Treść Rocznika - Instytut Europy Środkowo-Wschodniej

Transkrypt

Rocznik
Instytutu Europy
Środkowo-Wschodniej
Rok 12 (2014)
Zeszyt 1
Federacja Rosyjska
w XXI wieku:
separatyzmy i ruchy odśrodkowe,
migracje i napięcia etnoreligijne
Perspektywy federalizmu w Rosji
z punktu widzenia konserwatywno-autorytarnej
modernizacji rosyjskiego reżimu politycznego
Polityka migracyjna Federacji Rosyjskiej
w kontekście polityki zagranicznej i sytuacji demograficznej
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Republiki Czeczeńskiej:
podstawowe uwarunkowania, założenia i próba oceny
Migracje i kwestie bezpieczeństwa
w Południowym Okręgu Federalnym Rosji
Rocznik
Instytutu Europy
Rok 12 (2014)
Zeszyt 1
Rada Naukowa
„Rocznika Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej”
Natalia Yakovenko (Kijów), Adolf Juzwenko (Wrocław), Jūratė Kiaupienė (Wilno),
Andreas Lawaty (Lüneburg), Alexei Miller (Moskwa), Antony Polonsky (Boston),
Adam Daniel Rotfeld (Warszawa), Henryk Samsonowicz (Warszawa),
Aleksander Smolar (Warszawa), Oleksiy Tolochko (Kijów),
Piotr S. Wandycz (New Haven), Jerzy Wyrozumski (Kraków)
Komitet Redakcyjny
„Rocznika Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej”
Mirosław Filipowicz (przewodniczący),
Andrzej Gil, Jerzy Kłoczowski, Hubert Łaszkiewicz, Tomasz Stępniewski, Agata Stolarz,
Paweł Jarosz (sekretarz redakcji), Anna Paprocka (sekretarz wydawnictwa)
Rocznik
Instytutu Europy
Rok 12 (2014)
Zeszyt 1
Federacja Rosyjska
w XXI wieku:
separatyzmy i ruchy odśrodkowe,
migracje i napięcia etnoreligijne
REDAKCJA
Tomasz Stępniewski
Andrzej Gil
Andrzej Szabaciuk
Anna Visvizi
Lublin 2014
Czasopismo recenzowane
Redaktor językowy
Anna Paprocka
Korekta j. angielski
Bartłomiej Czuwara
Korekta j. rosyjski
Projekt okładki i skład
Alina Sobol
Amadeusz Targoński
www.targonski.pl
Fotografia na okładce i stronach tytułowych
© Ezio Gutzemberg | Fotolia.com
Wydanie publikacji zostało sfinansowane
przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych
Opinie wyrażone w publikacji prezentują wyłącznie
poglądy autorów i nie mogą być utożsamiane
ze stanowiskiem Ministerstwa Spraw Zagranicznych
© Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 2014
ISSN 1732-1395
Redakcja i Wydawca
Instytut Europy Środkowo-Wschodniej
ul. Niecała 5, 20-080 Lublin
www.iesw.lublin.pl
sekretarz redakcji:
Paweł Jarosz, tel. (+48) 81 532 29 07
e-mail: [email protected]
sekretarz wydawnictwa:
Anna Paprocka, tel. (+48) 81 534 63 95
Drukarnia
Perfekta info
www.perfekta.info.pl
Spis treści
ARTYKUŁY
Michał Słowikowski
Perspektywy federalizmu w Rosji z punktu widzenia
konserwatywno-autorytarnej modernizacji
rosyjskiego reżimu politycznego
Prospects for Federalism in Russian and Its Place
in a Conservative – Authoritarian Modernization of Russian Political Regime
9
Magdalena Lesińska
w kontekście polityki zagranicznej i sytuacji demograficznej
Migration Policy in the Russian Federation in the Context
of Foreign Policy and Demography
29
Andrzej Szabaciuk
Policy of the Russian Federation Towards the Republic of Chechnya:
Basic Conditions, Assumptions and an Attempt to Assess
45
Андрей Вячеславович Сызранов
Северокавказские мигранты-мусульмане
в полиэтничном регионе юга России
Migranci-muzułmanie z Północnego Kaukazu
w polietnicznym regionie południa Rosji
65
Andrzej Gil
Migrations and Security Issues in Russia’s Southern Federal District
79
VARIA
Tomasz Stępniewski, Michał Iwanowski
Rola armii w systemie politycznym Turcji
The Role of the Army in the Turkish Political System
95
Bartosz Jóźwik, Henryk Ponikowski
The Economic Crises and Convergence of the Central
and Eastern European EU Member States and Regions121
RECENZJE
Bartosz Jóźwik
Współczesna Białoruś. Społeczeństwo i gospodarka czasu przemian,
pod redakcją Wojciecha Kosiedowskiego, Wydawnictwo Naukowe
Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2013, ss. 330.141
Ihor Hurak
Agnieszka Legucka, Geopolityczne uwarunkowania i konsekwencje
konfliktów zbrojnych na obszarze poradzieckim, Difin,
Warszawa 2013, ss. 406.145
O Autorach149
Artykuły
Perspektywy federalizmu w Rosji
z punktu widzenia konserwatywnoautorytarnej modernizacji
rosyjskiego reżimu politycznego
Prospects for Federalism in Russian and Its Place in a Conservative –
Authoritarian Modernization of Russian Political Regime
Abstract: In a foreseeable future, federalism remains an important part of
Russian political life, despite stubborn efforts by Vladimir Putin during his
presidency to deprive it of many of its essential traits. The Russian model of
federalism is described, after Andrey Zakharov, as unitary federalism. This is because the very idea of federalism is flawed, masking the efforts to influence
political reality without subscribing to its core concept.
Unitary federalism plays an important role in contemporary authoritarian Russia; it is one of its corner stones responsible for its durability. Together with
some other innovations, liberal and oppressive, as far as symbolic and psychological deeds, introduced between 2012 and 2014, it represents an attempt to
prolong its nondemocratic characteristic.
Keywords: Russia, federalism, center–periphery relations, authoritarianism
Wstęp
Współczesna Rosja dostarcza politologom niesłabnącej inspiracji do
badań. Jednym z nurtów badawczych w odniesieniu do poradzieckiej
Rosji są studia nad genezą narodzin, rozwojem i schyłkiem znaczenia idei federalistycznej. W jeszcze większym stopniu fascynująca jest
kwestia podtrzymywania przez Rosję zewnętrznych oznak państwa
federacyjnego, głównie w wymiarze norm prawno-konstytucyjnych,
przy jednoczesnym kierowaniu się w codziennej praktyce politycznej
rozwiązaniami charakterystycznymi dla państwa unitarnego.
10
Rozważania nad źródłami utrzymywania się we współczesnej Rosji
„federalistycznej dekoracji” nabrały szczególnej aktualności z chwilą
ponownego objęcia w roku 2012 urzędu prezydenta Federacji Rosyjskiej przez Władimira Putina. W ramach konserwatywnej modernizacji rosyjskiego reżimu autorytarnego (monocentrycznego), określanej
także innymi terminami, jak chociażby: „konserwatywna fala”1, jesteśmy świadkami prób zachowania zdobyczy poprzedniej epoki poprzez
odwołanie się do polityki represji i jawnej przemocy fizycznej, a także narzędzi noszących (przynajmniej na pierwszy rzut oka) znamiona liberalizacji2. Jednocześnie mamy do czynienia z nawiązywaniem
w procesie modernizacji rosyjskiego autorytaryzmu do rozwiązań
federalistycznych (przywrócenie instytucji powszechnych wyborów
najwyższych osób urzędowych w podmiotach, aneksja Krymu w drodze nadania Krymowi i Sewastopolowi statusu kolejnych podmiotów
Federacji Rosyjskiej – odpowiednio Republiki i Miasta Federalnego).
Założenie, że mamy do czynienia z wyjściem naprzeciw interesom
regionów i tamtejszych elit politycznych czy wręcz restauracją federalizmu, jest całkowicie bezpodstawne. Rosyjski federalizm zaspokaja
w chwili obecnej oczekiwania związane ze skutecznym zarządzaniem
państwem autorytarnym. Przywrócenie niektórych praktyk federalistycznych służy wzmocnieniu kondycji reżimu – nadaje mu dodatkowej elastyczności. Rosyjski autorytaryzm autorstwa Władimira Putina
dbał i dba w dalszym ciągu o pozyskanie i utrzymanie społecznej legitymacji (w literaturze przedmiotu troskę tę ubiera się w pojęcia takie
1
И. Бунин, Новое Путинское большинство: факторы консолидации,„Политком.ru”, 04.06.2014,
http://www.politcom.ru/17679.html (14.09.2014); Conservative Counterrevolution: Evidence of
Russia’s Strength or Weakness? Elites and Oligarchs, „Russian Analytical Digest”, no. 154, 28 July
2014.
2 Genezę zmian politycznych należy wiązać ze świadomością konieczności modyfikacji reżimu,
pod wpływem obserwacji niepokojącego stanu jego funkcjonowania w ówczesnym kształcie,
nie zaś wzrostu nastrojów protestu, które ograniczone były do społeczności wielkich miast:
Moskwy i Sankt-Petersburga. Reżim polityczny Rosji u progu trzeciej prezydentury Putina z całą
pewnością charakteryzował się bezprecedensowym wzrostem nastrojów protestu (choć ograniczonym głównie do wielkich miast), postępującym spadkiem jakości rządzenia i popularności
„partii władzy”, narastającą korupcją i skandalami obyczajowymi w łonie elity rządzącej. Politolodzy z Centrum Technologii Politycznych stawiali tezę, że Kreml zdecydował się wprowadzić
do rosyjskiej polityki rozwiązania, które nadały jej większego pluralizmu, otworzyły możliwość
lepszego doboru polityków w ramach elity rządzącej i czyniących reżim bardziej elastycznym, na
wypadek pogorszenia się koniunktury politycznej. Por. Р. Ларионов, Политическая реформа:
попытка оздоровления системы, „Политком.ru”, 24.02.2014, http://www.politcom.ru/print.
php?id=17224 (14.09.2014).
Roczni k I nstytutu E u ro p y Ś ro d ko wo -W s c h o d n iej • Ro k 1 2 (2 01 4) • Zes z y t 1
Perspektywy federalizmu w Rosji...
jak: „ideał wspólnoty politycznej”, „kontrakt społeczeństwo–władza”,
„pro-Putinowska większość”)3, czym zasadniczo nie różni się od innych reżimów autorytarnych4, i legalizację swych działań, co odróżnia go natomiast od szeregu innych rodzin reżimów autorytarnych5;
federalizm potrafi wyjść naprzeciw podobnym oczekiwaniom.
Punktem wyjścia do dyskusji nad miejscem i rolą federalizmu w ramach obecnej konserwatywno-autorytarnej modernizacji rosyjskiego reżimu politycznego jest dorobek naukowy Andrieja Zacharowa,
ze szczególnym naciskiem położonym na opracowanie pt. Unitarny
federalizm. Pięć etiud o rosyjskim federalizmie, w którym forsuje on
tezę o „unitarnym federalizmie”, najlepiej oddającym naturę współczesnych rosyjskich rozwiązań federalistycznych. O wyjątkowości
rozważań Zacharowa i ich przydatności z punktu widzenia analizy
ostatnich wydarzeń politycznych w Rosji i z udziałem Rosji na obszarze poradzieckim przesądza to, że – po pierwsze – wspomniany
rosyjski politolog już w roku 2008 przewidział możliwość ekspansji
terytorialnej Rosji na obszarze poradzieckim, z wykorzystaniem platformy federalistycznej („imperialny federalizm”), po drugie zaś – jego
obserwacje na temat instrumentalnego traktowania przez Kreml elit
regionalnych i w związku z tym samego federalizmu („pseudo-federalistyczna solidarność regionów”).
1.
„Unitarny federalizm” we współczesnej Rosji
W ciągu dwóch kadencji na stanowisku prezydenta Rosji Władimir Putin włożył sporo wysiłku w odesłanie do lamusa federalistycznego dziedzictwa Borysa Jelcyna. Współczesny rosyjski federalizm
pozostaje odległym echem federalizmu istniejącego w Rosji w latach
90. Pozbawiano regiony wpływu na politykę centrum, w drodze reformy systemu wyborów do Rady Federacji (izba regionów), ustanowiono
3
И. Бунин, Новое Путинское большинство, op. cit.; А. Макаркин, Выборы в рамках контракта,
„Pro et Contra”, январь-февраль 2008, s. 37-39.
4 B. Magaloni, Voting for Autocracy, Cambridge University Press, 2006, s. 21-22.
5 Т. Ворожейкина, Авторитарные режимы ХХ века и современная Россия: сходства и отличия,
Тезисы выступления на конференции «Российские альтернативы» (Пятые Ходорковские
чтения), 8 декабря 2009.
Ro c z nik Ins tytutu Europy Środkowo-W schodniej • Rok 12 (2014 ) • Zeszy t 1
11
12
ścisłą kontrolę nad najwyższymi osobami urzędowymi podmiotów, by
następnie wyeliminować zasadę powoływania ich poprzez powszechne wybory, wtłoczono regionalną politykę w gorset „partii władzy”,
zlikwidowano elementy „zdecentralizowanego i asymetrycznego federalizmu”, opartego na targu centrum–regiony, a w końcu dokonano
ustawowego rozgraniczenia konstytucyjnych kompetencji centrum
i regionów, przekształcając te ostatnie w „agendy rządu federalnego”.
Całość procesu reformy stosunków federacyjnych dokonywała się za
zamkniętymi drzwiami, z pominięciem debaty publicznej, udziału
społeczeństwa i w warunkach presji psychologicznej wywieranej na
elity regionalne, co miało skłonić je do współpracy.
W wymiarze politycznym centralizacja stosunków federacyjnych
w Rosji Putina zbiegała się z konsolidacją reżimu autorytarnego. Koncentracji władzy przez centrum federalne towarzyszyło zachłanne
gromadzenie kompetencji i zasobów finansowych. Część rosyjskich
politologów wiązała z osobą Władimira Putina nadzieje na realizacje
autorytarnej modernizacji, w rodzaju tej przeprowadzonej w Korei
Południowej lub Chile, jednak jego prezydentura przyniosła im rozczarowanie, a wielu zachodnich komentatorów przyjmuje, że jego
rządy wręcz szkodzą rosyjskiej gospodarce, a szerzej także rosyjskiej
państwowości6. Relacje centrum–regiony były jednym z wielu obszarów aktywności Putina, na którym dało się odczuć porażkę marzeń
o modernizacji.
Władimir Putin skutecznie odwrócił wektor rozwoju stosunków federacyjnych ukształtowany w latach 90. Miejsce decentralizacji funkcji
władczych i autonomii podmiotów składowych Federacji Rosyjskiej,
a także tendencji do indywidualnego (niezinstytucjonalizowanego)
kształtowania relacji centrum–regiony, zajęła centralizacja zasobów
finansowych, wyraźne rozgraniczenie pełnomocnictw i doprowadzenie ustawodawstwa regionalnego do zgodności z federalnym7.
Autorzy Strategii 2020, deklarujący troskę o konieczność modernizacji rosyjskiego państwa, skrajnie negatywnie oceniali osiągnięcia
epoki Putina w dziele stosunków federacyjnych. Jeśli nawet przyjąć za6 M. McFaul, K. Stoner-Weiss, The Myth of the Authoritarian Model. How Putin’s Crackdown Holds
Russia Back, „Foreign Affairs”, January/February 2008.
7 В. Глазычев, И. Стародубровская, Федерализм истинный и мнимый, „Московские новости”,
№ 118, 14.09.2011.
łożenie, iż tego typu polityka miała zapewnić harmonijną współpracę
wszystkich poziomów władzy państwowej z myślą o modernizacji państwa, to osiągnięte efekty wywoływały wiele wątpliwości i to nie tylko
z powodu ich niekompatybilności z duchem federalizmu. Ukształtowany pod rządami Putina model stosunków federacyjnych stawiała
pod dużym znakiem zapytania możliwość modernizacji państwa8.
Ze względu na daleko idącą rozbieżność pomiędzy formalnoprawnym zakotwiczeniem federalizmu w Rosji i praktyką federalistyczną,
w połączeniu z brakiem gotowości Kremla do formalnego wyeliminowania z tekstu konstytucji norm świadczących o federalnym
charakterze państwa, przyjmuje się określać Rosję „federacją bez federalizmu”. Niekiedy mówi się także o federalizmie jako o „uśpionej
instytucji” w Rosji. Jeśli natomiast wziąć pod uwagę fakt, że rosyjskie
władze próbują pogodzić dobrodziejstwa federalizmu z praktyką państwa unitarnego, to federalizmowi we współczesnej Rosji przypisuje
się termin „unitarny”.
Istnieje wiele prób zrozumienia przyczyn demontażu federalizmu
w Rosji po roku 2000 i zależności między reżimami politycznymi Rosji
epoki Jelcyna i Putina a modelami relacji centrum–regiony. Zdecydowanie mniej jest natomiast opracowań próbujących wytłumaczyć, dlaczego federalizm pozostaje „uśpioną” instytucją we współczesnej Rosji
– Kreml nie zamierza rozstać się z federalistyczną iluzją, tj. konstytucyjnie wyeliminować federalizm z grona podstaw ustroju politycznego
Rosji. Jednym z rosyjskich politologów, który stawia wyzwanie temu
problemowi, jest Andriej Zacharow, przytaczający kilka argumentów
umożliwiających lepsze zorientowanie się w motywach postępowania
kremlowskich strategów9.
8 Zwracano m.in. uwagę, że: władze podmiotów federacji utraciły samodzielność w odniesieniu
do możliwości wyboru celów rozwoju i środków ich osiągania, a ich działalność była ściśle reglamentowana na poziomie federalnym (podmioty federacji stały się agendami rządu federalnego); centrum federalne doprowadziło do skrajnej centralizacji finansowej, znacznie skurczył
się udział podmiotów w skonsolidowanym budżecie FR; jeśli w roku 2005 regionalne władze zachowywały 45% jego środków na potrzeby realizacji pełnomocnictw własnych i realizację zadań
o znaczeniu lokalnym, to w roku 2010 udział ten skurczył się do poziomu 37%, w tym samym
czasie udział docelowych transferów między budżetami wzrósł z poziomu 24% w roku 2005 do
63% w roku 2010. Ibidem.
9 A. Захаров, Российский федерализм как «спящий» институт, „Неприкосновенный запас”,
№ 3(71), 2010.
13
14
Pierwszym argumentem pozwalającym zrozumieć, dlaczego federalizm wciąż formalnie pozostaje jedną z podstaw rosyjskiego ustroju
politycznego, jest fakt, że… nie szkodzi. Kreml ma możliwość dokonywania dowolnych i rzeczywistych zmian w obrębie systemu stosunków
federacyjnych (a szerzej także reżimu politycznego), bez konieczności
przeprowadzania gruntownej i żmudnej rewizji konstytucji. Federalistyczne rozwiązania konstytucyjne nie powstrzymały centrum federalnego przed autorytarną centralizacją reżimu politycznego i nie
pobudziły szerokiej społecznej dyskusji nad zasadnością rewizji konstytucji10.
Kolejny argument związany jest z kwestią konsekwentnego rozchodzenia się litery prawa i praktyki politycznej we współczesnej Rosji
– konstytucja rosyjska nie pełni „dyscyplinującej” funkcji, tak charakterystycznej dla państw demokracji liberalnej, rosyjska polityka i normy
prawno-konstytucyjne funkcjonują obok siebie, w dwóch równoległych
rzeczywistościach. Same rozwiązania federalistyczne zawarte w konstytucji są przy tym niejasne i w konsekwencji dwuznaczne – otwierają szerokie pole do interpretacji. Model konstytucyjny współistnieje
z traktatowym, z jednej strony podkreśla się równorzędny status podmiotów federacji, z drugiej strony mamy do czynienia z ich formalną dywersyfikacją, temu wszystkiemu towarzyszy zaś próba łączenia
koncepcji terytorialnej i etno-terytorialnej w ramach konstytucyjnego modelu federalizmu.
Trzeci argument tłumaczący fakt zachowania federalizmu jako
podstawy ustroju politycznego Rosji związany jest z heterogeniczną
naturą struktury społecznej współczesnej Rosji. Obawy przed wzrostem napięcia etno-politycznego blokują dyskusję i działania na rzecz
wykorzenienia elementu etnicznego z systemu stosunków federacyjnych i łączenia podmiotów federacji, co oznaczałoby likwidację siedzib narodowych nierosyjskich mniejszości etnicznych, do których
są silnie przywiązane11. Przeciwko koncepcji eliminacji federalizmu,
10Idem, Унитарная федерация. Пять этюдов о российском федерализме, Москва 2008, s. 114116.
11 Autonomia elit politycznych w podmiotach etnicznie nierosyjskich sprzyja konstruowaniu
reżimów opartych na modelu patron–klient, te zaś wybitnie sprzyjają manipulacjom rynkiem politycznym, w pierwszej kolejności rynkiem wyborczym. Д. Камышев, Зона странного
электорального поведения,„Коммерсантъ-Власть”, 17.12.2007; Д. Б. Орешкин, Д. Д. Орешкина,
w tym także jego komponentu etnicznego, przemawia również zjawisko globalizacji. Zacharow pisał, że im bardziej zunifikowany i bezosobowy staje się świat, tym bardziej wrażliwe i zatroskane o przyszłość
swojego stylu życia, kultury, stają się małe grupy etniczne, bez względu na to, czy tego rodzaju zagrożenie jest realne czy wyolbrzymione;
federalizm pozwala rozładować tego rodzaju obawy12.
Kolejną kwestią sprzyjającą utrzymaniu federalizmu w Rosji jest
asertywna (rewizjonistyczna) natura polityki zagranicznej Rosji Putina. Argument ten nabiera szczególnej aktualności z perspektywy roku
2014 i włączenia Krymu w skład Federacji Rosyjskiej. Odradzający
się w Rosji duch mocarstwowości, zdaniem Zacharowa, potrzebuje
triumfu w postaci ekspansji terytorialnej, a ona sama – niezbędnych
narzędzi jej realizacji. Takim narzędziem może być federalizm, jako
że – według Wiliama Rikera – pozostaje on jedynym rozwiązaniem
pozwalającym na zdobywanie nowych terytoriów bez konieczności
uciekania się do użycia siły. Nowi członkowie dołączający do federacji
czują się bardziej komfortowo niż w przypadku dołączania do państw
unitarnych, bowiem mają poczucie, że ich odrębność będzie szanowana. Federacje, z samej swej natury, gwarantują bowiem podmiotom
składowym daleko idącą autonomię (konstytucyjnie zagwarantowaną)
i możliwość wpływania na politykę rządu federalnego.
Kondycja współczesnego rosyjskiego federalizmu raczej nie powinna budzić podobnych odczuć. Dlaczego więc Zacharow prognozował, że fizyczna odbudowa imperium rosyjskiego dokonywać będzie
się w sposób pokojowy, na bazie platformy federalistycznej? Choć
scenariusz ten nie znalazł zastosowania w odniesieniu do Armenii,
Abchazji i Osetii Południowej oraz Naddniestrza, jak przewidywał
Zacharow, doczekał się realizacji w przypadku Krymu13. Wiele też
wskazuje na to, że forsując idee federalizacji Ukrainy, Kreml w podob-
География электоральной культуры России, „Общественные науки и современность”, № 5,
2006, s. 20-34.
12 Inną wariacją na temat zależności pomiędzy globalizacją a potrzebami małych wspólnot jest
glokalizacja. Por. R. L. Watts, Comparing Federal Systems in the 1990s, Institute of Intergovernmental Relations, Mcgill Queens University Press, 1996, s. 5.
13 Федеральный конституционный закон Российской Федерации от 21 марта 2014 г. N 6-ФКЗ
«О принятии в Российскую Федерацию Республики Крым и образовании в составе
Российской Федерации новых субъектов Республики Крым и города федерального значения
Севастополя», „Российская газета”, 24.03.2014.
15
16
ny sposób będzie chciał przyłączyć do Rosji Małorosję, tj. Doniecką
i Ługańską Republikę Ludową. Zgodnie ze scenariuszem krymskim,
najpierw odbędzie się referendum w sprawie niepodległości obydwu
ukraińskich regionów, a następnie zainicjowany zostanie proces ich
integracji z Federacją Rosyjską, bez konieczności starania się o zgodę
władz Ukrainy. Rosyjskie ustawodawstwo nie przewiduje konieczności zabiegania o podobną zgodę, jeśli o integrację z Rosja ubiega się
niepodległe państwo14.
„Imperialny” duch współczesnej Rosji sprzyja konserwacji federalizmu, dając podstawy do stosowania terminu „imperialny federalizm”.
Nie oznacza to jednak, że euforia społeczna towarzysząca odbudowie
potęgi terytorialnej Rosji jest w stanie zagłuszyć problemy wewnątrzrosyjskie, jakie towarzyszą integracji Krymu z Rosją15.
Last but not least w trakcie dyskusji nad źródłami trwałości federalizmu w Rosji jest kwestia tzw. federalistycznej (lub raczej pseudo-federalistycznej) współodpowiedzialności regionów za rządzenie
państwem. Ten kluczowy z punktu widzenia rozważań nad miejscem
i rolą federalizmu we współczesnej Rosji argument Zacharowa zasadzał
się na przeświadczeniu, że mimo koncentracji pełni władzy w obrębie
14 Przemawiało za tym kilka argumentów: nastroje społeczne przed i po referendum krymskim
i podpisaniu umowy między Federacją Rosyjską i „niepodległą” Republiką Krym dowodziły, że
„pokojowy i demokratyczny” model odbudowy potęgi terytorialnej Rosji cieszy się wśród Rosjan
znaczącą popularnością; zagrożenie represjami ze strony Kijowa – zapewne bardziej wyobrażonymi (subiektywnymi) niż rzeczywistymi (obiektywnymi) – tak w przypadku Krymu czy Abchazji
i Osetii Południowej (obawiających się retorsji ze strony Gruzji) oraz Naddniestrza (Mołdowa/
Rumunia) przemawiało na rzecz wyrzeczenia się pełni suwerenności w imię integracji z Rosją
(i zapewnienia sobie bezpieczeństwa); związki pomiędzy Rosją i Krymem (w wymiarze politycznym, społecznym, kulturowym, historycznym) były na tyle silne, że„federalistyczne zbliżenie” było
naturalne, wręcz podręcznikowe. Rosjanie nie dość, że aprobowali włączenie Krymu do Rosji,
to zdecydowana ich większość – 2/3 – gotowa była poprzeć ideę przyłączenia do Rosji również
innych regionów Ukrainy. Por. Обращение В. Путина по поводу присоединения Крыма, Опрос
«ФОМнибус» 22-23 марта. 100 населенных пунктов, 43 субъекта РФ, 1500 респондентов, http://
bd.fom.ru/pdf/d12opkfs14.pdf; Россияне не возражают против принятия в состав России
и других регионов Украины, http://www.levada.ru/27-03-2014/rossiyane-ne-vozrazhayut-protiv-prinyatiya-v-sostav-rossii-i-drugikh-regionov-ukrainy (14.09.2014); Крым охладил желание
россиян присоединить Абхазию и Южную Осетию, http://www.levada.ru/21-08-2014/krym-okhladil-zhelanie-rossiyan-prisoedinit-abkhaziyu-i-yuzhnuyu-osetiyu (14.09.2014); Происходящее
в Украине, Крыму и реакция России, http://www.levada.ru/26-03-2014/proiskhodyashchee-v-ukraine-krymu-i-reaktsiya-rossii (14.09.2014).
15 Е. Сурначева, Федеральный вопрос. Крым пытаются приспособить к российскому
законодательству, „Коммерсантъ-Власть”, 17.03.2014; О. Сюмко, Проблемы интеграции
Крыма, „Политком.ru”, 15.08.2014, http://www.politcom.ru/17975.html (14.09.2014).
jednego ośrodka decyzyjnego, konsekwentnego odzierania regionów
z pełnomocnictw politycznych i prawno-ekonomicznych (w ramach
cichego i niezrozumiałego dla większości obywateli procesu rozgraniczenia pełnomocnictw), Kreml nie odżegnuje się od retoryki federalistycznej, aby uniknąć pełnej odpowiedzialności za porażki w procesie
zarządzania państwem. Kiedy dochodzi do spektakularnego niepowodzenia np. „projektu narodowego”, można – podpierając się zasadami
funkcjonowania państwa federacyjnego (a Rosja jest przecież federacją) – przerzucić odpowiedzialność (lub chociaż jej część) na władze
regionalne, które w ramach swoich kompetencji nie poradziły sobie
z zadaniem. Centrum samodzielnie kreuje strategiczny kurs państwa,
rozdziela zasoby i rozgranicza pełnomocnictwa (zachowuje się jak
rząd państwa unitarnego), ale kiedy należy ponosić odpowiedzialność,
zgodnie z kanonami federalizmu, „przywołuje do tablicy” regiony16.
Jeśli federalizm jest w chwili obecnej „uśpioną instytucją”, to co
mogłoby sprawić, żeby ponownie realnie zaistniał w rosyjskiej praktyce politycznej? Czy w ramach modernizacji rosyjskiego reżimu politycznego nie dokonuje się właśnie restauracja federalizmu? Zacharow
przyjął tezę, że odbudowa federalizmu w Rosji (lub raczej jego „przebudzenie”, biorąc pod uwagę jego „uśpiony” status) dokona się wraz
z ponownym pojawieniem się w Rosji instytucji „targu” między centrum a regionami17. „Targ” ten – niekiedy traktowany jako fundament
federalizmu, o wiele ważniejszy np. dla Wiliama Rikera od charakteru
reżimu politycznego, w jakim osadzane są instytucje federalistyczne
– powróci wraz z reaktywacją zjawiska rywalizacji politycznej w Rosji. Polityczną rywalizację zrodzić może jedynie podział w łonie elity rządzącej, demontaż „pionowej struktury władzy” – łączony ze
spadkiem dochodów państwa. Zacharow pisał także, że „targ” między centrum a regionami wymaga obecności samodzielnej i aktywnej
regionalnej elity politycznej, która to elita w Rosji Putina pozbawiona została tych cech. Środkiem prowadzącym do stopienia w jedną
szarą masę elit i zastąpienia różnorodności interesów sztucznie kultywowaną jednomyślnością była eliminacja powszechnych wyborów
gubernatorskich, a także upartyjnienie mechanizmu formowania re-
16 А. Захаров, Унитарная федерация, s. 124-125.
17Idem, Российский федерализм, op. cit.
17
18
gionalnych organów władzy ustawodawczej. Rozwiązania te „zdecydowanie ograniczać miały przestrzeń politycznego manewrowania,
dostępną lokalnym politykom”18.
Tymczasem wraz z modernizacją rosyjskiego autorytaryzmu dokonała się rewizja statusu obydwu wspomnianych instytucji w relacjach
centrum–regiony. Przywrócono powszechne wybory gubernatorskie
(o rezygnacji z nich decydują same regiony), a tzw. „ustawa Kliszasa”
zredukowała radykalnie obecność (i w związku z tym znaczenie) komponentu partyjnego w życiu politycznym regionów.
Entuzjazm zwolenników restytucji federalizmu w Rosji jest jednak chyba przedwczesny. Trzeźwe podejście nakazuje nie popadać
w nadmierną euforię i nie spodziewać się rychłego powrotu federalizmu do rosyjskiej polityki. Przede wszystkim należy zwrócić uwagę
na fakt obudowania tych decyzji całym szeregiem „filtrów” ustawodawczych (włącznie z możliwością rezygnacji przez region z wyborów
powszechnych!). Ponadto wypada w tym miejscu jeszcze raz przywołać argument Zacharowa na temat wykorzystywania federalizmu
w charakterze uzasadnienia dla przenoszenia odpowiedzialności za
rządzenie państwem na regiony. Rodzi to pytanie, czy przywrócenie
regionom części ich kompetencji, i zarazem autonomii, nie jest jednocześnie próbą dalszego wzmacniania współodpowiedzialności regionów za rządzenie państwem – mającą jeszcze większą moc, bowiem
regionami będą rządzić urzędnicy posiadający społeczną legitymację.
Gubernatorzy wybierani w wyborach powszechnych – „publiczni
politycy” – mogą wyświadczyć Kremlowi także inne przysługi – zyski
te stają się oczywiste z perspektywy 8 lat obowiązywania nowych zasad powoływania najwyższych osób urzędowych w regionach i spadku
elektoralnej popularności Wspólnej Rosji („partii władzy”). Korzyści
te zdają się brać górę nad obawami towarzyszącymi federalistycznym
inicjatywom Kremla (w rozumieniu wzmacniania politycznej autonomii elit regionalnych).
18Ibidem.
2.
Studium przypadków reaktywacji federalizmu w rosyjskiej praktyce politycznej: przywrócenie
powszechnych wyborów gubernatorskich
i „ustawa Kliszasa”
Poprawka do ustawy federalnej O ogólnych zasadach organizacji władz
ustawodawczych i wykonawczych podmiotów FR przywracająca powszechne wybory gubernatorskie – wniesiona pod obrady Dumy Państwowej 16 stycznia 2012 roku jeszcze przez Dmitrija Miedwiediewa,
sprawującego wówczas funkcje prezydenta Rosji – stanowiła część
oryginalnego planu „liberalizacji” rosyjskiego reżimu politycznego,
zawartego w orędziu do obu izb rosyjskiego parlamentu, które wygłosił 22 grudnia 2012 roku19. Ustawa ulegała w ciągu następnych kilku
miesięcy daleko idącym zmianom. Doprowadziły one do znacznego
wyeliminowania wstępnej liberalnej idei zapisanej w ustawie.
W ostatecznej wersji ustawy wprowadzono szereg filtrów, w tym
filtr municypalny i prezydencki oraz karno-sądowy. Prezydenckiemu filtrowi (prezydent mógł z własnej inicjatywy podjąć konsultacje
z partiami i kandydatami chcącymi uczestniczyć w wyborach, ale nie
mógł zablokować żadnej z kandydatury) towarzyszył filtr municypalny
(kandydat chcący uczestniczyć w wyborach gubernatorskich musiał
zebrać od 5% do 10% podpisów członków przedstawicielskich organów
samorządu terytorialnego lub merów – ustawodawcy regionalnemu
pozostawiano swobodę w wyborze wielkości koniecznego procentowego poparcia ze strony członków samorządu terytorialnego) i karno-sądowy (w wyborach gubernatorskich nie mogła wziąć udziału
osoba skazana na karę pozbawienia wolności za popełnienie ciężkiego
lub szczególnie ciężkiego przestępstwa). Do decyzji regionów pozostawiono możliwość zablokowania udziału kandydatów niezależnych
w wyborach. Niemiła niespodzianka czekała również na tych szefów
regionów, którzy byli odsunięci od pełnienia obowiązków przez prezydenta – w ciągu dwóch lat od takiej decyzji nie mogli ubiegać się
ponownie o urząd20.
19Por. Послание Президента Федеральному Собранию, 22 декабря 2011 года, 13:00, Москва,
Кремль, http://news.kremlin.ru/transcripts/14088/print (14.09.2014).
20 Д. Камышев, Выборы с фильтром, „Коммерсантъ-Власть”, 29.04.2012.
19
20
Wkrótce Kreml zaczął wycofywać się z idei powszechnych wyborów gubernatorskich. Rzekomo wpływ na to miały niepokojące słowa
przedstawicieli władz państwowych Północnej Osetii (przede wszystkim przewodniczącego republikańskiego parlamentu – Alieksieja
Maczniewa), ostrzegających przed groźbą radykalnego pogorszenia
się sytuacji społeczno-gospodarczej w regionach północnokaukaskich
w wyniku powrotu do otwartej rywalizacji wyborczej21. Kremla nie
trzeba było długo namawiać do ustanowienia możliwości częściowego
zawieszenia dopiero co przyjętej ustawy o powszechnych wyborach
gubernatorskich, tym bardziej w sytuacji, kiedy w grę wchodziło ryzyko
pogłębienia napięcia w regionie, destabilizacji i wybuchu konfliktów
etno-politycznych22. Słowem przypomnienia – to właśnie wydarzenia
w północnoosetyjskim Biesłanie 1 września 2004 roku posłużyły Putinowi jako pretekst do eliminacji powszechnych wyborów gubernatorskich i „postawienia kropki na i” w ciągnącym się od początku jego
prezydentury procesie budowy pionowej struktury władzy. Ostatecznie dano regionom możliwość całkowitej rezygnacji z wyborów powszechnych – 3 kwietnia 2013 roku prezydent podpisał ustawę, która
przewidywała możliwość wprowadzenia przez ustawodawcę kolejnego
wariantu rozwojowego pośrednich wyborów gubernatorskich – zgodnie z najnowszą, każda z partii reprezentowanych w regionalnym parlamencie po zakończeniu wstępnych konsultacji mogła zaproponować
do trzech kandydatur na stanowisko szefa regionu, prezydent wybierał trzech spośród nich i przedkładał ich kandydatury regionalnemu
organowi władzy ustawodawczej, który wybierał jednego z nich23.
Ustawa zainicjowana przez deputowanego Rady Federacji Andrieja Kliszasa i podpisana przez Putina 2 listopada 2013 roku, określana
potocznie „ustawą Kliszasa”, wnosiła poprawki do ustawy O ogólnych
gwarancjach praw wyborczych i prawa do uczestnictwa w referendum
obywateli Federacji Rosyjskiej. Zmieniała ona dotychczasowe proporcje w odniesieniu do obowiązkowej kwoty deputowanych wybieranych
do regionalnych organów władzy ustawodawczej na podstawie głoso-
21 В. Цыбульский, Синдром отмены. Власти начали избавляться от выборов губернаторов,
„Lenta.ru”, 18:11, 24 января 2013, http://lenta.ru/articles/2013/01/24/gouverneurs/ (14.09.2014).
22Ibidem.
23 Регионы могут начинать отказываться от губернаторских выборов. Контекст,
„Коммерсантъ”, 03.04.13
wania na listy partyjne. Udział tzw. spisoczników miał zmniejszyć się
z obowiązkowych 50% do 25%. Jednocześnie w miastach o znaczeniu
federalnym (wówczas tylko Moskwa i Sankt-Petersburg) ustawodawca
federalny dopuścił możliwość pełnej rezygnacji z wyborów z udziałem list partyjnych24.
Kwestia powrotu powszechnych wyborów gubernatorskich
i „ustawa Kliszasa” doczekały się dość różnych interpretacji, od optymistycznych (afirmujących wzrost znaczenia regionów w procesie
podejmowania decyzji politycznych o regionalnej polityce) po krytyczne (wskazujące na ich zachowawczy, petryfikujący charakter, które
pod pretekstem liberalizacji konserwują absolutną dominację Kremla i ułatwiają osiągnie wysokich rezultatów wyborczych przez „partię
władzy”) i realistyczne (odpowiedź na oczekiwania elit regionalnych,
zmniejszanie napięć w środowisku elity władzy na prowincji i przenoszenie ciężaru zarządzania państwem na elity regionalne). Praktycznie każda z inicjatyw Kremla w odniesieniu do regionów wywołuje
wyszczególnione trzy rodzaje sądów i interpretacji, przeważa jednak
podejście krytyczno-realistyczne.
Optymistyczne podejście – w przypadku wzmocnienia roli kandydatów niezależnych podczas wyborów w regionach – zakłada, że
w państwach, które cechują się federalistyczną formą rządów, konieczna jest możliwość dywersyfikacji ustawodawstwa wyborczego, duże
i zróżnicowane państwa powinny mieć możliwość dostosowywania
swojego ustawodawstwa do uwarunkowań strukturalnych. Konstatacja
ta zachowuje aktualność także w odniesieniu do dopuszczenia możliwości rezygnacji przez podmioty Federacji Rosyjskiej z powszechnych wyborów najwyższych osób urzędowych w regionie. Pożegnanie
z „szaleństwem” unifikacji systemów wyborczych (przy jednoczesnym
ustanowieniu swobody w odniesieniu do definiowania kształtu systemu wyborczego przez same elity regionalne) nie tylko wychodziło
naprzeciw pryncypiom federalistycznym, ale też miało ułatwiać należyte uwzględnianie specyfiki etno-religijnej, historycznej, kulturowej
24 А. Кынев, Выборы региональных парламентов в России 2009-2013. От партизации
к персонализации, Москва 2014, s. 9 i n.
21
22
i społeczno-gospodarczej poszczególnych regionów Rosji, zwłaszcza
nierosyjskich25.
Krytycy Kremla przyjmują, że przywołane innowacje w sferze ustawodawstwa partyjno-wyborczego mają służyć tylko i wyłącznie jego
interesom i zapewnić dominację w regionalnych organach władzy
ustawodawczej, w świetle spadającej popularności Wspólnej Rosji26.
Modyfikacje ustawodawstwa partyjno-wyborczego sprzyjały rugowaniu partii politycznych z życia politycznego Rosji i jego personalizacji,
a także rozdrobnieniu sił opozycyjnych w świetle spadku zapotrzebowania na jedną i dużą partię polityczną, która przyczyniłaby się do
konsolidacji znacznej części opozycji antysystemowej27.
Część rosyjskich politologów uważa jednak, że inicjatywy w sferze
partyjno-wyborczej szczebla federalnego i regionalnego będą sprzyjały głównie elitom regionalnym i samym gubernatorom. Kyniew pisze, że zmniejszanie udziału deputowanych wybieranych na podstawie
list partyjnych osłabi znaczenie zbudowanej na bazie Wspólnej Rosji
„partyjnej wertykali” w regionach. Gubernatorzy i prezydenci podmiotów Federacji Rosyjskiej nie będą już zmuszeni toczyć wyczerpujących batalii z regionalnymi oddziałami „partii władzy”. Regionalne
władze zwiększą kontrolę nad składem regionalnych organów władzy
ustawodawczej, za pośrednictwem kontroli nad procesem rejestracji
kandydatów ubiegających się o mandat w okręgach większościowych
– odsiew kandydatów jest bowiem zdecydowanie większy w przypadku wyborów w okręgach jednomandatowych niż w przypadku kandydatów z list partyjnych28.
25 Не Кавказом единым. Александр Кынев о том, как выбирать власть в регионах, „Газета.ru”,
http://www.gazeta.ru/comments/2013/03/27_x_5118061.shtml (14.09.2014).
26 Как подковать саламандру. Дмитрий Орешкин анализирует новации избирательного
законодательства, „Огонёк”, 24.02.2014; G. Golosov, The 2012 Political Reform in Russia, The Interplay of Liberalizing Concessions and Authoritarian Correction, „Problems of Post-Communism”,
vol. 59, no. 6, November-December 2012, s. 12; Е. Сурначева, Закон сохранения. Новые правила
формирования Госдумы, „Коммерсантъ-Власть”, 17.02.2014.
