolnicza w Szczecinie, Szczecin 2004.
3. Education at a Glance: OECD Indicators – 2004 Edition, http://www.oecd.org/
4. Inwestowanie w pracownika. Koncepcje i praktyka zachodnich przedsiębiorstw i
uniwersytetów, Warszawa 1996.
5. Marek S., Zmiany w otoczeniu edukacyjnym przedsiębiorstw, w: Innowacje, konkurencja,
kreowanie wartości, struktura kapitału, modele oceny przedsiębiorstw, red. W. Janasz,
Zeszyty Naukowe US nr 375, Prace IEiOP nr 42, Wyd. Naukowe US, Szczecin 2004.
6. Pieniądze i lepsze programy, K.S., E.J.,, Rzeczpospolita 2004, nr 241 (6924).
7. Raport Education at a Glance: OECD Indicators – 2003, http://www.oecd.org/
INVESTMENTS IN EDUCATION ON THE HIGH LEVEL
Summary
Referring issues were presented in the article of forming of expenses of OECD countries
for education. Because analyses carried out by OECD are pointing the direct association
between the long-term economic growth but the increase in educational potential. Accepting
the assumption, that increasing expenditure for education would belong, he will influence
Inwestycje w edukację na poziomie wyższym
61
society's wealth to realize the suitable educational system adapted to new educational, shaped
by the information epoch rules. The indication of sources will be the important problem
hereafter too of financing him.
Recapitulating it is necessary to state that investments in education aren't in Poland being
enough, both from the public sector and from private sources. Taking above-mentioned
reflections into consideration it is possible to propose occurring guidelines for the realization
in nearest:
1. You aiming at creating the Knowledge Based Economy have to return the special
remark for systems of education. It should determine methods exactly of financing of
these strategic areas of functioning and to actuate the private sector to participate in
this.
2. It is necessary to determine areas of the investment in human capital.
3. It is necessary to aim at continuous improving of educational systems (creating of the
egalitarian system) adapted to modern systems functioning in the European Union
because the chance to train new generations for the Knowledge Based Economy.
4. It is necessary to return the special remark on the high level for education because it
will be possible thanks to it adapting of educational systems, indicators scolarisation
whether of the level of expenses for the student to leading countries of the European
Union.
5. The transfer of knowledge and skills are playing the important part in the higher
education and so it is necessary to aim at the connection of educational systems with
the economic practice in order increasing graduates' competitiveness on the Polish and
European Union job market. He is able the need also to be the significant matter of
intensifying of the international co-operation leading to the exchange of knowledge at
cooperation with research centres in Europe and in the world.
6. The need for the economic growth of the state is also playing big importance because
it will be possible thanks to it financing education and creating good terms in order the
increase in companies and creating new places of work.