27 А. Кынев, Выборы, s. 10.
28 W trakcie wyborów regionalnych w roku 2012 odsiew kandydatów zgłoszonych przez partie
polityczne wyniósł 4%, w przypadku kandydatów niezrzeszonych 40%. W roku 2013 odsiew
kandydatów był jeszcze większy (17,88%), pośród kandydatów z afiliacją partyjną wyniósł
9,77%, zaś w przypadku bezpartyjnych – 58,5%. Антипартийные маневры. Александр Кынев
о попытках власти урегулировать избирательную систему, „Газета.ru”, http://www.gazeta.
ru/comments/2013/10/14_x_5706613.shtml (14.09.2014).
Gubernator przejmie rolę „głównego rozgrywającego” kampanii
wyborczej, przede wszystkim za pośrednictwem regionalnego organu władzy ustawodawczej, który kontroluje, może zdefiniować kształt
systemu wyborczego, a jednocześnie wpływa na proces odsiewu kandydatów29.
Tym samym inicjatywy Kremla w sferze partyjno-wyborczej stanowią, po pierwsze, formę dzielenia się władzą z elitami regionalnymi
oraz są dowodem porażki próby zarządzania regionami za pośrednictwem „partyjnej wertykali”, po drugie, zapowiedź reaktywacji regionalnych „partii władzy” – regionalnych „machin partyjno-wyborczych”
doskonale znanych z epoki lat 90. Kyniew zwraca uwagę, że w toku
kampanii wyborczych w roku 2013 stało się jasne, że centrum federalne nie jest zainteresowane przeciwdziałaniem (lub nie może przeciwdziałać) nadużywaniu zaplecza administracyjnego przez regionalne
autokracje.
Stawia także ważne pytanie: kto od kogo jest w chwili obecnej
w większym stopniu uzależniony? Centrum od lokalnych notabli, którzy cieszą się wsparciem którejś z licznych federalnych grup interesów,
czy lokalni notable od centrum? Wiele wskazuje na to, że regiony odzyskują inicjatywę polityczną. Rola lokalnych notabli wrośnie jeszcze
bardziej z chwilą, kiedy stanowiska gubernatorskie zaczną obejmować
przedstawiciele elit regionalnych wybierani w wyborach powszechnych. Gubernatorzy odzyskują utraconą w poprzedniej dekadzie społeczną legitymację do rządzenia – nie ma na poziomie regionalnym
instytucji, które równoważyłyby ich wpływy (organy samorządu terytorialnego są lub będą podporządkowane gubernatorom, organy władzy
ustawodawczej zdominowane przez zaplecze gubernatorów). Warto
zwrócić również uwagę na to, że częściowa rezygnacja z gubernatorskich wyborów powszechnych pozostaje w gestii samego regionu, elity
regionalne poszczególnych regionów samodzielnie będą decydowały
o trybie wyboru najwyższej osoby urzędowej w podmiocie30.
Powrót do powszechnych wyborów gubernatorskich i wzmocnienie autonomii politycznej elit regionalnych poskutkuje szeregiem
negatywnych konsekwencji. Zdaniem Kyniewa, dzięki swym inno-
29 Д. Камышев, Выборы с фильтром, op. cit.
30 Не Кавказом единым, op. cit.
23
24
wacjom partyjno-wyborczym, mającym przełożenie na sferę polityki
federacyjnej, centrum ryzykuje dalsze zamykanie się regionów przed
aktorami federalnymi, umocnienie tendencji autorytarnych na prowincji i w końcu wzmocnienie ryzyka pojawienia się tendencji dezintegracji państwa.
Ryzyko to schodzi jednak na plan dalszy w obliczu zysków, jakich
dostarczyć może centrum „publiczny polityk” – gubernator zaprawiony w bojach, mający doświadczenie w zakresie udziału w wyborach
powszechnych i umiejący kontrolować zaplecze administracyjne. Powrót do idei powszechnych wyborów gubernatorskich, w połączeniu
ze wzrostem znaczenia kandydatów niezależnych (od partii politycznych), może być postrzegany jak ustępstwo na rzecz elit regionalnych,
lecz także jako próba zabezpieczenia przez Kreml własnych „interesów” – zagwarantowanie lepszych wyników „partii władzy” lub (jeśli
ta ostatnia zawiedzie) wprowadzenie do Dumy Państwowej kandydatów niezależnych, którzy będą mu sprzyjać.
Z badań realizowanych przez Ora John Reutera wynikało, że centrum federalne powinno być żywotnie zainteresowane przywróceniem
powszechnych wyborów gubernatorskich, z których zrezygnowano
podczas drugiej kadencji Władimira Putina, w obawie przed powtórzeniem się scenariusza „regionalnej frondy” z roku 199931. Jeśli jednak centrum chciało współrządzić Rosją przy użyciu „partii władzy”
– postrzeganej przez zachodnią politologię w kategoriach partii hegemonicznej (partia dominująca w reżimie autorytarnym) – to musiało pozyskać do współpracy aktorów regionalnych. Reuter dowodził
bowiem, że poparcie ze strony regionalnych machin partyjno-wyborczych jest nieodzowne z punktu widzenia przekształcania się partii
rządzących w partie hegemoniczne lub utrzymywania przez partie
hegemoniczne swojego dotychczasowego statusu32.
Reuter wykazał, że poparcie dla Wspólnej Rosji pozostawało w znaczącym stopniu zależne od wsparcia, jakiego udzielali „partii władzy”
31 Joel Migdal pisał, że „rządzący wykazują skłonność do demontowania/osłabiania instytucji, które mogłyby im pomóc w procesie rządzenia, ze strachu, że rzeczone instytucje mogą pewnego
dnia stać się zagrożeniem dla ich władzy”. J. Migdal, Strong Societies and Weak States, Princeton
1998, cyt. za: O. J. Reuter, Regional Patrons and Hegemonic Party Electoral Performance in Russia,
„Post-Soviet Affairs”, vol. 29, issue 2, 2013.
32 O. J. Reuter, Regional, s. 4 i n.
gubernatorzy i prezydenci podmiotów Federacji Rosyjskiej, a „partia
władzy” radziła sobie tym lepiej, im bardziej wpływowy i cieszący się
autorytetem był jej lokalny patron. O wpływach i autorytecie najwyższej osoby urzędowej w regionie decydowała natomiast społeczna inwestytura do rządzenia33.
Centrum federalne zostało więc zmuszone do przewartościowania
swej polityki względem koncepcji powszechnych wyborów gubernatorskich, szczególnie w świetle utraty przez Wspólną Rosję absolutnej
większości mandatów w izbie niższej rosyjskiego parlamentu w grudniowych wyborach do Dumy Państwowej. Decyzją o powrocie do
powszechnych wyborów gubernatorskich Kreml zaskarbiał sobie także
„wdzięczność” społeczeństwa – przywrócenie powszechnych wyborów
gubernatorskich cieszyło się autentycznym społecznym poparciem34.
Kierując się argumentacją Zacharowa na temat instrumentalnego
podejścia Kremla do federalizmu i elit regionalnych (przerzucenie odpowiedzialności za niepowodzenia w procesie zarządzania państwem,
wymuszona pseudo-federalistyczna solidarność), można by również
zaryzykować twierdzenie, że przywrócenie społecznej legitymacji gubernatorom nie tylko przysporzy im dodatkowego prestiżu i nauczy
właściwie władać „zapleczem administracyjnym” ku obopólnej korzyści – centrum i elit regionalnych, lecz także zwiększy poczucie odpowiedzialność za (rodzimy) region i przeniesie oczekiwania za strony
centrum wobec szefów regionów na inny poziom35.
33 Ibidem, s. 33.
34 Россияне хотят вернуть прямые выборы губернаторов, „Московский комсомолец”,
http://www.mk.ru/politics/article/2011/07/01/602155-rossiyane-hotyat-vernut-pryamyie-vyiboryi-gubernatorov.html (14.09.2014); «Левада»: россияне хотят вернуть выборы
губернаторов, http://www.bbc.co.uk/russian/russia/2010/02/100215_levada_governor_elections.shtml (14.09.2014).
35 Rościsław Turowski zwracał uwagę, że gubernatorzy musieli sobie radzić z najtrudniejszym odcinkiem zarządzania państwem, generującym największe społeczne emocje – wypłatą świadczeń
dla pracowników sektora budżetowego i polityką socjalną. Nie mieli przy tym zagwarantowanej
odpowiedniej puli środków na realizację powierzonych im zadań. W związku z tym, ewentualne,
kolejne fale protestów społecznych miałyby charakter antygubernatorski czy antymerowski, nie
antyprezydencki. Политическая ситуация и общественные настроения в России. Год после
выборов: начало застоя или временное затишье?, „Политком.ru”, 24.06.2013, http://www.politcom.ru/article.php?comments&id=15953 (14.09.2014).
25
26
Podsumowanie
W dającej się przewidzieć przyszłości Rosji „nie grozi” powrót do
decentralizacji systemu stosunków federacyjnych znanej z okresu
rządów Borysa Jelcyna – mimo przywrócenia niektórych zdobyczy
federalistycznych z tejże epoki i nadania elitom regionalnym znacznej
autonomii politycznej. Elity regionalne zyskały w ramach modernizacji reżimu politycznego zwiększone pole manewru w wyborze reguł
gry politycznej, więcej swobody w relacjach politycznych z centrum
i społeczną legitymację do rządzenia. Zyski te były jednak, po pierwsze, rozsądnie ograniczone, po drugie, pozorne, bowiem nakładały na
elity regionalne zmienioną charakterystykę współodpowiedzialności
za rządzenie państwem.
Federacja Rosyjska pozostanie państwem o „unitarnym modelu
federalizmu”, tj. takim, w którym ideę federalistyczną traktuje się instrumentalnie i sprowadza do instytucjonalnej manipulacji rzeczywistością, dochodzi do maskowania (legitymowania) praktyk dalekich
od ducha federalizmu, a centralizacja funkcji władczych wykracza
poza praktykę polityczną państw unitarnych. W Rosji Putina „unitarny federalizm” wspiera autorytaryzm (monocentryczny), podczas
gdy w latach 90. „zdecentralizowany i asymetryczny federalizm” maskował słabość państwa i będącą jego skutkiem anokrację. W jednym
i drugim przypadku mamy do czynienia ze spójnością pomiędzy reżimem politycznym a modelem relacji centrum–regiony. Jeśli – jak
pisał Zacharow – „rosyjska demokracja jest «suwerenna», to dlaczego
i «suwerenny» nie może być rosyjski federalizm”. Historia federalizmu
rosyjskiego ostatnich 24 lat (1990-2014) uczy nas, że każda modyfikacja reżimu politycznego w Rosji będzie miała swe odbicie w stosunkach centrum–regiony. Niezależnie od tego, z jaką formą federalizmu
mamy do czynienia, „unitarną” czy „zdecentralizowaną”, regiony Rosji
i ich elity pozostają siłą, z którą Kreml musi się liczyć.
Bibliografia
Антипартийные маневры. Александр Кынев о попытках власти урегулировать избирательную систему, „Газета.ru”, http://www.gazeta.
ru/comments/2013/10/14_x_5706613.shtml
Бунин И., Новое Путинское большинство: факторы консолидации, „Политком.ru”, 04.06.2014, http://www.politcom.ru/17679.html
Ворожейкина Т., Авторитарные режимы ХХ века и современная Россия:
сходства и отличия, Тезисы выступления на конференции «Российские альтернативы» (Пятые Ходорковские чтения), 8 декабря 2009.
Захаров A., Российский федерализм как «спящий» институт, „Неприкосновенный запас”, № 3(71), 2010
Захаров A., Унитарная федерация. Пять этюдов о российском федерализме, Москва 2008
Как подковать саламандру. Дмитрий Орешкин анализирует новации
избирательного законодательства, „Огонёк”, 24.02.2014
Камышев Д., Выборы с фильтром, „Коммерсантъ-Власть”, 29.04.2012
Камышев Д., Зона странного электорального поведения, „Коммерсантъ‑Власть”, 17.12.2007
Крым охладил желание россиян присоединить Абхазию и Южную Осетию, http://www.levada.ru/21-08-2014/krym-okhladil-zhelanie-rossiyanprisoedinit-abkhaziyu-i-yuzhnuyu-osetiyu
Кынев А., Выборы региональных парламентов в России 2009-2013. От
партизации к персонализации, Москва 2014
Не Кавказом единым. Александр Кынев о том, как выбирать власть в регионах, „Газета.ru”, http://www.gazeta.ru/comments/2013/03/27_x_5118061.
shtml
Макаркин А., Выборы в рамках контракта, „Pro et Contra”, январьфевраль 2008
Ларионов Р., Политическая реформа: попытка оздоровления системы,
„Политком.ru”, 24.02.2014, http://www.politcom.ru/print.php?id=17224
«Левада»: россияне хотят вернуть выборы губернаторов, http://www.
bbc.co.uk/russian/russia/2010/02/100215_levada_governor_elections.
shtml
Политическая ситуация и общественные настроения в России. Год после выборов: начало застоя или временное затишье?, „Политком.
ru”, 24.06.2013
Послание Президента Федеральному Собранию, 22 декабря 2011 года,
13:00, Москва, Кремль, http://news.kremlin.ru/transcripts/14088/print
Происходящее в Украине, Крыму и реакция России, http://www.levada.
ru/26-03-2014/proiskhodyashchee-v-ukraine-krymu-i-reaktsiya-rossii
Обращение В. Путина по поводу присоединения Крыма, Опрос «ФОМнибус» 22-23 марта. 100 населенных пунктов, 43 субъекта РФ, 1500 респондентов, http://bd.fom.ru/pdf/d12opkfs14.pdf
Орешкин Д. Б., Орешкина Д. Д., География электоральной культуры
России, „Общественные науки и современность”, № 5, 2006
27
28
Регионы могут начинать отказываться от губернаторских выборов.
Контекст, „Коммерсантъ”, 03.04.13
Россияне не возражают против принятия в состав России и других
регионов Украины, http://www.levada.ru/27-03-2014/rossiyane-nevozrazhayut-protiv-prinyatiya-v-sostav-rossii-i-drugikh-regionovukrainy
Россияне хотят вернуть прямые выборы губернаторов, „Московский
комсомолец”, http://www.mk.ru/politics/article/2011/07/01/602155rossiyane-hotyat-vernut-pryamyie-vyiboryi-gubernatorov.html
Стародубровская И., Глазычев В., Федерализм истинный и мнимый,
„Московские новости”, № 118, 14.09.2011
Сурначева Е., Закон сохранения. Новые правила формирования Госдумы, „Коммерсантъ-Власть”, 17.02.2014
Сурначева Е., Федеральный вопрос. Крым пытаются приспособить
к российскому законодательству, „Коммерсантъ-Власть”, 17.03.2014
Сюмко О., Проблемы интеграции Крыма, „Политком.ru”, 15.08.2014, http://
www.politcom.ru/17975.html
Федеральный конституционный закон Российской Федерации от 21 марта 2014 г. N 6-ФКЗ «О принятии в Российскую Федерацию Республики Крым и образовании в составе Российской Федерации новых
субъектов Республики Крым и города федерального значения Севастополя», „Российская газета”, 24.03.2014
Цыбульский В., Синдром отмены. Власти начали избавляться от выборов губернаторов, „Lenta.ru”, 18:11, 24 января 2013, http://lenta.ru/
articles/2013/01/24/gouverneurs/
Conservative Counterrevolution: Evidence of Russia’s Strength or Weakness?
Elites and Oligarchs, „Russian Analytical Digest”, no. 154, 28 July 2014
Golosov G., The 2012 Political Reform in Russia, The Interplay of Liberalizing
Concessions and Authoritarian Correction, „Problems of Post-Communism”, vol. 59, no. 6, November-December 2012
Magaloni B., Voting for Autocracy, Cambridge University Press, 2006
McFaul M., Stoner-Weiss K., The Myth of the Authoritarian Model. How
Putin’s Crackdown Holds Russia Back, „Foreign Affairs”, January/February 2008
Migdal J., Strong Societies and Weak States, Princeton 1998
Reuter O. J., Regional Patrons and Hegemonic Party Electoral Performance
in Russia, „Post-Soviet Affairs”, vol. 29, issue 2, 2013
Watts R. L., Comparing Federal Systems in the 1990s, Institute of Intergovernmental Relations Mcgill Queens University Press, 1996
Magdalena Lesińska
w kontekście polityki zagranicznej
i sytuacji demograficznej
Migration Policy in the Russian Federation in the Context of Foreign
Policy and Demography
Abstract: Current migration processes in the Russian Federation are very
dynamic. This country is one of the most popular destinations for foreign
workers, particularly for citizens of the neighbouring states. At the same time,
massive outflows take place from the Federation’s territory. The main aim
of the article is to analyse the migration policy of the Russian Federation in
a broader context of political, economic and population changes which have
determined the direction and contents of the state policy over recent years.
Migration policy is strongly related to foreign policy addressed by Russian
authorities towards post-Soviet states, and to economic and demographic
interests of the Federation. The impulse towards a more open approach towards the inflow of foreigners is directly linked with a growing demand for
foreign labour and, in a long-term perspective, to unfavourable demographic
prognoses which predict a decrease of economically active population and
depopulation of the peripheral regions of the Federation.
Keywords: migration, migration policy, demography, the Russian Federation
Wstęp
Federacja Rosyjska (FR) jest drugim – po Stanach Zjednoczonych
– krajem o największej skali napływu osób na swoje terytorium,
jednocześnie jest trzecim (po Indiach i Meksyku) państwem o największym odpływie własnych mieszkańców (wg danych ONZ z 2013
roku). Politykę migracyjną tego kraju należy analizować w kontekście innych polityk prowadzonych przez władze Federacji, w szcze-
30
Magdalena Lesińska
gólności zaś działań podejmowanych wobec innych państw regionu
powstałych po rozpadzie ZSRR (tzw. regionu poradzieckiego). Obok
wyzwań na arenie międzynarodowej, FR staje także przed poważnymi
problemami związanymi z sytuacją wewnętrzną – potrzebą utrzymania rozwoju gospodarczego oraz konsekwencjami wynikającymi
ze starzejącego się społeczeństwa i negatywnymi prognozami demograficznymi. Władze Federacji muszą zatem rozwiązać dylemat,
jak pogodzić wymagania rynku pracy, potrzeby demograficzne i interesy polityczne – polityka migracyjna stała się zaś w tym zakresie
konkretnym narzędziem.
Celem niniejszego artykułu jest analiza polityki migracyjnej FR
w szerszym społeczno-politycznym kontekście. Polityka migracyjna
nigdy nie jest (bo być nie może) odrębnym obszarem działań państwa,
wyizolowanym od innych polityk publicznych. Dlatego też jej analiza
wymaga powiązania z sytuacją ekonomiczną, społeczną czy ludnościową oraz prognozami ich dalszego rozwoju. W przypadku takiego
państwa jak Federacja, posiadającego wielki potencjał gospodarczy
i nie mniejsze ambicje polityczne, należy także wziąć pod uwagę interesy regionalne i międzynarodowe. Polityka migracyjna jest zaś jedną
z silniejszych kart w grze o polityczną dominację w regionie.
W artykule omówiona zostanie aktualna sytuacja migracyjna FR,
w tym najważniejsze trendy oraz skala przemieszczeń zagranicznych
i wewnętrznych ludności. Następnie przedstawione zostaną podstawowe założenia prawno-instytucjonalne oraz cele polityki migracyjnej FR adresowane do cudzoziemców, w tym do rosyjskojęzycznych
obywateli zamieszkujących kraje regionu poradzieckiego. W związku
z pesymistycznymi prognozami demograficznymi, polityka ludnościowa stała się ostatnio oficjalnym priorytetem politycznym władz
Federacji, co jest zgodne z tradycyjnym postulatem, według którego
to ludność jest jednym z podstawowych filarów siły i rozwoju każdego państwa.
1.
Procesy migracyjne (wewnętrzne i zagraniczne)
w Federacji Rosyjskiej – przegląd
Rosja jest silnym magnesem przyciągającym migrantów, szczególnie
z krajów byłego ZSRR, to oni reprezentują ok. 70-90% cudzoziemców
Polityka migracyjna Federacji Rosyjskiej...
napływających do tego kraju1. Oficjalne rosyjskie źródła (takie jak Federacyjna Służba Migracyjna) szacują populację cudzoziemców przebywających w Rosji na 11 mln, w tym ok. 3 mln to osoby przebywające
i/lub zatrudnione niezgodnie z prawem2. Taki szacunek jest zgodny
z danymi ONZ3. Do największych społeczności napływowych na terytoriom FR należą obywatele Uzbekistanu (2,5 mln), Tadżykistanu
(1,1 mln), Kirgistanu (0,5 mln), a także Ukrainy (1,3 mln) i Mołdawii
(0,5 mln). Poziom napływu z tych krajów jest zmienny w czasie, co
widać najlepiej na przykładzie Ukrainy (w 2002 roku obywatele tego
kraju stanowili 22,5% wszystkich cudzoziemców w FR, a w 2010 już
tylko 13,6%) oraz Uzbekistanu (w tym przypadku nastąpił gwałtowny
wzrost z 6,9% do 19,1% w latach 2002-2008). Największy napływ cudzoziemców do FR odnotowano we wczesnych latach 1990., co wiązało
się z niestabilnością ekonomiczno-polityczną całego regionu. Migracja
do największego kraju, jaki powstał po rozpadzie ZSRR, wydawała się
dla wielu jego obywateli rozsądną strategią przetrwania niestabilnych
czasów, która z czasem, wraz z postępującą normalizacją polityczną,
stała się naturalną strategią rozwoju4.
Ocenia się, że 2/3 ogółu osób napływających na terytorium Federacji w latach 1998-2007 to etniczni Rosjanie, a kolejne 12% to przedstawiciele innych grup etnicznych (np. Tatarzy)5. Do krajów, z których
napłynęły najliczniejsze strumienie migracyjne do FR w okresie 19892007, zalicza się: Kazachstan (1,9 mln osób), kraje Azji Centralnej
– Uzbekistan, Kirgistan i inne (podobna skala napływu) oraz kraje
Kaukazu – Armenię, Azerbejdżan i Gruzję (1,1 mln osób). Należy także wspomnieć o rosnącym napływie obywateli Chin, w szczególności
na obszary pogranicza – w 2011 roku otrzymali oni 13% wszystkich
1
I. Ivakhnyuk, Migrations in the CIS Region: Common Problems and Mutual Benefits, United Nations,
Geneva 2006, s. 3, http://www.un.org/esa/population/migration/turin/Symposium_Turin_files/
P10_SYMP_Ivakhniouk.pdf; Migration Policy Centre Team, Migration Profile: Russia, Migration
Policy Centre EUI, June 2013, s. 5, http://www.migrationpolicycentre.eu/docs/migration_profiles/Russia.pdf (10.10.2014).
2 Russian Legal Information Agency (RAPSI), http://rapsinews.com/news/20130912/268818377.html
3 World Population Policies 2013, United Nations, Geneva 2013, s. 108.
4 Y. Sadovskaya, International Labor Migration and Remittances in Central Asian Republics: Strategy
for Survival or Development?, „International Migration: Economics and Politics”, Scientific Series
International Migration of Population: Russia and Contemporary World, no. 18, 2006, s. 38-46.
5 M. Nozhenko, Country Profile: Russian Federation, „Focus Migration”, no. 20, 2010, s. 3, http://focusmigration.hwwi.de/Russian-Federation.6337.0.html?&L=1 (10.10.2014).
31
32
Magdalena Lesińska
zezwoleń na pracę6. Napływ obywateli Chin wzbudza silne obawy,
podsycane jeszcze przez rosyjskie media7. Dysproporcja w wielkości
populacji zamieszkującej obie strony granicy jest ogromna: podczas
gdy przygraniczne regiony chińskie zamieszkuje ok. 100 mln osób, tak
rosyjskie zaledwie 6,7 mln8.
Najsilniejszym czynnikiem przyciągającym do FR jest rynek pracy.
Cudzoziemscy pracownicy są dominującą grupą wśród napływających
do Federacji, przeważają wśród nich osoby niewykwalifikowane, podejmujące zatrudnienie w tradycyjnie „migranckich” sektorach rynku pracy (budownictwo, rolnictwo, usługi), czyli tam, gdzie rodzima
siła robocza nie chce pracować ze względu na niskie zarobki. Ocenia
się, że udział cudzoziemców w populacji pracowników w FR wynosi
10% (w przypadku Moskwy jest on przynajmniej dwukrotnie większy), a ich liczba będzie jeszcze wzrastać. Obserwuje się także swoistą
specjalizację poszczególnych grup cudzoziemskich: sektory takie jak
budownictwo, przemysł czy transport są popularne wśród obywateli
Ukrainy i Mołdawii, a handel – wśród obywateli Wietnamu i Chin9.
Eksperci szacują skalę napływu cudzoziemskich pracowników do
FR w ciągu roku na 3-7 mln osób10. Jak wspomniano, są to przede
wszystkim obywatele krajów byłego ZSRR, którzy nie potrzebują wiz,
by wjechać na terytorium Federacji. Przyciągają ich wyższe zarobki,
niskie koszty i ryzyko migracji, związane z niewielką skalą procedur
(w porównaniu np. z krajami UE), a także rozwinięte sieci migracyjne. Niektórzy autorzy określają procesy migracyjne na obszarze
poradzieckim mianem euroazjatyckiego systemu migracyjnego11. Charakteryzuje się on bliskimi związkami historycznymi, brakiem granic
6 A. Vishnevsky, The New Role of Migration in Russia’s Demographic Development, „Russian International Affairs Council Analysis”, April 2013, s. 6, http://russiancouncil.ru/en/?id_4=1759 (8.10.2014).
7 M. Nozhenko, Country Profile: Russian Federation, s. 3.
8 L. Rabakovsky, S. Ryazantsev, International Migration in the Russian Federation, United Nations, Geneva 2005, s. 3, http://www.un.org/esa/population/meetings/ittmigdev2005/P11_
Rybakovsky&Ryazantsev.pdf (12.10.2014).
9 Ibidem, s. 14.
10 Migration Policy Centre Team, Migration Profile: Russia, s. 6.
11 I. Ivakhnyuk, Migrations in the CIS Region, s. 1-2; S. Ryazantsev, Russia and Kazakhstan in Eurasian
Migration System: Development Trends, Socio-Economic Consequences of Migration and Approaches
to Regulation, w: A. Di Bartolomeo, S. Makaryan, A. Weinar (eds.), Regional Migration Report: Russia and Central Asia, Migration Policy Centre EUI, 2014, s. 14, http://www.migrationpolicycentre.
eu/publications/migration-report/ (10.10.2014).
(w znaczeniu ruchu bezwizowego), podobieństwem kulturowym (język i długa tradycja bycia jednym zunifikowanym krajem), wspólnymi
interesami politycznymi, wielką skalą migracji nielegalnej oraz silnymi
związkami w postaci bilateralnych i unilateralnych umów oraz politycznych sojuszy.
Jak zostało to już zaznaczone, pobyt i zatrudnienie cudzoziemców na terytorium FR mają często charakter niezgodny z prawem.
W konsekwencji oznacza to, że cudzoziemscy pracownicy nie posiadają żadnych form ochrony prawnej. Jak zauważają eksperci, duży
udział nielegalnej migracji jest bezpośrednim rezultatem restrykcyjnego obowiązku rejestracji przez cudzoziemców deklarowanego celu
pobytu (w ciągu 3 dni od momentu przekroczenia granicy) oraz dużej skali czarnego rynku zatrudnienia12. Według oficjalnych danych,
w 2007 roku 53% pracowników cudzoziemskich w FR podejmowało
nielegalne zatrudnienie13. Inne szacunki mówią, że na jednego legalnie zatrudnionego cudzoziemca przypada dziewięciu zatrudnionych
niezgodnie z prawem14.
Należy również pamiętać, że FR jest nie tylko krajem migracji docelowym, ale także tranzytowym. Przez jej terytorium przebiegają szlaki
z krajów azjatyckich (w tym z Afganistanu, Pakistanu czy Chin), jak
również z Afryki i Bliskiego Wschodu do UE. Migranci przebywają
krótszy lub dłuższy czas na terytorium FR, a niektórzy pozostają tam,
rezygnując z planów dalszej podróży15.
Poważnym wyzwaniem, obok napływu osób z zagranicy, jest także
migracja wewnętrzna w obrębie Federacji. Analiza danych spisowych
wskazuje na to, że co dziesiąty mieszkaniec FR w ciągu kilku ostatnich
lat zmienił region swojego zamieszkania w obrębie kraju. Dominującym kierunkiem przepływu są przemieszczenia ze wschodnich i południowych rubieży Federacji do jej centrum, przede wszystkim do
dużych miast w zachodniej części kraju (Sankt Petersburg i Moskwa).
Ocenia się, że dalekowschodnia część FR utraciła w latach 1990-2005
12 Zob. M. Nozhenko, Country Profile: Russian Federation, op. cit.; L. Rabakovsky, S. Ryazantsev, International Migration, op. cit.
14 L. Rabakovsky, S. Ryazantsev, International Migration, s. 4.
15 I. Ivakhnyuk, Migrations in the CIS Region, s. 5; M. Nozhenko, Country Profile: Russian Federation, s. 7.
33
34
Magdalena Lesińska
w wyniku przesiedleń do innych regionów kraju 14% populacji16. Najsilniejszym magnesem są oczywiście region stołeczny i sama stolica.
Jak widać z przedstawionego powyżej przeglądu, procesy migracyjne w FR są masowe i wielokierunkowe, zaś ich długofalowe konsekwencje stanowią poważne wyzwanie dla polityki państwa.
2.
Założenia prawno-instytucjonalne oraz cele polityki
migracyjnej Federacji Rosyjskiej
W polityce migracyjnej FR można wyróżnić kilka ważnych okresów,
których zmiany korespondowały wyraźnie z przemianami polityczno-gospodarczymi mającymi miejsce w samej Federacji, jak i w całym
regionie. We wczesnych latach 1990., w obawie przed niekontrolowanymi masowymi przepływami z byłych republik radzieckich, w krótkim czasie przyjęto prawodawstwo regulujące napływ cudzoziemców,
w tym osób poszukujących azylu. W późniejszych latach główne wysiłki władz zostały skierowane na uregulowanie migracji cudzoziemskich pracowników i ograniczenie nielegalnych napływów z innych
krajów. Zaowocowało to surowymi regułami wjazdu i pobytu (wprowadzono m.in. roczne kwoty określające poziom napływu cudzoziemców w danym roku kalendarzowym), a to z kolei przyczyniło się do
wzrostu skali migracji nielegalnych, w tym przede wszystkim łamania
prawa pobytowego przez pozostawanie na terytorium Federacji pomimo wygaśnięcia legalnego czasu pobytu17.
Zacieśnianie wspólnoty polityczno-gospodarczej z krajami regionu poradzieckiego oraz boom gospodarczy w FR, jaki miał miejsce
na przełomie XX i XXI wieku, a wraz z nim rosnące zapotrzebowanie
na tanią (czyli cudzoziemską) siłę roboczą, wymusiły zmianę polityki migracyjnej w kierunku jej liberalizacji18. Rosja znalazła się od tego
momentu wśród krajów, które prowadzą politykę na rzecz zwiększenia imigracji19. Kierunek zmian wyznaczyły takie cele, jak zwiększenie
17 V. Mukomel, The Transformation of Russia’s Migration Policy in 2005-2011, w: A. Di Bartolomeo, S. Makaryan, A. Weinar (eds.), Regional Migration Report, s. 60.
18 Zob. M. Nozhenko, Country Profile: Russian Federation, op. cit.
19 World Population Policies 2013, s. 413.
liczby cudzoziemskich pracowników tymczasowych, przede wszystkim
wysoko wykwalifikowanych, oraz ograniczenie nielegalnego napływu
i pobytu cudzoziemców bez odpowiednich zezwoleń. W szczególności wprowadzono zmiany w prawie migracyjnym na rzecz zachęcenia do przyjazdu i pracy na terytorium FR obywateli krajów obszaru
poradzieckiego.
W czerwcu 2012 roku prezydent Putin przyjął Koncepcję państwowej polityki migracyjnej Federacji Rosyjskiej do 2025 r. Choć – jak zauważają niektórzy analitycy – nie wnosi ona rewolucyjnych zmian,
ani nie zawiera wielu konkretów, to jednak kierując się względami
ekonomicznymi (potrzeba pracowników na rynku pracy) oraz demograficznymi (starzejące się społeczeństwo i niekorzystne prognozy ludnościowe), wskazuje na gotowość Kremla do uporządkowania
i zwiększenia kontroli nad procesami migracyjnymi20. W dokumencie
zapisane zostały deklaracja, że Rosja staje się krajem imigracyjnym,
oraz najważniejsze cele polityki migracyjnej, takie jak wspomaganie
osób rosyjskojęzycznych gotowych osiedlić się w FR i przyjąć rosyjskie obywatelstwo, zachęta do przyjazdu dla tych pracowników cudzoziemskich, którzy są pożądani na krajowym rynku pracy (wysoko
wykwalifikowanych i specjalistów), wprowadzenie uproszczonych
procedur pobytowych dla przedsiębiorców i inwestorów. Dokument
odnosi się także do migracji wewnętrznych, wspominając o potrzebie
ich intensywnego rozwoju21.
Jednym z poważniejszych wyzwań, jakie stoi obecnie przed władzami rosyjskimi, jest przekonanie społeczeństwa o potrzebie napływu cudzoziemskich pracowników, gdyż – jak wskazują badania opinii
publicznej – nie jest ono przychylne zwiększonej imigracji. Obawę
przed rosnącą imigracją, szczególnie tą nielegalną, podsycają media,
ale też politycy22. Antyimigrancka kampania trafia na podatny grunt,
ogólnokrajowy sondaż wskazał, że tylko 12% społeczeństwa rosyjskie-
20 Zob. K. Jarzyńska, Nowa koncepcja polityki migracyjnej Rosji, „Analizy OSW”, 2012, http://www.
osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2012-06-20/nowa-koncepcja-polityki-migracyjnej-rosji
(6.10.2014); E. Mazur-Cieślik, Polityka imigracyjna Federacji Rosyjskiej jako narzędzie kształtowania
stosunków dwustronnych z poradzieckimi państwami Azji Środkowej, „Bezpieczeństwo Narodowe”,
nr 28, 2013, www.bbn.gov.pl/download/1/15272/73-97sewamazur-cieslik.pdf (5.10.2014).
21 Dokument dostępny na: http://eng.news.kremlin.ru/acts/4011 (10.10.2014).
22 A. Vishnevsky, The New Role of Migration, s. 6.
35
36
Magdalena Lesińska
go ma pozytywny stosunek do imigrantów23. Inny sondaż pokazał, że
77% Rosjan oczekuje zaostrzenia prawa migracyjnego, a 67% – wprowadzenia dla cudzoziemców egzaminu z języka rosyjskiego jako warunku uzyskania zezwolenia na osiedlenie się24.
Aby osłabić te obawy, zapowiedziano większą kontrolę nad procesami migracyjnymi oraz ograniczenie migracji nielegalnej. W praktyce
rozpoczęto masowe akcje deportacji cudzoziemców, którzy przekroczyli legalny czas pobytu na terytorium FR25. Zaplanowano także
wprowadzanie obowiązku posiadania paszportu przy wjeździe na teren FR przez obywateli krajów WNP od 1 stycznia 2015 roku (do tej
pory wymagany był jedynie dowód osobisty). Zmiana ta wprowadzi
w praktyce podział na trzy grupy, zróżnicowane ze względu na obowiązujące restrykcje dotyczące wjazdu i zatrudnienia. W skład pierwszej
wchodzą migranci z krajów objętych obowiązkiem wizowym, muszą
oni posiadać zezwolenie na pracę, które przypisane jest do jednego
konkretnego pracodawcy i ograniczone czasowo, a pracodawca zobligowany jest do uzyskania zezwolenia na zatrudnienie cudzoziemca. Drugą grupą, o dużo mniejszym zakresie restrykcji, są migranci
z krajów objętych ruchem bezwizowym z Rosją, czyli z państw WNP.
W ich przypadku oprócz paszportu (od początku 2015 roku) wymagane będzie zezwolenie na pracę dające możliwość podjęcia zatrudnienia
w całym regionie, w którym zostało ono wydane. Trzecią – najbardziej
uprzywilejowaną grupą – są obywatele Białorusi i Kazachstanu (krajów należących do Unii Celnej), którzy mogą korzystać z możliwości
swobodnego przepływu pracowników pomiędzy tymi krajami, a więc
nie potrzebują zezwoleń na pracę, a pracodawcy ich zatrudniający nie
muszą wnioskować o zezwolenie na ich zatrudnienie26.
Grupę, do której w szczególności adresowane są ostatnie zmiany
w prawie migracyjnym FR, stanowią wykwalifikowani migranci. Począwszy od 2010 roku, wprowadzono uproszczony system ich zatrudniania, który ma zachęcić pracodawców do pozyskiwania specjalistów
z zagranicy, a pracowników cudzoziemskich – do przyjazdu i pracy
24 Zob. K. Jarzyńska, Nowa koncepcja, op. cit.
25 Russian Legal Information Agency (RAPSI), http://rapsinews.com/news/20140115/270447310.html
(5.10.2014).
26 Federacyjna Służba Migracyjna, http://www.fms.gov.ru/documents/withoutvisa/ (5.10.2014).
w Federacji. W przypadku wykwalifikowanych cudzoziemców nie
obowiązują normy kwotowe na zezwolenie na pobyt i pracę ani (obowiązkowe w innych przypadkach) zezwolenia dla pracodawców na zatrudnienie cudzoziemca. Pracownik jest zobowiązany do wystąpienia
o wizę pracowniczą na czas kontraktu (na okres nie dłuższy niż 3 lata,
który może być jednak przedłużony). Co więcej, podczas gdy wszystkie inne grupy cudzoziemców obowiązuje rejestracja w odpowiednim
urzędzie w ciągu trzech dni od momentu przekroczenia granicy, to
w przypadku wysoko wykwalifikowanych pracowników i członków
ich rodzin ten okres jest wydłużony do 90 dni.
Ostatnio wprowadzone zmiany w prawie naturalizacyjnym także
świadczą o próbie przyciągnięcia tych, którzy uważani są za cudzoziemców pożądanych, czyli charakteryzujących się bliskością kulturową i językową. Obywatele innych krajów, dla których rosyjski jest
językiem ojczystym, mogą starać się o roczną wizę uprawniającą do
wjazdu i pobytu na terytorium FR w celu ubiegania się o rosyjskie
obywatelstwo27. Kolejnym pomysłem jest uproszczenie warunków
nabycia obywatelstwa przez grupy o określonym profilu ekonomicznym. Wśród uprzywilejowanych miałyby się znaleźć m.in. osoby, które
jako przedsiębiorcy pracowały w Rosji przez 3 lata i w tym czasie ich
roczny przychód wyniósł powyżej 10 mln rubli (290 tys. USD) oraz
cudzoziemcy posiadający dyplom rosyjskiej uczelni i pracujący w FR
przynajmniej 3 lata28.
Zarysowany powyżej kierunek zmian w polityce migracyjnej FR jasno wskazuje na jej priorytety. Wynikają one z potrzeb utrzymania rozwoju gospodarczego, który uzależniony jest bezpośrednio od wielkości
i struktury populacji aktywnej zawodowo, ale także nie mniej ważnych
celów politycznych – dominacji w regionie, które to priorytety są realizowane także przez działania skierowane do populacji rosyjskojęzycznej zamieszkałej poza granicami Federacji.
27 Russian Legal Information Agency (RAPSI), http://rapsinews.com/legislation_news/
20140805/271860610.html (6.10.2014).
28 Russian Legal Information Agency (RAPSI), http://rapsinews.com/legislation_news/
20140212/270696096.html (6.10.2014).
37
38
Magdalena Lesińska
3.
Polityka wobec rosyjskiej diaspory
i etnicznych Rosjan
W przypadku procesów emigracyjnych (odpływu), dane konsularne
FR szacowały w 2011 roku liczbę rosyjskich obywateli mieszkających
na stałe za granicą na 1,7 mln osób. Dodając do tej liczby emigrantów
czasowych (162 tys.), ogólny poziom populacji obywateli mieszkających poza FR ocenia się na 1,8 mln osób. Liczbę tę można uznać za
wiarygodną tym bardziej, że jest porównywalna z szacunkami krajów
pobytu (2,1 mln)29.
Procesy emigracyjne Rosji miały swoje natężenie w pierwszej połowie lat 1990., zaraz po rozpadzie ZSRR i powstaniu szeregu nowych państw, w tym Federacji. Zasadniczym powodem masowych
wyjazdów były polityczna i ekonomiczna niestabilność nowego kraju oraz jego niepewna przyszłość. Ocenia się, że w latach 1991-2011
ok. 4 mln osób wyjechało z FR za granicę, a głównymi krajami docelowymi stały się Niemcy, Izrael i USA30. Duże znaczenie w przypadku dwóch pierwszych krajów miała prowadzona przez nie aktywna
polityka repatriacyjna, w ramach której zapewniano szeroki zakres
wsparcia, w tym sfinansowanie podróży i pomoc na wczesnym etapie
osiedlania się w kraju przodków. Od wczesnych lat 1990. trwała także
emigracja osób wysoko wykwalifikowanych i specjalistów. Obecnie,
choć kierunki wyjazdów są bardziej zróżnicowane, najpopularniejszym celem wyjazdów pozostają kraje UE – szacuje się, że przebywa
tam co drugi rosyjski emigrant31. Wśród emigrantów z FR zdecydowanie przeważają mężczyźni, kobiety stanowią zaledwie 6-17% strumienia migracyjnego32.
Omawiając politykę FR wobec rosyjskiej diaspory, należy przede
wszystkim wyraźnie określić, co kryje się pod tym pojęciem. Diaspora jest bardzo pojemnym terminem, w wąskim znaczeniu są to obywatele danego kraju, którzy opuścili jego terytorium i przebywają za
granicą, w szerszym – obejmuje on także ich potomków (kolejne pokolenia emigrantów), którzy identyfikują się z danym państwem jako
krajem pochodzenia (bez względu na miejsce zamieszkania i posia29
30
31
32
Migration Policy Centre Team, Migration Profile: Russia, s. 1-2.
Ibidem, s. 3-5.
Ibidem, s. 2.
L. Rabakovsky, S. Ryazantsev, International Migration, s. 17.
dane obywatelstwo). W przypadku FR definicja diaspory ma bardzo
szerokie znaczenie. Wielu spośród tych, których rozpad ZSRR zastał
w innych krajach niż FR, identyfikowało się z nią jako krajem pochodzenia. Część z nich wnioskowała o rosyjski paszport i otrzymała go,
mimo że nie się urodzili się oni na terytorium Federacji ani nigdy tam
nie mieszkali. Tę grupę określa się jako etnicznych Rosjan, jest ona
przedmiotem szczególnego traktowania przez władze na Kremlu. Populacja etnicznych Rosjan tworzy największy potencjał napływowy do
FR, i to do nich przede wszystkim są adresowane instrumenty prawne
i polityczne wdrożone ostatnio przez władze Federacji, a które zostaną wspomniane poniżej.
Oprócz urodzenia się na terytorium byłego ZSRR, ostatnimi czasy
powszechne jest odwołanie się do języka rosyjskiego jako elementu
jednoczącego i definiującego populację etnicznych Rosjan. Ocenia się,
że w latach 1993-2001 ponad 13 mln etnicznych Rosjan przybyło i zamieszkało w FR, w tym szczyt tego napływu miał miejsce na początku
lat 1990.33 W tym okresie priorytetami polityki FR było zachęcenie do
„powrotu” emigrantów, którzy wyjechali z ZSRR przed jego rozpadem,
i ułatwienie im otrzymania rosyjskiego obywatelstwa, a jednocześnie
zapobieganie masowemu napływowi przedstawicieli rosyjskojęzycznych społeczności z byłych republik radzieckich, postrzeganemu jako
zjawisko problematyczne i powodujące napięcia34 .
Tak postawione priorytety uległy stopniowej zmianie. Napływ etnicznych Rosjan do FR zaczęto postrzegać nie jako problem, ale wprost
przeciwnie – jako rozwiązanie problemów demograficznych i gospodarczych. Obecnie szacuje się, że liczba etnicznych Rosjan w krajach
WNP kształtuje się na poziomie 20 mln osób, w tym najliczniejszym
ich rezerwuarem jest Kazachstan (ok. 5 mln osób, w tym – jak się ocenia – 20% z nich może wyrażać wolę przyjazdu do FR)35.
Fundamenty polityki FR wobec diaspory rosyjskiej tworzą obecnie
dwa filary. Pierwszy to rozwój i utrzymanie więzi diaspory z ojczyzną,
drugi umożliwienie swobodnego przesiedlenia się na terytorium Rosji.
Oba adresowane są przede wszystkim do etnicznych Rosjan zamiesz-
33 Migration Policy Centre Team, Migration Profile: Russia, s. 5.
34 M. Nozhenko, Country Profile: Russian Federation, s. 5-6.
35 L. Rabakovsky, S. Ryazantsev, International Migration, s. 8.
39
40
Magdalena Lesińska
kujących kraje WNP i państwa bałtyckie. Mają też służyć zachęceniu
wysoko wykwalifikowanych obywateli FR mieszkających za granicą
do powrotu do kraju.
W 2006 roku został przyjęty specjalny program, który ma na
celu usprawnienie procesu przesiedlenia się etnicznych Rosjan na
terytorium Federacji36. Systemowe wsparcie procesu przesiedlenia
ograniczone jest jednak tylko do tych osób, które zdecydują się na
zamieszkanie we wskazanych regionach (uznanych za strategiczne
regiony graniczne, zagrożone depopulacją bądź też będące celem
strategicznych inwestycji)37. Program adresowany jest do osób urodzonych na terytorium byłego ZSRR i ich potomków tam mieszkających, czyli nie do emigrantów w tradycyjnym znaczeniu tego słowa.
Pomimo że program gwarantował zwrot kosztów podróży oraz pomoc
w znalezieniu pracy i mieszkania, nie cieszył się dużą popularnością
– w 2007 roku skorzystały z niego 682 osoby zamiast planowanych
23 tys.38 Pomimo tego, że rosyjscy eksperci szacują zasób etnicznych
Rosjan, którzy mogliby skorzystać z tego rodzaju programu, nawet na
6 mln osób, to inni zwracają uwagę, że po upadku ZSRR osoby, które chciały zamieszkać w FR, już to zrobiły, więc ta liczba może być
w rzeczywistości dużo mniejsza39.
Główną instytucją, która zajmuje się prowadzeniem polityki wobec
diaspory, jest federalna agencja (Rossotrudnichestvo), specjalnie do tego
celu powołana prezydenckim dekretem w 2008 roku40. Choć ogólne
zasady polityki wobec Rosjan przebywających za granicą zostały ujęte
już w 1999 roku41, to obecnie przyjęły one konkretną postać w zapisach koncepcji polityki zagranicznej (zaakceptowanej w 2013 roku)42
oraz w specjalnym programie adresowanym do rodaków za granicą
36 Federacyjna Służba Migracyjna, http://www.fms.gov.ru/about/structure/management/nash/
(6.10.2014).
37 Zob. I. Molodikova, Transformation of Migration Patterns in Post-Soviet Space: Russian New Migration Policy of “Open Doors” and its Effect on European Migration Flows, „Review of Sociology”, vol.
13, no. 2, 2007, s. 13.
39 Ibidem; A. Vishnevsky, The New Role of Migration, s. 3.
40 Federalna Agencja do spraw Wspólnoty Niepodległych Państw, rodaków mieszkających za granicą
i międzynarodowej współpracy humanitarnej, założona w 2008 roku; http://rs.gov.ru (7.10.2014).
41 Ibidem, http://rs.gov.ru/node/658 (7.10.2014).
42 Ministerstwo Spraw Zagranicznych Federacji Rosyjskiej, http://www.mid.ru/brp_4.nsf/0/6D84
DDEDEDBF7DA644257B160051BF7F (9.10.2014).
na lata 2013-201443. Jego zapisy mówią m.in. o potrzebie działań na
rzecz ochrony praw i interesów Rosjan mieszkających za granicą oraz
wzmocnienia statusu języka rosyjskiego na świecie.
Jednym z instrumentów wzmocnienia więzi między Federacją
a diasporą oraz podtrzymania zainteresowania emigrantów tym, co
się dzieje w kraju pochodzenia, jest zagwarantowanie prawa do udziału w wyborach krajowych. Obywatele FR przebywający za granicą
są uprawnieni do uczestniczenia w wyborach prezydenckich i parlamentarnych, a także referendach przez oddanie głosu w specjalnie
utworzonych obwodach głosowania poza granicami kraju. Co równie ważne, prawodawstwo rosyjskie zezwala na wielokrotne obywatelstwo. Kiedy osoba posiadająca obywatelstwo rosyjskie ubiega się
o obywatelstwo innego kraju, nie jest pozbawiana tego pierwszego.
Inaczej jest jednak w sytuacji, kiedy obywatel innego państwa ubiega
się o obywatelstwo rosyjskie, jednym z wymogów jest wówczas zrzeczenie się poprzedniego obywatelstwa.
4.
Polityka migracyjna
w kontekście zmian demograficznych w Rosji
Uzasadniając wprowadzanie zmian polityki migracyjnej w kierunku
większego otwarcia na napływ z zewnątrz, władze FR odwołują się
do potrzeby osłabienia kryzysu demograficznego, tak widocznego
w ostatnich latach. Wyniki kolejnych spisów powszechnych wskazują jednoznacznie na pogłębiający się kryzys demograficzny. Według
spisu z 2010 roku populacja FR wynosiła 142,9 mln osób, w 2002 roku
liczba ta wynosiła 145,2 mln, co oznacza zmianę o 2,3 mln (1,6%).
W 2013 roku w FR zanotowano współczynnik urodzin na poziomie
1.5 (w 2005 roku było to 1.3, przy czym prosta zastępowalność pokoleń wymaga poziomu 2.1).
Prognozy demograficzne dla FR nie są w tym względzie optymistyczne. Rosyjski urząd statystyczny (Rosstat) opublikował w 2009 roku
prognozę, z której wynika, że w ciągu kolejnych lat aktywna ekono-
43 Ibidem, http://www.mid.ru/bdomp/ns-dgpch.nsf/215bdcc93123ae8343256da400379e66/f1e444
2a0211341644257bb1002bc70f!OpenDocument (9.10.2014).
41
42
Magdalena Lesińska
micznie część populacji Federacji będzie się zmniejszała o milion osób
rocznie, głównie w wyniku niskiej liczby urodzeń i wysokiego wskaźnika umieralności44. Prognozy ONZ przewidują populację FR w 2050
roku na poziomie 112 mln, co oznacza spadek z 9 na 17 miejsce wśród
krajów o największej liczbie ludności45. Dodatkowo nasila się problem
intensywnej depopulacji peryferyjnych regionów FR, o czym już wspomniano, obejmujących w szczególności Daleki Wschód, Ural i Syberię.
Nic więc dziwnego, że kwestię niżu demograficznego władze Federacji traktują bardzo poważnie, wręcz w kategoriach zagrożenia
dla bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego. Po raz pierwszy
w historii powstała rządowa strategia demograficzna (przyjęta w 2007
roku), która jednoznacznie wskazywała, że napływ cudzoziemców ma
mieć charakter substytucyjny wobec spadku liczby ludności Federacji.
Wskazano w niej również przede wszystkim na potrzebę zwiększonych napływów z bliskiego kręgu kulturowego (krajów WNP i państw
bałtyckich)46. Wspomniany dokument strategiczny zakłada cel w postaci ustabilizowania populacji FR na poziomie 142-143 mln w 2016
roku i jej wzrost do 145 mln w 2025 roku, co oznacza, że napływ cudzoziemców powinien wynosić przynajmniej 200 tys. rocznie do 2016
roku i wzrosnąć do 300 tys. w następnych latach. Biorąc pod uwagę
wyczerpujące się zasoby populacyjne osób w wieku produkcyjnym
w całym regionie poradzieckim, może to być scenariusz trudny do
zrealizowania.
Napływ cudzoziemców stanowi obecnie najważniejszy element
kompensacyjny niedoborów populacji. W praktyce można mówić
o bezpośredniej zależności rozwoju gospodarczego, a tym samym
stabilności ekonomiczno-politycznej, od napływu cudzoziemskiej siły
roboczej47. Zarządzanie procesami migracyjnymi stało się tym samym
narzędziem polityki demograficznej.
44 V. Mukomel, The Transformation, s. 63.
45 S. Ryazantsev, Russia and Kazakhstan, s. 18.
46 L. Rabakovsky, S. Ryazantsev, International Migration, s. 19-20; A. Vishnevsky, The New Role of Migration, s. 6.
47 S. Ryazantsev, Russia and Kazakhstan, s. 10.
Podsumowanie
Analiza dokumentów politycznych oraz zmian w prawie migracyjnym
Federacji w ciągu ostatniej dekady skłania do wniosku, że władze tego
kraju zaczęły traktować politykę migracyjną jako jedno z narzędzi
polityki wewnętrznej (gospodarczej i demograficznej) oraz międzynarodowej. Z jednej strony można zaobserwować próbę stworzenia
polityki, która bierze pod uwagę realne potrzeby rynku pracy (zapotrzebowanie na wykwalifikowaną siłę roboczą) oraz negatywne scenariusze demograficzne (wspominające o starzeniu się społeczeństwa
rosyjskiego i kurczeniu się populacji aktywnej zawodowo). Jednocześnie, polityka migracyjna stała się narzędziem realizacji interesów politycznych i międzynarodowych, szczególnie wobec krajów regionu
poradzieckiego. Podjęte w jej ramach działania służą większemu otwarciu na cudzoziemskich pracowników, choć priorytetem pozostają większa kontrola osób napływających na terytorium Federacji oraz
ograniczenie nielegalnej migracji.
Polityka migracyjna stała się aktywnym narzędziem realizacji interesów wewnętrznych i zewnętrznych, choć trudno przewidzieć, jakie efekty przyniesie ostatecznie. Jedna z jej słabości wynika z faktu,
że została ona zaplanowana odgórnie, zgodnie z centralistycznym
planowaniem władz, i nie uwzględnia realnych potrzeb i możliwości
poszczególnych regionów oraz faktycznych procesów migracyjnych.
Przykładem nieskuteczności tak zaprojektowanej polityki (rozminięcia się planów z rzeczywistością) był wspomniany powyżej program
wsparcia procesu przesiedlenia adresowany do rosyjskojęzycznych
obywateli krajów regionu48. Bez wątpienia warto uważnie śledzić
rozwój sytuacji polityczno-gospodarczej w całym regionie poradzieckim, w tym w szczególności na terytorium FR, gdyż ma ona bezpośrednie przełożenie na przemieszczanie się ludności także w kierunku
UE i Polski.
48 V. Mukomel, The Transformation, s. 62.
43
44
Magdalena Lesińska
Bibliografia
Ivakhnyuk I., Migrations in the CIS Region: Common Problems and Mutual Benefits, United Nations, Geneva 2006, http://www.un.org/esa/population/
migration/turin/Symposium_Turin_files/P10_SYMP_Ivakhniouk.pdf
Jarzyńska K., Nowa koncepcja polityki migracyjnej Rosji, „Analizy OSW”,
2012, http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2012-06-20/nowa-koncepcja-polityki-migracyjnej-rosji
Mazur-Cieślik E., Polityka imigracyjna Federacji Rosyjskiej jako narzędzie
kształtowania stosunków dwustronnych z poradzieckimi państwami Azji
Środkowej, „Bezpieczeństwo Narodowe”, nr 28, 2013, www.bbn.gov.pl/
download/1/15272/73-97sewamazur-cieslik.pdf
Molodikova I., Transformation of Migration Patterns in Post-Soviet Space:
Russian New Migration Policy of “Open Doors” and its Effect on European
Migration Flows, „Review of Sociology”, vol. 13, no. 2, 2007
Migration Policy Centre Team, Migration Profile: Russia, Migration Policy
Centre EUI, June 2013, http://www.migrationpolicycentre.eu/docs/migration_profiles/Russia.pdf
Mukomel V., The Transformation of Russia’s Migration Policy in 2005-2011, w:
A. Di Bartolomeo, S. Makaryan, A. Weinar (eds.), Regional Migration Report: Russia and Central Asia, Migration Policy Centre EUI, 2014, http://
www.migrationpolicycentre.eu/publications/migration-report/
Nozhenko M., Country Profile: Russian Federation, „Focus Migration”, no. 20, 2010,
http://focus-migration.hwwi.de/Russian-Federation.6337.0.html?&L=1
Rabakovsky L., Ryazantsev S., International Migration in the Russian Federation, United Nations, Geneva 2005, http://www.un.org/esa/population/
meetings/ittmigdev2005/P11_Rybakovsky&Ryazantsev.pdf
Ryazantsev S., Russia and Kazakhstan in Eurasian Migration System: Development Trends, Socio-Economic Consequences of Migration and Approaches to Regulation, w: A. Di Bartolomeo, S. Makaryan, A. Weinar (eds.),
Regional Migration Report: Russia and Central Asia, Migration Policy
Centre EUI, 2014, http://www.migrationpolicycentre.eu/publications/
migration-report/
Sadovskaya Y., International Labor Migration and Remittances in Central
Asian Republics: Strategy for Survival or Development?, „International
Migration: Economics and Politics”, Scientific Series on International
Migration of Population: Russia and Contemporary World, no. 18, 2006
Vishnevsky A., The New Role of Migration in Russia’s Demographic Development, „Russian International Affairs Council Analysis”, April 2013,
http://russiancouncil.ru/en/?id_4=1759
World Population Policies 2013, United Nations, Geneva 2013
Andrzej Szabaciuk
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec
Republiki Czeczeńskiej: podstawowe
uwarunkowania, założenia i próba oceny
Policy of the Russian Federation Towards the Republic of Chechnya:
Basic Conditions, Assumptions and an Attempt to Assess
Abstract: The following article aims to present the main conditions and assumptions of the Russian federal centre’s policy on the North Caucasian Republic of Chechnya in the context of the radical Islam activity which destabilizes the region and other threats to territorial integrity. It is worth mentioning
that the strategic location of the North Caucasus and, first and foremost, the
unstable political situation of the region constitute a major challenge for the
long-term policy of the Russian Federation in the Caucasus, Central Asia and
the Black Sea region. The authorities of the Kremlin are fully aware of this,
therefore the present Russian policy on the region puts emphasis on suppressing separatist tendencies and, as much as possible, tightening bonds
between the Caucasian republics and the Russian Federation.
Keywords: the Russian Federation, the Republic of Chechnya, North Caucasus, Muslims
Współczesna Rosja jest państwem wielonarodowym, niezwykle zróżnicowanym religijnie. Z drugiej strony jest także państwem o ambicjach imperialnych, prowadzącym politykę zagraniczną i wewnętrzną
z wielkim rozmachem, aktywnie kształtującym ład polityczny na obszarze poradzieckim. Czynniki te w istotny sposób warunkują rosyjską politykę etnoreligijną, zarówno w kontekście międzynarodowym
– łączącym się głównie z rosyjską polityką zagraniczną – jak i w ujęciu wewnętrznym.
46
Andrzej Szabaciuk
W wielobarwnej mozaice kulturowej współczesnej Rosji ludność
muzułmańska zajmuje ważne miejsce. Posiada ona własną, bogatą
historię i odrębną kulturę, stanowiącą część zróżnicowanego, ogólnorosyjskiego dorobku kulturalnego. Dodatkowo, muzułmanie stanowią drugą pod względem liczebności wspólnotę religijną w Rosji.
Co istotne, są oni także grupą bardzo prężną, mobilną, cieszącą się
znacznym przyrostem naturalnym1.
We współczesnej, dynamicznie zmieniającej się Rosji niezwykle
istotne problemy to rola i miejsce ludności muzułmańskiej. Ważną
kwestią jest poszukiwanie odpowiedzi na pytania, w jaki sposób władze na Kremlu powinny wykorzystać pozytywne zjawiska występujące w środowisku rosyjskich muzułmanów na Północnym Kaukazie
oraz jakie działania należy podjąć, by ograniczyć zjawiska negatywne. W końcu warto może zastanowić się, czy ludność muzułmańska
zajmuje obecnie należne jej miejsce w życiu społeczno-politycznym
Federacji Rosyjskiej oraz czy jej prawa są w wystarczającym stopniu
zabezpieczane.
Celem artykułu jest przybliżenie podstawowych uwarunkowań,
założeń i determinantów polityki Federacji Rosyjskiej wobec Republiki Czeczeńskiej, analiza jej adekwatności do sytuacji w regionie, a co
najważniejsze, ocena implementacji decyzji politycznych centrum i jej
skutków w perspektywie krótko- i długookresowej. W ostatniej fazie
analizy spróbujemy odpowiedzieć na pytania, w jaki sposób polityka
Moskwy powinna być modyfikowana i jakie działania należy podjąć
w celu poprawy jej skuteczności.
1.
Uwarunkowania rosyjskiej polityki
wobec Kaukazu Północnego
Z punktu widzenia Kremla, Kaukaz, nie tylko Północny, zaliczyć można do najbardziej niestabilnego politycznie regionu byłego Związku
Radzieckiego. Przyczyn takiego stanu rzeczy jest oczywiście wiele.
1
Zgodnie z wyliczeniami znanego amerykańskiego badacza Daniela Pipesa, średnia dzietność
chrześcijańskich kobiet w Moskwie wynosi 1,1 dziecka, podczas gdy wśród kobiet muzułmańskich
współczynnik ten wynosi 2,2. Zob. D. Pipes, Muslim Russia?, „The Washington Times”, 12.10.2013.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Republiki Czeczeńskiej...
Wśród głównych należy wymienić duże zróżnicowanie etniczne, narodowościowe i religijne regionu, sprzyjające powstawaniu konfliktów
etnoreligijnych. Procesy towarzyszące rozpadowi ZSRR2. Wielu badaczy porównuje nawet Kaukaz do „kotła bałkańskiego”, kładąc nacisk
na znaczenie czynnika etnoreligijnego w destabilizacji regionu. Tego
rodzaju konflikty, bez względu na to, gdzie się rozgrywają, często mają
krwawy przebieg. Niejednokrotnie łączą się z czystkami etnicznymi.
Mają one również charakter przewlekły. Mogą tlić się przez dziesięciolecia, by niespodziewanie rozgorzeć żywym ogniem i przeciwstawić sobie grupy przez lata żyjące obok siebie we względnym spokoju3.
Dzieje Kaukazu Północnego obfitują w różnego rodzaju wojny
bratobójcze, konflikty międzyetniczne i krwawe zemsty rodowe. Ta
niestabilność regionu była jednym z istotnych czynników ułatwiających Rosjanom jego opanowanie. Jednak waleczność i duma narodów
zamieszkujących te ziemie sprawiała, że pełne ich poskromienie nie
było możliwe. Obecnie Czeczeni, Czerkiesi, Ingusze, Dagestańczycy
czy Kabardyjczycy szczycą się swoją historią i tradycją tak mocno, jak
Gruzini czy Ormianie.
Początkowo wiele narodów kaukaskich traktowało carską Rosję jako
sojusznika w walce z ekspansją perską i turecką. Nowe panowanie okazało się jednak równie uciążliwe. Petersburg nie tylko narzucał nowe
porządki administracyjne czy prawne, w tym m.in. tak znienawidzoną
pańszczyznę, ale także rozpoczął walkę z islamem. Było to niezwykle
bolesne dla mocno przywiązanych do swojej religii narodowości północnokaukaskich, dlatego często dochodziło tam do antyrosyjskich
wystąpień. W celu ich pacyfikowania stosowano szereg brutalnych
metod mających złamać opór miejscowej ludności (np. deportacje)4.
Przymusowe chrzczenie muzułmanów zakończyło się dopiero
w 1905 roku. Po wydaniu przez cara Mikołaja II ukazu tolerancyjne-
2
A. Wierzbicki, Źródła konfliktów etnopolitycznych, w: T. Bodio (red.), Kaukaz Północny: elity, reżimy,
etnopolityka, bezpieczeństwo, t. 8, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2014, s. 259-262.
3 R. Zenderowski (red.), My już jesteśmy zjedzeni… Rola i znaczenie prawosławia w konflikcie etnicznym w Dolinie Preszewa, Instytut Politologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2012, s. 16-55.
4 J. Dunlop, Russia Confronts Chechnya – Roots of Separatist Conflict, Cambridge University Press,
Cambridge 1998, s. 5-36.
47
48
Andrzej Szabaciuk
go5. Nie możemy jednak powiedzieć, że islam stał się wówczas pełnoprawną religią. Cały czas bowiem utrzymywano w sile przepisy
dyskryminujące innowierców. W okresie bolszewickim sytuacja niewiele się zmieniła. Po chwilowym rozluźnieniu islam, podobnie jak
inne religie, padł ofiarą sowieckiej polityki wyznaniowej. Apogeum
antykaukaskiej polityki sowieckiej były masowe deportacje Czeczenów i Inguszów w latach 40., będące jedną z największych tragedii
w dziejach tego regionu. Plan „wymazania z mapy” szeregu narodów
Kaukazu Północnego, a następnie stopienia ich ze społeczeństwem
sowieckim nie powiódł się. Po śmierci Stalina represje zelżały. Część
osób powróciła do domów, inni zdecydowali się na ten krok dopiero
po upadku ZSRR6.
Wierzący muzułmanie przez cały okres sowiecki poddawani byli
represjom i szykanom, co siłą rzeczy musiało rzutować na politykę
władz komunistycznych wobec Kaukazu Północnego. Sytuacja poprawiła się dopiero w latach 90. Wówczas po raz pierwszy w dziejach
Rosji islam uzyskał status równoprawnej religii, zaliczanej do religii
tradycyjnych7. Nie położyło to jednak kresu zjawisku dyskryminacji
wyznawców Allaha. Islamofobia oraz jej wariant kaukazofobia w dalszym ciągu stanowią istotny problem społeczny w Federacji Rosyjskiej8.
Obecnie, jak już wspominaliśmy, Kaukaz Północny to region niezwykle niestabilny politycznie. Jest jednym z głównych ośrodków separatyzmu w Federacji Rosyjskiej, promieniuje też na inne jej regiony9.
Władze centralne nie mogą tolerować takiej sytuacji ze względu na
strategiczne położenie Kaukazu. Przebiegają przez niego kluczowe linie
transportu surowców energetycznych (m.in. ropociąg Baku–Noworosyjsk), szczególnie istotne w związku z planowaną budową gazociągu „South Stream”. Przez Kaukaz przechodzi także ważny korytarz
5
А. Дорская, Свобода совести в России: судьба законопроектов начала ХХ века, РГПУ им. А. И.
Герцена, Санкт-Петербург 2001, s. 20-126.
6 J. Dunlop, Russia, s. 62-76.
7 R. Preston, Islam in Russia under the Federal Law on Freedom of Conscience and on Religious Associations: Official Tolerance in an Intolerant Society, „Brigham Young University Law Review”, vol.
2001, issue 2, 2001, s. 773-814.
8 A. Сотниченко, Исламофобия в России: история возникновения и современное состояние,
„Вестник Санкт-Петербургского университета”, Сер. 6, № 1, 2008, s. 32-43.
9 M. Tarnawski, Islam jako czynnik rosyjskiej polityki, w: T. Stępniewski (red.), Religia i polityka na obszarze Europy Wschodniej, Kaukazu i Azji Centralnej, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej i Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Lublin 2013, s. 241-248.
transportowy Północ–Południe: z Indii przez Iran do Europy. Region
ten odgrywa również istotną rolę w rosyjskiej polityce zagranicznej.
Bez stabilnej pozycji politycznej Rosji na Kaukazie Północnym trudno
mówić o skutecznej polityce wobec Azji Centralnej i Kaukazu Południowego oraz basenu Morza Czarnego. Jest to tym bardziej istotne,
że – jak wiadomo – te dwa ostatnie regiony w chwili obecnej znajdują
się w obszarze zainteresowania Chińskiej Republiki Ludowej, Turcji,
Iranu, Stanów Zjednoczonych i Unii Europejskiej10.
Nie ulega wątpliwości, że wydarzeniem, które najmocniej odbiło
się na współczesnej sytuacji Kaukazu Północnego, była wojna domowa w Czeczenii, czy też – jak twierdzą niektórzy – wojna o niepodległość Czeczenii, która przyniosła ze sobą niespotykaną do tej pory falę
terroru. Obie strony konfliktu mają na sumieniu łamanie praw człowieka11. Zarówno wojska rosyjskie, jak i bojownicy czeczeńscy winni są zbrodni wojennych na ludności cywilnej12. Agresywna postawa
jednej ze stron wywoływała odpowiedź drugiej. Nakręcało to spiralę
nienawiści. Dodatkowo Moskwa wykorzystała zamachy fundamentalnych grup islamskich, wymierzone w rosyjską ludność cywilną,
do krwawego rozprawienia się z czeczeńskim oporem. Po ataku z 11
września 2011 roku, a jeszcze bardziej po zamachu na moskiewskiej
Dubrowce w 2002 roku, konflikt czeczeński ukazywano jako lokalny
front walki z międzynarodowym terroryzmem islamskim13.
Komponent religijny konfliktu czeczeńsko-rosyjskiego jest niezwykle istotny. Silnie łączy się ze zjawiskami, jakie pojawiły się w życiu religijnym obywateli byłego Związku Radzieckiego po 1991 roku.
A mianowicie z odrodzeniem religijności. Znana polska badaczka Alicja Curanović w jednym ze swoich artykułów stwierdziła, że na obszarze poradzieckim ma obecnie miejsce „kontrolowana zemsta Boga”
– posłużyła się zapożyczeniem ze słynnej pracy francuskiego polito10 T. Stępniewski (red.), Nowa Wielka Gra w regionie Azji Centralnej, Instytut Europy Środkowo‑Wschodniej, Lublin–Warszawa 2012, s. 13-179.
11 Т. Касаткинa (ред.), Россия – Чечня. Цель ошибок и преступлений 1994-1996, „Права человекa”,
Москва 2010, s. 5-399.
12 Problem ten szczegółowo naświetliła w swoich relacjach m.in. tragicznie zmarła rosyjska dziennikarka Anna Politkowska, autorka bestselerowej książki Rosja Putina. A. Pоlitkowska, Rosja Putina, Studio Emka, Warszawa 2012, s. 6-312.
13 Н. Литвинов, Чечня – не последний очаг терроризма на территории России, „Россия
и мусульманский мир”, № 2, 2002, s. 38-43; A. Wierzbicki, Rosja. Etniczność i polityka. Władza,
elity, przywództwo, t. 5, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2011, s. 178-179.
49
50
Andrzej Szabaciuk
loga Gilles’a Kapela14. W ten sposób odniosła się do problemu wzrostu religijności społeczeństwa obszaru posowieckiego i stosunku do
niego władzy państwowej15. Przykładowo, z punktu widzenia Kremla
dynamiczne odradzanie się islamu rodziło niebezpieczeństwo powtórki scenariusza bliskowschodniego, gdzie religia wdarła się w sferę życia publicznego. Dlatego konieczne było poddanie kontroli państwa
życia religijnego w Federacji Rosyjskiej.
Jakkolwiek w rosyjskiej opinii publicznej utrwala się obraz islamu jako religii wyraźnie wrogiej prawosławiu, to warto zauważyć,
że w świetle najnowszych badań socjologicznych to muzułmanie
są o wiele bardziej skłonni tolerować w swoim otoczeniu prawosławnych niż ci ostatni wyznawców islamu. Jakie są przyczyny tego
zjawiska, trudno jednoznacznie stwierdzić. Warto jednak pamiętać,
że imperialna Rosja nie może pochwalić się długą tradycją tolerancji religijnej, tak naprawdę wolność religijna w rozumieniu współczesnym wprowadzona została tam na trwałe dopiero po rozpadzie
ZSRR. Cerkiew prawosławną przez stulecia traktowano w sposób
wyjątkowy, być może dlatego obecnie tak zdecydowanie przeciwstawia się ona przyznaniu pełnej wolności religijnej wyznawcom islamu,
katolikom czy protestantom. Oczywiście warto podkreślić również,
że nie wszyscy muzułmanie z sympatią odnoszą się do chrześcijan.
W różnych regionach sytuacja kształtuje się odmiennie, niepokojący
jest jednak widoczny wzrost nietolerancji religijnej w całej Federacji
Rosyjskiej oraz brak energicznych działań zmierzających do zmiany
tego stanu rzeczy16.
Jeżeli posłużyć się niezwykle popularnymi obecnie koncepcjami
politologicznymi, to występujące w Federacji Rosyjskiej różnice religijne, a szerzej – różnice kulturowe, mają charakter o wiele głębszy.
Islam na Północnym Kaukazie stanowił istotny komponent miejscowej odrębności. Czynnik integrujący przeciwko niemuzułmańskiemu
centrum. Z tego powodu bojownicy czeczeńscy wykorzystywali islam
14 G. Kepel, Zemsta Boga. Religijna rekonkwista świata, Krytyka Polityczna, Warszawa 2012.
15 A. Curanović, Kontrolowana zemsta Boga: znaki szczególne poradzieckiego systemu wyznaniowego,
w: T. Stępniewski (red.), Religia i polityka na obszarze Europy Wschodniej, Kaukazu i Azji Centralnej, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej i Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Lublin
2013, s. 35-48.
16 V. Karpov, Y. Lisovskaya, Religious Intolerance among Orthodox Christians and Muslims in Russia,
„Religion, State & Society”, vol. 36, no. 4, 2008, s. 362.
w celu mobilizacji ludności do walki z „niewiernymi”. W działania wojenne zaangażowała się również część miejscowych duchownych. Do
Czeczenii zaczęli napływać ochotnicy z innych państw muzułmańskich, bojowników wspierano finansowo i dozbrajano. Arabia Saudyjska w dobie konfliktu sowicie dotowała działające na terenie Czeczenii
szkoły koraniczne, co sprzyjało islamizacji i arabizacji miejscowych
muzułmanów17. Dodatkowo trudna sytuacja ekonomiczna oraz bogate złoża wysokiej jakości ropy naftowej, zyski ze sprzedaży której nie
zawsze szły na zaspokojenie lokalnych potrzeb, zachęcały do podjęcia
starań o utworzenie samodzielnego państwa czeczeńskiego, „drugiego Kuwejtu”, jak ponoć mawiał pierwszy prezydent niepodległej Czeczenii Dżochar Dudajew18.
Odrodzenie islamu na Kaukazie Północnym należy powiązać także z kryzysem politycznym i ideologicznym schyłku Związku Radzieckiego i początku Federacji Rosyjskiej. Łączyło się ono bardzo
mocno z kwestiami społecznymi, ekonomicznymi oraz z problemem polityzacji religii. Podobne procesy odnotowano już kilkadziesiąt lat wcześniej na Bliskim Wschodzie, gdzie radykalny islamizm
uzurpował sobie prawo do kreowania całokształtu życia społeczno-politycznego państw arabskich, przeżywających poważny kryzys wewnętrzny. Dzięki swoistej symbiozie religii i polityki stworzono tam
alternatywny model systemu politycznego, konkurencyjny wobec liberalnej demokracji zachodniej. Jak wiemy, ideałem islamistów jest
państwo islamskie, w którym prawo szariatu obowiązuje wszystkich
jego mieszkańców. Na obszarze poradzieckim największą popularność tego typu idee zyskały na Kaukazie Północnym i w Azji Centralnej. W opinii znanego badacza problematyki islamskiej w Rosji
Aleksieja Małaszenki, owa popularność była konsekwencją trudnej
sytuacji materialnej miejscowej ludności muzułmańskiej. Bezrobocie,
wedle najbardziej pesymistycznych szacunków sięgające na Kaukazie
Północnym nawet 80%, niestabilna sytuacja polityczna, wszechobecna korupcja i ogromne dysproporcje w dochodach poszczególnych
obywateli sprzyjały popularyzacji poglądu, że tylko przez życie zgod17 G. W. Brian, Allah’s Foot Soldiers. An Assessment of the Role of Foreign Fighters and Al-Qa‘ida in the
Chechen Insurgency, w: M. Gammer (ed.), Ethno-Nationalism, Islam and the State in the Caucasus,
Routledge, New York 2008, s. 156-175.
18 A. Дудаева, Миллион первый: Джохар Дудаев, „Ультра Культура”, Москва 2003, s. 140-266.
51
52
Andrzej Szabaciuk
ne z szariatem możliwe będzie rozwiązanie wszystkich codziennych
problemów. Najzagorzalsi zwolennicy tych koncepcji domagają się
oczywiście utworzenia niezależnego od Federacji Rosyjskiej państwa
islamskiego19.
W tym miejscu warto zauważyć, że zwolennicy islamu radykalnego w Rosji znajdują się w mniejszości, ponieważ większość muzułmanów preferuje tzw. islam tradycyjny, odwołujący się do własnej,
odrębnej kultury i historii, nierzadko otwarty na prozachodnie prądy
(np. euroislam). Pamiętać jednak należy, że wśród zwolenników tradycyjnej odmiany islamu występują także jednostki popierające poglądy radykalne, antyrosyjskie, podobnie jak wśród radykałów są osoby
przeciwstawiające się stosowaniu przemocy, odżegnujące się od bliskowschodnich wahabitów czy protestujące przeciwko działalności
w Rosji „zagranicznych mułłów”20.
Na wzrost popularności islamu radykalnego na Kaukazie Północnym wpływa oczywiście także położenie geograficzne regionu. Ułatwiające podtrzymywanie kontaktów z fundamentalistami islamskimi
z Azji Centralnej21 i Bliskiego Wschodu. Z tych kierunków stale płynie
również wsparcie finansowe dla czeczeńskich bojowników, kontynuujących walkę partyzancką.
2.
Główne założenia rosyjskiej polityki
wobec Republiki Czeczeńskiej
W schyłkowym okresie Związku Radzieckiego, jak i po jego rozpadzie, w byłych republikach radzieckich odnotowano liczne konflikty
na tle etnicznym. Kaukaz Północny należał do jednego z najbardziej
niespokojnych regionów byłego imperium. W latach 90. wzrosła tam
rola czynnika etnicznego w relacjach międzyludzkich, co prowadziło do wybuchu otwartych konfliktów (przykładowo konflikt ingusko-północnoosetyjski). Na nastroje ludności wpływały także wydarzenia
19 A. Малашенко, Исламская альтернатива и исламистский проект, „Весь мир”, Москва
2006, s. 103-104.
20 Р. Силантьев, Новейшая история ислама в России, „Алгоритм”, Москва 2007, s. 31-469.
21 S. Zapaśnik, „Walczący islam” w Azji Centralnej, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 2006, s. 21-92.
rozgrywające się na pograniczu – niezwykle krwawy konflikt abchasko-gruziński i gruzińsko-południowoosetyjski22.
Problemy wewnętrzne, z jakimi borykała się wówczas Federacja
Rosyjska, sprawiły, że władze federalne początkowo nie były w stanie uspokoić sytuacji i stłumić wybuchów agresji. To zachęciło tylko
separatystów do zwiększenia aktywności. W wielu miejscach starcia
nabrały cech typowej wojny domowej. Tysiące osób w pośpiechu wyjeżdżało, pozostawiając dorobek całego życia.
Słabość rosyjskiej polityki etnoreligijnej ujawniła pierwsza wojna
czeczeńska. Wówczas fundamentaliści w odpowiedzi na nieskuteczność działań władz federalnych zaproponowali odrębny model państwa, opartego na ideałach islamskich. Moskwa nie mogła tolerować
tego typu haseł, dlatego szybko wypowiedziała bezwzględną wojnę separatystom. Konflikt nie układał się jednak po myśli Kremla i obnażył
nieudolność wojsk federalnych. Przeciągające się działania wojenne
destabilizowały sytuację w całym regionie. Brutalne metody pacyfikowania Czeczenii wywołały protesty opinii międzynarodowej, które
ucichły po zamachach terrorystycznych na moskiewski teatr na Dubrowce oraz na szkołę w Biesłanie.
Warto zauważyć, że polityka bezwzględnego zwalczania oporu
oraz unikanie prowadzenia negocjacji z przywódcami czeczeńskimi,
począwszy od Dżochara Dudajewa, przyniosła radykalizację konfliktu. Przeciągające się starcia zbrojne odsłoniły słabość rosyjskiej armii,
a przede wszystkim nieudolność jej dowództwa. Pokój czeczeńsko-rosyjski z 1997 roku nie miał na celu ustanowienia trwałego porozumienia, był co najwyżej próbą zyskania przez Moskwę czasu, niezbędnego
do zgromadzenia środków koniecznych do ostatecznej rozprawy z separatyzmem czeczeńskim. Tak więc wojna, która zgodnie z pierwotnymi założeniami miała zakończyć się bardzo szybko, przeciągała się
latami. Do dziś rzutując na sytuację regionu23.
Separatyści czeczeńscy nie mieli większych szans z powodu ogromnych dysproporcji w potencjale wojskowym stron konfliktu. W trakcie
drugiej wojny czeczeńskiej wojska federalne bardzo szybko uzyskały
22 K. Janicki (red.), Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych, Instytut
Wydawniczy Erica, Kraków–Warszawa 2009, s. 91-290.
23 S. Hunter, Islam in Russia. The Politics of Identity and Security, M. E. Sharpe, New York 2004, s. 146155.
53
54
Andrzej Szabaciuk
wyraźną przewagę militarną, dlatego bojownicy koordynowali dalsze
działania z podziemia. Chcąc jednak zniechęcić Rosjan do interwencji, ale także mszcząc się za zbrodnie wojenne na ludności cywilnej,
rozpoczęli szeroko zakrojoną akcję terrorystyczną. Zamachy samobójcze często były dziełem tzw. „czarnych wdów” – tj. czeczeńskich
szahidek24.
Od 1999 roku na masową skalę rozpoczęły się ataki na cele cywilne i wojskowe, także w stolicy Federacji Rosyjskiej25. Najsłynniejsze
to wspomniane już dwa zamachy na moskiewski teatr na Dubrowce
w 2002 roku i na szkołę podstawową w Biesłanie w 2004 roku. Duży
rozgłos zyskały także ataki na moskiewskie metro w 2010 roku oraz
lotnisko Domodiedowo w 2011 roku. W sumie w stale powtarzających się zamachach zginęło kilkaset osób. Liczba rannych była jeszcze większa26.
Krwawy konflikt w Czeczenii przyniósł przerażające żniwo. Według
danych centrum „Memoriał” w czasie pierwszej wojny czeczeńskiej ponad 4 tys. żołnierzy rosyjskich poniosło śmierć, 19 tys. odniosło ranny,
a 1231 osób zaginęło27. W czasie drugiej wojny czeczeńskiej ofiar było
znacznie więcej. Do 2000 roku polec miało ponad 6 tys. żołnierzy, milicjantów i funkcjonariuszy Federalnej Służby Bezpieczeństwa28. Nie
znamy dokładniej liczby poległych bojowników czeczeńskich, możemy
jednak przypuszczać, że straty po ich stronie były duże, co najmniej
odpowiadające rosyjskim. Najwięcej jednak zginęło cywilów. Według
wyliczeń specjalistów z Unii Europejskiej, w dwóch wojnach czeczeńskich zginęło ponad 100 tys. osób29.
Koniec drugiej wojny czeczeńskiej nie oznaczał końca destabilizacji Kaukazu Północnego. Wojska federalne kontynuowały „operację
antyterrorystyczną” wymierzoną w islamskich fundamentalistów. Oficjalnie zakończyła się ona dopiero w styczniu 2006 roku. W dalszym
24 E. Wolska, Czeczenia. Czarne wdowy, wahabici i Emirat Kaukaski, w: T. Stępniewski (red.), Wspólnota Niepodległych Państw. Fragmegracja – bezpieczeństwo – konflikty etniczne, t. 1, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej i Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Lublin–Warszawa
2011, s. 273-279.
25 S. Hunter, Islam, s. 155-166.
26 Największe zamachy terrorystyczne w Rosji od 2000 roku, Polska Agencja Prasowa, 31.12.2013.
27 О. Трусевич, A. Черкасов, Неизвестный солдат Кавказской войны, (Правозащитный центр
«Мемориал»), www.memo.ru/ (30.12.2013).
28 Итоги контртеррористической операции в Чечне, „Коммерсантъ”, 17.04.2009.
29 A. Wierzbicki, Rosja, s. 179.
ciągu powtarzały się jednak zbrojne akcje podziemia islamistycznego, wspieranego zarówno przez miejscową ludność, jak i zagraniczne
ugrupowania ekstremistyczne.
Starając się zmniejszyć znaczenie fundamentalistów w życiu republik północnokaukaskich, władze rosyjskie zmodyfikowały swoją
politykę wobec tego regionu. Przede wszystkim postanowiono wzmocnić identyfikację ludności z miejscowymi elitami. Od tej pory republikami kaukaskimi mieli zarządzać nie wysłannicy z Moskwy, często
niezorientowani w miejscowych warunkach, ale przedstawiciele północnokaukaskich klanów. W Czeczenii od 2002 roku widoczny był
odgórny proces „czeczenizacji” życia publicznego republiki. W zamian
za lojalność wobec Kremla klan Kadyrowów obdarzono szeroką autonomią w sprawach lokalnych. Nowy system polityczny łączył w sobie
elementy autorytarne i etnokratyczne, typowe dla polietnicznych republik północnokaukaskich30. Dodatkowo władze federalne przekazały znaczne dotacje na odbudowę zniszczeń wojennych i poprawę
sytuacji społeczno-ekonomicznej w republice. W zamian miejscowa
administracja miała wziąć na siebie obowiązek zapewnienia bezpieczeństwa w republice. Na skutek zmian postępował proces koncentracji władzy w rękach nowych elit. Zjawisko to szczególnie widoczne
było w czasach prezydentury Ramzana Kadyrowa, syna Achmata31.
Jak zauważył Andrzej Wierzbicki, etnicyzacja i islamizacja republiki wpisywały się w nurt retradycjonalizacji. Islam, będąc elementem
budowy nowej ideologii państwowej, stał się narzędziem zyskiwania
poparcia mieszkańców Czeczenii32. W pewnym sensie podobne procesy zachodziły w państwach Azji Centralnej, gdzie miejscowe klany
wykorzystywały islam do umacniania swojej pozycji politycznej. Przy
czym wspierano oczywiście tylko islam lojalny wobec władz, tzw. islam tradycyjny, poddany ścisłej kontroli administracji.
Moskwa, decydując się na wsparcie związanego z islamem tradycyjnym klanu Kadyrowów, wyraźnie próbowała wzmocnić znaczenie
30 Szerzej o tym problemie: T. Bodio, Specyfika polietniczna reżimów republik narodowych, w: T. Bodio (red.), Kaukaz Północny: elity, reżimy, etnopolityka, bezpieczeństwo, s. 143-161.
31 R. Kłaczyński, Założenia rosyjskiej polityki wobec republik Kaukazu Północnego, w: T. Stępniewski
(red.), Federacja Rosyjska. Wspólnota Niepodległych Państw, t. 2, Instytut Europy Środkowo‑Wschodniej i Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Lublin–Warszawa 2011, s. 189-190.
32 A. Wierzbicki, Rosja, s. 181-182.
55
56
Andrzej Szabaciuk
lojalnego wobec władz skrzydła muzułmańskiego. Działania te traktować można jako kolejną odsłonę polityki divide et impera, od stuleci konsekwentnie stosowanej w tym regionie. Rywalizujących, czy
wręcz walczących ze sobą Czeczenów łatwiej można kontrolować.
Z drugiej strony, jak uważa Wachit Akajew, powołanie na stanowisko prezydenta Czeczenii lojalnego muftiego Achmata Kadyrowa
było pewną formą manifestacji. Rosyjscy muzułmanie i świat islamu
mieli się przekonać, że wojna w Czeczenii nie była wojną islamsko-chrześcijańską, lecz wojną z ekstremistami, z terrorystami, stojącymi
na czele czeczeńskich separatystów. Zresztą taki pogląd utrwalał sam
nowy prezydent republiki33.
Fundamentaliści islamscy, jako konkurenci w walce o władzę i wrogowie Kremla, są bezwzględnie zwalczani zarówno przez nowe władze,
jak i służby rosyjskie. Już w roku wyborów prezydenta Achmata Kadyrowa (2003), dzięki skutecznej akcji sił federalnych i prorosyjskich
formacji czeczeńskich, udało się zlikwidować większość wahabickich
obozów szkoleniowych w Czeczenii i Inguszetii. Tego typu akcje są tam
obecnie na porządku dziennym. Ich efekty wydają się jednak wątpliwe, gdyż miejsce wyeliminowanych islamistów szybko zajmują nowi
ochotnicy. Podobnie przedstawia się sytuacja w innych republikach34.
Po przejęciu funkcji prezydenta Czeczenii przez Ramzana Kadyrowa rola głowy republiki wydatnie wzrosła. Duże środki przeznaczone
na odbudowę kraju w sposób istotny odnowiły jego oblicze. Zmiany
szczególnie widoczne są w Groznym. Ale zmienia się również sytuacja
na prowincji. Zmodernizowano drogi, koleje, rurociągi czy infrastrukturę tranzytu energii elektrycznej. Poprawa sytuacji społeczno-ekonomicznej miała się przełożyć na poprawę nastrojów ludności. Tak też
się stało. Jednak wraz ze względną stabilizacją, podobnie jak w innych
krajach poradzieckich, postępował proces ograniczania swobód obywatelskich. Ramzan Kadyrow, wzorem przywódców z Azji Centralnej,
traktuje Republikę Czeczeńską jak swoją własność. Klan Kadyrowów
kontroluje całokształt życia republiki. Wyjątkiem jest przemysł wydobycia gazu i ropy, znajdujący się pod kuratelą nadzorowanych przez
33 V. Akaev, Islam and Politics in Chechnya and Ingushetia, w: G. Yemelianova (ed.), Radical Islam in
the Former Soviet Union. Routledge Contemporary Russia and Eastern Europe Series, Routledge,
New York 2010, s. 75-76.
34 Ibidem, s. 76-77.
Moskwę rosyjskich spółek. Powszechny jest nepotyzm przy obsadzaniu stanowisk, dodatkowo skuteczność aparatu administracyjnego
ogranicza wszechobecna korupcja35.
Moskwa toleruje postępujący proces umacniania pozycji klanu Kadyrowów, w zamian za lojalność i zapewnienie stabilizacji społeczno-ekonomicznej republiki. W dłuższej perspektywie polityka taka może
być jednak niebezpieczna, gdyż wzmocni tendencje separatystyczne.
Tak przynajmniej sugerują niektórzy analitycy. Status autonomicznej republiki w Federacji Rosyjskiej może nie zaspokajać ambicji niezwykle energicznego i aktywnego przywódcy Czeczenii. Taki rozwój
wydarzeń jest możliwy. Jednak podobne sugestie pojawiają się od lat,
i póki co niewiele wskazuje na to, żeby taki scenariusz w najbliższym
czasie mógł zostać zrealizowany36.
Nie oznacza to oczywiście, że taka polityka nie wpłynie na zmianę sytuacji Czeczenii czy innych republik północnokaukaskich. Manifestacyjne promowanie islamu tradycyjnego, jak słusznie zauważył
Andrzej Wierzbicki, może przyczynić się do wzmocnienia dystansu
kulturowego między Czeczenią a resztą Federacji37. Jednak najprawdopodobniej proces ten nie będzie skutkował wzmocnieniem tendencji separatystycznych, ponieważ obecnie relacje Groznego i Moskwy
oparte są na swoistej symbiozie, niezwykle korzystnej dla obu stron.
Klan Kadyrowów gwarantuje dominującą pozycję Moskwy w Czeczenii, co przekłada się na pozycję Rosji na całym Kaukazie Północnym.
Z drugiej strony Kreml sztucznie podtrzymuje dominującą pozycję
polityczną klanu. Pozwala prezydentowi brutalnie i bezwzględnie
zwalczać opozycję wszelkimi możliwymi środkami38. Nie ulega wątpliwości, że Ramzan Kadyrow jest politykiem pragmatycznym i – jak
obserwujemy – skutecznym, twardo stąpającym po ziemi. Dlatego
w pełni zdaje sobie sprawę z konsekwencji ewentualnych działań separatystycznych, tym bardziej że na własne oczy widział, z jak wielką
determinacją Rosjanie tłumili opór czeczeński.
35 R. Kłaczyński, Założenia, s. 190.
36 В. Речкалов, Кадыров и Басаев украли Чечню у Путина, „Россия и мусульманский мир”, № 4,
2005, s. 60-69.
37 A. Wierzbicki, Rosja, s. 182.
38 J. Russel, Chechnya – Russia’s “War on Terror”, Routledge, New York 2007, s. 143-159.
57
58
Andrzej Szabaciuk
Długofalowa polityka forsowania lokalnych elit powinna przynieść
zwiększenie stopnia identyfikacji miejscowej ludności z władzą, ale także zbliżyć republiki północnokaukaskie do Rosji. Aby jednak faktycznie taka sytuacja miała miejsce, konieczne jest zmierzenie się z ciągle
nierozwiązanym problemem islamskiego fundamentalizmu. Warto
podkreślić, że na przestrzeni ostatnich 10 lat władze rosyjskie odnotowały znaczące sukcesy w walce z ekstremizmem muzułmańskim
na Kaukazie Północnym, jednak wiele jeszcze zostało do zrobienia.
Obecnie ataki na przedstawicieli władz oraz zamachy terrorystyczne są trwałym elementem miejscowego krajobrazu. Stanowi to konsekwencję wspierania przez miejscową ludność islamu radykalnego.
Trudno dokładnie określić, jak liczna grupa popiera fundamentalistów. Według różnych szacunków, obejmuje ona od kilku do kilkunastu procent mieszkańców39. Uzyskanie precyzyjnych statystyk
w chwili obecnej jest niemożliwe z powodów politycznych – zwolennicy fundamentalistów są prześladowani przez władze. Warto też zauważyć, że sformułowanie „popiera” jest niezwykle pojemne. Mogą
pod nie podpadać zarówno osoby czynnie zaangażowane i bezpośrednio wspierające ruch, np. finansowo, jak też osoby jedynie sympatyzujące z islamistami, traktujące ich jako realną opozycję wobec rządów
Ramzana Kadyrowa oraz siłę sprzeciwiającą się dominacji Rosji na
Kaukazie – nie zawsze muszą jednak popierać radykalne, religijne
postulaty ekstremistów.
Sprawę komplikuje dodatkowo fakt, że sami fundamentaliści nie
stanowią monolitycznej grupy. Podział w ich środowisku stał się szczególnie wyraźny w 2007 roku, tj. po ogłoszeniu przez grupę islamistów
na czele z Doku Umarowem powołania emiratu kaukaskiego – separatystycznego państwa wyznaniowego, obejmującego swoim zasięgiem
nie tylko Kaukaz Północy, ale także część terenów z nim sąsiadujących.
Nie wszyscy islamscy bojownicy entuzjastycznie odnieśli się do nowej
inicjatywy. Najbardziej sprzeciwiały się jej osoby, które nie miały zamiaru porzucać koncepcji stworzenia niepodległego państwa czeczeńskiego. Możemy przypuszczać, iż w dłuższej perspektywie podział ten
39 Ibidem, s. 185; M. Falkowski, M. Marszewski, Kaukaskie „terytoria plemienne”. Kaukaz Północny –
cywilizacyjnie obca enklawa w granicach Rosji, „Prace Ośrodka Studiów Wschodnich”, kwiecień
2010, s. 12-27.
zmniejszy znaczenie islamu fundamentalnego w regionie. Tym bardziej że większość ludności zmęczona jest destabilizującą jej życie codzienne przemocą. Nie popiera radykalnych poglądów ekstremistów,
otwarcie manifestuje sympatię do islamu tradycyjnego i przyzwyczaja
się do rosyjskich realiów społeczno-kulturalnych40.
Obecnie mieszkańcy północnokaukaskich republik koncentrują
swoją uwagę na kwestii poprawy warunków bytowych, domagają się
walki z korupcją i nepotyzmem. Władze starają się wyjść naprzeciw
tym żądaniom, osłabiając w ten sposób wpływy fundamentalistów. Nie
tylko przeznaczają duże dotacje na odbudowę i poprawę infrastruktury regionu, ale także opracowują długoterminową strategię jego rozwoju, która ma uczynić Kaukaz Północny miejscem atrakcyjnym dla
inwestorów i turystów, również tych z zagranicy.
Istotnym krokiem na drodze do realizacji tego planu była reforma
administracyjna. W 2010 roku podjęto decyzję o wyodrębnieniu z południowego okręgu federalnego okręgu północnokaukaskiego. W jego
skład weszły Dagestan, Czeczenia, Inguszetia, Osetia Północna, Kabardyno-Bałkaria, Karaczajo-Czerkiesja i Kraj Stawropolski. Decyzja
ta, z jednej strony, łączy się z chęcią zwiększenia kontroli i zapewnienia bezpieczeństwa w tym regionie, z drugiej, ma na celu lepsze koordynowanie reform ekonomicznych41. O takim kierunku zmian może
świadczyć powołanie na stanowisko pełnomocnika prezydenta w tym
okręgu Aleksandra Chłoponina, znanego rosyjskiego ekonomisty42.
Strategia społeczno-ekonomicznego rozwoju północnokaukaskiego okręgu federalnego do 2025 roku (Стратегия социальноэкономического развития Северо-Кавказского федерального
округа до 2025 года) stawia przed lokalnymi władzami bardzo ambitne zadania. Postuluje się w niej m.in. podjęcie działań mających na
celu poprawę jakości życia ludności. Przede wszystkim poprzez ogra-
40 V. Akaev, Islam, s. 77.
41 Zdaniem Piotra Grochmalskiego, utworzenie nowego okręgu federalnego w krótkookresowej
perspektywie miało na celu odseparowanie niespokojnego regionu od strefy, w której prowadzo
no przygotowania do zimowej olimpiady w Soczi. W przyszłości nowy podział administracyjny
może być niezwykle niebezpieczny ze względu na skład etniczny okręgu, zdominowanego przez
ludność nierosyjską. Zob. P. Grochmalski, Elity Czeczenii i Inguszetii – spór o koncepcję państwowości,
w: T. Bodio (red.), Kaukaz Północny: elity władzy i życie polityczne, t. 9, Oficyna Wydawnicza ASPRAJR, Warszawa 2014, s. 286-287.
42 R. Kłaczyński, Założenia, s. 194.
59
60
Andrzej Szabaciuk
niczenie bezrobocia i rozwój lokalnego przemysłu, co może skutkować
także zmniejszeniem fali migracji zarobkowej z regionu. Konieczne
są dalsze inwestycje w infrastrukturę transportową i telekomunikacyjną. Niezwykle ciekawym pomysłem, mającym sprzyjać rozwojowi całego regionu, jest długofalowa rozbudowa przemysłu turystycznego43.
Nie ulega wątpliwości, że poprawa sytuacji społeczno-ekonomicznej Kaukazu Północnego może przyczynić się do zwiększenia jego
stabilności44. Realizacja ambitnych projektów federalnych będzie wymagała zainwestowania w ten region znacznego kapitału i prawdopodobnie także przyciągnięcia inwestorów zagranicznych. I chociaż
w chwili obecnej projekty są dopiero w stadium dopracowywania, to
w interesie Moskwy leży ich szybkie i skuteczne zrealizowanie.
***
Obecnie pomimo wytężonych wysiłków władz federalnych i republikańskich, Kaukaz Północny należy do jednego z najbardziej niestabilnych regionów Rosji. Dość częstym zjawiskiem są tam ataki
terrorystycznego podziemia islamistycznego, w wyniku których ginie nawet kilkaset osób rocznie. Pewną rolę pełnią także konflikty
międzyetniczne i międzyklanowe45, duże bezrobocie, niski poziom
życia, a także wysoka przestępczość. Trudna sytuacja sprawia, że
wielu mieszkańców decyduje się na emigrację. W nowych miejscach
zamieszkania niejednokrotnie spotykają się z otwartą niechęcią. Kaukazofobia, bo tak ją można określić, jest jednym z najbardziej niepokojących zjawisk społecznych we współczesnej Rosji46.
Najskuteczniejszą metodą zahamowania masowych potoków migracyjnych z Kaukazu Północnego mogłaby być poprawa sytuacji ekonomicznej Republiki Czeczeńskiej. Nie jest to jednak proste. Rozwój
43 www.krskfo.ru/44 (30.12.2013).
44 А. Собянина (ред.), Россия в Средней Азии и на Кавказе: «центр силы» постсоветского
пространства (исследование 2001 года), „Центр стратегической конъюнктуры”, Пушкино
2013, s. 21-49.
45 W. Górecki, Rosyjski Kaukaz bez zmian. Lokalna wojna na przedpolach olimpiady, „Prace Ośrodka
Studiów Wschodnich”, nr 47, Warszawa 2014, s. 25-26.
46 R. Arnold, “Thugs with Guns” Disaggregating “Ethnic Violence” in the Russian Federation,„Nationalities
Papers”, no. 5, 2009, s. 641-657.
gospodarczy regionu jest niemożliwy bez oddalenia zagrożenia terrorystycznego. Tylko w ten sposób można przyciągnąć inwestorów
i turystów na Kaukaz Północny. Jednak walka z terroryzmem jest
niezwykle trudna bez poprawy warunków bytowych, dlatego władze centralne muszą inwestować w region znaczne kwoty pieniężne.
Podobnie muszą zwiększyć skuteczność walki z powszechną korupcją, nepotyzmem i zorganizowaną przestępczością – sprzyjającymi
marnotrawstwu środków federalnych przeznaczonych na odbudowę
i rozwój regionu.
W tych niesprzyjających warunkach wewnętrznych i międzynarodowych dotychczasowa polityka Federacji Rosyjskiej wobec Kaukazu
Północnego wydaje się być prowadzona w sposób racjonalny i wszystko wskazuje na to, że w dłuższej perspektywie przyniesie ona oczekiwane rezultaty. Jej głównym założeniem jest gruntowna modernizacja
regionu, przy jednoczesnym zwalczaniu podziemia islamistycznego
i tłumieniu tendencji odśrodkowych. W obecnej sytuacji społeczno-politycznej podejmowane działania są w pełni uzasadnione.
Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Kaukazu Północnego i – szerzej – wobec mniejszości muzułmańskiej w Rosji może mieć w najbliższych dziesięcioleciach kluczowe znaczenie dla rozwoju sytuacji nie
tylko w kraju, ale i w całym regionie. Dostrzegają to także analitycy
zagraniczni. Znany amerykański politolog Ilan Berman, wiceprezydent
Amerykańskiej Rady Polityki Zagranicznej (American Foreign Policy
Council), w swojej książce pt. Implosion. The End of Russia and What
it Means for America twierdzi, że kryzys demograficzny, połączony
z masową migracją, w perspektywie kilkudziesięciu lat przyczyni się
do osłabienia znaczenia Rosji na arenie międzynarodowej – poprzez
zmniejszenie jej potencjału rozwojowego – a następnie doprowadzi do
rozpadu Federacji Rosyjskiej. W opinii tego autora, władze rosyjskie
są mało efektywne i niewiele robią, by zapobiec pogłębiającemu się
spadkowi urodzeń, co może mieć kluczowe znaczenie dla przyszłości
państwa. Zmniejszanie się populacji „słowiańskich” obywateli Federacji i dynamizm rozwoju populacji muzułmańskiej mogą w przyszłości
doprowadzić do destabilizacji państwa. Scenariusz ten jest tym bardziej prawdopodobny, że wśród rosyjskich muzułmanów utrzymują
się wpływy ruchów fundamentalistycznych, co może być wynikiem
marginalizowania politycznego znaczenia ludności muzułmańskiej
61
62
Andrzej Szabaciuk
w Rosji, a w konsekwencji, większej podatności rosyjskich muzułmanów na wpływy zagranicznych radykałów47.
Surowa ocena amerykańskiego badacza, pełna uproszczeń i niedomówień, zwraca uwagę na kluczowy problem rosyjskiej polityki wobec
mniejszości muzułmańskiej w Federacji Rosyjskiej, w tym na Kaukazie
Północnym. Rola muzułmanów w państwie powinna rosnąć nie tylko we władzach republikańskich, ale także we władzach federalnych,
w których obecnie jest ona reprezentowana w sposób niewystarczający. Dzięki temu wyznawcy Allaha nie będą czuli się obywatelami
drugiej kategorii, a mogąc utożsamiać się z państwem, będą aktywnie
kształtowali jego politykę wewnętrzną i zagraniczną.
Konieczne są również radykalne zmodyfikowanie rosyjskiej polityki narodowościowej i stanowcza walka z ksenofobią, rasizmem
i nacjonalizmem, także w życiu politycznym i w środkach masowego
przekazu. Wypowiedzi niektórych polityków, podobnie jak artykuły
prasowe w poczytnych rosyjskich dziennikach, wręcz kipią nienawiścią do migrantów i wychodźców z Kaukazu Północnego, poniżanych
i bezpardonowo atakowanych. Konieczne jest bezwzględne karanie
takich skandalicznych wypowiedzi, połączone z szerokim edukowaniem młodzieży na temat multietnicznego i multireligijnego charakteru Federacji Rosyjskiej. Każdy mieszkaniec Rosji powinien czuć się
pełnoprawnym obywatelem i utożsamiać się z rosyjskim projektem –
wówczas o wiele łatwiej będzie eliminować różnego rodzaju tendencje
odśrodkowe i separatyzmy.
Bibliografia
Akaev V., Islam and Politics in Chechnya and Ingushetia, w: G. Yemelianova
(ed.), Radical Islam in the Former Soviet Union. Routledge Contemporary
Russia and Eastern Europe Series, Routledge, New York 2010
Arnold R., “Thugs with Guns” Disaggregating “Ethnic Violence” in the Russian
Federation, „Nationalities Papers”, no. 5, 2009
Berman I., Implosion: The End of Russia and What It Means for America, Regnery Publishing Inc., Washington (DC) 2013
47 I. Berman, Implosion: The End of Russia and What It Means for America, Regnery Publishing Inc.,
Washington (DC) 2013, s. 5-28.
Bodio T., Specyfika polietniczna reżimów republik narodowych, w: T. Bodio
(red.), Kaukaz Północny: elity, reżimy, etnopolityka, bezpieczeństwo, t. 8,
Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2014
Brian G. W., Allah’s Foot Soldiers. An Assessment of the Role of Foreign Fighters
and Al-Qa‘ida in the Chechen Insurgency, w: M. Gammer (ed.), Ethno-Nationalism, Islam and the State in the Caucasus, Routledge, New York 2008
Curanović A., Kontrolowana zemsta Boga: znaki szczególne poradzieckiego systemu wyznaniowego, w: T. Stępniewski (red.), Religia i polityka na
obszarze Europy Wschodniej, Kaukazu i Azji Centralnej, Instytut Europy
Środkowo-Wschodniej i Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II,
Lublin 2013
Dunlop J., Russia Confronts Chechnya – Roots of Separatist Conflict, Cambridge University Press, Cambridge 1998
Falkowski M., Marszewski M., Kaukaskie „terytoria plemienne”. Kaukaz Północny – cywilizacyjnie obca enklawa w granicach Rosji, „Prace Ośrodka
Studiów Wschodnich”, kwiecień 2010
Górecki W., Rosyjski Kaukaz bez zmian. Lokalna wojna na przedpolach
olimpiady, „Prace Ośrodka Studiów Wschodnich”, nr 47, Warszawa 2014
Grochmalski P., Elity Czeczenii i Inguszetii – spór o koncepcję państwowości,
w: T. Bodio (red.), Kaukaz Północny: elity władzy i życie polityczne, t. 9,
Hunter S., Islam in Russia. The Politics of Identity and Security, M. E. Sharpe, New York 2004
Janicki K. (red.), Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych, Instytut Wydawniczy Erica, Kraków–Warszawa 2009
Karpov V., Lisovskaya Y., Religious Intolerance among Orthodox Christians
and Muslims in Russia, „Religion, State & Society”, vol. 36, no. 4, 2008
Kepel G., Zemsta Boga. Religijna rekonkwista świata, Krytyka Polityczna,
Warszawa 2012
Kłaczyński R., Założenia rosyjskiej polityki wobec republik Kaukazu Północnego, w: T. Stępniewski (red.), Federacja Rosyjska. Wspólnota Niepodległych
Państw, t. 2, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej i Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Lublin–Warszawa 2011
Największe zamachy terrorystyczne w Rosji od 2000 roku, Polska Agencja
Prasowa, 31.12.2013
Pipes D., Muslim Russia?, „The Washington Times”, 12.10.2013
Preston R., Islam in Russia under the Federal Law on Freedom of Conscience
and on Religious Associations: Official Tolerance in an Intolerant Society,
„Brigham Young University Law Review”, vol. 2001, issue 2, 2001
Pоlitkowska A., Rosja Putina, Studio Emka, Warszawa 2012
Russel J., Chechnya – Russia’s “War on Terror”, Routledge, New York 2007
Stępniewski T. (red.), Nowa Wielka Gra w regionie Azji Centralnej, Instytut
Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin–Warszawa 2012
Tarnawski M., Islam jako czynnik rosyjskiej polityki, w: T. Stępniewski (red.),
Religia i polityka na obszarze Europy Wschodniej, Kaukazu i Azji Cen-
63
64
Andrzej Szabaciuk
tralnej, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej i Katolicki Uniwersytet
Lubelski Jana Pawła II, Lublin 2013
Wierzbicki A., Rosja. Etniczność i polityka. Władza, elity, przywództwo, t. 5,
Wierzbicki A., Źródła konfliktów etnopolitycznych, w: T. Bodio (red.), Kaukaz Północny: elity, reżimy, etnopolityka, bezpieczeństwo, t. 8, Oficyna
Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2014
Wolska E., Czeczenia. Czarne wdowy, wahabici i Emirat Kaukaski, w: T. Stępniewski (red.), Wspólnota Niepodległych Państw. Fragmegracja – bezpieczeństwo – konflikty etniczne, t. 1, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej
i Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Lublin–Warszawa 2011
Zapaśnik S., „Walczący islam” w Azji Centralnej, Uniwersytet Wrocławski,
Wrocław 2006
Zenderowski R. (red.), My już jesteśmy zjedzeni… Rola i znaczenie prawosławia w konflikcie etnicznym w Dolinie Preszewa, Instytut Politologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2012
Дорская А., Свобода совести в России: судьба законопроектов начала
ХХ века, РГПУ им. А. И. Герцена, Санкт-Петербург 2001
Дудаева A., Миллион первый: Джохар Дудаев, „Ультра Культура”, Москва 2003
Итоги контртеррористической операции в Чечне, „Коммерсантъ”,
17.04.2009
Касаткинa Т. (ред.), Россия – Чечня. Цель ошибок и преступлений 19941996, „Права человека”, Москва 2010
Литвинов Н., Чечня – не последний очаг терроризма на территории
России, „Россия и мусульманский мир”, № 2, 2002
Малашенко A., Исламская альтернатива и исламистский проект,
„Весь мир”, Москва 2006
Речкалов В., Кадыров и Басаев украли Чечню у Путина, „Россия и мусульманский мир”, № 4, 2005
Силантьев Р., Новейшая история ислама в России, „Алгоритм”, Москва
2007
Собянина A. (ред.), Россия в Средней Азии и на Кавказе: «центр силы»
постсоветского пространства (исследование 2001 года), „Центр
стратегической конъюнктуры”, Пушкино 2013
Сотниченко A., Исламофобия в России: история возникновения и современное состояние, „Вестник Санкт-Петербургского университета”, Сер. 6, № 1, 2008
Трусевич О., Черкасов A., Неизвестный солдат Кавказской войны, (Правозащитный центр «Мемориал»), www.memo.ru/
Северокавказские мигранты-мусульмане
в полиэтничном регионе юга России
Migranci-muzułmanie z Północnego Kaukazu w polietnicznym
regionie południa Rosji
Streszczenie: Artykuł prezentuje zjawisko napływu migrantów-muzułmanów
z Północnego Kaukazu do mającego charakter wielowyznaniowy obwodu
astrachańskiego Federacji Rosyjskiej. Ukazane zostało historyczne tło, sprzyjające ruchom migracyjnym z racji na wspólnotę kultury. Zwrócono także uwagę na czynnik geopolityczny, czyli stosunkowo bliskie położenie Północnego
Kaukazu względem Dolnego Powołża, oraz napiętą sytuację etnopolityczną
w regionie Kaukazu. Podkreślono również, że wraz z napływem ludności kaukaskiej pojawiły się skrajne ruchy religijne – salafityzm i wahabbityzm – dotychczas nieobecne w życiu religijnym muzułmanów Dolnego Powołża.
Słowa kluczowe: migracje, Północny Kaukaz, obwód astrachański, islam, wahabbityzm, salafityzm
Астраханская область – один из уникальных полиэтничных регионов Юра России. Наряду с геополитическим, транспортным,
экономическим значением, Нижневолжье и по сей день остаётся образцом межэтнического и межконфессионального спокойствия, толерантности и взаимного этносотрудничества. Это
является своеобразной «визитной карточкой» региона. Нижнее
Поволжье издревле являлось перекрёстком путей и «вратами
народов», регионом открытых этнических и культурных миграций. Есть мнение, что Астраханский край представляет особую
историко-географическую зону на стыке трёх историко-этнографических областей: Северо-Кавказской, Центрально-Азиатской
66
(или Среднеазиатской) и Средне-Волжской1. Поэтому регион всегда был местом, где жили представители самых разных народов
и конфессий.
Так, во времена Хазарского каганата (VII-X вв.) здесь жили
собственно хазары, булгары, аланы, арабы, евреи, славяне и др.,
которые исповедовали языческие верования, ислам, христианство, иудаизм. Каждый из этих народов мог свободно совершать
свои религиозные обряды и производить судопроизводство по
своим обычаям2. Такое же этнокультурное разнообразие сохранялось и во времена Золотой Орды (XIII-XV вв.), Астраханского
ханства (вторая половина XV – первая половина XVI вв.), Астраханского воеводства, а затем и губернии (с 1717 г.). Известно, например, что уже в первые века существования русской Астрахани
(после её основания в 1558 г.) в городе, наряду с православными
храмами, были построены мусульманские мечети, армяно-григорианские церкви, католический костёл, лютеранская кирха, даже
индуистская кумирня. Веротерпимость, царившая в южном форпосте государства Российского, особенно поражала иностранцев, побывавших здесь. Так, в конце XVIII в. Астрахань посетил
известный польский писатель и путешественник Ян Потоцкий
(1761-1815). Вот как он описывает религиозную ситуацию в городе:
«Самое большое впечатление произвела на меня веротерпимость,
какую, может быть, чрезвычайно трудно найти на каком-нибудь
другом месте земного шара. Последователи Али (т.е. мусульманешииты – А.С.), проклиная в своих караван-сараях приверженцев
секты Омара (т.е. мусульман-суннитов – А.С.), могут слышать, как
призывают на молитву крики муэдзинов сих последних, колокола греческой (т.е. православной – А.С.) церкви, тамтам индейцев
(индийцев-индуистов – А.С.) и, может быть, жужжание лам (буддийских священнослужителей – А.С.). К этим разным религиям
1
2
В. М. Викторин, Астраханская область как особая историко-этнографическая зона и задачи по сохранению её этнокультурного наследия, в: Проблемы этногенеза народов ВолгоКамского региона в свете данных фольклористики (Материалы научного семинара 16-20
сентября 1989 г., г. Астрахань), Астрахань 1989, c. 18-22.
С. А. Плетнёва, Хазары, Москва 1976, c. 58-59; А. П. Новосельцев, Хазарское государство и его
роль в истории Восточной Европы и Кавказа, Москва 1990, c. 131, 153 и др.; Б. Н. Заходер, Каспийский свод сведений о Восточной Европе, в: Открытие Хазарии, cост. и общ. ред. А. И.
Куркчи, Москва 1996, c. 356-372.
Северокавказские мигранты-мусульмане в полиэтничном регионе юга России
можно присовокупить несколько сект староверцев, и все европейские и азиатские христианские общества»3.
Народы, населяющие Астраханский край, всегда проявляли
уважение друг к другу, к чужим обычаям и традициям, готовность
вместе противостоять общей беде. Так, многонациональное население региона сплотилось против притеснений местной власти
во времена знаменитого Астраханского восстания 1705-1706 гг.,
известного ещё как «свадебный бунт»4. В грозный 1812 год, когда
«Великая армия» французского императора Наполеона Бонапарта вторглась в пределы Российской империи, в составе русской
армии действовали два полка, сформированные из калмыков –
уроженцев Астраханской губернии5. Во второй половине 1930-х
гг. угроза разрушения нависла над одной из наиболее крупных
и красивых православных церквей г. Астрахани – храмом святого
Владимира. И тогда, согласно городской легенде, окрестное татаро-мусульманское население встало на его защиту и спасло от
гибели6. Сегодня, в условиях новых вызовов единству Российской
Федерации и народов, её населяющих, астраханцы по-прежнему
демонстрируют стремление к миру и согласию.
Заселение территории современной Астраханской области началось в глубокой древности. К концу XVIII – началу
XIX в. окончательно сформировался преобладающий и по сей
день национальный состав края, представленный, прежде всего,
носителями индоевропейских (русские, украинцы и др.) и алтайских (казахи, татары, ногайцы, калмыки и др.) языков. К этому
3 Исторические путешествия. Извлечения из мемуаров и записок иностранных и русских
путешественников по Волге в ХV-ХVIII вв., cост. В. Алексеев, Сталинград 1936, c. 209. И хотя
у некоторых исследователей есть сомнения в подлинности этого «проастраханского» пассажа в тексте Я. Потоцкого, даже они соглашаются, что данный фрагмент весьма показателен
и типичен в зарубежных оценках астраханской межэтнической и межконфессиональной
ситуации в XVIII-XIX вв. – см.: В. М. Викторин, Евразийское пограничье Нижневолжья и Прикаспия: парадоксы зарубежных оценок XVIII-XIX вв. (к источникам по «давней» и «новой» истории
страны и регионов), в: Традиционная народная культура и этнические процессы в многонациональных регионах Юга России: материалы Всероссийской научно-практической конференции 8-9 июля 2006 г., oтв. ред. А. В. Сызранов, А. Р. Усманова, Астрахань 2006, c. 51-57.
4 Н. Б. Голикова, Астраханское восстание 1705-1706 гг., Москва 1975, c. 69-70, 87 и др.
5 И. Борисенко, Б. Мошулдаев, Хошеутовский хурул, Элиста 1989, c. 4-5; Н. М. Ушаков, В. П.
Щучкина, Е. Г. Тимофеева, В. Н. Пилипенко и др., Природа и история Астраханского края,
Астрахань 1996, c. 223-227.
6 Игумен Иосиф (Марьян), Астрахань. Храмы и монастыри, Астрахань 2002, c. 199.
67
68
времени сложились и основные хозяйственно-культурные типы:
морские рыболовы и охотники на морского зверя (русские-ловцы Каспийского взморья), рыболовы волжской дельты (русские),
пашенно-плужные земледельцы (русские), земледельцы-овощеводы (русские и татары), кочевники (казахи и калмыки) и полукочевники (ногайцы-карагаши и туркмены).
Спустя два столетия, на рубеже XX-XXI вв., в Астраханской
области наблюдается значительный прирост мигрантов с Кавказа
и из Средней Азии: аварцев, даргинцев, лезгин, чеченцев, ингушей, кумыков, азербайджанцев, узбеков, таджиков и др. И наоборот, падает численность традиционных, «коренных» народов:
русских, татар, украинцев, белорусов. Основные предполагаемые
причины: низкая рождаемость, высокая смертность, отток населения в другие регионы. Также сокращается численность немцев
и евреев – в основном, за счёт эмиграции в Германию и Израиль.
Только один нижневолжский этнос – казахи, несмотря на кризисные 90-е годы, сохранил динамику неуклонного роста (при
сокращении, однако, темпов).
С эпохи «перестройки» в СССР началось т.н. «национальное
возрождение». Этот процесс затронул и многонациональное население Астраханской области. Выразилось это, прежде всего,
в возникновении целого ряда национально-культурных обществ,
ставящих своей главной задачей возрождение родного языка
и культуры: татарское «Дуслык» («Дружба»), казахское «Жолдастык» («Товарищество»), ногайское «Бирлик» («Единство»),
армянское «Арев» («Солнце») и др. Стали регулярно отмечаться
национальные праздники: русские: Масленица, Зеленые Святки,
Дни Славянской письменности и культуры, татарский Сабантуй,
калмыцкий Цаган Сар, тюрко-иранский Наурыз, или Навруз. Некоторые общества стали издавать свои газеты (татарская «Идель»
(«Волга»), казахская «Ак Арна» («Чистый родник»), «Немецкое
астраханское обозрение» и др.). В ряде образовательных учебных заведений области общего, среднего и высшего уровней начали преподаваться национальные языки (казахский, татарский,
ногайский, калмыцкий и др.).
Население Астраханской области на сегодняшний день (по
переписи 2010 г.) немного превышает 1 млн. чел. В регионе представлены более 140 этносов и этнических групп. Преобладающее
население – русские (67,6%), казахи (14,9%) и татары (6%). Современное население принадлежит к следующим языковым семьям:
индоевропейской (русские, украинцы, белорусы, армяне, таджики, цыгане и др.), алтайской (казахи, татары, ногайцы, туркмены,
азербайджанцы, узбеки, турки, кумыки, чуваши, калмыки и др.),
кавказской, или северокавказской (аварцы, даргинцы, лезгины,
чеченцы, грузины и др.), уральской (мордва, марийцы и др.). На
территории региона проживают представители наций как дореволюционного (русские, украинцы, татары-переселенцы), так и советского (казахи) периодов формирования, народностей (ногайцы,
цыгане и др.) и субэтнических групп (липоване, юртовцы и др.).
Общая численность русского населения составила 618 204 человека, сократилась по сравнению с 2002 г. на 82356 человек или на
12%. Доля русского населения также сокращается. Если в 1989 г. их
доля составляла 71,9% (173 558 чел.), в 2002 г. – 69,6% (700 561 чел.),
то в 2010 г. – 67,6%. (618 204 чел.). Казахов насчитывается 149 415 человек (в 2002 г. их численность составляла 142 633 человека). На
первый взгляд имеется значительная положительная динамика,
но в тоже время есть некоторое сокращение темпов роста казахского населения, что связано с сокращением темпов рождаемости
и миграцией. Еще более стремительная тенденция сокращения
численности наблюдается у татар. В 2002 г. – 7 2617 человек, они
составляли 7,2% от общего числа жителей области, а в 2010 г. –
60 523 человека или около 6%. Сокращение за 8 лет составило 14,3%.
Сократилась численность ряда других национальностей: вся славянская группа, калмыки, евреи, немцы, народы Закавказья, осетины, чеченцы. Четвертую по численности совокупную этническую
группу в регионе составляют народы Дагестана – 16 882 человека.
Следует отметить увеличение численности ногайцев. По сравнению с результатами переписи 2002 г. (4 570 человек) наблюдается
рост в 66% (7 589). Это связано, в основном, c переселением в регион северокавказских ногайцев-мигрантов и развитием этнического самосознания астраханских ногайских этнических групп7.
7
С. Н. Воронов, Р. А. Прокопенко, Предварительные данные Всероссийской переписи 2010 г. по
национальному составу жителей Астраханской области, в: Этноконфессиональный совет при Губернаторе Астраханской области, http://etnokonf.astrobl.ru/document/603.
69
70
Таким образом, сокращение численности традиционных групп
населения на фоне мощного миграционного потока последних
двух-трех десятилетий (особенно, с Северного Кавказа) меняет
этническую ситуацию в регионе, межнациональный баланс в сторону мигрантов.
Миграционные процессы в регионе привели к конкуренции
за доминирование в ряде отраслей народного хозяйства (строительство, сельское хозяйство, торговля) между различными
национальными группами – традиционными и пришлыми. Сформировалась неблагоприятная ситуация на рынках труда, что выражается в выдавливании местного населения из некоторых
экономических ниш. Борьба за ресурсы (бизнес, рабочие места
рынки сбыта и т.д.) в некоторых аспектах приобретает национальный характер. Северокавказские мигранты активно осваивают
местный рынок жилья. Ими приобретаются компактно расположенные земельные участки (для индивидуальной застройки)
и старые дома (для реконструкции). Яркий пример – улица Бакинская и находящиеся рядом улицы и переулки, которые расположены в районе городского рынка Большие Исады, что порождает
явление «этнических кварталов» с характерной атмосферой культурной изоляции, которая, в свою очередь, создает ситуацию
культурной отчужденности от традиций местного населения (как
мусульманского, так и христианского). Налицо социокультурные
противоречия между местными и пришлыми группами населения в регионе, навязывание мигрантами «своей» бытовой культуры, отсутствие уважительного отношения к нормам, принятым
в местном сообществе, плохое знание языка межнационального
общения, закрытость и клановость мигрантских общин. С увеличением числа мигрантов во многом также связан рост криминогенной обстановки (этнической преступности) в регионе.
Агрессивное поведение мигрантов-«кавказцев» (особенно, молодежи) ведет к росту националистических настроений, ксенофобии в местном сообществе.
Северокавказские мигранты – мусульмане-шафииты образовали в Астраханской области религиозные общины-джамааты,
которые формально входят в состав Астраханского регионального управления мусульман (АРДУМ), но фактически пользуются определенной самостоятельностью. Центром кавказских
мигрантов-мусульман в Астрахани является мечеть № 3, или т.н.
Кавказская мечеть, расположенная на рынке Большие Исады (ул.
Красная Набережная, 112. Исторически – это татарская мечеть №
13, или Красная мечеть, построенная на средства татарского купца
Шакира Казакова в начале XX в.8 В 1935 г., по решению Астраханского городского совета, мечеть была закрыта9, а здание вскоре
было передано Дому санитарного просвещения. В 1990 г. здание
мечети было возвращено мусульманам10. С 1993 г. началось её постепенное восстановление (особый размах реставрационные работы приобрели с 2000 г.). Приход мечети сегодня, в основном,
составляют выходцы с Кавказа: аварцы, даргинцы, лакцы, лезгины, чеченцы, но есть и местные татары, ногайцы, казахи. Мечетная
община состоит из 300-500 человек (в дни мусульманских праздников мечеть посещают около 1500 человек). Мечетью управляет
особый совет, который приглашает имама.
Можно достаточно уверенно сказать, что именно в связи с притоком в Нижнее Поволжье в конце XX – начале XXI в. мигрантов
с Северного Кавказа (и из Центральной Азии), в регион начали
проникать идеи радикального ислама (т.н. «ваххабизма», «салафизма»), не характерные для местного, «традиционного» ислама.
Вслед за идеями появились религиозно-экстремистские группы
(из числа как приезжих, так местных, новообращенных жителей),
борьбу с которыми начали вести правоохранительные органы.
Именно в Астрахани 9 июня 1990 г. состоялась подпольная всесоюзная учредительная конференция, на которой была создана
Исламская партия возрождения (ИПВ) «Нахдат» (от араб. «аннахда» – «возрождение»). На этой конференции присутствовали
несколько десятков исламских фундаменталистов из Дагестана,
Среднего Поволжья, Москвы и Таджикистана. Председателем
(«раис») партии стал Ахмад-кади Ахтаев (1942-1998), аварец родом из села Кудали, лидер умеренного крыла дагестанских «ваххабитов», его заместителем – азербайджанец Гейдар Джемаль,
8 Государственный архив Астраханской области, Ф. 13, Оп. 1, Д. 53555; Ф. 290, Оп. 3, Д. 312, Л. 307308.
9 Ibidem, Ф. 2828, Оп. 1, Д. 19, Л. 32.
10 Д. В. Бурнаш, В Астрахани работает мечеть народов Кавказа, «Идель» (Газета Астраханского областного общества татарской национальной культуры «Дуслык»), № 29, 1997, c. 1.
71
72
а координаторами на Северном Кавказе – Багаутдин Магомедов
и его сводный брат Аббас Кебедов. В работе конференции приняли участие аварцы Ангута Омаров (будущий Аюб Астраханский),
М.-Г. М. и А. М. Абдразаковы и др. В программе партии был сделан акцент на возрождении ислама, в частности было записано
положение о необходимости создать для советских мусульман
такие условия, чтобы они могли следовать исламскому образу
жизни. Члены партии одной из первостепенных задач ставили
создание своей фракции в Верховном Совете СССР11. Однако,
идеи данной организации не встретили сколь либо массовой поддержки астраханских мусульман. Для астраханских мусульман,
по крайней мере, в то время, не было характерно использование
ислама в политических целях. Идеи исламского фундаментализма были, в целом, неведомы и непривлекательны для местного
мусульманского сообщества.
В первой половине 1990-х гг. выходцы из Цумадинского района
Республики Дагестан образовали в Астрахани салафитскую («ваххабитскую» – при всей условности этого термина) общину-джамаат. Джамаат астраханских салафитов (самоназвание – мумины,
мухмины; от араб. «иман» – «вера», «муамин» – «верующий»)
имел достаточно замкнутый характер. В общину первоначально входило около 300 человек (в основном, выходцев с Северного Кавказа, среди которых преобладали аварцы), однако в конце
1990-х гг. в ней произошел раскол, и значительная часть членов
общины выехала в Дагестан и Чечню для участия в джихаде против России. В итоге джамаат стал насчитывать около 60-70 более-менее умеренных салафитов (т.е. настроенных нейтрально по
отношению к событиям в Чечне и не поддерживающих ни «федералов», ни чеченских сепаратистов). Мумины придерживались
строгого единобожия (араб. «ат-таухид»), проповедовали т.н.
«чистый» ислам, выступали против культа святых, шиизма и суфизма. Лидером астраханских муминов был ученик признанного
лидера «ваххабитов» Северного Кавказа Багаутдина Магомедова,
11 В. О. Бобровников, А. А. Ярлыкапов, Ваххабиты Северного Кавказа, в: Ислам на территории бывшей Российской империи. Энциклопедический словарь, т. 1, сост. и отв. ред. С. М. Прозоров, 2006, c. 90; В. М. Викторин, Ислам в Астраханском регионе, Москва 2008, c. 53-59; Р. Г.
Ланда, Ислам в истории России, Москва 1995, c. 255-257.
аварец Ангута Омаров (известный также как Аюб Астраханский;
1963 г.р.) из дагестанского селения Кванада Цумадинского района Дагестана. В Астрахани, по месту его жительства, находился
молельный дом, где распространялась специальная литература,
проводились встречи с приезжими, давались разъяснения по
богословским вопросам. Члены общины муминов, в основном,
занимались торговой деятельностью. Духовный лидер Аюб был
в целом негативно настроен по отношению к контактам с органами власти, и вследствие этого община вела достаточно замкнутый образ жизни, всячески дистанцируясь от представителей
властных структур, общественности и средств массовой информации. Мумины вели активную миссионерскую работу, что обеспечило значительный приток новых членов в общину, причем не
только «кавказцев», но и казахов, татар и даже русских. На рубеже 1990-2000-х гг. были отмечены периодические стычки между
муминами и дагестанцами – приверженцами суфизма (т.н. «тарикатистами»). В основе столкновений, между тем, лежала скорее
экономическая конкуренция (из-за мест на рынке), религиозный
фактор был, видимо, вторичен, однако также сыграл свою роль.
В начале 2000-х годов Аюб отбыл из Астрахани в неизвестном
направлении. Община постепенна распалась12.
В 2000-х гг. в г. Астрахани и ряде сёл Астраханской области
(с. Кулаковка Приволжского района, пос. Володарский Володарского района и др.) возникли несколько салафитских группировок
(состоящих как из выходцев с Кавказа, так и из местных жителей),
некоторые из которых даже готовили террористические акты.
12 Б. Ахмедханов, Жизнь «ваххабита» на перекрестке окраин. «Исламский фактор» на астраханском базаре был бородат и миролюбив, «Общая газета», № 42 (376), 19-25 октября 2000,
c. 1-3; В. О. Бобровников, А. А., Ярлыкапов, Ваххабиты Северного Кавказа, c. 88; В. М. Викторин, Радикализм от имени ислама и Астраханский край, «Информационный бюллетень
Администрации Астраханской области», № 4, ноябрь 1999, Астрахань 1999, c. 63-72; В. М.
Викторин, Ислам в Астраханском регионе, c. 59-65; И. П. Добаев, В. И. Немчина, Новый терроризм в мире и на юге России: сущность, эволюция, опыт, Ростов-на-Дону 2005; А. К. Магомедов, К. Мацузато, В. М. Викторин, Ислам и политика в современной России: «ядро»
и «периферия» мусульманского пространства, Ульяновск 2006, c. 38-49; Т. Панова, Ваххабиты города Астрахани, «Сегодня», 15 августа 1998; Р. А. Силантьев, Ислам в современной
России. Энциклопедия, Москва 2008, c. 352.
73
74
Большинство из них были «раскрыты» спецслужбами и ликвидированы как организации13.
Среди значительной части северокавказских мигрантов-мусульман сильны суфийские традиции, многие из них являются членами
суфийских братств («тарика», тарикат) и их отделений – «вирдов».
Так, бывший имам мечети № 3 (или Красной мечети, сегодня также
– Кавказской; ул. Красная Набережная, 112 – на городском рынке
Большие Исады) Абу Хасан-хазрят (Мусаев) был муридом даргинского шейха Мухаммада (Рабаданова) ал-Кустаки, или Костекского,
который принадлежит к суфийской традиции накшбандийа-халидийа (ветвь махмудийа) и шазилийа14. Значительное количество
проживающих в Астрахани «тарикатистов» были представлены
учениками-«муридами» Саида-афанди ал-Чиркави.
Обосновавшиеся в Астрахани и области северокавказские мигранты (а также паломники с Северного Кавказа – в основном из
Дагестана) особенно почитают могилу святого («аулья») Махмуда-афанди. Махмуд-афанди ибн Мухаммад ибн Садик ибн Мустафа ал-Алмали ад-Дагистани (1810-1877 гг.) был известным
суфийским шейхом братства накшбандийа-халидийа и его дагестанской ветви махмудийа, одним из сподвижников знаменитого
имама Шамиля – руководителя антиколониальной борьбы горцев Северного Кавказа против Российской империи. За участие
в этом движении Махмуд был арестован и отправлен в ссылку15.
Последние годы своей жизни Махмуд жил в Астрахани, завещав
похоронить себя на мусульманском кладбище у татарского поселка Мошаик (в совр. Ленинском районе г. Астрахани), рядом
с могилами четырёх святых: Шейха Маслетдина Замана-хаджи
ал-Бухари, Абдурахмана Тукли-баба Шашлы-адже (Баба-Тукласа), Абдрахмана Сайхаджи, Яхмарджи/Ямгурши-ишана. В начале
2000-х гг. комплекс «аулья» на мошаикском кладбище был отремонтирован кавказцами, а рядом с кладбищем была построена
13 В. М. Викторин, Ислам в Астраханском регионе, c. 73-75; А. Голубев, Ваххабизм в Астрахани,
«Комсомолец Каспия», № 15 (6035), 23 сентября 2005, c. 2; М. В. Перкина, Астрахани предотвращён теракт?, «Комсомолец Каспия», № 71 (6299), 5 сентября 2007, c. 2.
14 Полевые материалы автора.
15 М. Кемпер, К вопросу о суфийской основе джихада в Дагестане, в: Подвижники ислама: культ
святых и суфизм в Средней Азии и на Кавказе, cост. С. Н. Абашин, В. О. Бобровников, Москва
2003, c. 287-289.
большая каменная мечеть для паломников16. Нам известно, что,
по крайней мере, дважды (в 2000 и 2006 гг.) аулья посещал Саидафанди (Ацаев) ал-Чиркави, или Чиркеевский (1937-2012) – самый
влиятельный на тот момент суфийский шейх в Дагестане («тарика» накшбандийа-халидийа (ветвь махмудийа) и шазилийа), мистический преемник-«заместитель» («халифа») Махмуда-афанди.
Также в Астрахани существует суфийская община махмудийа,
которая базируется в мечети им. Махмуда-афанди (ул. Победы, 9),
в районе городского рынка Большие Исады. Мечеть была открыта в 2005 г. Среди ее прихожан, в основном, преобладают выходцы с Кавказа, которые проживают в окрестностях рынка: аварцы,
лезгины, даргинцы, азербайджанцы-сунниты; также некоторое
количество местных татар и казахов. В будние дни на намаз в мечети собираются от 5 до 20 чел., на пятничный джума-намаз – от
100 до 150 чел. При мечети функционируют воскресные курсы
арабского языка для желающих. В мечеть, по сведениям прихожан, ходят разные люди, есть среди них и суфии – в основном,
среди них преобладают муриды шейхов суфийской традиции накшбандийа-халидийа (ветвь махмудийа) и шазилийа. После пятничного джума-намаза муриды, составляющие костяк общины,
остаются и совершают «зикр» – суфийский обряд поминания
Аллаха, теомнению. Во время «зикра» произносят многократно
формулу: «Ла илаха илла Ллах», салават – благословления Пророка, перебирают в такт чётки. «Зикр» – «тихий» («хафи»), что
характерно именно для суфийской линии махмудийа17; участвующие сидят кругом и произносят вслух необходимые формулы. Некоторые практикуют «рабита» – медитацию, когда суфий
мысленно представляет себе цепочку («силсила») шейхов своего тариката до пророка Мухаммада, а далее должен увидеть свет
(«нур»), исходящий от Всевышнего, проходящий через пророка
и шейхов тариката до себя самого18.
16 Финансировал реставрацию и строительные работы бизнесмен и депутат Государственной Думы Астраханской области, аварец по национальности А. А. Пашаев, который являлся муридом Саида-афанди.
17 Ш. Ш. Шихалиев, Суфийские вирды Накшбандийа и Шазилийа в Дагестане, «Вестник Евразии. Acta Eurasica. Независимый научный журнал», № 3 (37), 2007, c. 144, 146.
18 Полевые материалы автора.
75
76
Библиографические ссылки
Ахмедханов Б., Жизнь «ваххабита» на перекрестке окраин. «Исламский фактор» на астраханском базаре был бородат и миролюбив,
«Общая газета», № 42, 19-25 октября 2000
Бобровников В. О., Ярлыкапов А. А., Ваххабиты Северного Кавказа, в:
Ислам на территории бывшей Российской империи. Энциклопедический словарь, т. 1, сост. и отв. ред. С. М. Прозоров, Москва 2006
Борисенко И., Мошулдаев Б., Хошеутовский хурул, Элиста 1989
Бурнаш Д., В Астрахани работает мечеть народов Кавказа, «Идель»
(Газета Астраханского областного общества татарской национальной культуры «Дуслык»), № 29, 1997
Викторин В. М., Астраханская область как особая историко-этнографическая зона и задачи по сохранению её этнокультурного наследия, в: Проблемы этногенеза народов Волго-Камского региона
в свете данных фольклористики (Материалы научного семинара
16-20 сентября 1989 г., г. Астрахань), Астрахань 1989
Викторин В. М., Евразийское пограничье Нижневолжья и Прикаспия: парадоксы зарубежных оценок XVIII-XIX вв. (к источникам по «давней»
и «новой» истории страны и регионов), в: Традиционная народная
культура и этнические процессы в многонациональных регионах
Юга России: материалы Всероссийской научно-практической конференции 8-9 июля 2006 г., oтв. ред. А. В. Сызранов, А. Р. Усманова,
Астрахань 2006
Викторин В. М., Ислам в Астраханском регионе, Москва 2008
Викторин В. М., Радикализм от имени ислама и Астраханский край,
«Информационный бюллетень Администрации Астраханской области», № 4, ноябрь 1999, Астрахань 1999
Воронов С. Н., Прокопенко Р. А., Предварительные данные Всероссийской переписи 2010 г. по национальному составу жителей Астраханской области, в: Этноконфессиональный совет при Губернаторе
Астраханской области, http://etnokonf.astrobl.ru/document/603
Голикова Н. Б., Астраханское восстание 1705-1706 гг., Москва 1975
Голубев А., Ваххабизм в Астрахани, «Комсомолец Каспия», № 15 (6035),
23 сентября 2005
Государственный архив Астраханской области, Ф. 13, Оп. 1, Д. 53555;
Ф. 290, Оп. 3, Д. 312; Ф. 2828, Оп. 1, Д. 19
Добаев И. П., Немчина В. И., Новый терроризм в мире и на юге России:
сущность, эволюция, опыт, Ростов-на-Дону 2005
Заходер Б. Н., Каспийский свод сведений о Восточной Европе, в: Открытие Хазарии, cост. и общ. ред. А. И. Куркчи, Москва 1996
Игумен Иосиф (Марьян), Астрахань. Храмы и монастыри, Астрахань
2002
Исторические путешествия. Извлечения из мемуаров и записок иностранных и русских путешественников по Волге в ХV-ХVIII вв., cост.
В. Алексеев, Сталинград 1936
Кемпер М., К вопросу о суфийской основе джихада в Дагестане, в: Подвижники ислама: культ святых и суфизм в Средней Азии и на Кавказе, cост. С. Н. Абашин, В. О. Бобровников, Москва 2003
Ланда Р. Г., Ислам в истории России, Москва 1995
Магомедов А. К., Мацузато К., Викторин В. М., Ислам и политика в современной России: «ядро» и «периферия» мусульманского пространства, Ульяновск 2006
Новосельцев А. П., Хазарское государство и его роль в истории Восточной Европы и Кавказа, Москва 1990
Панова Т., Ваххабиты города Астрахани, «Сегодня», 15 августа 1998
Перкина М. В., Астрахани предотвращён теракт?, «Комсомолец Каспия», № 71 (6299), 5 сентября 2007
Плетнёва С. А., Хазары, Москва 1976
Силантьев Р. А., Ислам в современной России. Энциклопедия, Москва
2008
Ушаков Н. М., Щучкина В. П., Тимофеева Е. Г., Пилипенко В. Н. и др.,
Природа и история Астраханского края, Астрахань 1996
Шихалиев Ш. Ш., Суфийские вирды Накшбандийа и Шазилийа в Дагестане, «Вестник Евразии. Acta Eurasica. Независимый научный
журнал», № 3 (37), 2007
77
Andrzej Gil
Migrations and Security Issues in Russia’s Southern Federal District
Abstract: The article addresses the issue of security of and migration in one
of the Russia’s key regions – the Southern Federal District, which lies between
the Republic of Northern Caucasus, Asia Minor, the Caspian Sea and Central
Russia. Phenomena occurring here, such as lowering of the level of security
and uncontrolled migrations, have negative impact not only on Russia’s internal situation but also on its foreign policy.
Keywords: security, Southern Federal District, The Russian Federation
Podczas prezydentury Władimira Putina doszło do zasadniczych
zmian w systemie zarządzania państwem poprzez odejście od względnej autonomizacji regionów i zwiększenie centralizacji władzy1. Była to
reakcja na postępujący w czasie rządów Borysa Jelcyna proces rozkładu wewnętrznych więzi w ramach Federacji oraz przejmowania pełni
władzy przez lokalne elity na czele z gubernatorem danej jednostki
administracyjnej2. Prezydent Putin w dniu 13 maja 2000 roku (w kilka
1
Podjęte wówczas działania miały na celu, z jednej strony, ograniczenie tendencji odśrodkowych
(a niekiedy wręcz otwarcie irredentystycznych) niektórych podmiotów Federacji Rosyjskiej (przykład – wojna w Czeczenii), z drugiej zaś, zwiększenie nadzoru politycznego centrum nad całością obszaru państwa. Następstwem ustanowienia i wprowadzenia centralizujących dekretów
prezydenta Putina jest proces konsolidacji wewnętrznej państwa przy jednoczesnym postępującym ubezwłasnowolnieniu lokalnych elit i społeczności. В. Иванов, Путинский федерализм.
Централизаторские реформы в России в 2000-2008 годах, Москва 2008, s. 40-50.
2 В. Иванов, Путин и регионы. Централизация России, Москва 2006, s. 18-31.
80
Andrzej Gil
tygodni po objęciu przez siebie urzędu) wydał dekret „O pełnomocnym przedstawicielu Prezydenta Federacji Rosyjskiej w Okręgu Federalnym” określający jego kompetencje oraz przedstawiający podział
państwa na nowe jednostki, które, choć nie miały konstytucyjnego
umocowania, to powołane zostały w ramach prezydenckiej administracji do realizacji określonych w dekrecie zadań. Zgodnie z nowym
prawem utworzono wówczas siedem Okręgów Federalnych – Centralny, Południowozachodni, Północnokaukaski (od 21 czerwca 2000 –
Południowy), Nadwołżański, Uralski, Syberyjski i Dalekowschodni3.
W dniu 11 stycznia 2010 roku prezydent Dmitrij Miedwiediew wniósł
poprawki do tego podziału, tworząc ósmy, Północnokaukaski Okręg
Federalny poprzez jego wydzielenie z Okręgu Południowego4. Ostatecznie więc w granicach Południowego Okręgu Federalnego (z centrum w Rostowie nad Donem) znalazły się następujące jednostki
terytorialne: dwie republiki – Adygeja i Kałmucja, Kraj Krasnodarski
oraz trzy obwody – astrachański, wołgogradzki i rostowski. Razem
zajmują one 416 800 km2, co stanowi tylko około 2,4% całości obszaru
Federacji Rosyjskiej5. Jednakże Okręg ten odgrywa w życiu polityczno-społecznym państwa rolę dużo większą, niż wynikałoby z analizy
jego podstawowych parametrów. Przede wszystkim istotne jest jego
położenie względem innych podmiotów Federacji, zwłaszcza Północnego Kaukazu (pełni tu rolę swoistego bufora) i Powołża, a także państw zewnętrznych – Ukrainy, Gruzji i Kazachstanu. Okręg ten
poprzez Morze Kaspijskie włączony jest także w szeroki krąg problemów regionu czarnomorsko-kaspijskiego. Istotna jest też jego struktura wewnętrzna. Aczkolwiek obejmuje on silnie zróżnicowane (pod
wieloma względami) jednostki terytorialne (ciążące bądź do regionu
czarnomorskiego, bądź do regionu kaspijskiego), to jednak posiada-
3 Указ Президента Российской Федерации от 13 мая 2000 г. № 849 «О полномочном
представителе Президента Российской Федерации в федеральном округе», http://www.
rg.ru/2000/05/14/okruga-dok-site-dok.html (06.11.2014).
4 Указ Президента Российской Федерации от 19 января 2010 г. № 82 «О внесении изменений
в перечень федеральных округов, утвержденный Указом Президента Российской Федерации
от 13 мая 2000 г. № 849», http://www.rg.ru/2010/01/21/ukaz-dok.html (06.11.2014); С. Кордонский,
Россия. Поместная федерация, Москва 2010, s. 195-197.
5 Полномочный представитель Президента Российской Федерации в Южном федеральном
округе, http://www.ufo.gov.ru/index.php (07.11.2014).
Migracje i kwestie bezpieczeństwa w Południowym Okręgu Federalnym Rosji
ją one pewne cechy wspólne – problemy demograficzne, migracyjne
i związane z bezpieczeństwem6.
Zróżnicowanie wewnętrzne, samo w sobie będące źródłem napięć,
wyraża się przede wszystkim w regionalnej wieloetniczności i wieloreligijności Okręgu. Rosjanie stanowią największą jego grupę etniczną
(ponad 80%), ale ich rozsiedlenie jest różne, w zależności od jednostki
administracyjnej. W Adygei drugim co do wielkości narodem (po Rosjanach) są Adygejcy, w Kałmucji zaś grupą dominującą są Kałmucy.
W obwodzie astrachańskim Kazachowie i Tatarzy stanowią prawie
20% całości populacji, w wołgogradzkim zaś nie-Rosjanie to ponad
10% ludności. W obwodzie rostowskim Ormianie i Ukraińcy to prawie 5% populacji, a z kolei w Kraju Krasnodarskim jest ponad 5% Ormian. W Okręgu reprezentowanych jest ponadto ponad dwadzieścia
uchwytnych statystycznie społeczności etnicznych, zarówno historycznie zakorzenionych, jak i napływowych. Pod względem konfesyjnym Adygejcy, Kazachowie i Tatarzy (a także imigranci z Północnego
Kaukazu) są muzułmanami, a Kałmucy buddystami. Reszta ludności
wywodzi się generalnie z tradycji prawosławnej, chociaż o bardzo
zróżnicowanym stopniu religijności, bądź jest zupełnie indyferentna7.
Przyrost naturalny jest w Okręgu ujemny, a nieznaczny wzrost liczby
ludności prognozowany jest tylko w stosunku do dwóch podmiotów
– Kraju Krasnodarskiego i obwodu astrachańskiego8.
Południowy Okręg Federalny jest obszarem, na który po 1991 roku
napłynęło stosunkowo dużo imigrantów, zarówno w wyniku konfliktów wojennych (zwłaszcza na Kaukazie), jak i z powodów ekonomicznych. Wynikało to głównie z charakteru tych ziem, leżących
6 А. Л. Чепалыга, Г. И. Чепалыга, Регионы России. Справочник, Москва 2004, s. 41-50 (dane łącznie z Północnym Kaukazem).
7 В. Г. Игнатов, В. И. Бутов, Южная Россия и ее регионы. Современное состояние и проблемы
развития, Москва–Ростов-на-Дону 2006, s. 35-40; Н. А. Лобанова, О. П. Атаян, Национальный
состав, численность, естественный прирост населения, w: Волгоградская область:
природные условия, ресурсы, хозяйство, население, геоэкологическое состояние.
Коллективная монография, ред. В. А. Брылев и др., Волгоград 2011, s. 339-367; И. П. Лотышев,
География Краснодарского края, Краснодар 2000, s. 61-66.
8 Народонаселение Юга России в начале XXI столетия, сост. С. И. Доев, В. И. Цогоев,
Владикавказ 2013, s. 55. Narodowości największe liczebnie (ponad sto tysięcy osób) w Południowym Okręgu Federalnym to (dane za 2010 rok): Rosjanie (11 602 452), Ormianie (442 505),
Ukraińcy (212 674), Kazachowie (205 364), Kałmucy (172 242), Tatarzy (127 455) i Adygejcy (121 391).
Ibidem, s. 60-61.
81
82
Andrzej Gil
w dogodnym klimacie, ale przede wszystkim mających rozwiniętą infrastrukturę, w tym miejską (dwa miasta ponadmilionowe – Rostów
nad Donem i Wołgograd oraz dwa ponadpółmilionowe – Krasnodar
i Astrachań), dobrze wykształconych mieszkańców oraz bazę do rozwoju ekonomicznego. W latach 90. XX wieku otwartość Okręgu na
napływ ludności z zewnątrz była zróżnicowana i zależała od lokalnych
uwarunkowań. Liberalną politykę w tym zakresie prowadziły na przykład władze obwodu astrachańskiego, natomiast w Kraju Krasnodarskim stosowano szereg obostrzeń, wynikłych z negatywnego podejścia
miejscowych władz do tego problemu9. Wśród ludności napływowej
po 1991 roku na obszar późniejszego Okręgu Południowego dominowali początkowo Ormianie, Azerowie, Ukraińcy, przedstawiciele narodowości zamieszkujących Gruzję i Północny Kaukaz, a od połowy
lat 90. XX wieku także wychodźcy z Azji Centralnej10.
Po dojściu do władzy Władimira Putina (zwłaszcza od 2005 roku)
nastąpiło pewne ujednolicenie polityki migracyjnej państwa i jej
stopniowa liberalizacja. Obejmuje ona kilka aspektów tego zjawiska – wewnętrzny, w odniesieniu do państw-partnerów różnorakich
porozumień (na przykład Związek Rosji i Białorusi czy Wspólnota
Niepodległych Państw) i państw trzecich (jak Chińska Republika Ludowa). Istotny z punktu widzenia interesów Federacji Rosyjskiej jest
też wątek legalności i nielegalności migracji, bowiem z jednej strony
zaspokaja ona potrzeby rynku pracy, z drugiej zaś rodzi emocje na
tle wzajemnych relacji obywateli państwa i przybyszów, zazwyczaj –
po ponad dwu dekadach od rozpadu ZSRR – odmiennych kulturowo
i mentalnie11.
Ruchy wewnętrzne ludności w Rosji skierowane są generalnie ze
wschodu na zachód. Wyludnia się Daleki Wschód i Syberia, a strumień wyjeżdżających kieruje się do jej europejskiej części, w tym także – z wcześniej wspomnianych przyczyn – na obszar Południowego
9 В. Мукомель, Миграционная политика России. Постсоветские контексты, Москва
2005, s. 176.
10 А. В. Дмитриев, П. Л. Карабушенко, Г. В. Клочков, Р. Х. Усманов, Юг России в миграционном
и этноконфликтном измерениях. Монография, Астрахань 2010, s. 77-78.
11 Zob. Ж. Зайончковская, Вводная статья. Миграция в современной России, w: Миграция в России 2000-2012. Хрестоматия в 3 томах, т. 1, Миграционные процессы и актуальные вопросы
миграции, ч. 1, гл. ред. И. С. Иванов, Москва 2013, s. 16-32; Ж. Зайончковская, Е. Тюрканова,
Иммиграция: путь к спасению или Троянский конь?, w: ibidem, s. 50-77.
Okręgu Federalnego. Państwo poprzez szereg różnorakich czynników usiłuje odwrócić tę tendencję, ale z wielu powodów nie jest to
wykonalne12.
Złożoność sytuacji Południowego Okręgu Federalnego Rosji w kwestii bezpieczeństwa zobrazować można na przykładzie dwóch jego
składowych – obwodu astrachańskiego i Republiki Adygeja.
Obwód astrachański położony jest w dolnym biegu Wołgi u jej ujścia do Morza Kaspijskiego. Graniczy na północy z obwodem wołgogradzkim, na zachodzie zaś z posiadającą status autonomiczny
Kałmucją. Granica wschodnia obwodu astrachańskiego stanowi jednocześnie granicę państwową z Kazachstanem (po stronie kazaskiej
przylegają doń dwa obwody: atyrauski i zachodniokazachstański)13.
Obwód astrachański zdominowany jest obecnie przez Rosjan, liczących ponad 60% całości jego populacji. Niemniej jednak stosunkowo
spory odsetek jego mieszkańców stanowią muzułmanie, w tym Kazachowie (15%) i autochtoniczni Tatarzy (6%) oraz inne narodowości
(Awarowie, Azerowie, Czeczeni, Dargijczycy, Lezgini i Nogajowie).
Reprezentowani są też Ukraińcy, Kałmucy, Ormianie, Cyganie i Koreańczycy14.
W odniesieniu do obwodu astrachańskiego istotne znaczenie mają
migracje wewnętrzne i z państw-członków WNP z regionu kaspijskiego – z Kazachstanu i Azerbejdżanu. Silną niegdyś tradycję miały związki Astrachania z Persją15. Obecnie jednak, mimo stosunkowo
silnych gospodarczych związków obwodu astrachańskiego z Islamską Republiką Iranu, nie ma liczącej się fali migracji na południe Rosji z tego państwa.
Obwód astrachański jest także tradycyjnym obszarem migracji
ludności z Północnego Kaukazu. Geneza tych przemieszczeń tkwi
w radzieckiej polityce narodowościowej i związana jest z represjami
12 В. И. Мукомель, Миграционная политика в контексте этнодемографического развития:
вызовы, достижения, упущения, „Демографические исследования”, вып. 17, Этническая
демография, Москва 2010, ред. И. А. Данилова, О. А. Хараева, s. 24-38.
13 С. Кордонский, Россия, s. 196, 198.
14 Национальный состав населения Астраханской области (dane spisu z 2010 roku);
Территориальный Орган федеральной службы государственной статистики по Астраханской области, http://astrastat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/astrastat/ru/census_
and_researching/census/national_census_2010/score_2010/ (09.11.2014).
15 В. М. Викторин, Ислам в Астраханском регионе, Москва 2008, s. 38-40.
83
84
Andrzej Gil
wobec muzułmańskich narodów tego regionu po II wojnie światowej.
W latach 50. i 60. XX wieku części z nich udało się powrócić z miejsc
deportacji i osiedlić w obwodzie astrachańskim, położonym stosunkowo blisko ich ojczyzny, nadto zamieszkałym przez wyznających islam
Tatarów. Byli to Awarowie, Czeczeni, Dargijczycy i Lezgini. Napływ
przesiedleńców z Kaukazu zwiększył się w początku lat 90., kiedy to
region ten ogarnięty został przez liczne konflikty wojenne i kryzys
gospodarczy, i trwa w zasadzie nieprzerwanie do chwili obecnej16.
Wychodźstwo z republik północnokaukaskich uwarunkowane jest
zresztą przez szereg czynników, z których najbardziej istotne to ich
przeludnienie, brak infrastruktury przemysłowej i skorumpowane
reżimy o charakterze klanowym. Mimo że strumień migrantów kieruje się przede wszystkim do Moskwy i Petersburga oraz większych
miast południowej Rosji, to jednakże pewna ich część wybiera obwód
astrachański. Napotyka tam bowiem już zakorzenione społeczności
współplemieńców, znających miejscowe realia i gotowych pomóc
w stawianiu pierwszych kroków17. Odnajduje się nadto w przestrzeni,
w której islam stanowi dosyć znaczący czynnik etniczno-konfesyjny,
stanowiący ponadto ważne ogniwo w systemie wspólnot muzułmańskich Kaukazu, Powołża i Azji Centralnej18.
W obwodzie astrachańskim obok miejscowych mahometan aktywni są muzułmanie z Północnego Kaukazu, którzy już od lat 90. XX
wieku posiadali kontakty z Arabią Saudyjską. W 2000 roku na terenie
obwodu były 43 wspólnoty islamskie, w 2007 roku ich liczba zwiększyła się do 55, a rok później było ich już ponad 60, z tego 13 w samym
Astrachaniu. W styczniu 1991 roku powołano astrachański muchtasibat
(jednostka terytorialna niższego rzędu), w 1994 roku przekształcony
w muftijat pod przywództwem lokalnego muftiego. Organizacyjnie
islam astrachański podporządkowany jest Centralnemu Duchowne-
16 Ibidem, s. 43-44.
17 А. Малашенко, 2020 г. – последний шанс для Северного Кавказa?, w: Россия 2020. Сценарии
развития, ред. М. Липман, Н. Петров, Москва 2012, s. 423-442.
18 Д. Исхаков, Ислам в позднезолотоордынских татарских ханствах, w: Ислам в Среднем
Поволжье: история и современность. Очерки, ред. Р. М. Мухаметшин, Казань 2001, s. 6465; S. T. Hunter, J. L. Thomas, A. Melikishvili, Islam in Russia. The Politics of Identity and Security,
Armonk–London 2004, s. 42-51; R. Mukhametshin, Islamic Discourse in the Volga-Urals Region,
w: Radical Islam in the Former Soviet Union, edited by G. Yemelianova, London 2011, s. 53-54.
mu Zarządowi Muzułmanów Rosji i Europejskich Państw WNP z siedzibą w baszkirskiej Ufie19.
Muzułmanie Astrachania, zrzeszeni w ufimskim Zarządzie, w zasadzie akceptują praktykę nadwołżańskiego islamu (tzw. tradycyjnego)
stosowaną wobec państwa, a polegającą na jego akceptowaniu i działaniu na rzecz zachowania tożsamości nie tylko religijnej, ale i narodowej. Stąd ważne jest używanie tatarskiego jako pierwszego języka
komunikacji w ramach swojej wspólnoty. Zwolennicy islamu salafickiego (tzw. nietradycyjnego) dążą bowiem do używania jako pierwszego języka rosyjskiego, z uwagi na jego uniwersalny, ponadnarodowy
charakter, i zwalczają wszelkie regionalizmy, także tatarski. Budzi to
określone napięcia, zwłaszcza wobec dużego napływu na teren miasta
i obwodu antyrosyjsko nastawionych migrantów z Północnego Kaukazu i Azji Centralnej, którzy przenoszą na nowy teren swoje poglądy
i obyczaje, a niekiedy i tradycje walki z politycznym centrum. Radykalizm niektórych migrantów, zwłaszcza pochodzenia kaukaskiego,
wpływa na nasycenie regionu nowymi dla niego ruchami – salafickim
i wahabickim20. Znalazło to już swój oddźwięk w szeregu akcji antysystemowych (czy wręcz terrorystycznych) na terenie Astrachania
i obwodu w ostatnim okresie (w latach 2009-2012 to około 20 aktów
określanych przez władze jako zbrodnicze). Swoją aktywność zaznaczyła też organizacja „Tablighi Dżamaat”, publicznie występująca jako
muzułmański ruch misyjny21.
Obwód astrachański jest też atrakcyjny jako miejsce osiedlenia dla
obywateli Kazachstanu, nie tylko ze względów ekonomicznych, ale
19 О. В. Пиценко, Особенности национальной политики (1985-1991 гг.) в Нижнем Поволжье:
проблемы и решения, „Каспийский регион: политика, экономика, культура”, № 4,
Астрахань 2012, s. 72-78; А. В. Сызранов, Государственная политика России по отношению
к мусульманским организациям Поволжья (1991-2008 гг.), ibidem, s. 122.
20 А. В. Дмитриев, П. Л. Карабущенко, Г. В. Клочков, Р. Х. Усманов, Юг России, s. 102-103; Карта
религиозных угроз. Северный Кавказ и Поволжье, Москва 2013, s. 8.
21 А. Магомедов, Ислам и политика на полумусульманском евразийском пограниче:
особенности локальной трансформации в Астраханской и Ульяновской областях, w:
Ислам от Каспия до Урала: макрорегиональный подход. Сборник статей, ред. К. Мацузато,
Sapporo 2007, s. 166-169; Н. Р. Мухамеджанов, Особенности преступлений экстремистской
направленности в Астраханской области, w: Межэтнический и межконфессиональный
диалог как консолидирующая основа общества в борьбе против глобальных угроз
терроризма и экстремизма: материалы Международной научно-практической
конференции (г. Астрахань, 10 октября 2013 гг.), сост. и отв. ред. А. В. Сызранов, О. С. Попова,
Астрахань 2013, s. 34-40; В. М. Викторин, Ислам в Астраханском регионе, s. 72-77.
85
86
Andrzej Gil
i historycznych. Stepy astrachańskie były tradycyjnym miejscem koczowania Kazachów tzw. Młodszego Żuza. Od drugiej połowy XVIII
wieku w wyniku parcia Rosji w stronę Azji Centralnej nastąpił proces włączenia plemion kazaskich między rzekami Uralem i Wołgą do
imperium. W początkach XIX wieku powstała kazaska Orda Bukiejewska, włączona później w skład guberni astrachańskiej22. Kazachowie stanowili istotny komponent ludności ziem na wschód od dolnej
Wołgi, a wraz z postępującymi zmianami gospodarczymi i społecznymi przenikali także do miast, w tym do stołecznego Astrachania23.
W Związku Radzieckim Kazachowie na terenie obwodu astrachańskiego osiągnęli status drugiej liczebnie, po Rosjanach, narodowości.
Ułatwieniem w migracji była bliskość Kazaskiej SRR. Przybysze z Kazachstanu szybko wrastali w środowisko swoich rodaków, nie ulegając
przy tym denacjonalizacji. Obecnie Kazachowie stanowią około 16%
całości populacji obwodu astrachańskiego (około 150 000 osób). Wyznają szyicki islam w odmianie hanafickiej24. W Astrachaniu funkcjonuje kazaski konsulat, a obwód ma ciągłe kontakty z przedstawicielami
władz państwowych i samorządowych Kazachstanu, zwłaszcza z jego
regionów przygranicznych25. Znaczenie mniejszości kazaskiej wynika
przede wszystkim z pozycji, jaką zajmuje Kazachstan w polityce Federacji Rosyjskiej. Astana jest największym partnerem Kremla w ramach
Wspólnoty Niepodległych Państw, a prezydent Nursułtan Nazarbajew
cieszy się dużym osobistym autorytetem w całym regionie26. Posiadanie tak liczącego się politycznie zaplecza sytuuje Kazachów w ca22 Б. С. Сулейменов, В. Я. Басин, Казахстан в составе России в XVIII – начале XX века, Алма-Ата
1981, s. 37-48; С. З. Зиманов, Россия и Букеевское ханство, Алма-Ата 1982, s. 10-35; Н. Е. Бекмаханова, Н. Б. Нарбаев, Присоединение казахских племен к Российской империи и административные реформы в XVIII-XIX в., w: Центральная Азия в составе Российской империи,
ред. С. Н. Абашин, Д. Ю. Арапов, Н. Е. Бекмаханова, Москва 2008, s. 36-53.
23 В. В. Востров, М. С. Муканов, Родоплеменной состав и рассeление казахов (конец XIX – начало
XX в.), Алма-Ата 1968, s. 238-248.
24 W. Bartuzi, Islam w Kazachstanie, w: Islam na obszarze postradzieckim, „Prace OSW”, nr 7, Warszawa 2003, s. 12-13.
25 В. Мукомель, Миграционная политика России, s. 63-64; В. С. Дрягалов, М. С. Топичев,
К вопросу о государственно-конфессиональной политике в полиэтничном регионе (на
примере Астраханской области), „Каспийский регион: политика, экономика, культура”,
№ 4, Астрахань 2012, s. 138-146.
26 В. Наумкин, Российская политика в отношении Казахстана, w: Стратегические
перспективы: ведущие державы, Казахстан и центральноазиатский узел, ред. Р. Легволд,
Кембридж–Лондон 2004, s. 47-80; W. Górecki, Coraz dalej od Moskwy. Rosja wobec Azji Centralnej, „Prace OSW”, nr 48, Warszawa 2014, s. 66-79.
łym Południowym Okręgu Federalnym na pozycji uprzywilejowanej
względem innych migrantów, tak z Azji Centralnej, jak i z Północnego Kaukazu.
W wyniku migracji zewnętrznych następuje proces kurczenia się
potencjału etnicznych Rosjan w obwodzie astrachańskim, co grozi
w nieodległej perspektywie ich odepchnięciem od Morza Kaspijskiego. Jest to zapewne proces nieodwracalny, i skutkował będzie zasadniczymi zmianami etnokonfesyjnymi na tym obszarze27.
Adygeja stanowi enklawę wewnątrz Kraju Krasnodarskiego i ma status republiki autonomicznej. Jej wyodrębnienie nastąpiło w 1922 roku
na fali polityki tzw. „korenizacji”, tzn. nadawania podmiotowości prawnej nierosyjskim narodom Związku Radzieckiego28. Republika Adygeja,
obok Karaczajo-Czerkiesji i Kabardo-Bałkarii, to niewielka pozostałość po historycznej Czerkiesji, zniszczonej w brutalny sposób w toku
wieloletnich walk z Rosją w pierwszej połowie XIX wieku. W latach
60. tegoż stulecia doszło do niemal całkowitego wypędzenia Czerkiesów z podnóża Kaukazu. Szacuje się, że swą ojczyznę opuściło do pół
miliona osób, wiele tysięcy zaś poniosło śmierć. Tragedia ta w sposób zasadniczy zmieniła sytuację etniczną zachodniego przedgórza
Kaukazu, zdominowanego od tego czasu przez rosyjskich w większości osadników29.
Współcześnie Adygeja jest zmajoryzowana przez Rosjan. Stanowią oni prawie 70% populacji republiki, gdy autochtoniczni Adygejcy
tylko jej czwartą część. Adygeja na tle całego Kaukazu ma dobre perspektywy gospodarcze, oparte na występowaniu bogactw naturalnych,
stosunkowo dobrze rozwiniętym rolnictwie i dogodnym klimacie30.
Osią konfliktu rosyjsko-adygejskiego, mającego charakter etnopolityczny, jest ocena wydarzeń z dramatycznej przeszłości (wysiedlenia
z czasów carskich i sowieckich) oraz ich prawne skutki. Elity adygejskie podnoszą tzw. „kwestię czerkieską” jako zasadniczy problem
w relacjach tak z miejscowymi Rosjanami, jak i decyzyjnym centrum.
27 А. В. Дмитриев, П. Л. Карабущенко, Г. В. Клочков, Р. Х. Усманов, Юг России, s. 153.
28 А. Цуциев, Атлас этнополитической истории Кавказа (1774-2004), Москва 2006, s. 66.
29 З. Б. Кипкеева, Северный Кавказ в Российской империи: народы, миграции, территории,
Ставрополь 2008, s. 348-450; Ch. King, Widmo wolności. Historia Kaukazu, przeł. A. Czwojdrak,
Kraków 2010, s. 80-85.
30 В. Г. Игнатов, В. И. Бутов, Южная Россия и ее регионы, s. 143-152.
87
88
Andrzej Gil
Żądają, by państwo uznało wydarzenia z lat 60. XIX wieku za ludobójstwo. Ponadto domagają się umożliwienia powrotu całej czerkieskiej diaspory (szacowanej nawet na około 5 milionów osób) żyjącej
w Turcji i państwach Bliskiego Wschodu, a także stworzenia nowej
jednostki administracyjnej – Czerkiesji, oddającej stan posiadania
ludności czerkieskiej z drugiej połowy XVIII wieku. W granicach nowej republiki znaleźć się mają Adygeja, Karaczajo-Czerkiesja, Kabardo-Bałkaria część Północnej Osetii oraz Krajów – Stawropolskiego
i Krasnodarskiego (łącznie z całym wybrzeżem czarnomorskim). Ponadto postulowane jest wypłacenie każdej poszkodowanej rodzinie
stosownych odszkodowań31.
Podnoszenie „kwestii czerkieskiej” stało się zarzewiem antagonizmu adygejsko-rosyjskiego. Polityczne środowiska grupujące rosyjską
ludność Adygei podjęły inicjatywę złączenia tej republiki z Krajem
Krasnodarskim w jedną całość, w której przedstawiciele społeczności
nierosyjskich stanowiliby absolutną mniejszość. Grupy te rozwinęły
szeroko zakrojoną działalność propagandową, wprost negującą fakt
wysiedlenia Czerkiesów32. Okazją dla przeniesienia tego sporu na forum międzynarodowe były Zimowe Igrzyska w Soczi, które zostały
wielokrotnie oprotestowane przez środowiska czerkieskie. Jednakże
działania rosyjskie na Ukrainie przesłoniły ten problem, chociaż ciągle
stanowi on punkt zapalny w relacjach adygejsko-rosyjskich.
Zarysowane kwestie migracji i bezpieczeństwa w kontekście sytuacji obwodu astrachańskiego i Republiki Adygeja stanowią istotny element uwarunkowań stanu Południowego Okręgu Federalnego Rosji,
ale, co oczywiste, nie wyczerpują całości zagadnień w tej dziedzinie.
Problemem dla Okręgu jest Północny Kaukaz, skąd płynie szereg zagrożeń, m.in. związanych z ideą islamskiego Emiratu Kaukaskiego33.
Kolejne niebezpieczeństwo związane jest z konfliktem zbrojnym we
wschodniej Ukrainie, dla którego zapleczem jest obwód rostowski.
W konflikt ten zaangażowanych jest szereg środowisk tzw. Kozaków,
silnie osadzonych w kulturowo-politycznym krajobrazie południa
31 Карта религиозных угроз, s. 32-34.
32 Zob. А. А. Епифанцев, Неизвестная кавказская война. Был ли геноцид адыгов?, Москва 2010.
33 Российский Кавказ. Книга для политиков, ред. В. Тишков, Москва 2007, s. 280-284.
Rosji34. Złożona jest sytuacja na pograniczu z Abchazją, formalnie
należącą do Gruzji, a faktycznie stanowiącą tzw. „parapaństwo”. Możliwe jest podjęcie przez Rosję formalnej decyzji o włączeniu Abchazji
w swoje granice (na kształt aneksji Krymu), co niewątpliwie wpłynie na
stan bezpieczeństwa w zachodniej części Kaukazu. Chociażby z tego
krótkiego zestawienia wynika, że kwestie migracji i bezpieczeństwa
będą na długo zasadniczymi problemami dotyczącymi Południowego
Okręgu Federalnego Rosji.
Bibliografia
Bartuzi W., Islam w Kazachstanie, w: Islam na obszarze postradzieckim, „Prace OSW”, nr 7, Warszawa 2003
Górecki W., Coraz dalej od Moskwy. Rosja wobec Azji Centralnej, „Prace
OSW”, nr 48, Warszawa 2014
Hunter S. T., Thomas J. L., Melikishvili A., Islam in Russia. The Politics of
Identity and Security, Armonk–London 2004
King Ch., Widmo wolności. Historia Kaukazu, przeł. A. Czwojdrak, Kraków 2010
Mukhametshin R., Islamic Discourse in the Volga-Urals Region, w: Radical
Islam in the Former Soviet Union, edited by G. Yemelianova, London 2011
Бекмаханова Н. Е., Нарбаев Н. Б., Присоединение казахских племен к Российской империи и административные реформы в XVIII-XIX в., w:
Центральная Азия в составе Российской империи, ред. С. Н. Абашин, Д. Ю. Арапов, Н. Е. Бекмаханова, Москва 2008
Викторин В. М., Ислам в Астраханском регионе, Москва 2008
Востров В. В., Муканов М. С., Родоплеменной состав и рассeление казахов (конец XIX – начало XX в.), Алма-Ата 1968
Дмитриев А. В., Карабушенко П. Л., Клочков Г. В., Усманов Р. Х., Юг России в миграционном и этноконфликтном измерениях. Монография,
Астрахань 2010
Донские казаки и государственная служба, т. 2, Сборник документов
(1991-2000), сост. И. И. Золотарев, Ростов-на-Дону 2001
Дрягалов В. С., Топичев М. С., К вопросу о государственно-конфессиональной политике в полиэтничном регионе (на примере Астрахан-
34 Донские казаки и государственная служба, т. 2, Сборник документов (1991-2000), сост. И. И.
Золотарев, Ростов-на-Дону 2001.
89
90
Andrzej Gil
ской области), „Каспийский регион: политика, экономика, культура”,
№ 4, Астрахань 2012
Епифанцев А. А., Неизвестная кавказская война. Был ли геноцид адыгов?, Москва 2010
Зайончковская Ж., Тюрканова Е., Иммиграция: путь к спасению или
Троянский конь?, w: Миграция в России 2000-2012. Хрестоматия
в 3 томах, т. 1, Миграционные процессы и актуальные вопросы миграции, ч. 1, гл. ред. И. С. Иванов, Москва 2013
Зайончковская Ж., Вводная статья. Миграция в современной России, w: Миграция в России 2000-2012. Хрестоматия в 3 томах, т. 1,
Миграционные процессы и актуальные вопросы миграции, ч. 1, гл.
ред. И. С. Иванов, Москва 2013
Зиманов С. З., Россия и Букеевское ханство, Алма-Ата 1982
Иванов В., Путин и регионы. Централизация России, Москва 2006
Иванов В., Путинский федерализм. Централизаторские реформы в России в 2000-2008 годах, Москва 2008
Игнатов В. Г., Бутов В. И., Южная Россия и ее регионы. Современное состояние и проблемы развития, Москва–Ростов-на-Дону 2006
Исхаков Д., Ислам в позднезолотоордынских татарских ханствах,
w: Ислам в Среднем Поволжье: история и современность. Очерки,
ред. Р. М. Мухаметшин, Казань 2001
Карта религиозных угроз. Северный Кавказ и Поволжье, Москва 2013
Кипкеева З. Б., Северный Кавказ в Российской империи: народы, миграции, территории, Ставрополь 2008
Кордонский С., Россия. Поместная федерация, Москва 2010
Лобанова Н. А., Атаян О. П., Национальный состав, численность, естественный прирост населения, w: Волгоградская область: природные
условия, ресурсы, хозяйство, население, геоэкологическое состояние.
Коллективная монография, ред. В. А. Брылев и др., Волгоград 2011
Лотышев И. П., География Краснодарского края, Краснодар 2000
Магомедов А., Ислам и политика на полумусульманском евразийском
пограниче: особенности локальной трансформации в Астраханской
и Ульяновской областях, w: Ислам от Каспия до Урала: макрорегиональный подход. Сборник статей, ред. К. Мацузато, Sapporo 2007
Малашенко А., 2020 г. – последний шанс для Северного Кавказa?, w:
Россия 2020. Сценарии развития, ред. М. Липман, Н. Петров, Москва 2012
Мукомель В. И., Миграционная политика в контексте этнодемографического развития: вызовы, достижения, упущения, „Демографические исследования”, вып. 17, Этническая демография,
ред. И. А. Данилова, О. А. Хараева, Москва 2010
Мукомель В., Миграционная политика России. Постсоветские контексты, Москва 2005
Мухамеджанов Н. Р., Особенности преступлений экстремистской направленности в Астраханской области, w: Межэтнический и меж-
конфессиональный диалог как консолидирующая основа общества
в борьбе против глобальных угроз терроризма и экстремизма:
материалы Международной научно-практической конференции
(г. Астрахань, 10 октября 2013 гг.), сост. и отв. ред. А. В. Сызранов, О. С. Попова, Астрахань 2013
Народонаселение Юга России в начале XXI столетия, сост.
С. И. Доев, В. И. Цогоев, Владикавказ 2013
Наумкин В., Российская политика в отношении Казахстана, w: Стратегические перспективы: ведущие державы, Казахстан и центральноазиатский узел, ред. Р. Легволд, Кембридж–Лондон 2004
Национальный состав населения Астраханской области (dane spisu
z 2010 roku)
Пиценко О. В., Особенности национальной политики (1985-1991 гг.)
в Нижнем Поволжье: проблемы и решения, „Каспийский регион: политика, экономика, культура”, № 4, Астрахань 2012
Российский Кавказ. Книга для политиков, ред. В. Тишков, Москва 2007
Сулейменов Б. С., Басин В. Я., Казахстан в составе России в XVIII – начале XX века, Алма-Ата 1981
Сызранов А. В., Государственная политика России по отношению к мусульманским организациям Поволжья (1991-2008 гг.), „Каспийский
регион: политика, экономика, культура”, № 4, Астрахань 2012
Цуциев А., Атлас этнополитической истории Кавказа (1774-2004),
Москва 2006
Чепалыга А. Л., Чепалыга Г. И., Регионы России. Справочник, Москва
2004
Территориальный Орган федеральной службы государственной статистики по Астраханской области, http://astrastat.gks.ru/wps/
wcm/connect/rosstat_ts/astrastat/ru/census_and_researching/census/
national_census_2010/score_2010/
Полномочный представитель Президента Российской Федерации в Южном федеральном округе, http://www.ufo.gov.ru/index.php
Указ Президента Российской Федерации от 13 мая 2000 г. № 849 «О полномочном представителе Президента Российской Федерации в федеральном округе», http://www.rg.ru/2000/05/14/okruga-dok-site-dok.
html
Указ Президента Российской Федерации от 19 января 2010 г. № 82 «О внесении изменений в перечень федеральных округов, утвержденный
Указом Президента Российской Федерации от 13 мая 2000 г. № 849»,
http://www.rg.ru/2010/01/21/ukaz-dok.html
91
Varia
The Role of the Army in the Turkish Political System
Abstract: The role of the Turkish army changed throughout the centuries.
Historically, armed forces enjoyed a special status, both under the Ottoman
rule and during the Republic period. At that time, the army was the driving
force behind the modernisation of the state. Nowadays, fears are expressed as
to whether the military doctrine is going to be a hindrance to the democratisation of Turkey. A reform of the relations between the civil and military
authorities is a vital issue which will determine the future of Turkey on the
international arena, particularly in respect of its integration with the European
Union. The recent changes on the political arena should also prompt a reassessment of the shape of the Turkish political system and the role of the army
in that system.
Keywords: Turkey, Turkish army, Turkey’s political system
Wstęp
Celem niniejszego artykułu jest ukazanie roli armii i jej ewolucji w systemie politycznym Turcji. Głównym zadaniem sił zbrojnych, zgodnie z zasadami kemalistowskimi, jest nie tylko obrona państwa przed
zagrożeniami zewnętrznymi, ale przede wszystkim utrzymywanie
jego integralności terytorialnej i jedności. Środowiska wojskowe mają
wpływ na kierowanie polityką zagraniczną Turcji. Charakteryzują się
one tendencją do upraszczania zagrożeń międzynarodowych, przyrównują je bowiem do problemów wewnętrznych w państwie.
Przekształcenie Imperium Osmańskiego w Republikę Turecką,
z którą mamy dzisiaj do czynienia, było jednym z ważniejszych procesów na Bliskim Wschodzie. Obecnie coraz większym problemem
96
stają się relacje między islamem a modernizacją i przyjmowaniem zachodnich wartości, zarówno z punktu widzenia zachodniej Europy,
jak i w sensie globalnym.
Mogłoby się wydawać, że przełomowymi momentami w dziejach
Turcji, kiedy uzyskała przynależność do Europy, był czas reform Mustafy Kemala Paszy, późniejszego Atatürka, mających na celu europeizację kraju, oraz okres zimnej wojny. Nie chodziło wtedy o zachowanie
tożsamości, ale o obronienie jednego sposobu życia przed drugim,
główną rolę odgrywała zaś „kultura strategiczna”, definiowana w kategoriach bezpieczeństwa zapewnianego przez struktury wojskowe1.
Wrogiem numer jeden stał się komunizm, jednak w tym okresie również religia funkcjonowała jako czynnik hamujący zbliżenie Republiki
Turcji do Europy, choć nie było to tak widoczne. Zauważalne zaczęło
być wówczas zjawisko „niewypowiedzianego założenia”, oznaczające
powszechność pewnego punktu widzenia czy opinii bez ich głośnego
wyrażania czy zapisywania2.
1.
System polityczny Turcji – uwagi ogólne
Mając na myśli turecki system polityczny, nie możemy zapomnieć o zasadach, na jakich Turcja została zbudowana. „Kemalizm”
to termin używany najpierw przez zachodnich autorów, później zaś
w języku tureckim odnoszony do pojęcia „ataturkizm”. Trafną definicję pojęcia przedstawia Christian Rumpf. Według niego „kemalizm”
oznacza „pogląd na państwo założyciela nowoczesnej Turcji, Mustafy Kemala Atatürka, ideę zakładającą próbę zerwania z historycznymi
tradycjami Imperium Osmańskiego i opierającą się na syntezie wartości i porządku europejsko-zachodniego kręgu kulturowego oraz na
nowo odkrytego na przełomie wieków turkizmu”3. Tak więc u podstaw
kemalizmu leży modernizacja państwa i społeczeństwa tureckiego,
co zauważa również Rom Landau, pisząc, że ten fenomen to nie tylko
1
A. Gulnar, Transformations in Security and Identity after the Cold War. Turkey’s Problematic Relationship with Europe, „International Journal”, no. 4, Autumn 2000, s. 574-575.
2 Ş. Çalış, Who are Turks for the West?, part two, „Turkish Daily News”, 12.03.2002.
3 Ch. Rumpf, Das Nationalismus Prinzip in der türkischen Verfassung, „Verfassung und Recht in Übersee”, vol. 25, issue 4, 1992, s. 410.
system społeczny i polityczny oraz filozofia życia, ale też nadawanie
znaczenia wstępowaniu Turcji na drogę nauki i rozwoju4.
Zasady te w większości nie były nowymi ideami (wyjątek stanowił
etatyzm), czerpano je bowiem z myśli europejskiej. Przede wszystkim
należy tutaj wymienić zasadę suwerenności narodu Jeana-Jacquesa
Rousseau oraz filozofię pozytywistyczną Augusta Comte’a, zakładającą uwolnienie się ducha ludzkiego od zabobonów i irracjonalności
przez naukę i postęp techniczny5.
Nie wszystkie zasady kemalizmu pozostały aktualne do dziś. Podlegały one przemianom i ewolucji6. Wynikało to z niewspomnianych
dotychczas ogólnych cech kemalizmu: dynamizmu, elastyczności oraz
umiejętności adaptacji do zaistniałej sytuacji. Przekształcenia zasad
kemalizmu były warunkowane przez różne czynniki, m.in. wpływ
elementów, które przetrwały upadek Imperium Osmańskiego, układ
sił politycznych i związany z nim kierunek polityki władz państwowych, zmiany w systemie społeczno-politycznym Turcji, kształt struktur państwowych oraz otoczenie zewnętrzne. Warto zauważyć, że te
czynniki warunkowały nie tylko same przemiany zasad kemalizmu,
lecz także ich kierunek.
Pomimo ewolucji, kemalizm, wzmacniając w miarę upływu czasu
swój ideologiczny charakter, nie stracił na aktualności, co najwyżej
przekształcił się w neokemalizm i wrósł bardziej w kulturę polityczną Turcji. Niektóre z jego zasad straciły swoje pierwotne znaczenie.
Etatyzm ustąpił miejsca gospodarce rynkowej w wyniku procesu rozpoczętego od wdrożenia planu Marshalla, a zakończonego w okresie sprawowania władzy przez Turguta Özala (od 9 listopada 1989 do
17 kwietnia 1993). Populizm przestał być aktualny, kiedy wyraźne stały się podziały społeczeństwa, wynikające zarówno z wpływów struktur funkcjonujących w Imperium Osmańskim, jak i z industrializacji
społeczeństwa, choć jeszcze w latach 50. i 60. XX wieku stanowił on
element programów niektórych tureckich partii politycznych. Wyra-
4 A. Szymański, Między islamem a kemalizmem. Problem demokracji w Turcji, Warszawa 2008, s. 57.
5 Ibidem, s. 58.
6 Te przemiany rozpoczęły się jeszcze za życia Atatürka, a uwidoczniły się od objęcia władzy przez
Partię Demokratyczną w 1950 roku. Rządy demokratów przyniosły uszczerbek prawie wszystkim
zasadom kemalizmu, symbolem przemian tego fenomenu stało się zaś zastąpienie w 1953 roku
w programie Partii Republikańsko-Ludowej pojęcia „kemalizm” terminem „droga Atatürka”.
97
98
zem dezaktualizacji populizmu jest brak możliwości jego wyprowadzenia z przepisów konstytucji z 1982 roku, dotyczących demokracji
oraz zasad kemalizmu wyrażonych w tekście ustawy zasadniczej.
W końcu rewolucyjny reformizm został zastąpiony przez stopniową
modernizację kraju, chociaż można się zastanawiać, czy nie uaktualnił się on w ostatnich latach przez reformy rządu Recepa Erdoğana,
mające w pewnych dziedzinach wręcz rewolucyjny charakter. Powyższe procesy nie były sprzeczne z celami kemalizmu, a zasady podstawowe, na których on się opiera, tzn. nacjonalizm, laicyzm oraz
republikanizm, są nadal aktualne, choć uległy przekształceniom. Republikanizm rozwinął swoje znaczenie, stając się pojęciem określającym laickie, demokratyczne, społeczne państwo prawa. Nacjonalizm
uległ przekształceniu, opierając się już na koncepcji nie tylko narodu
państwowego, lecz także coraz wyraźniej kulturowego. Klasyczny laicyzm zmienił się w laicyzm „zmodyfikowany”, jednak nadal odgrywa podstawową rolę jako zasada porządku konstytucyjnego, mimo że
niektórzy badacze piszą o zjawisku „desekularyzacji” Turcji w okresie
rządów Partii Sprawiedliwości i Rozwoju (AKP)7. W jego obronie staje
świecki establishment, zwłaszcza w okresach wzrostu napięć między
nim a środowiskami konserwatywno-religijnymi8.
Turcja, której priorytetem jest członkostwo w Unii Europejskiej,
stara się umacniać swoją pozycję w regionie zarówno w sferze gospodarczej, jako państwo, jak i w sferze bezpieczeństwa, jako państwo
stabilizujące sytuację między aktorami regionalnymi. Liczne konflikty na terenie Biskiego Wschodu pozwalają jej odgrywać ważną rolę
mediatora, a przez to aktywnego gracza. Jednak do niedawna – zdaniem ówczesnego ministra spraw zagranicznych Ahmeta Davutoğlu
– Turcja nie mogła być arbitrem w kontaktach z aktorami regionalnymi, gdyż postrzegana była jako państwo z „mocnymi mięśniami, słabym żołądkiem, pełnym zmartwień sercem i przeciętnym mózgiem”9.
W ten sposób minister Davutoğlu odnosił się do historii dyplomatycznej własnego państwa, polegającej na konfrontacji z sąsiadami oraz
7 A. Szymański, Między islamem a kemalizmem, s. 72.
8 Taka sytuacja miała miejsce np. w maju 2006 roku, kiedy fanatyk religijny zamordował sędziego
Rady Stanu i ranił kilku innych sędziów.
9 Cyt. za: O. Matthews, Turcja między Zachodem i Wschodem, „Europa. Magazyn idei Newsweeka”,
nr 8 (293), 2010, s. 7.
na zawieraniu różnych taktycznych sojuszy. Obecnie Turcja powinna
być „europejska w Europie i wschodnia na Wschodzie”, gdyż jest to
państwo zarówno europejskie, jak i wschodnie10. Turcja obserwowana jest bacznie zarówno przez państwa zachodnie, jako potencjalny
członek Unii Europejskiej, jak też przez państwa muzułmańskie, dla
których integracja Turcji z tą strukturą byłaby przełomem w stosunkach cywilizacji wschodniej i zachodniej11.
Dość często w ostatnich latach naukowcy i analitycy wskazują na
rzekomą zmianę wektorów polityki zagranicznej Turcji: z kierunku zachodniego na kierunek wschodni. Turcja jest ważnym aktorem
w regionie Morza Czarnego, a po dojściu do władzy AKP dąży do ustanowienia przyjaznych relacji z sąsiadami (good neighbourhood policy,
jak nazywał ją Ahmet Davutoğlu) oraz do odgrywania istotnej roli na
arenie międzynarodowej. W praktyce oznacza to, że Turcja winna nie
tylko uwzględniać układ sił w regionie, ale również patrzeć na niego
poprzez relacje Turcja – Rosja i Turcja – USA (NATO)12.
2.
Parlamentaryzm Turcji
20 kwietnia 1924 roku uchwalono konstytucję Republiki Turcji, która obowiązywała 36 lat (zmiany w 1928, 1934 i 1937 roku). Jej
część II – „ustawodawstwo” – traktowała o jednoizbowym Wielkim
Zgromadzeniu Narodowym Turcji, „jedynym reprezentancie narodu”.
Wybierane było przez mężczyzn, którzy ukończyli 18 lat (od 1934 roku
przez kobiety i mężczyzn od 22 roku życia), natomiast jego członkami mogli zostać mężczyźni po ukończeniu lat 30 (od 1934 roku także
kobiety w tym wieku). W porównaniu z konstytucją z 1921 roku modyfikacja polegała na tym, iż w parlamencie skupiona została władza
ustawodawcza oraz wykonawcza, sprawowana przez Prezydenta Republiki, wybieranego przez Zgromadzenie spośród jego członków na
10Ibidem.
11 Por. T. Stępniewski, Geopolityka regionu Morza Czarnego w pozimnowojennym świecie, Lublin–
Warszawa 2011, s. 44 i nast.; zob. także: Turcja po rozpoczęciu negocjacji z Unią Europejską – relacje
zagraniczne i sytuacja wewnętrzna, „Raport OSW”, Warszawa 2008.
12 Ibidem. Zob. więcej: A. Jevakhoff, Kemal Atatürk. Droga do nowoczesności, Warszawa 2004.
99
100
okres kadencji parlamentu (4 lata)13 oraz przez rząd, który był kontrolowany przez Zgromadzenie i mógł być przez nie odwołany. Rząd
musiał otrzymać od parlamentu wotum zaufania. Władzę sądowniczą
sprawowały natomiast niezależne sądy. Zarysowały się więc zaczątki
trójpodziału władzy, ale jednocześnie podkreślano suwerenność parlamentu przez brak możliwości jego rozwiązania przez rząd lub prezydenta. Silną pozycję Zgromadzenia uwidaczniały – poza klasycznymi
jego funkcjami – także inne uprawnienia, np. do wykładni uchwalanych przez parlament ustaw oraz stwierdzania zgodności z prawem
rozporządzeń rządu.
W dwudziestoleciu międzywojennym to właśnie Wielkie Zgromadzenie dokonało szeregu zmian prawnych zmierzających do
utworzenia nowoczesnego państwa tureckiego. Reformy polegały na
przejmowaniu w całości europejskich wartości, postaw i instytucji
oraz likwidowaniu porządku obowiązującego w Imperium Osmańskim. Warto również podkreślić, że do 1946 roku w Republice Tureckiej funkcjonował system jednopartyjny. System wielopartyjny
upowszechnił się dopiero po II wojnie światowej, a pierwszym parlamentem z udziałem partii opozycyjnej było Zgromadzenie wybrane
21 lipca 1946 roku.
Po II wojnie światowej ważnym okresem dla tureckiego parlamentaryzmu był początek lat 60. XX wieku. 27 maja 1960 roku grupa oficerów obaliła rząd Adnana Menderesa i rozwiązała parlament.
Na mocy ustawy z 13 grudnia tego samego roku utworzono konstytuantę, w której skład weszli członkowie Komitetu Jedności Narodowej oraz tzw. Zgromadzenie Reprezentantów. Ten organ przygotował
konstytucję przyjętą w referendum 9 lipca następnego roku. Zawarto
w niej wyraźny trójpodział władzy – do parlamentu należała władza
ustawodawcza, do prezydenta i rządu władza wykonawcza, do niezależnych sądów władza sądownicza. Wielkie Zgromadzenie Narodowe
Turcji składało się – na mocy konstytucji – z dwóch izb: Zgromadzenia Narodowego oraz Senatu. W Senacie zasiadali: 15 członków mia-
13 Pozycja prezydenta Republiki była słaba – posiadał on w procesie ustawodawczym jedynie
prawo weta zawieszającego, a jego akty prawne musiały być kontrasygnowane przez premiera
i odpowiedniego ministra. Naczelnym Dowódcą Sił Zbrojnych był jedynie jako przedstawiciel
Zgromadzenia. Prezydent mianował premiera, ale nie mógł już odwołać ani premiera, ani pozostałych członków rządu. Odpowiedzialność ponosił tylko za zdradę stanu.
nowanych przez Prezydenta Republiki, wybieranego przez parlament
na 7-letnią kadencję, byli prezydenci państwa, członkowie Komitetu
Jedności Narodowej oraz 150 członków, którzy byli wybierani w wyborach powszechnych. W miarę upływu czasu Senat stawał się jednak bezużytecznym organem do zatwierdzania ustaw albo instytucją
blokującą proces ustawodawczy. Inicjatywa ustawodawcza należała
do Zgromadzenia oraz do rządu. Parlament mógł sprawować kontrolę nad rządem za pomocą szeregu instrumentów: zapytań, interpelacji oraz dwóch rodzajów procedur śledczych. Nowy rząd musiał
uzyskać wotum zaufania od Zgromadzenia Narodowego, istniała też
możliwość zażądania wotum przez premiera po konsultacji z Radą
Ministrów. Jeżeli w ciągu 18 miesięcy doszło do trzykrotnego wyrażenia wotum nieufności wobec premiera, szef Rady Ministrów mógł
zwrócić się do Prezydenta Republiki o rozpisanie nowych wyborów14.
Zniesiono nieograniczone uprawnienia parlamentu w kwestii przyznawania mandatów oraz odbierania immunitetów deputowanym15.
Zmiana konstytucji w 1971 roku (wynik kolejnego puczu) tylko
w niewielkim stopniu dotyczyła parlamentu. Brak stabilizacji politycznej i społecznej doprowadził 12 września 1980 roku do kolejnego
zamachu stanu. Przyczyny puczu tkwiły również w samej konstytucji
z 1961 roku, m.in. w funkcjonowaniu dwóch izb parlamentu wybieranych w różnym czasie. Szef Sztabu Generalnego przejął funkcje prezydenta, przewodniczącego parlamentu oraz przewodniczącego Rady
Bezpieczeństwa Narodowego. Rozwiązano parlament, wprowadzono
stan wyjątkowy na obszarze całego kraju. Wiele uprawnień, chociażby
w obszarze sądownictwa, przejęły władze wojskowe, zakazano działalności wszystkim partiom politycznym oraz stowarzyszeniom. Nastał
okres przejściowy, w którym władzę ustawodawczą sprawowała Rada
Bezpieczeństwa Narodowego, złożona w tym czasie tylko z wojskowych. 23 października 1981 roku zebrała się konstytuanta, składająca
się z Rady Bezpieczeństwa Narodowego i Zgromadzenia Doradczego,
złożonego ze 120 członków wybranych przez Radę spośród kandydatów przedstawionych przez prefektów prowincji oraz 40 członków
14 A. Szymański, Wielkie Zgromadzenie Narodowe Turcji, Warszawa 2005, s. 10.
15 Warto dodać, że konstytucja z 1961 roku wprowadziła dwie ważne instytucje: Trybunał Konstytucyjny oraz Radę Bezpieczeństwa Narodowego z Prezydentem Republiki na czele, złożoną
z członków cywilnych i wojskowych, w założeniu ciało doradcze Rady Ministrów.
101
102
delegowanych bezpośrednio przez Radę. Projekty ustaw mogła zgłaszać grupa 10 członków Zgromadzenia Doradczego. O ostatecznym
kształcie ustaw decydowała Rada Bezpieczeństwa Narodowego, przed
którą odpowiedzialny był rząd. Zgromadzenie Doradcze miało też
duży wpływ na ustawodawstwo. To w jego ramach powołano komisję do przygotowania projektu nowej konstytucji. Nowa konstytucja
Republiki Tureckiej weszła w życie 9 listopada 1982 roku16.
Obecnie obowiązująca konstytucja jest dziełem konstytuanty, składającej się z Rady Bezpieczeństwa Narodowego (jest to specjalny organ czuwający nad republikańskim i świeckim charakterem państwa,
w skład którego po przewrocie wojskowym z 12 września 1980 roku
wchodzili tylko reprezentanci władz wojskowych) oraz Zgromadzenia Doradczego, którego członkami było 120 osób wybranych przez
wspomnianą wyżej Radę spośród kandydatów zaproponowanych przez
prefektów prowincji oraz 40 osób wyznaczonych bezpośrednio przez
samą Radę. Konstytucja została ogłoszona w „Dzienniku Urzędowym”
18 października 1982 roku. Jeszcze w tym samym roku odbyło się referendum (7 listopada: 91,37% obywateli opowiedziało się za projektem),
i ustawa zasadnicza weszła w życie (9 listopada). Sama ustawa zasadnicza podlegała wielu nowelizacjom, spośród których najistotniejsze
miały miejsce w latach 1987, 1993, 1995, 2001, 2004, 2007 i 2008.
Konstytucja składa się z preambuły i siedmiu części oraz liczy
177 artykułów. Zalicza się ją do tzw. sztywnych konstytucji, gdyż poszczególne jej przepisy można uznać za bardzo szczegółowo odnoszące się do regulowanej materii17.
16 Ibidem, s. 11. Zob. więcej: Konstytucja Republiki Tureckiej z 18 października 1982 r. (Ust. nr 2709,
poz. 77).
17 Konstytucja sztywna to ustawa zasadnicza, która – ponieważ posiada wyższą moc prawną od
zwykłych ustaw – wymaga szczególnych procedur do przeprowadzania zmian, np. konieczna
jest kwalifikowana większość głosów do ich uchwalenia. Ponadto niektóre konstytucje zakazują
zmian pewnych postanowień. Państwami posiadającymi konstytucję sztywną są: Belgia, Austria
Grecja, Holandia oraz Hiszpania. Polska konstytucja z 1997 roku także jest konstytucją sztywną.
Do uchwalenia zmian istnieją specjalne procedury – aby Sejm mógł je wprowadzić, potrzebne
jest co najmniej 2/3 głosów w obecności minimum połowy ustawowej liczby posłów, zaś w Senacie wymagana jest bezwzględna liczba głosów. Konstytucja elastyczna to ustawa zasadnicza,
w której do przeprowadzenia zmiany nie są wymagane szczególne procedury, istnieje możliwość
dokonania przeobrażeń w trybie takim samym, jak zwykłe ustawy. Konstytucja elastyczna występuje bardzo rzadko. Klasycznym przykładem państwa, które ma ten rodzaj konstytucji, jest
Wielka Brytania.
Jeśli chodzi o nowelizację, to projekt zmiany może zgłosić jedynie
1/3 całkowitej liczby posłów, jej przyjęcie następuje większością 3/5 całkowitej liczby parlamentarzystów. W przypadku poparcia projektu
przez większość 3/5 deputowanych, ale nie przez więcej niż 2/3 parlamentarzystów, oraz wobec braku prezydenckiego weta jest ona publikowana w „Dzienniku Urzędowym” i poddawana pod referendum.
Prezydent ma prawo zgłosić weto, które może być odrzucone przez
2/3 ogólnej liczby deputowanych. Wówczas prezydent może poddać
poprawkę pod referendum (więcej niż połowa z oddanych, ważnych
głosów musi popierać zmianę)18.
Powołując się na współczesną konstytucję, nie możemy zapomnieć
o konstytucjach wcześniejszych. Pierwsza z nich została uchwalona
przez Wielkie Zgromadzenie w styczniu 1921 roku. Była ona dokumentem składającym się z 23 artykułów. W pierwszych dziewięciu
artykułach określono zasady, na podstawie których będzie funkcjonować nowe państwo. Zgromadzenie Narodowe miało być wybierane
w bezpośrednich wyborach powszechnych. Po proklamacji Republiki
29 października 1923 roku, uprawnienia wykonawcze miały być wykonywane przez Prezydenta i Radę Ministrów w imieniu Zgromadzenia Narodowego.
Konstytucja z 1924 roku przewiduje kontynuację systemu rządów
parlamentarnych. Kompetencje w ustawodawstwie i władzy wykonawczej były w posiadaniu parlamentu. Miał on prawo do monitorowania rządu. Mimo że na mocy postanowień konstytucji z 1924 roku
uprawnienia wykonawcze mogą być wykonywane wyłącznie przez
prezydenta lub Radę Ministrów, konstytucja zarówno w systemie
parlamentarnym, jak i rządowym zawiera elementy dla kompetencji wykonawczych. Uprawnienia sądownicze i wykonawcze są wyraźnie oddzielone. Niezależne sądy korzystają z uprawnień wymiaru
sprawiedliwości w imieniu narodu. Konstytucja została zmieniona
w 1937 roku. Sześć głównych zasad programu Partii Republikańsko-Ludowej: republikanizm, nacjonalizm, populizm, etatyzm, sekularyzm
i reformizm również jest zawartych w konstytucji jako podstawowe
cechy państwa.
18 System polityczny Turcji, http://www.psz.pl/tekst-9262/Tomasz-Stuleblak-System-polityczny-Turcji
(11.04.2014).
103
104
Konstytucja z 1924 roku stanowiła system mieszany, sytuujący się
pomiędzy rządami parlamentarnymi i modelem parlamentarnym.
Konstytucja z 1961 roku przyniosła kolejne zmiany w systemie parlamentarnym. Ustawodawcą był dwuizbowy parlament. Jedną izbą było
Zgromadzenie Narodowe, składające się z 450 deputowanych, wybieranych w wyborach powszechnych. Drugą był republikański Senat
ze 150 senatorami, wybieranymi w wyborach powszechnych, a także
piętnastu senatorów, których mianował prezydent. W funkcjonowaniu procesu legislacyjnego decydujący głos ma Zgromadzenie Narodowe. W sprawowaniu władzy wykonawczej prezydent symbolizuje
jedność i integralność państwa, a premier i inni ministrowie tworzą
Radę Ministrów, która ponosi polityczną odpowiedzialność w korzystaniu z tego uprawnienia. Premier jest mianowany przez prezydenta
spośród członków Wielkiego Zgromadzenia Narodowego Turcji. Ministrowie są powoływani przez Prezesa Rady Ministrów i przedstawiani prezydentowi w celu ich zaakceptowania przez niego. Konstytucja
z 1961 roku w pełni oddziela sądownictwo od władzy wykonawczej
i ustawodawczej, a tym samym wyraźnie działa oddzielenie zasady
uprawnień. W tym systemie odnośnie do szczegółów dotyczących
bezpieczeństwa sędziów, a także kwestii związanych z pełną swobodą oraz niezależnością sądów i stanowisk sędziów zwrócono się do
Komisji Sądu Najwyższego, której członkowie byli wybierani spośród
sędziów Sądu Najwyższego. Ponadto pojawiło się po raz pierwszy pojęcie Trybunału Konstytucyjnego19.
Tab. 1: Główne organy konstytucyjne Republiki Turcji
WIELKIE ZGROMADZENIE NARODOWE
PREZYDENT
RADA MANISTRÓW
TRYBUNAŁ KONSTYTUCYJNY
RADA BEZPIECZEŃSTWA NARODOWEGO
Źródło: J. Misiągiewicz, System polityczny Turcji, w: T. Bichta, Systemy polityczne państw bałkańskich, Lublin 2012, s. 427.
19 Constitution of the Republic of Turkey, http://www.mfa.gov.tr/constitution-of-the-republic-of-turkey.en.mfa (28.05.2014).
3.
Wpływ armii
na kształt systemu politycznego Turcji
Specyfiką systemu politycznego Turcji jest rola armii i jej wpływ na
proces kształtowania się Republiki Turcji. Siły zbrojne miały ogromne
znaczenie w Turcji już od czasów Imperium Osmańskiego. W okresie
upadku władzy sułtana to właśnie armia stała się główną siłą polityczną w państwie. Również w procesie państwowotwórczym Republiki
Turcji armia odegrała istotną rolę. Republika Turcji powstała bowiem
w wyniku wojskowej rebelii przeciwko rządowi osmańskiemu oraz
wojny z obcą interwencją. Założyciel państwa Kemal Atatürk, świetnie wyszkolony wojskowy, nie stworzył jednak w Turcji rządów wojskowej junty. W przeciwieństwie do wielu liderów Trzeciego Świata,
Atatürk oddzielił władzę wojskową od cywilnej. Przejmując stanowisko
prezydenta, zdjął mundur i nigdy go ponownie nie założył. Wczesna
Republika niewątpliwie była państwem autorytarnym, ale rząd starał
się przyjmować standardy zachodnie, co doprowadziło do modernizacji sceny politycznej i powstania systemu parlamentarnego. Tak więc
reformy Atatürka w rzeczywistości stworzyły podstawy do wprowadzenia w Turcji pluralizmu i demokracji20.
Rola armii zwiększyła się wyraźnie po przystąpieniu Turcji do
NATO w 1952 roku i jej uczestniczeniu w wojnie w Korei dwa lata
wcześniej. Od tej pory wojskowi stali się elitą w Turcji, partycypując
nie tylko w życiu politycznym, ale i gospodarczym. Sześciu prezydentów Turcji stanowili byli wojskowi. W społeczeństwie Turcji istniało
przekonanie, iż doświadczenie wojskowe w dużym stopniu może zapewnić bezpieczeństwo, stabilizację oraz kontynuację idei Atatürka. Zasadniczą funkcją elit wojskowych jest zapobieganie sytuacjom
kryzysowym w państwie, stanie na straży konstytucji i zasad republikańskich. Siły zbrojne Turcji wymykają się spod tradycyjnej kategoryzacji dotyczącej modelu funkcjonowania armii w ramach państwa
demokratycznego21.
Armia stanowi ważny czynnik kształtowania tureckiej sceny politycznej. Elity wojskowe obaliły cztery demokratycznie wybrane rzą-
20 J. Misiągiewicz, Polityka zagraniczna Turcji po zimnej wojnie, Toruń 2009, s. 62.
21 M. Cooper, The Legacy of Ataturk: Turkish Political Structures and Policy-Making, „International Affairs”, no. 78, 2002, s. 118.
105
106
dy, dwa w 1960 i 1980 roku, poprzez przewroty wojskowe, a dwa
w 1971 i 1997 roku, w wyniku groźby zastosowania przewrotu. Po zamachach stanu armia delegalizowała partie polityczne, odsuwała liderów politycznych od wpływu na politykę i zmniejszała wolności
obywatelskie. W dwóch ostatnich przypadkach armia ograniczyła się
do perswazji w celu zmuszenia rządów do rezygnacji. W wielu państwach taka interwencja byłaby nielegalnym i bardzo niebezpiecznym
aktem przemocy politycznej. W Turcji po każdym tego typu incydencie elity wojskowe wycofywały się, oddając władzę cywilom. Jednak
armia odgrywała nadal wiodącą rolę w kwestiach bezpieczeństwa narodowego22.
Podczas interwencji w 1997 roku, która doprowadziła do rezygnacji koalicji rządowej i delegalizacji Partii Dobrobytu, doszło do
akceptacji społecznej tego aktu. Nawet dotychczasowi zwolennicy
proislamistycznego premiera Necmettina Erbakana nie protestowali23. W tym kontekście należy podkreślić, iż w przeszłości armia była
głównym promotorem edukacji religijnej. W następstwie zamachu
stanu w 1980 roku, kiedy największym zagrożeniem dla państwa był
radykalny socjalizm, elity wojskowe wprowadziły naukę o islamie do
szkół jako obowiązkowy przedmiot. Zmiana tej polityki pojawiła się
wraz z identyfikacją nowego zagrożenia dla porządku republikańskiego, za jaki uznano islamizm. Tak więc rozpoczęto walkę nie z wiarą
muzułmańską, ale z siłami dążącymi do zmiany świeckiego charakteru państwa.
Największą zmianą w zakresie kształtowania polityki w latach 90.
XX wieku była rosnąca rola armii. Przyczyny tego zjawiska wynikały z różnych uwarunkowań. Po pierwsze, zakończenie zimnej wojny
komplikowało politykę bezpieczeństwa Turcji zarówno wewnętrzną, jak i zewnętrzną. Zgodnie ze stwierdzeniem generała Doğana
Güreşa, Turcja nie jest już flanką NATO, ale państwem frontowym,
napotykającym wiele różnych zagrożeń i problemów. Rola i znaczenie
Turcji w NATO zostały poszerzone. Jest ona współcześnie istotnym
sojusznikiem Zachodu wobec licznych zagrożeń pozimnowojennych.
Po drugie, zagrożenie ze strony ZSRR zostało zastąpione niebezpie-
22 Ibidem, s. 63.
23 M. Cooper, The Legacy of Ataturk, s. 119.
czeństwem ze strony separatyzmu kurdyjskiego i fundamentalizmu
islamskiego. Po trzecie, bezpieczeństwo Turcji było zagrożone przez
państwa ościenne, nieobliczalne politycznie i militarnie. Po czwarte,
doszło do dynamicznej rozbudowy potencjału militarnego. Siły zbrojne
Turcji (TAF) odgrywają bardzo istotną rolę w operacjach pokojowych
w wielu państwach. Elity wojskowe w Turcji są przekonane, iż misje
w Somalii, Bośni, Albanii czy Gruzji świadczą o tym, iż wojsko Turcji
jest armią globalną. Również fakt, iż Turcja stara się być wzorem dla
nowo powstałych państw Azji Centralnej i Kaukazu, wiąże się z dużą
rolą armii Turcji w programach treningowych dla wojsk tych państw.
Opisana sytuacja zwiększyła rolę armii, która stała się nie tylko
gwarantem bezpieczeństwa narodowego Turcji, ale również istotnym
ogniwem jej systemu politycznego. Wielu Turków akceptuje tego typu
przemiany polityczne, traktując armię jako ostateczny środek zmierzający do obalenia niepopularnego rządu24. Turecki historyk Ahmed
Feroz w 1993 roku napisał, iż „możliwość wybuchu kolejnego zamachu
stanu jest zawsze obecna tak długo, jak armia Turcji upatruje swoją
rolę jako strażnika Republiki i spuścizny Atatürka”25.
Instytucja armii cieszy się w Turcji szerokim poparciem. Mundur
wzbudza pozytywne skojarzenia, respekt i szacunek. Pod koniec lat
90. XX wieku armia tego państwa liczyła około 600 000 żołnierzy,
a uwzględniając jednostki paramilitarne i rezerwistów, ta liczba ulega
podwojeniu. Taka siła liczebna jest utrzymywana przez powszechny
pobór do wojska, co sprawia, że duża liczba męskiej populacji służy
w wojsku. System ten wpływa również na edukację patriotyczną młodych ludzi. Bardzo dobra reputacja sił zbrojnych w Turcji kontrastuje
z brakiem zaufania do partii politycznych. W świadomości społecznej
elity oficerskie są utożsamiane z dyscypliną, dobrym wykształceniem
i skutecznością działania. Środowiska oficerskie w Turcji są silnie zintegrowane i cieszą się bardzo dużym szacunkiem społecznym. Kariera
wojskowa to szansa rozwoju dla młodych Turków, ponieważ, oprócz
niekwestionowanego prestiżu, umożliwia zdobycie wykształcenia.
Wojskowi studiują na wydziałach technicznych i ekonomicznych, uczą
24 Ibidem, s. 119. Zob. także: M. Aydin, Determinants of Turkish Foreign Policy and Turkey’s European
Vocation, „The Review of International Affairs”, vol. 3, no. 2, Winter 2003.
25 A. Feroz, The Making of Modern Turkey, London 1993, s. 210-220.
107
108
się języków obcych. Emerytowani oficerowie coraz częściej zasiadają
w radach nadzorczych prywatnych przedsiębiorstw. Tak więc armia
stanowi również istotny element gospodarczego rozwoju państwa26.
Akceptacja wykorzystywania sił zbrojnych w państwie widoczna
jest nie tylko w społeczeństwie, ale również w konstytucji Turcji. Konstytucja otwarcie definiuje państwo tureckie jako niepodzielną całość
ukonstytuowaną i zarządzaną zgodnie z założeniami Kemala Atatürka.
Prawo wyraźnie wskazuje na armię jako obrońcę państwa w wymiarze
wewnętrznym i zewnętrznym27. Tak więc dopuszcza się prawo interwencji w sprawy wewnętrzne państwa, gdy elity wojskowe uznają, iż
zagrożone są podstawy jego funkcjonowania. Można więc uznać, że
zamach stanu z 1980 roku był reakcją na nieporządek publiczny i szerzącą się przemoc polityczną. Mniej jawna interwencja z 1997 roku
była wywołana nie tylko niekompetencją rządów koalicyjnych czy korupcją wśród liderów politycznych, ale przede wszystkim próbą podkopania zasad zsekularyzowanej Republiki przez islamistyczny rząd
Necmettina Erbakana28.
Zakończenie zimnej wojny postawiło przed armią turecką nowe
zadania. Staje się ona coraz bardziej nowoczesna i coraz lepiej wyszkolona. Prowadzone są szkolenia wysokiej jakości, akademie wojskowe nie są związane z polityką. Ścisła współpraca w ramach struktury
NATO poprzez m.in. uczestnictwo w operacjach międzynarodowych
nie tylko zwiększała kwalifikacje żołnierzy, ale również zmuszała do
refleksji na temat cywilnej kontroli nad armią, co stanowi standard
w świecie zachodnim.
W latach 90. XX wieku armia dwojako wpływała na politykę cywilnego rządu. Po pierwsze, przez Radę Bezpieczeństwa Narodowego,
która była organem podejmującym priorytetowe decyzje w państwie.
Po drugie, przez groźbę kolejnego przewrotu wojskowego w razie niezadowolenia z polityki rządu. W rzeczywistości wizja zamachu stanu
jest realna tak długo, jak wojsko w Turcji jest uważane za stróża wartości republikańskich i konstytucyjnych.
26 J. Misiągiewicz, Polityka zagraniczna Turcji, s. 64; S. F. Larabee, I. O. Lesser, Turkish Foreign Policy
in an Age of Uncertainty, RAND National Security research Division, 2003.
27 M. Cooper, The Legacy of Ataturk, s. 143-149. Zob. więcej: D. Kołodziejczyk, Turcja, Warszawa 2011.
28 Ibidem, s. 120.
Poza silnym wpływem na urząd prezydenta i rząd, armia odgrywała również istotną rolę w biurokracji państwowej. Po przewrocie
wojskowym z 12 września 1980 roku elity wojskowe uzyskały instytucjonalne instrumenty umożliwiające wpływanie na rozwój polityczny
państwa. Poza tym armia utrzymała duży zakres autonomii administracyjnej, sądowej i finansowej. Wojskowy Sąd Apelacyjny i Najwyższa Rada Wojskowa stanowiły organy sądowe przeznaczone wyłącznie
dla środowiska wojskowego. Ponadto wojskowe sądy kryminalne sprawowały jurysdykcję nad cywilami, którzy byli zamieszani w przestępstwa z udziałem wojskowych. Do projektów budżetu wojskowego lub
innych finansowych programów przeznaczonych dla wojska ani rząd,
ani parlament nie może wnosić poprawek. Jeżeli chodzi o mianowanie
najwyższych dowódców, premier i minister obrony odgrywają mało
znaczącą rolę podczas spotkań Najwyższej Rady Wojskowej, która
również jest odpowiedzialna za awanse oficerskie29.
Pozycja szefa Sztabu Generalnego w biurokracji państwowej ilustruje rzeczywistą władzę armii. Przede wszystkim na podstawie art.
117 konstytucji jest on odpowiedzialny tylko przed premierem. Jego
pozycja w Radzie Bezpieczeństwa Narodowego zwiększa relatywnie
władzę w stosunku do ministrów niezasiadających w jej gronie, co
w rezultacie szefowi Sztabu Generalnego nadaje władzę prawie równą
z uprawnieniami premiera. W marcu 1992 roku generał i szef Sztabu
Doğan Güreş podkreślał, że stanowisko, które sprawuje, zostało mu
nadane przez naród. W kwietniu 1992 roku Partia Ojczyźniana zaproponowała, by szef Sztabu był odpowiedzialny przed ministrem obrony, co spotkało się z dezaprobatą elity wojskowej30.
Wojskowi często podkreślali swoje znaczenie w państwie.
W 1992 roku generał Güreş oświadczył, że „Turcja to państwo wojskowe”, a w 1999 roku generał Aktulga stwierdził, iż „siły zbrojne
Turcji stanowią kręgosłup tego państwa”31. Czołowi politycy w Turcji dawali do zrozumienia, że pozycja polityczna armii powinna ulec
zmianie. Przewodniczący Partii Ojczyźnianej Mesut Yilmaz zadekla-
29 J. Misiągiewicz, Polityka zagraniczna Turcji, s. 66; zob. także: M. Aydin, Turkish Foreign Policy Framework and Analysis, Ankara 2004.
30 Ibidem, s. 66.
31 G. Ozcan, The Changing Role of Turkey’s Military in Foreign Policy-Making , „Unit on International
Security and Cooperation Discussion Papers”, no. 23, 2010, s. 23-45.
109
110
rował, iż zintensyfikuje proces przekazania wojska pod cywilną kontrolę. W kwietniu 1992 roku premier Suleyman Demirel oświadczył,
że „armia powinna podlegać władzy cywilnej, tak jak w państwie demokratycznym” oraz że „wykaże (on) inicjatywę w tej kwestii”. Yilmaz
przedstawił podstawowy cel swojej partii w tej kwestii, stwierdzając,
że „status szefa Sztabu powinien być analogiczny do praktyki innych
państw rozwiniętych”. Pomimo licznych oświadczeń, nie poczyniono
żadnych konkretnych kroków w kwestii reformy pozycji sił zbrojnych
w Turcji. Mimo iż partie opozycyjne wysuwały takie inicjatywy, to siły
rządzące odsuwały je na bok, powołując się na konieczność zmian
w samej konstytucji lub nieodpowiedni czas na takie zmiany, podczas
gdy Turcja stoi naprzeciw wewnętrznych i zewnętrznych zagrożeń32.
Wpływ wojska na kreowanie polityki zagranicznej i bezpieczeństwa państwa wyraźnie ujawnia się w kwestii roli, jaką odgrywa szef
Sztabu Generalnego w przygotowaniu Dokumentu Polityki Bezpieczeństwa Narodowego, zwanego potocznie „czerwoną książeczką”33.
W dokumencie tym wymieniono zagrożenia bezpieczeństwa narodowego, uwzględniono priorytety, nakreślono kierunki polityki oraz
szczegółowo scharakteryzowano strukturę polityki zagranicznej i bezpieczeństwa dla rządów i instytucji państwowych. Polityka bezpieczeństwa narodowego obejmuje kwestie wewnętrznej i zewnętrznej
obrony oraz obliguje rząd do formułowania polityki z uwzględnieniem
decyzji Rady Bezpieczeństwa Narodowego. Jest ona aktualizowana
pod koniec każdego roku lub częściej, gdy jest taka konieczność. Dla
przykładu, po upadku ZSRR doszło do zmiany priorytetów polityki
zagranicznej i bezpieczeństwa Turcji. Komunizm przestał być głównym zagrożeniem, zastąpiono go separatyzmem kurdyjskim. Armia
odegrała zasadniczą rolę w tym przewartościowaniu, głównie przez
Sekretariat RBN34.
W 1997 roku doszło do kolejnej zmiany. Uznano, że radykalny islamizm jest równie niebezpiecznym zjawiskiem, jak separatyzm kurdyjski. Premier Mesut Yilmaz oświadczył, że wszystkie ustawy i umowy
międzynarodowe powinny być zgodne z Dokumentem. Żaden rząd nie
32 Ibidem, s. 67.
33 G. Ozcan, The Changing Role, s. 23-45.
34 J. Misiągiewicz, Polityka zagraniczna Turcji, s. 67; S. F. Larabee, I. O. Lesser, Turkish Foreign Policy,
op. cit.
prowadził polityki niezgodnej z Dokumentem. Jego autorytet został
dodatkowo podkreślony przez dekret rządowy nr 174-176, ustanawiający, że wszyscy ministrowie sprawują swoje rządy „zgodnie z Dokumentem Polityki Bezpieczeństwa Narodowego”. Sekretariat RBN jest
ciałem opracowującym jakiekolwiek zmiany w Dokumencie, następnie przedstawia on swój projekt wszystkim organom rządowym i ministrom. Po uwzględnieniu ich uwag projekt zostaje opublikowany
i przedłożony Radzie Bezpieczeństwa Narodowego.
Rola armii w Turcji ulegała zmianom na przestrzeni dekad. Historycznie siły zbrojne zajmowały szczególną pozycję zarówno w Imperium Osmańskim, jak i w czasach Republiki. Wtedy to armia była
głównym motorem modernizacji państwa. Dzisiaj istnieją obawy, czy
doktryna wojskowa nie stanie się przeszkodą w demokratyzacji Turcji. Reforma relacji między władzą cywilną i wojskową to podstawowa
kwestia decydująca o przyszłości państwa tureckiego na arenie międzynarodowej, zwłaszcza w kontekście integracji z UE.
W odróżnieniu od czasów zimnej wojny, główne założenia polityki
zagranicznej i bezpieczeństwa Turcji uległy zasadniczej zmianie w latach 90. XX wieku. Nowa generacja wyzwań dla bezpieczeństwa tego
państwa wiąże się również z problemami wewnętrznymi, co wymaga zaangażowania sił zbrojnych zarówno w politykę wewnętrzną, jak
i zagraniczną. Mimo że teoretycznie „Ministerstwo Spraw Zagranicznych zachowuje największe wpływy”, to – cytując Alana Makowskiego – „polityka wspierana przez armię prawie zawsze jest realizowana,
natomiast polityka ostro krytykowana przez armię prawie zawsze nie
jest realizowana”. Pozimnowojenne środowisko międzynarodowe przyczyniło się do zwiększenia autorytetu armii35.
Charakterystyczną praktyką, stosowaną przez elity wojskowe w latach 90. XX wieku, było publiczne wypowiadanie się na temat polityki zagranicznej państwa. Przekazywano informacje i opinie wysokim
urzędnikom Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Ministerstwa Sprawiedliwości, naukowcom i dziennikarzom. Wojskowi ponadto przekazywali opinii publicznej niejawne informacje. Często niedyskrecja
elit wojskowych miała swoje konsekwencje w stosunkach z innymi
państwami. Można w tym miejscu przytoczyć dwa przykłady takich
35 Zob. J. Misiągiewicz, Polityka zagraniczna Turcji, s. 68.
111
112
sytuacji. W 1994 roku, kiedy prezydent Demirel odwiedził Ukrainę,
szef Sztabu Generalnego Güreş udzielił wywiadu, w którym oskarżył
Rosję o ekspansjonizm na Kaukazie. Oświadczenie to doprowadziło
do odwołania wizyt rosyjskich wojskowych wysokiego szczebla. Ambasador Turcji w Moskwie został wezwany do Ministerstwa Spraw
Zagranicznych Rosji i poproszony o wyjaśnienie tej sytuacji. Następnie w 1997 roku zastępca szefa Sztabu Çevik Bir wygłosił przemówienie w Waszyngtonie oskarżające Iran o terroryzm, o eksportowanie
islamskiej rewolucji do Turcji, wspieranie PKK (Partia Pracujących
Kurdystanu) oraz o produkcję broni masowej zagłady. Ten incydent
pogorszył stosunki Iranu i Turcji. W ten sposób środowisko wojskowe
uzyskało wpływ na najważniejsze kwestie polityki zagranicznej Turcji,
takie jak stosunki z Irakiem, Syrią, Cyprem czy Grecją. Przykładem
może tu być kryzys w styczniu 1996 roku, kiedy armia zadecydowała o rozmieszczeniu wojska Turcji na wysepce Kalalimnos, niedaleko
wysp Kardak na Morzu Egejskim, MSZ odrzuciło tę decyzję, stwierdzając, iż te wyspy należą do Grecji. W wyniku energicznej interwencji
prezydenta Demirela nie doszło do inwazji zbrojnej. W wielu kwestiach
oficjele wojskowi bezpośrednio ingerowali w kwestie dyplomatyczne.
W styczniu 1997 roku urząd szefa Sztabu wysłał list do Ministerstwa
Spraw Zagranicznych z prośbą o zaprzestanie pasywnej polityki wobec
Grecji i konfliktu terytorialnego na Morzu Egejskim. Gdy przywódca
Libii Mu’ammar al-Kaddafi oświadczył w październiku 1996 roku, że
„armia Turcji jest dowodzona przez Żydów”, elity wojskowe poprosiły prezydenta, by wycofał ambasadora z Libii. W marcu 1998 roku
generał Bir poprosił wiceprezydenta Bulenta Ecevita, by ten odwołał
ambasadora Turcji z Watykanu, gdy papież przyjął lidera grupy islamistycznej w Turcji, Fetullaha Gulena36.
W innych przypadkach wojsko odgrywało aktywną rolę w debatach
publicznych dotyczących polityki zagranicznej. W czerwcu 1997 roku
generał Bir publicznie skrytykował minister spraw zagranicznych Ciller za niewywiązywanie się z zobowiązań wobec Unii Europejskiej.
Dojście do władzy islamistycznej Partii Dobrobytu pogłębiło przepaść
między rządem i środowiskiem wojskowych, co stworzyło dualizm
36 Ibidem, s. 69; zob. więcej: J. Wódka, Polityka zagraniczna Turcji. Uwarunkowania wewnętrzne oraz
podmioty decyzyjne, Warszawa 2012.
w polityce zagranicznej Turcji. Wizyty premiera Erbakana w Iranie,
Libii czy Nigerii wyraźnie nakreśliły cele rządu, jeśli chodzi o politykę
zagraniczną. Rząd i wojskowa część Rady Bezpieczeństwa Narodowego działały niezależnie w kwestii polityki zagranicznej państwa. Partia
Dobrobytu rozwijała swoje stosunki z Iranem, a armia starała się jej
w tym przeszkodzić. Istotnym incydentem były wydarzenia z Sincan,
na przedmieściach Ankary. Doszło tam do zorganizowania zgromadzenia antyizraelskiego, a honorowy gość, ambasador Iranu, zagroził
publicznie, że „ci, którzy współpracują z USA i Izraelem, będą ukarani
przez Boga”. Następnego dnia czołgi i oddziały wojskowe zakończyły
zgromadzenie. Podczas wizyty w Waszyngtonie generał Bir oskarżył
Iran o terroryzm. Równocześnie szef Sztabu İsmail Hakkı Karadayı
w czasie pobytu w Izraelu potwierdził słowa Bira. Ten incydent spowodował napięcie w stosunkach irańsko-tureckich, czego wyrazem
było wzajemne odwołanie ambasadorów. Co jednak ważniejsze, w jego
wyniku doszło do obalenia rządu Erbakana37.
Rozwój współpracy z Izraelem był zainicjowany przez elity wojskowe, i paradoksalnie osiągnął szczyt podczas sprawowania władzy
przez Partię Dobrobytu. Mimo sprzeciwu partii rządzącej w 1996 roku
doszło do podpisania Porozumienia o Współpracy Wojskowej i Porozumienia o Współpracy Przemysłów Obronnych obu państw. Porozumienia te zostały podpisane przez wojsko. Równocześnie doszło
do wizyt ministrów spraw zagranicznych i obrony Izraela w Turcji.
Z drugiej strony, w grudniu 1996 roku, gdy prezydent Iranu Hashami
Rafsanjani odwiedził Ankarę, elity wojskowe złamały protokół i zbojkotowały tę wizytę, nie uczestnicząc w oficjalnych przyjęciach. Jednocześnie siły zbroje Turcji stanowczo odmówiły współpracy z irańskim
przemysłem obronnym.
Problem separatyzmu kurdyjskiego i konieczność reakcji na liczne
akty terroru ze strony PKK uzasadniały wpływ sił zbrojnych na proces decyzyjny w polityce bezpieczeństwa. Rola wojska była bardzo
istotna w zwalczaniu bojówek PKK w północnym Iraku. W latach
90. XX wieku ingerencja wojska w politykę zagraniczną Turcji osiągnęła punkt szczytowy. W grudniu 1993 roku szef Sztabu Generalnego
Güreş oświadczył, że „armia w obliczu współczesnych przekształceń
37 Ibidem, s. 70.
113
114
międzynarodowych ma przed sobą zadania, których nie miała dotychczas”. Paradoksalny jest fakt, że armia uzyskała największe wpływy
polityczne w Turcji, kiedy rozwijał się w tym państwie system pluralistyczny i wielopartyjny38.
4.
AKP i zmiana roli armii
w systemie politycznym Turcji
W 2002 roku AKP wygrała wybory, a w roku następnym Erdoğan został premierem i odebrał generałom kontrolę nad Radą Bezpieczeństwa Narodowego. Mundurowi, urzędnicy i sędziowie próbowali się
bronić. W 2007 roku bezskutecznie usiłowali nie dopuścić, aby Abdullah Gül, sojusznik Erdoğana z AKP, został prezydentem. W marcu
2008 roku Trybunał Konstytucyjny niewielką przewagą głosów odrzucił wniosek prokuratora generalnego o delegalizację AKP i odsunięcie od działalności politycznej 70 jej czołowych dygnitarzy, w tym
prezydenta i premiera. Niektórzy oficerowie niedługo po przejęciu
steru przez partię Erdoğana zaczęli spiskować w celu obalenia rządu.
Sprzysiężenia były nieudolne i w żadnym wypadku nie wyszły poza
stadium wstępnych przygotowań. Wojskowi dobrze zdawali sobie
sprawę, że rząd ma ogromne poparcie w społeczeństwie i żołnierze
nie zechcą wystąpić przeciw narodowi. Zmieniły się także czasy. Po
zakończeniu zimnej wojny wykonanie zamachu stanu nad Bosforem
nie spotkałoby się już z milczącą aprobatą NATO, ponadto mógł on
doprowadzić do kryzysu tureckiej gospodarki, w dobie globalizacji
mocno połączonej z systemem światowym.
Podobno pewni wojskowi utworzyli tajne stowarzyszenie „Ergenekon”, nazwane tak od mitycznej praojczyzny Turków w Azji Środkowej,
mające obalić rząd. W 2003 roku podczas militarnego seminarium
przedstawiono jakoby plan puczu o nazwie „Młot”, gdzie za jego pomocą planowano ataki terrorystyczne na meczety i przyczynienie się
do wzrostu spięć w relacjach z Grecją. Chaos, jaki miał się rozwinąć
38 Ibidem, s. 71; także: F. M. Wuthrich, Paradigms and Dynamic Change in the Turkish Party System,
A Ph.D. Dissertation, Department of Political Science, Bilkent University, Ankara, May 2011, http://
www.thesis.bilkent.edu.tr/0004027.pdf (10.10.2014).
w kraju, uprawomocniłby przejęcie władzy przez armię, która zapewniłaby spokój. Wysoko postawieni wojskowi wyjaśniają, że taki scenariusz był czysto teoretyczny.
Po kolejnym zwycięstwie wyborczym w 2007 roku Erdoğan zareagował niezwykle stanowczo. Dzięki pomocy specjalnie powołanym
w tym celu sądów i prokuratur oraz oddziałom policji dokonał aresztowania wielu wojskowych podejrzanych o udział w sprzysiężeniu.
Obecnie w więzieniach odsiaduje wyroki 250 generałów, admirałów
i innych dygnitarzy wojskowych, prawie jedna czwarta korpusu wyższych oficerów kraju. Być może wśród zatrzymanych są prawdziwi
konspiratorzy. Pewne jest, że Erdoğan, o którym się mówi, że wierzy
w Allaha, ale mu nie ufa, wykorzystał podejrzenia o spiski do złamania tradycyjnej świeckiej elity. Do więzień trafiło bowiem także wielu
urzędników, przedsiębiorców, prawników, profesorów i niepokornych dziennikarzy. Sami oficerowie więzieni są przez wiele miesięcy
bez procesu. Oskarżeni nie awansują, nawet jeśli zostaną oczyszczeni
z zarzutów, ich kariera jest skończona39.
Należy zauważyć, że środowisko wojskowe jest istotnym uczestnikiem gospodarki. Turcja, ogłaszając przetargi na unowocześnienie
armii, nie ukrywa, że jest to jeden z elementów uprawiania polityki
zagranicznej. Tak było np. w 1999 roku z zamówieniem na czołgi Leopard, produkcji niemieckiej. Odtąd, gdy Niemcy potępiają tureckie
władze za łamanie praw człowieka, Turcja wznawia żądania wywiązania się z podpisanego kontraktu, i piecze dwie pieczenie na jednym
ogniu. Z jednej strony modernizuje wojsko, z drugiej stworzyła taką
sytuację, że rząd niemiecki stara się nie krytykować jej na arenie międzynarodowej. Kontrakty dla tureckiej armii, o które zabiegają firmy
z państw członkowskich UE, w pewnym ograniczonym stopniu mogą
wpływać na przychylność tych państw odnośnie do tureckich aspiracji członkowskich. W 1996 roku podpisana została z Izraelem umowa
dotycząca współdziałania w sferze wojskowej, głównie w kwestii dostaw dla tureckiej armii. Wydając już w początkowym okresie 800 mln
dolarów na modernizację samolotów i produkcję rakiet, dla niewielkiego przemysłu zbrojeniowego Izraela (ówczesny eksport oscylo-
39 K. Kęciek, Erdogan zwyciężył armię, http://www.przeglad-tygodnik.pl/pl/artykul/erdogan-zwyciezyl-armie, (17.03.2014).
115
116
wał w granicach 500-600 mln dolarów), Turcja uzyskała oczywistą
wdzięczność kontrahenta. Znając możliwości dyplomacji izraelskiej
i jej wpływ poprzez bogate lobby, nie tylko na rząd USA, ale także na
rządy państw Europy Zachodniej, Turcja świadomie zyskała poprzez
argumenty ekonomiczne sojusznika w staraniach o akcesję40.
Wnioski
Współcześnie Turcy zdają sobie sprawę z anachroniczności systemu
politycznego i konieczności zmiany pozycji armii w państwie. Jednak
faktem jest, że armia stanowi najbardziej efektywną instytucję. Uważa się, że jest to najmniej skorumpowane środowisko. Niezmienna
obecność elit wojskowych na scenie politycznej, jak również niewielkie zaufanie społeczne w stosunku do partii politycznych stanowią
pozostałość spuścizny Atatürka i jego wizji państwa41. Rolę armii w systemie decyzyjnym Republiki możemy też upatrywać w specyficznej
pozycji geopolitycznej tego państwa. Sąsiedztwo z państwami takimi
jak Iran, Irak czy Syria niewątpliwie stanowi poważne zagrożenie dla
bezpieczeństwa42.
Analizując ewolucję systemu politycznego Turcji i roli armii w tym
systemie, warto odnieść się do badaczy takich jak Svante E. Cornell
i Halil M. Karaveli, którzy zastanawiają się na tym, jak będzie wyglądała Republika Turecka w setną rocznicę jej istnienia, czyli w 2023 roku.
Przedstawiają oni trzy możliwe scenariusze rozwoju sytuacji, w jakiej
znajduje się to państwo. Pierwszy wskazuje na Turcję konserwatywną. W scenariuszu tym Turcja staje się państwem bardziej konserwatywnym, niż nawet przewidywał to sam ojciec-założyciel – Mustafa
Kemal Atatürk. Drugi scenariusz wskazuje na demokratyczną rekoncyliację (100-letnia Republika Turecka musi pogodzić sekularyzm
i konserwatyzm), trzeci natomiast zakłada restytucję rządów wojsko40 Rola wojska w systemie politycznym Turcji, http://www.psz.pl/tekst-13335/Przemyslaw-Jablonski-Rola-wojska-w-systemie-politycznym-Turcji, (21.04.2014). Zob. więcej: J. Wódka, Polityka zagraniczna „nowej” Turcji. Implikacje dla partnerstwa transatlantyckiego, Warszawa 2013.
41 J. Misiągiewicz, Polityka zagraniczna Turcji, s. 71; zob. także: Ö. M. Ulus, The Army and the Radical
Left in Turkey: Military Coups, Socialist Revolution and Kemalism, I.B. Tauris, 2011.
42 J. Misiągiewicz, System polityczny Turcji, w: T. Bichta, Systemy polityczne państw bałkańskich, Lublin 2012, s. 444.
wych w Turcji43. Obecnie realizacja tego trzeciego scenariusza wydaje
się mało prawdopodobna. Mając na uwadze wpływ rządów AKP na
kształt systemu politycznego Turcji i dynamikę zmian, może przybrać
również kierunek odwrotny.
W ostatnich tygodniach 2014 roku Turcja i jej wojskowi mają również nie lada „orzech do zgryzienia”, gdyż wzdłuż jej południowej
granicy swoje wpływy rozszerza Państwo Islamskie, samozwańczy
kalifat utworzony na terytorium północnego Iraku i Syrii. W połowie
2014 roku bojownicy z Państwa Islamskiego w szybkim tempie zaczęli
podporządkowywać sobie kolejne regiony w Iraku, w tym kontrolować miejscowości przy granicy z Turcją. Jedyną spokojną częścią tego
państwa okazał się region kurdyjski. Dlatego Ankara robiła co mogła,
aby wspierać autonomiczny rząd Kurdów irackich, który zapowiadał
ogłoszenie referendum w sprawie oderwania się od Iraku. Ankara
zwróciła się m.in. do władz USA, by te umożliwiły Kurdom sprzedaż
ropy wydobywanej w irackim Kirkuku. Kurdowie przejęli złoża, gdy
armia Iraku uciekła z tej części kraju przed rebeliantami Państwa Islamskiego44. Zbrojenia Kurdów na wielką skalę zaczęła się obawiać
Turcja. Mimo wcześniejszego poparcia Kurdystanu w dążeniu do
niepodległości, władze w Ankarze zaczęły analizować różne warianty
wydarzeń. W przypadku niepowodzenia na polu walki, wskazuje się
możliwość pozyskania broni przez bojowników z Państwa Islamskiego. Ponadto władze w Ankarze zwracają baczną uwagę na członków
kurdyjskich grup terrorystycznych, których na terenie Kurdystanu
przebywa około 6 tysięcy. Ci zaś, pozyskując nowoczesną zachodnią
broń, mogą podejmować działania zbrojne na terenie Turcji45.
Tureckie władze zajmują wyczekującą postawę. Głównym jej celem
jest obalenie reżimu prezydenta Baszara al-Asada i osłabienie Kurdów, bowiem Ankara obawia się stworzenia przez nich autonomicznych struktur. Z tego względu Turcy nalegają, by Stany Zjednoczone
dozbroiły grupy umiarkowanej opozycji w Syrii, bowiem dla rządu
43 S. E. Cornell, H. M. Karaveli, Prospects for a “Torn” Turkey: A Secular and Unitary Future?, Central
Asia-Caucasus Institute & Silk Road Studies Program “Silk Road Paper”, October 2008, http://
www.isdp.eu/images/stories/isdp-main-pdf/2008_cornell-karaveli_prospects-for-a-torn-turkey.
pdf, s. 70-75.
44 Turecki plan: wykorzystać ISIS przeciwko Syrii i Kurdom, http://www.defence24.pl/analiza_turecki-plan-wykorzystac-isis-przeciwko-syrii-i-kurdom, (16.10.2014).
45Ibidem.
117
118
Partii Sprawiedliwości i Rozwoju to optymalny partner do rozmów
w przyszłości. Turcja przeciągając wszelkie rozmowy, obmyśla, która
z opcji będzie dla niej korzystniejsza.
Bibliografia
Aydin M., Determinants of Turkish Foreign Policy and Turkey’s European
Vocation, „The Review of International Affairs”, vol. 3, no. 2, Winter 2003
Aydin M., Turkish Foreign Policy Framework and Analysis, Ankara 2004
Bichta T., Systemy polityczne państw bałkańskich, Lublin 2012
Çalış Ş., Who are Turks for the West?, part two, „Turkish Daily News”, 12.03.2002
Cooper M., The Legacy of Ataturk: Turkish Political Structures and Policy-Making, „International Affairs”, no. 78, 2002
Cornell S. E., Karaveli H. M., Prospects for a “Torn” Turkey: A Secular and
Unitary Future?, Central Asia-Caucasus Institute & Silk Road Studies
Program “Silk Road Paper”, October 2008
Feroz A., The Making of Modern Turkey, London 1993
Gulnar A., Transformations in Security and Identity after the Cold War.
Turkey’s Problematic Relationship with Europe, „International Journal”,
no. 4, Autumn 2000
Jevakhoff A., Kemal Atatürk. Droga do nowoczesności, Warszawa 2004
Kołodziejczyk D., Turcja, Warszawa 2011
Konstytucja Republiki Tureckiej z 18 października 1982 r. (Ust. nr 2709, poz.
77)
Matthews O., Turcja między Zachodem i Wschodem, „Europa. Magazyn idei
Newsweeka”, nr 8 (293), 2010
Larabee S. F., Lesser I. O., Turkish Foreign Policy in an Age of Uncertainty,
RAND National Security research Division, 2003
Misiągiewicz J., Polityka zagraniczna Turcji po zimnej wojnie, Toruń 2009
Ozcan G., The Changing Role of Turkey’s Military in Foreign Policy-Making,
„Unit on International Security and Cooperation Discussion Papers”, no.
23, 2010
Rumpf Ch., Das Nationalismus Prinzip in der türkischen Verfassung, „Verfassung und Recht in Übersee”, vol. 25, issue 4, 1992
Stępniewski T., Geopolityka regionu Morza Czarnego w pozimnowojennym
świecie, Lublin–Warszawa 2011
Stuleblak T., System polityczny Turcji, 2008
Szymański A., Między islamem a kemalizmem. Problem demokracji w Turcji, Warszawa 2008
Szymański A., Wielkie Zgromadzenie Narodowe Turcji, Warszawa 2005
Turcja po rozpoczęciu negocjacji z Unią Europejską – relacje zagraniczne i sytuacja wewnętrzna, „Raport OSW”, Warszawa 2008
Ulus Ö. M., The Army and the Radical Left in Turkey: Military Coups, Socialist Revolution and Kemalism, I.B. Tauris, 2011
Wódka J., Polityka zagraniczna „nowej” Turcji. Implikacje dla partnerstwa
transatlantyckiego, Warszawa 2013
Wódka J., Polityka zagraniczna Turcji. Uwarunkowania wewnętrzne oraz
podmioty decyzyjne, Warszawa 2012
Wuthrich M. F., Paradigms and Dynamic Change in the Turkish Party System, A Ph.D. Dissertation, Department of Political Science, Bilkent University, Ankara, May 2011, http://www.thesis.bilkent.edu.tr/0004027.pdf
119
The Economic Crises and Convergence
of the Central and Eastern European
EU Member States and Regions
Abstract: Since the last economic crisis in 2007-2009, numerous questions
have arisen, e.g. whether and what implications the economic crisis has had
for convergence across the EU member states and regions, especially convergence of the Central and Eastern European EU member states and regions.
Despite the fact that many other researchers have confirmed the hypothesis
about convergence, they have only rarely dealt with the convergence that
occurred during the last economic crisis in 2007-2009. We examined the real
convergence of the GDP per capita across the EU regions in 2000-2010. We
estimated the convergence of the GDP per capita across European regions
following the classical approach: the absolute beta and sigma convergence
model. Additionally, we proposed to use the three-sigma rule, which creates
a triple convergence band for the analysed years. Our studies confirm the
convergence hypothesis. In the period 2000-2010, including the economic
crisis of 2007-2009, the Central and Eastern European EU member states and
regions achieved a significantly higher growth rate than the other strong EU
regions.
Keywords: convergence, economic crises, cohesion policy, Eastern and Central Europe
Introduction
Economic convergence of the Central and Eastern European EU member states and regions is identified with the cohesion policy that is implemented to strengthen the European integration based on its two
fundamental elements, i.e. a single market and monetary union. Even
though the creation of a single European market is quite smooth, the
adoption of the Euro by the majority of Central and Eastern European
122
EU member states is still posing some problems, including significant
development disparities across the underdeveloped EU member states
and thus the much lower purchasing power parity of their households,
which can undermine public support for adopting the Euro there. Although many years of research into regional and country per capita
GDP convergence has indicated progressive income convergence (convergence in households’ purchasing power parity), public support for
adopting the Euro has diminished since the 2007-2009 crisis.
Therefore, numerous questions, including economic ones, have
arisen, e.g. whether and what implications the economic crisis has had
for convergence across the EU member states and regions and whether the economic convergence (or divergence) of the European Union
has been brought on by the high GDP growth rate in the CEE regions
or perhaps the declined GDP in the developed Western European regions. Previous studies indicate that economic convergence across
the EU member states in terms of GDP per capita is well described
and confirmed by statistics. However, regional economic convergence
among the EU member states, and especially the role of the regions
of the Central and Eastern European EU member states in this process, should be examined in detail. Accordingly, this paper attempts
to verify the hypothesis that the economic convergence of the European Union is progressing as a result of the accelerated development
of the Central and Eastern European EU member states and regions.
This research is composed of three parts. The first part overviews
the studies on the economic convergence of the EU member states and
regions, mainly that of the Central and Eastern European EU member states, and describes the research methods followed here, i.e. the
methods of measuring convergence and volatility in the GDP growth
rate. The second part discusses the results of the calculations on the
regional convergence across the EU and CEE countries in 2000-2010.
The results of the calculations on the volatility in the regional GDP
growth rate among the Central and Eastern European countries are
presented in the last part. Finally, the conclusions reached are given
in the summary.
The Economic Crises and Convergence...
1.
Literature review and estimation
techniques/analytical framework
Economic convergence has been examined by many researchers, including Baumol (1986), De Long (1988), Barro et al. (1991) and Mankiw
et al. (1992). The regional convergence of the old EU member states
(NUTS 2) was investigated in the 1990s by, for example, Armstrong
(1995), Neven and Gouyette (1995) and Martin and Sunley (1998). Contemporary extensive studies on the EU regional economic convergence
often attempt to verify the implementation of the EU (regional) cohesion policy. For example, Esposti and Bussoletti (2008) analysed the
data for the 206 regions of the EU-15 for the period before 2004, or
1989-2000. They claimed that the implementation of Objective 1 had
some implications for convergence across those regions. Eckey et al.
(2009), who studied the convergence in the 233 regions at the NUTS
2 level in a group of 23 EU member states in 1995-2003, arrived at
a similar conclusion. They argued that there was a process of economic
convergence across the said regions and even predicted that it would
be accelerated by the regions of the new EU member states. The hypothesis about convergence has also been confirmed by many other
researchers who have investigated the EU regions and countries, e.g.
Smętkowski and Wójcik (2008), Monfort (2009), Petrakos and Artelaris (2009) and Łaźniewska et al. (2011). Nevertheless, previous studies
have only rarely dealt with the convergence that occurred during the
last crisis in 2007-2009. However, the Eurostat database on the evolution of the regional GDP per capita within the EU during and just after this economic crisis enables us to examine this phenomenon here.
This paper employs the Eurostat data on the GDP per capita and
real GDP in 2000-2010 (t=1,2,… T) for all of the NUTS 2 regions
(i=1,2,…,n). The variable t from the period 2000-2010 is 11 years and
the variable n is 266 regions. Due to the lack of data, we do not take
into account the following regions: Brandenburg (DE), Dresden (DE),
Chemnitz (DE), Leipzig (DE), Emilia-Romagna (IT) and Marche (IT).
Accordingly, we write matrices Y=[yi,t] and X=[xi,t] to represent the
GDP per capita and real GDP, respectively. The columns of matrix
can be referred to as cross-sectional sets because their entries denote
the values of per capita GDP in a given year for all of the said regions.
The logarithmised entries of the column vectors of this matrix enable
the examination of interregional convergence across the Central and
123
124
Eastern Europe EU member states and the EU-27. As time series, the
rows of matrix X=[xi,t] represent the volume of GDP for each region
in all the years under study. Having logarithmised, the entries o
f these
series enable the investigation of the GDP growth rate.
A development trend of the standard deviation of the natural log
of the GDP per capita is a widely applied research method to measure sigma convergence (Jóźwik, 2012). Economic sigma convergence
occurs when the dispersion of the GDP per capita for a studied group
of territorial units, like countries or regions, decreases over a given
period of time. This means that the standard deviation as a measure
of volatility in the level of development decreases over time, or there
is 𝜎𝜎𝜎𝜎𝑡𝑡𝑡𝑡+1 < 𝜎𝜎𝜎𝜎𝑡𝑡𝑡𝑡 , 𝜎𝜎𝜎𝜎𝑡𝑡𝑡𝑡 where is the standard deviation calculated as
follows:
𝑛𝑛𝑛𝑛
1
2
𝜎𝜎𝜎𝜎𝑡𝑡𝑡𝑡 = � ��ln𝑦𝑦𝑦𝑦𝑖𝑖𝑖𝑖,𝑡𝑡𝑡𝑡 − ��
ln𝑦𝑦𝑦𝑦𝑡𝑡𝑡𝑡 �
𝑛𝑛𝑛𝑛
(1)
𝑡𝑡𝑡𝑡=1
Accordingly, we arrive at the following vector –
𝜎𝜎𝜎𝜎 = [𝜎𝜎𝜎𝜎1 𝜎𝜎𝜎𝜎2 𝜎𝜎𝜎𝜎3 … 𝜎𝜎𝜎𝜎𝑇𝑇𝑇𝑇 ] – if the standard deviation of the natural logarithms of the GDP per capita for all the units in the next years
is calculated according to the formula (1). Note that the standard deviation is calculated from the moving average. This method enables
the growth disparities in a given year to be evaluated with respect to
the average for this year.
To show a development trend in the standard deviation calculated
thus, a linear trend equation is formulated:
𝜎𝜎𝜎𝜎𝑡𝑡𝑡𝑡 = 𝛼𝛼𝛼𝛼0 + 𝛼𝛼𝛼𝛼1 𝑡𝑡𝑡𝑡.
(2)
A decreasing trend of the standard deviation of a natural logarithm
of the GDP per capita can indicate sigma economic convergence,
whereas an increasing trend can indicate divergence.
Convergence can be determined by another method, known as absolute beta convergence.1 It stems from the 1950s’ and 1960s’ neoclassical theory of growth, of which the basic principle is the decreasing
marginal productivity of capital per capita and the exogenous nature
of technological progress (Nowak, 2007). Absolute beta convergence
occurs when poor economies grow faster than rich ones. If the value
of the GDP per capita is assumed to reflect the level of economic development, countries (or regions) with a lower GDP per capita should
have a faster rate of growth than economies (or regions) with a higher
level of GDP per capita. In the literature, it has often been stressed
that a necessary condition for the existence of sigma convergence is
the existence of beta convergence (Sala-i-Martin, 1995).
In order to evaluate whether absolute beta convergence is occurring, the relationship between the growth rate of the GDP per capita
of the studied regions and the level of their development calculated
by the GDP per capita needs to be specified. The mean growth rate
of the GDP per capita in the i-th region between years
and
is specified by the formula (3):
𝛾𝛾𝛾𝛾𝑖𝑖𝑖𝑖,𝑡𝑡𝑡𝑡𝑒𝑒𝑒𝑒,𝑇𝑇𝑇𝑇𝑒𝑒𝑒𝑒 =
where:
𝑦𝑦𝑦𝑦𝑖𝑖𝑖𝑖,𝑇𝑇𝑇𝑇
1
ln � 𝑒𝑒𝑒𝑒 �
𝑦𝑦𝑦𝑦𝑖𝑖𝑖𝑖,𝑡𝑡𝑡𝑡𝑒𝑒𝑒𝑒
𝑄𝑄𝑄𝑄𝑡𝑡𝑡𝑡
(3)
𝛾𝛾𝛾𝛾𝑖𝑖𝑖𝑖,𝑡𝑡𝑡𝑡𝑒𝑒𝑒𝑒,𝑇𝑇𝑇𝑇𝑒𝑒𝑒𝑒 – the logarithm for the mean growth rate of the GDP per
capita in the i-th region between years te and Te,
𝑦𝑦𝑦𝑦𝑖𝑖𝑖𝑖,𝑡𝑡𝑡𝑡𝑒𝑒𝑒𝑒 – the GDP per capita in the i-th region in the first year of
the examination,
𝑦𝑦𝑦𝑦𝑖𝑖𝑖𝑖,𝑇𝑇𝑇𝑇𝑒𝑒𝑒𝑒 – the GDP per capita in the i-th region in the last year of the
examination,
te – the first year of the examination,
Te– the last year of the examination,
Qt – the number of years between the first and the last year of examination.
1
The literature distinguishes two types of beta convergence: unconditional (absolute) and conditional. The calculation in this paper employs absolute convergence only.
125
126
The regression equation is applied to evaluate the parameters (Salai-Martin, 1995):
𝛾𝛾𝛾𝛾𝑖𝑖𝑖𝑖,𝑡𝑡𝑡𝑡𝑒𝑒𝑒𝑒,𝑇𝑇𝑇𝑇𝑒𝑒𝑒𝑒 = 𝛽𝛽𝛽𝛽0 + 𝛽𝛽𝛽𝛽1 𝑙𝑙𝑙𝑙𝑙𝑙𝑙𝑙(𝑦𝑦𝑦𝑦𝑖𝑖𝑖𝑖,𝑡𝑡𝑡𝑡𝑒𝑒𝑒𝑒 ) + 𝜖𝜖𝜖𝜖𝑖𝑖𝑖𝑖,𝑡𝑡𝑡𝑡
(4)
which enables the verification of the hypothesis about the occurrence of absolute beta convergence.
Absolute beta convergence will occur if parameter β1 is a negative
number, which means a higher growth rate of the GDP per capita in
regions with a lower GDP per capita in an initial stage than in regions
with a higher GDP per capita in an initial stage.
Additionally, to study the convergence, we use the triple convergence
band. The triple convergence band is the relation between the arithmetic mean (𝑦𝑦𝑦𝑦�) and the standard deviation (𝜎𝜎𝜎𝜎𝑦𝑦𝑦𝑦 ) . In symmetric and unimodal distributions, approximately 68% of the total number of examined
items deviate from the average within a single standard deviation, about
95% within two standard deviations and about 99% within three deviations. The ranges of variability – 𝑦𝑦𝑦𝑦� + 𝜎𝜎𝜎𝜎𝑦𝑦𝑦𝑦 , 𝑦𝑦𝑦𝑦� + 2𝜎𝜎𝜎𝜎𝑦𝑦𝑦𝑦 − 𝑎𝑎𝑎𝑎 and 𝑦𝑦𝑦𝑦� + 3𝜎𝜎𝜎𝜎𝑦𝑦𝑦𝑦
– can be properly known as single, double and triple bands.
The triple convergence band, which takes into account the range of
the dispersion of the GDP per capita for almost all of the regions under study, can be regarded as a good measure of convergence.2 Obviously, bands contract during less volatile per capita GDP periods and
widen during volatile GDP per capita periods. However, convergence
can be better understood if the developing trends of the upper and
lower triple convergence band edges are investigated. Actually, convergence occurs when a convergence band is contracting. Although an
empirical distribution of the GDP per capita has positive asymmetry,
the idea of a convergence band confirms the EU’s development tendencies, which occur between the mean level of the GDP per capita
and its standard deviation. Therefore, this method can be a useful tool
to measure economic convergence.
To study the volatility of the GDP, we use the chain-weight GDP
growth rate. It is measured by the difference between the logarithms
2 A two-standard deviation range is known in stock market investigation as the Bollinger band.
of the GDP in the i-th region in the year t and the previous year t-1,
calculated according to the following formula:
∆ln𝑥𝑥𝑥𝑥𝑡𝑡𝑡𝑡1 = ln �
𝑥𝑥𝑥𝑥𝑖𝑖𝑖𝑖,𝑡𝑡𝑡𝑡
� = ln𝑥𝑥𝑥𝑥𝑖𝑖𝑖𝑖,𝑡𝑡𝑡𝑡 − ln𝑥𝑥𝑥𝑥𝑖𝑖𝑖𝑖,𝑡𝑡𝑡𝑡−1
𝑥𝑥𝑥𝑥𝑖𝑖𝑖𝑖,𝑡𝑡𝑡𝑡−1
(5)
where:
xi,t– the GDP in the i-th region in the year t,
xi,t–1– the GDP in the i-th region in the previous year.
The following section of the paper analyses the convergence and
development of the GDP per capita based on the methods discussed
previously.
2.
Regional economic convergence
across the EU member states
Sigma convergence occurs when a long-term development trend in disparities in an economic development level is decreasing. This means,
in fact, a downward trend in the natural logarithms of the GDP per
capita. The following functions of the trend were achieved for the
said regions in 2000–2010: y=–0,0245t+0,8282 for the EU-27 and
y=–0,0076t+0,5755 for the CEE countries; see Figure 1. This means
that economic convergence is occurring in all NUTS 2 regions in the
EU-27. Convergence is also occurring across a group of the CCE regions. At the same time, there is a very strong positive correlation
between these processes as the correlation coefficient is +0,93615. Obviously, the downward trend in the standard deviation of the natural
logarithms of the GDP per capita for all the EU-27 regions is greater
(the slope of the trend is -0,0245) than for the CEE regions (the slope
of the trend is -0,0076).
Studies have shown that the regional convergence across the Central
and Eastern European countries is accompanied by divergence within
the two CEE sub-groups that are “synchronised in terms of the busi-
127
128
Figure 1. Regional sigma convergence across the EU member states
Convergence in the EU27 regions
Convergence in the CEE regions
0,85
0,80
0,75
0,70
y = -0,0245x + 0,8282
R² = 0,9561
0,65
0,60
0,55
0,50
0,45
2000
y = -0,0076x + 0,5755
R² = 0,8248
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Source: self-developed based on the Eurostat data.
ness cycle”, i.e. a sub-group of Central European regions3 ) and a subgroup of the Balkan countries4 ). If other sub-groups of regions are
examined, convergence turns out to occur across the EU-27, excluding
the CEE regions (y=–0,0052t+0,3708) the regions of the Baltic states5
(y=–0,0043+0,2007) (the metropolitan regions of the CEE countries
(y=–0,0145+0,6135) and a group of other regions (excluding metropolitan ones) of the CEE countries (y=–0,0128t+0,530).
The further investigation into the development trend of the standard deviation of the natural logarithms of the GDP per capita for each
CEE country shows that there is no sigma convergence within these
countries. The rapidly developing capital regions (metropolitan) seem
chiefly to trigger this phenomenon. The metropolitan regions can
bridge the development gap relative to the EU average but increase
the development disparities inside these countries.
These regular tendencies and associated risk were studied many
years ago. For example, Martin (2005) claimed that European integration leads to convergence across countries but not to regional con-
3 Central European countries: Poland, Slovakia, the Czech Republic, Hungary and Slovenia.
4 Balkan countries: Bulgaria and Romania.
5 Baltic countries: Estonia, Latvia and Lithuania.
vergence within countries. Growing disparities within countries were
also confirmed by Petrakos and Artelaris (2009) a few years later, i.e.
in 2009. As a result, they regarded the regional policy (cohesion) from
the current financial perspective as one of the most important European Union policies. Growing regional disparities within countries
may be triggered by an incorrectly implemented cohesion policy at
the national level. This may result from frequent divergence at early
stages of economic development in developing countries when several
core regions drive a catch-up process as a result of a strong agglomeration impact (Łaźniewska et al., 2011). However, evaluating this phenomenon and the cohesion policy is not the direct focus of this paper.
The second method that we use to examine convergence is beta
convergence. Beta convergence occurs when regions with a low level
of development in a base year can achieve a higher GDP per capita
growth rate in the next years than territorial units with higher levels
of development. There are at least three reasons for such convergence.
Firstly, the development of any economy tends to converge with the
path to sustainable growth, known as steady-state, so poorer economies can be expected to approach richer ones. Secondly, the rate of
growth on capital is slower in economies with higher capital per worker, which can stimulate the capital flow from rich to poor economies
and thus favour convergence among countries. Finally, the spread of
knowledge and technology is delayed, which generates income discrepancies because there will always be countries that still do not apply the best solutions. These discrepancies may disappear as soon as
poorer countries gain access to up-to-date knowledge and technology (Romer, 2000). Consequently, there are certain phenomena typical of the process of imitation, which are well known in the literature.
The research into the correlation between the mean GDP per capita growth rate in 2000-2010 and the GDP per capita in 2000 for all
the EU-27 regions has confirmed that beta convergence is occurring
in the European Union (Figure 2).
129
130
Figure 2. Regional beta convergence across the EU-27 at the NUTS 2 level
Actually, the underdeveloped Central and Eastern European regions
achieved a much higher growth rate over the period under study than
the other strong EU regions. In the long run, this situation must result
in balancing the levels of development of all the regions. Nearly all the
Central and Eastern European regions show beta convergence in the
first and second quarters of EU-27,6 except two regions, i.e. SK Brati6 Regions that in 2010 had the lowest level of development and at the same time the highest
mean GDP growth rate in 2000-2010 are in the first quarter. This group consists of the following
regions (ordered from the lowest level of growth in 2000): BG Yuzhen tsentralen, RO Nord-Est, BG
Severen tsentralen, BG Severozapaden, RO Sud – Muntenia, RO Sud-Vest Oltenia, BG Severoiztochen, RO Sud-Est, RO Nord-Vest, BG Yugoiztochen, RO Centru, RO Vest, BG Yugozapaden, SK
Východné Slovensko, HU Észak-Magyarország, HU Észak-Alföld, SK Stredné Slovensko, Latvija,
Lietuva, HU Dél-Dunántúl, RO Bucuresti – Ilfov, SK Západné Slovensko, Eesti, CZ Moravskoslezsko,
CZ Strední Morava, CZ Severozápad, CZ Jihovýchod, CZ Jihozápad, CZ Strední Cechy and HU
Közép-Magyarország. The second quarter includes regions with a lower level of development
and less dynamic growth. This group mainly consists of Polish regions: PL Lubelskie, PL Podkar-
slavský and CZ Praha, which are in the third quarter. The process of
beta convergence received a positive impact from highly developed
Slovenian regions, i.e. Vzhodna Slovenija and Zahodna Slovenija,
which are in the fourth quarter. These regions are highly developed
but have a low GDP per capita growth rate. All of the other EU-27 regions also belong to this group.
Our next examination of economic convergence is based on the
triple convergence band, despite the asymmetric empirical distribution of the per capita GDP in 2000-2010. The clearly contracting convergence band for all the EU-27 regions indicates the ongoing process
of convergence (Figure 3).
Figure 3. Triple convergence bands for the EU-27 regions
12,5
11,5
y = -0,0367x + 12,064
R² = 0,9128
10,5
9,5
y = 0,1104x + 7,0951
R² = 0,9486
8,5
7,5
6,5
5,5
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
The smallest width was reported for all the EU-27 regions during
the 2008 crisis. One can also notice that the lower triple band edge
for all the EU-27 regions tends to increase, whereas the upper one
tends to decrease. The upward trend of the lower edge is stronger than
the downward trend of the upper edge, i.e. the slope indicators are
|0,1104| and |0,0367|, respectively. The decreasing trend of the uppackie, PL Podlaskie, HU Dél-Alföld, PL Świętokrzyskie, PL Warmińsko-Mazurskie, PL Opolskie, PL
Małopolskie, PL Łódzkie, PL Lubuskie, PL Kujawsko-Pomorskie, HU Közép-Dunántúl, PL Pomorskie, PL Zachodniopomorskie, PL Dolnośląskie, PL Śląskie, PL Wielkopolskie, CZ Severovýchod,
HU Nyugat-Dunántúl and PL Mazowieckie.
131
132
per triple band edge for the EU-27 can indicate that the EU’s economy
growth is slowing. Simultaneously, the increasing trend of the lower
band edge indicates that convergence is progressing due to the accelerated development of weaker regions. It should be emphasised that
the upper band edge represents the regions with the highest level of
development, and the lower band edge the weakest regions of Central and Eastern Europe.
3.
Convergence and economic crises
The fluctuations in the CEE regional GDP growth rate examined
here are increasingly converging with the fluctuations in the Western
European regional GDP growth rate. In the early 1990s, these fluctuations differed greatly and the profound transformation crisis occurred
then. All the countries in this region experienced an economic slowdown in 1998-1999, which partly coincided with the crisis in Russia.
However, a production slowdown was just reported there, except Bulgaria and Latvia in 2001-2003, chiefly due to the Western European
economic downturn. A similar situation occurred after 2004. Figure
4 depicts the regional chain-weight GDP growth rate for the CEE
countries and the EU-27 in 2000-2010.
Figure 4. Regional chain-weight GDP growth rate for the CEE countries and EU 27
Mean GDP volatility rate for CEE
0,10
Mean GDP volatility rate for the EU 27
0,08
0,06
0,04
y = -0,0052x + 0,0655
R² = 0,2452
0,02
y = -0,0044x + 0,0768
R² = 0,1697
0,00
-0,02
-0,04
-0,06
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
As seen, the regional GDP growth rate in the CEE countries is higher than in the EU- 27. Accordingly, the development disparities in the
EU are undoubtedly reduced, which triggers economic convergence.
It should be pointed out that the chain-weight GDP growth volatility (until the previous year) is decreasing for both groups of countries
mainly due to the 2002 economic downturn and the much stronger
crisis that began in 2007. Actually, the economic crisis of 2007-2009,
as confirmed by research, affected the CEE countries to a lesser extent, which must have been obviously reflected in the way in which
convergence was proceeding.
The examination of the regional GDP growth rate within the CEE
countries shows that only a few regions successfully coped with the
2007-2009 crisis; see Figure 5. In 2009, the period of the greatest crisis,
positive regional GDP growth relative to the previous year was reported only in twelve CEE regions and in three Western European regions
only. These were the following CEE regions: Pomorskie, Wielkopolskie, Dolnośląskie, Mazowieckie, Podlaskie, Warmińsko-mazurskie, Lubuskie (PL), Bratislavský Kraj (SK), Małopolskie, Podkarpackie (PL),
Severozápad (CZ), and Śląskie (PL). The Baltic EU member states, like
Lithuania, Latvia and Estonia, reported the largest decline among the
NUTS 2 regions of the CEE countries. At that time, Western European
regions, such as Groningen (NL), Övre Norrland (SE), Saarland (DE),
Småland med öarna (SE), Pohjois- ja Itä-Suomi (FI) and Bremen (DE),
were performing worst. Actually, only three EU regions, i.e. Åland (FI),
an archipelago of islands in the Baltic Sea, Guyane (FR), an overseas
region of France, and Corse (FR), a small island in the Mediterranean
Sea, were leaders with positive growth.
These data confirm the fact that during the crisis the process of
convergence in the European Union resulted from both regional GDP
growth in the CEE countries and slower growth in the remaining regions. A high growth rate mainly in poor regions, i.e. Central and Eastern European ones, can reduce development disparities, or economic
convergence increases.
133
134
Figure 5. Regional sigma convergence and the chain-weight GDP growth rate
across the Central and Eastern European countries
2010
2009
0,45
2008
-0,20
2007
0,55
2006
-0,10
2005
0,65
2004
0,00
2003
0,75
2002
0,10
2001
0,85
2000
0,20
2010
0,45
2009
-0,20
2008
0,55
2007
-0,10
2006
0,65
2005
0,00
2004
0,75
2003
0,10
2002
0,85
2001
BG Severen tsentralen
BG Severoiztochen
BG Yugoiztochen
BG Yugozapaden
BG Yuzhen tsentralen
CEE convergence
CZ Praha
CZ Strední Cechy
CZ Jihozápad
CZ Severozápad
CZ Severovýchod
CZ Jihovýchod
CZ Strední Morava
CZ Moravskoslezsko
CEE convergence
EU27 convergence
0,45
EU27 convergence
0,45
2010
-0,20
2009
0,55
2008
-0,10
2007
0,65
2006
0,00
2005
0,75
2004
0,10
2003
0,85
2002
0,
0,
-0,
-0,
0,
0,
0,
-0,
-0,
0,2
LV Latvija
0,1
LT Lietuva
0,0
-0,1
-0,2
0,20
2001
EE Eesti
2010
2009
-0,20
2008
CEE convergence
2007
0,55
2006
-0,10
2005
0,65
2004
0,00
2003
0,75
2002
0,10
2001
0,85
2000
0,20
2000
0,
EU27 convergence
0,20
2000
BG Severozapaden
HU Közép-Magyarország
HU Közép-Dunántúl
HU Nyugat-Dunántúl
HU Dél-Dunántúl
HU Észak-Magyarország
HU Észak-Alföld
HU Dél-Alföld
CEE convergence
EU27 convergence
0,
0,
0,
-0,
-0,
2010
2009
2008
2007
0,45
2006
-0,20
2005
0,55
2004
-0,10
2003
0,65
2002
0,00
2001
0,75
2000
0,10
0,85
0,20
0,75
0,10
0,65
0,00
2010
2009
2008
2007
2006
2005
2004
0,45
2003
-0,20
2002
0,55
2001
-0,10
0,20
0,85
0,10
0,75
0,00
0,65
-0,10
0,55
-0,20
0,45
PL Lódzkie
PL Mazowieckie
PL Malopolskie
PL Slaskie
PL Lubelskie
PL Podkarpackie
PL Swietokrzyskie
PL Podlaskie
PL Wielkopolskie
PL Zachodniopomorskie
PL Lubuskie
PL Dolnoslaskie
PL Opolskie
PL Kujawsko-Pomorskie
PL Warminsko-Mazurskie
PL Pomorskie
CEE convergence
RO Nord-Vest
RO Centru
RO Nord-Est
RO Sud-Est
RO Sud - Muntenia
RO Bucuresti - Ilfov
RO Sud-Vest Oltenia
RO Vest
CEE convergence
EU27 convergence
SI Vzhodna Slovenija
SI Zahodna Slovenija
CEE convergence
2010
2009
2008
2007
2006
2005
2004
2003
2002
ág
-0,20
0,45
2010
0,55
2009
-0,10
2008
0,65
2007
0,00
2006
SK Západné Slovensko
2005
0,75
2004
0,10
2003
SK Bratislavský kraj
2002
0,85
2001
0,20
2000
g
135
EU27 convergence
2001
e
0,85
2000
n
0,20
2000
en
SK Stredné Slovensko
SK Východné Slovensko
CEE convergence
EU27 convergence
136
Conclusions
The attempt to answer the questions formulated and to verify the hypothesis posed here can conclude that convergence is obviously occurring across both the EU-27 regions and the CEE regions. The regional
GDP growth rate among the CEE countries is higher than in the entire EU-27. Undoubtedly, this phenomenon reduces growth disparities
within the EU. This study also confirms the hypothesis that beta convergence is occurring within the EU-27 if regions with poor growth in
a base year have a higher per capita GDP growth rate in the next years
than more developed regions. In the period 2000-2010, the underdeveloped regions of Central and Eastern Europe achieved a significantly higher growth rate than the other strong EU regions. As a result,
the level of development of all the regions is balanced in the long run.
Economic convergence is also confirmed by the examination based
on the concept of a triple convergence band. The clearly contracting
band for all of the EU-27 regions indicates the ongoing process of
convergence. The decreasing trend of the upper triple band edge for
the EU-27 indicates that the EU’s economic growth is slower. Furthermore, this phenomenon means that the convergence progresses are
due to accelerated development in poorer regions. Thus, the results
of this examination show that the process of convergence within the
EU-27 during economic crises, especially in 2007-2009, occurred as
a result of the regional GDP growth within the CEE countries and the
declined growth rate within the other regions.
References:
Armstrong, Harvey W. (1995). “Convergence among the regions of the European Union”, Papers in Regional Science 74, 143-152.
Barro, Robert J., Sala-i-Martin, Xavier, Blanchard, Olivier J. and Hall, Robert E. (1991). “Convergence across States and Regions”, Brookings Papers
on Economic Activity 1991(1), 107-182.
Baumol, William (1986). “Productivity Growth, Convergence and Welfare:
What the Long-Run Data Show”, American Economic Review 76, 10721085.
De Long, Bradford J. (1988). “Productivity Growth, Convergence and Welfare:
A Comment”, American Economic Review 78, 1138-1154.
Eckey, Hans-Friedrich, Dreger, Christian and Türck, Matthias (2009). “Regional Convergence in the Enlarged European Union”, Applied Economics Letters, 16(18), 1805-1808.
Esposti, Roberto and Bussoletti, Stefania (2008). “Impact of Objective 1 Funds
on Regional Growth Convergence in the European Union: A Panel-Data
Approach”, Regional Studies 42(2), 159-173.
Jóźwik, Bartosz (2012). “Economic Convergence in the Regions of the European Union Member States of Central and Eastern Europe”, in Yearbook
of the Institute of East-Central Europe, Volume 10, Issue 6: European
Economic Integration and Convergence, pp. 79-98.
Łaźniewska, Ewa, Górecki, Tomasz, and Chmielewski Roman (2011). Konwergencja regionalna. Poznań: Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu.
Mankiw, Gregory N., Romer, David and Weil, David N. (1992). “A Contribution to the Empirics of Economic Growth”, Quarterly Journal of Economics 107, 407-38.
Martin, Philippe (2005). “The Geography of Inequalities in Europe”, Swedish
Economic Policy Review 12, 83-108.
Martin, Ron and Sunley, Peter (1998). “Slow Convergence? The New Endogenous Growth Theory and Regional Development”, Economic Geography 74(3), 201-227.
Matkowski, Zbigniew and Próchniak, Mariusz (2009). “Zbieżności rozwoju gospodarczego Polski i innych krajów Europy Środkowo-Wschodniej
w stosunku do Unii Europejskiej”, Zarządzanie Ryzykiem 30, 53-97.
Monfort, Philippe (2009). “Regional Convergence, Growth and Interpersonal Inequalities across EU”, Working Paper, Directorate General Regional
Policy, European Commission.
Neven, Damien and Gouyette, Claudine (1995). “Regional Convergence in the
European Community”, Journal of Common Market Studies 33(1), 47-65.
Nowak, Wioletta (2007). Konwergencja w modelach endogenicznego wzrostu
gospodarczego [Convergence under the Models of Endogenic Economic
Growth]. Wrocław: Wydawnictwo Kolonia.
Petrakos, George and Artelaris, Panagiotis (2009). “European Regional Convergence Revisited: A Weighted Least Squares Approach”, Growth &
Change 40(2), 314-331.
Romer, David (2000). Makroekonomia dla zaawansowanych. Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
Sala-i-Martin, Xavier (1995). “The Classical Approach to Convergence Analysis”, Economics Working Paper 117.
Smętkowski, Maciej and Wójcik, Piotr (2008). Regiony w Europie ŚrodkowoWschodniej: tendencje i czynniki rozwojowe. Warszawa: Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych Uniwersytet Warszawski.
137
Recenzje
Bartosz Jóźwik
Współczesna Białoruś. Społeczeństwo i gospodarka czasu
przemian, pod redakcją Wojciecha Kosiedowskiego,
Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja
Kopernika, Toruń 2013, ss. 330.
Monografia zawiera artykuły przygotowane w ramach projektu badawczego Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego „Współczesna
Białoruś. Społeczeństwo i gospodarka czasu przemian”, realizowanego
w Katedrze Integracji Europejskiej i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu w latach 2010-2013. Ambicją
autorów publikacji było wypełnienie luki w wiedzy o funkcjonowaniu białoruskiej gospodarki. Rzeczywiście, dotychczasowy polski dorobek w tym zakresie jest fragmentaryczny i przedstawia w zasadzie
wyłącznie polski punkt widzenia. Omawiana monografia składa się
z dwóch części. Pierwsza zawiera analizy i rozważania autorów polskich i ukraińskich dotyczące przemian zachodzących na Białorusi
w okresie transformacji. Stanowi więc zewnętrzną ocenę. W części
drugiej znajduje się dziewięć artykułów przygotowanych przez specjalistów białoruskich. W sumie w dwunastu artykułach przedstawiono
poglądy i opinie autorów z Białorusi, Polski i Ukrainy, którzy reprezentują instytucje badawcze i wyższe uczelnie Torunia, Chmielnickiego, Mińska, Brześcia, Grodna, Homla oraz Witebska.
Część pierwsza monografii dotyczy głównie problematyki gospodarczej. W pierwszym i zarazem wprowadzającym do całej monografii artykule pt. „Rozwój społeczno-gospodarczy i reformy na Białorusi
w okresie transformacji” Wojciech Kosiedowski, redaktor opracowania, zaznajamia czytelnika z kluczowymi zagadnieniami dotyczącymi
funkcjonowania gospodarki białoruskiej. Oprócz szczegółowej cha-
142
Recenzje
rakterystyki samej gospodarki autor opisuje miejsce i rolę gospodarki białoruskiej w światowym i europejskim systemie gospodarczym
oraz uwarunkowania i perspektywy rozwoju regionalnego. Obiektywne spojrzenie umożliwia wykorzystanie danych statystycznych
pochodzących z uznanych źródeł międzynarodowych. Kontynuacją
porównań międzynarodowych jest opracowanie Tatiany M. Bogolibowej pt. „Reformy na Białorusi na tle byłego bloku wschodniego:
spojrzenie z Ukrainy”. W artykule zestawiono tempo i rezultaty rozwoju gospodarczego Białorusi z pozostałymi państwami Wspólnoty
Niepodległych Państw, a także Europy Środkowo-Wschodniej. Ostatni artykuł pierwszej części autorstwa Marii Koli-Bezki pt. „Znaczenie integracji europejskiej dla rozwoju pogranicza UE (Litwy, Łotwy
i Polski) oraz Białorusi w świetle badania ankietowego” przedstawia
wyniki badania przeprowadzonego wśród mieszkańców pogranicza
UE, regionu wileńskiego, regionu Łatgalia na Łotwie, województwa
warmińsko-mazurskiego oraz obwodu witebskiego na Białorusi. Artykuł pozwala nam poznać ciekawe poglądy i oceny znaczenia przedsiębiorczości i innowacyjności w społeczno-gospodarczym rozwoju
regionów, czynników i barier przedsiębiorczości i innowacyjności oraz
opinie w sprawie integracji z UE, które nie zawsze są zgodne z oficjalnym stanowiskiem. Omówienie tych samych badań ankietowych, ale
w innym kontekście, znajduje się również w ostatnim w tej monografii
artykule pt. „Transgraniczna współpraca gospodarcza i jej wkład w rozwój regionalny Białorusi”, którego autorem jest Antoni A. Slonimskiy.
W drugiej części opracowania wyraźnie zarysowuje się przewaga problematyki polityczno-społecznej, ale w bezpośrednim związku
z gospodarką. Obejmuje ona ocenę polityki UE wobec Białorusi, problemy kształtowania białoruskiego modelu suwerennego państwa, zagadnienia społeczno-gospodarcze, związane z rynkiem pracy, a także
analizę kapitału społecznego, ludzkiego, rolnictwa oraz usług. Już po
przeczytaniu pierwszego artykułu („Między Unią Europejską a Rosją:
geopolityczna i geoekonomiczna sytuacja Białorusi”) można odnieść
wrażenie, że przedstawione w tej części opracowania rezultaty analizy rozwoju społeczno-gospodarczego Białorusi mogą być dla nas
zaskakujące. Valery S. Bondarenko stwierdza, że polityka UE wobec
Białorusi poniosła fiasko, ponieważ priorytetem UE nie jest „eksport
demokracji”, lecz przeciwstawienie się wpływom Rosji na całej przestrzeni postradzieckiej. Takie podejście rodzi szereg trudności w koRoczni k I nstytutu E u ro p y Ś ro d ko wo -W s c h o d n iej • Ro k 1 2 (2 01 4) • Zes z y t 1
Recenzje
operacji. Niemniej jednak Białoruś jest zainteresowana współpracą
z UE, a w ocenie autora nie istnieją żadne przeszkody do nawiązania konstruktywnego dialogu, których nie dałoby się pokonać. Ciekawy sposób analizy warunków i czynników rozpadu gospodarczego
b. ZSRR oraz trudności towarzyszące kształtowaniu się białoruskiego
modelu suwerennego rozwoju społeczno-gospodarczego przedstawił Piotr G. Nikitenko w artykule „Konkurencyjność i efektywność
społeczno-gospodarcza systemu Białorusi: podejście noosferyczne”.
Analiza osadzona jest w teorii gospodarki noosferycznej, która według autora jest teorią konkurencyjną wobec panujących obecnie na
świecie paradygmatów nauki ekonomii oraz obiektywną koniecznością transformacyjną krajów świata. Po zapoznaniu się z tekstem, nie
mogę stwierdzić, że jestem o tym przekonany, ale pytanie: czy rzeczywiście jest to prawda, należy pozostawić czytelnikowi.
Dwa kolejne artykuły dotyczą istotnego czynnika rozwoju społeczno-gospodarczego, jaki stanowią kapitał społeczny i ludzki. Artykuł
Sergeya A. Kristenevicha pt. „Kapitał społeczny Republiki Białorusi
wobec globalnych tendencji rozwoju cywilizacji” zawiera bardzo ciekawe rekomendacje, w których autor zaleca przede wszystkim opracowanie nowej strategii rozwoju i kapitalizacji potencjału społecznego.
Wymienione w rekomendacjach zadania są ambitne. Powstaje jednak
pytanie, czy realne, a jeżeli tak – to w jakiej perspektywie czasu? Natomiast artykuł Vladimira S. Fateyeva pt. „Rozwój regionalny Republiki
Białorusi: problemy, tendencje, współczesna praktyka i perspektywy
polityki regionalnej” zawiera analizę porównawczą kapitału ludzkiego Białorusi z państwami transformacji. W takim zestawieniu autor
ocenia go pozytywnie. Zaznacza jednak, że jego słabością jest nierozwiązany problem budowy adekwatnego do wymogów gospodarki opartej na wiedzy państwowego systemu instytucjonalnego. Ścisły
związek z tą problematyką ma artykuł Eleny V. Vankevich pt. „Rynek
pracy Republiki Białorusi w okresie przemian”. Prezentuje on aktualne
problemy białoruskiego rynku pracy, jego ewolucję i dość spójne z modelem wspierania rynku pracy w UE narzędzia jego dalszego rozwoju.
W omawianej monografii znajdują się również artykuły z zakresu rozwoju miast, regionów, rolnictwa oraz usług. Najpoważniejsze
problemy społeczno-gospodarcze, z którymi zetknęły się białoruskie
regiony i miasta, zostały przedstawione w artykule Vladimira S. Fateyeva pt. „Rozwój regionalny Republiki Białorusi: problemy, tendenRo c z nik Ins tytutu Europy Środkowo-W schodniej • Rok 12 (2014 ) • Zeszy t 1
143
144
Recenzje
cje, współczesna praktyka i perspektywy polityki regionalnej”. Autor
ukazuje podstawowe tendencje ich rozwoju. Przedstawia również autorski punkt widzenia na perspektywy doskonalenia polityki regionalnej na Białorusi. Natomiast Valery A. Silvanovich w artykule pt.
„Rolnictwo Białorusi: warunki, czynniki i efekty produkcji” podejmuje
analizę trendów rozwoju produkcji rolnej na Białorusi, kształtujących
się pod wpływem zmian czynników produkcji, a szczególnie warunków
i zasobów naturalnych, środków trwałych i kapitału ludzkiego. Autor
podkreśla, że warunki naturalne są raczej niekorzystne dla produkcji rolnej. W latach 1990-2010 znacznie zredukowano powierzchnie
użytków rolnych będących własnością organizacji rolniczych i jednocześnie zwiększono powierzchnie gospodarstw prywatnych. Jednak
ich znaczenie w gospodarce pozostaje wciąż niewielkie.
Podsumowując, niewątpliwą wartością omawianej monografii jest
dobór artykułów autorów reprezentujących różne środowiska naukowe i różne filozofie oceny rozwoju społeczno-gospodarczego Białorusi. Autorzy żyją w różnych państwach, różnych systemach i różnych
środowiskach kulturowych. Prawdopodobnie dlatego niektóre wnioski
są zaskakujące. Redaktorowi udało się wybrać w sposób kompleksowy
artykuły poruszające główne problemy funkcjonowania współczesnej
Białorusi. Dodatkowym atutem monografii jest bardzo dobra redakcja, która umożliwiła spójne zestawienie wielu artykułów napisanych
przez międzynarodowy zespół badawczy.
Ihor Hurak
Agnieszka Legucka, Geopolityczne uwarunkowania
i konsekwencje konfliktów zbrojnych na obszarze
poradzieckim, Difin, Warszawa 2013, ss. 406.
Upadek ZSRR rozpoczął, a w niektórych przypadkach przyspieszył
procesy decentralistyczne w byłych republikach radzieckich. Z drugiej strony, zniknięcie łączącego je centrum obudziło napięcia i spory
w relacjach pomiędzy nowymi, wieloetnicznymi podmiotami stosunków międzynarodowych. Państwa, które pretendują do roli liderów
regionalnych, starają się wpływać na przebieg konfliktów zbrojnych.
W efekcie przynosi to negatywne konsekwencje dla bezpieczeństwa
międzynarodowego. W przypadku konfliktów poradzieckich sytuacja taka doprowadziła do tego, że po gorącej fazie zostały one przekształcone w „konflikty zamrożone” i cały czas stanowią potencjalne
zagrożenie dla bezpieczeństwa lokalnego i regionalnego.
Procesy transformacyjne na obszarze byłego ZSRR w ciągu ostatnich dwóch dziesięcioleci, przede wszystkim zaś na początku XXI wieku, wzbudzają rosnące zainteresowanie ze strony polskich naukowców,
analityków, dziennikarzy, polityków i innych osób. Szczególnie dużo
prac zastało poświęconych analizie procesów transformacyjnych w Europie Wschodniej, a zwłaszcza w Rosji. Pomimo licznych opracowań
dotyczących kwestii bezpieczeństwa na obszarze b. ZSRR, podejmowane przez autorkę zagadnienie poradzieckich konfliktów zbrojnych
do tej pory nie było analizowane pod kątem ich uwarunkowań i konsekwencji geopolitycznych. Należy podkreślić, że praca dr hab. Agnieszki
Leguckiej ma charakter pionierski, a takie ujęcie tematu nie było jeszcze rozpatrywane przez badaczy na Ukrainie.
146
Recenzje
Książkę otwiera rozdział „Geopolityka jako paradygmat w badaniach nad współczesnymi konfliktami zbrojnymi i rosyjskie rozumienie
geopolityki”, w którym na uwagę z pewnością zasługuje szczegółowe
przyjrzenie się rosyjskiemu rozumieniu geopolityki z uwzględnieniem
w nim miejsca konfliktów zbrojnych w przestrzeni poradzieckiej.
Autorka poddaje ścisłej analizie nową koncepcję polityki zagranicznej
Rosji – „dynamicznej równowagi”, podkreślając, że jej zwolennikiem
jest Władimir Putin. Następnie interpretuje jej cechy charakterystyczne, porównując z atlantycką oraz eurazjatycką koncepcją tej polityki z lat wcześniejszych. Potwierdzeniem hipotez zaprezentowanych
w tym rozdziale są działania Federacji Rosyjskiej na Ukrainie w ostatnich miesiącach (stan z września 2014 roku). Ponadto warto zwrócić
uwagę na konkluzję Agnieszki Leguckiej, według której zaangażowanie Rosji w konfliktach poradzieckich stało się jednym z uwarunkowań ich przebiegu, wpływając jednocześnie w wielu przypadkach na
brak ich zakończenia.
W części drugiej autorka analizuje uwarunkowania konfliktów
zbrojnych na poziomie: globalnym, regionalnym, lokalnym. Opisuje
poszczególne konflikty w Naddniestrzu, Górskim Karabachu, Osetii
Południowej, Abchazji, Czeczenii i Tadżykistanie, a także mało znany
konflikt pomiędzy Inguszami i Osetyjczykami. Oprócz tego wyodrębnia ona cechy charakterystyczne dla wszystkich konfliktów poradzieckich. Wspomina, że łączącym je elementem był czas ich wybuchu.
Oprócz drugiej wojny czeczeńskiej oraz wojny pomiędzy Federacją
Rosyjską a Gruzją, do wszystkich konfliktów doszło na przełomie lat
80. i 90. XX wieku. Wspólne były także fazy tych konfliktów zbrojnych:
erupcji, zbrojnej konfrontacji i zamrożenia rozwiązania politycznego.
Ich cechą charakterystyczną było również to, że konflikty te (oprócz
wydarzeń w Tadżykistanie, gdzie trwała prawdziwa wojna domowa)
toczyły się w schemacie słabszy-silniejszy, kiedy słabsze jednostki terytorialno-polityczne występowały przeciwko „macierzy”.
Pragnę zwrócić szczególną uwagę na oryginalny i trafny sposób
rozpatrywania przyczyn konfliktów poradzieckich przez autorkę,
zwłaszcza jeżeli chodzi o analizowanie pierwszej fali konfliktów poradzieckich (1988-1999). Elity lokalne starały się wpierw wziąć pod swoją
kontrolę określone terytoria, wykorzystując przy tym wielowiekowe
animozje etniczne, lęki, mity i symbole dotyczące „wroga”. Autorka
podkreśla, że wieloetniczność czy religia stanowiły raczej uwarunkoRoczni k I nstytutu E u ro p y Ś ro d ko wo -W s c h o d n iej • Ro k 1 2 (2 01 4) • Zes z y t 1
Recenzje
wania towarzyszące, wyjaśniające bądź uzasadniające odwołanie się
do przemocy, a faktycznie nie były przyczyną tych konfliktów.
W rozdziale trzecim „Udział zewnętrznych aktorów międzynarodowych w regulowaniu poradzieckich konfliktów zbrojnych” Agnieszka
Legucka bada zaangażowanie „stron trzecich” w wydarzenia na obszarze Wspólnoty Niepodległych Państw (WNP). Były to niektóre organizacje międzynarodowe: ONZ, KBWE/OBWE i UE oraz poszczególne
państwa: Stany Zjednoczone, Iran i Turcja. Zgadzam się z wnioskiem
autorki, że chociaż w ostatnich dziesięcioleciach obserwujemy tendencję zwiększania znaczenia organizacji międzynarodowych, to aktywność ONZ i OBWE w poradzieckich konfliktach zbrojnych, przez
sprzeczne interesy zaangażowanych w nie państw, nie zakończyła się
powodzeniem. A od 1993 roku Federacja Rosyjska zdecydowała się na
„jednoosobowe zarządzanie” konfliktami na przestrzeni WNP.
Dwie ostatnie części książki poświęcono analizie konsekwencji poradzieckich konfliktów zbrojnych dla bezpieczeństwa globalnego, regionalnego oraz lokalnego. Analizując miejsce konfliktów zbrojnych
w polityce zagranicznej Rosji, Agnieszka Legucka pisze, że władze
rosyjskie nie potrafiły kształtować i optymalizować reguł funkcjonowania środowiska międzynarodowego w odniesieniu do konfliktów
poradzieckich. Autorka dochodzi również do wniosku, że na początku XXI wieku Rosja wyraziła zgodę na zwiększenie zaangażowania
w Azji Centralnej Stanów Zjednoczonych i NATO, gdyż pozwoliło to
na osłabienie zagrożenia ze strony organizacji islamskich w regionie
oraz walkę z handlem narkotykami. Rosja zakładała jednak, że będzie to miało charakter tymczasowy. Zrozumiałe, że tę współpracę,
jak również swoje zaangażowanie w walce z terroryzmem, ekstremizmem islamskim i separatyzmem Rosja traktowała jako elementy
utrwalające jej dominację na obszarze Azji Centralnej. Oprócz tego,
autorka słusznie uzasadnia, że aktywne zaangażowanie Federacji Rosyjskiej w konflikty na obszarze WNP umocniło pozycję i prestiż
międzynarodowy państwa oraz doprowadziło do wzrostu jego siły.
Między innymi dzięki istnieniu „zamrożonych konfliktów” i destabilizacji regionalnej Federacja Rosyjska była i na razie pozostaje kluczowym państwem i podmiotem regulowania konfliktów zbrojnych
w przestrzeni poradzieckiej.
Wysoko oceniając pracę Agnieszki Leguckiej, pozwolę sobie na
jedno zastrzeżenie. Nie do końca mogę się zgodzić z wnioskiem auRo c z nik Ins tytutu Europy Środkowo-W schodniej • Rok 12 (2014 ) • Zeszy t 1
147
148
Recenzje
torki, że „eskalacja napięć, zagrożeń dla bezpieczeństwa Federacji
Rosyjskiej, a także opieszałość instytucji międzynarodowych skłoniły
polityków rosyjskich do włączenia się w procesy pokojowe w «bliskiej
zagranicy»”. Wydaje mi się, że wyżej określone czynniki były ważne,
ale jednak nie pierwszoplanowe. Na początku lat 90. XX wieku Moskwa w mniejszym stopniu angażowała się w procesy (w tym i konflikty)
w przestrzeni poradzieckiej, ponieważ priorytetem Rosji w tym czasie
były bliskie kontakty z państwami zachodnimi, a także wewnętrzne
problemy w Rosji, najpierw gospodarcze i technologiczne, a później
społeczne i polityczne.
Na zakończenie warto podkreślić, że książkę tę czyta się z dużą
przyjemnością. Wyróżniają ją: aktualność podjętej problematyki, praktyczna wartość przeprowadzonych badań, trafna i logiczna struktura,
która pozwala na przejrzyste ukazanie wpływu konfliktów zbrojnych
na geopolitykę na obszarze poradzieckim. Informacje w niej zawarte,
wysoki poziom teoretycznej analizy materiałów, nowatorstwo oraz
sposób formułowania wniosków będą z pewnością atrakcyjne dla
badaczy i osób interesujących się stosunkami międzynarodowymi
na obszarze WNP.
Wartość badań naukowych jest zawsze ściśle związana z tym, w jakim stopniu konkluzje, do jakich doszedł autor, będą miały zastosowanie w przyszłości i uwzględnią nowe fakty, które pojawią się po
ukazaniu się publikacji. Chociaż książka została wydana w 2013 roku,
a więc przed przełomowymi wydarzeniami na Ukrainie, które w decydujący sposób zmieniły podejście do kwestii bezpieczeństwa na obszarze poradzieckim i polityki mocarstw światowych, to ma się wrażenie,
że wiele wydarzeń mających miejsce w 2014 roku na Ukrainie autorka
przewidziała wcześniej.
O Autorach
Andrzej Gil – dr hab. prof. nadzw., Instytut Nauk Politycznych i Spraw Międzynarodowych, Wydział Nauk Społecznych, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II.
Ihor Hurak – dr, dyrektor Centrum Badań nad Europą Środkowo-Wschodnią;
adiunkt w Zakładzie Stosunków Międzynarodowych, Instytut Historii,
Politologii i Stosunków Międzynarodowych, Przykarpacki Uniwersytet
Narodowy im. Wasyla Stefanyka w Iwano-Frankowsku.
Michał Iwanowski – mgr, Instytut Nauk Politycznych i Spraw Międzynarodowych, Wydział Nauk Społecznych, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana
Pawła II.
Bartosz Jóźwik – dr, Instytut Ekonomii i Zarządzania, Wydział Nauk Społecznych, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II.
Magdalena Lesińska – dr, Ośrodek Badań nad Migracjami, Uniwersytet Warszawski.
Henryk Ponikowski – dr, Instytut Ekonomii i Zarządzania, Wydział Nauk Społecznych, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II.
150
O Autorach
Michał Słowikowski – dr, Wydział Studiów Międzynarodowych i Politologicznych, Uniwersytet Łódzki.
Tomasz Stępniewski – dr hab., Instytut Nauk Politycznych i Spraw Międzynarodowych, Wydział Nauk Społecznych, Katolicki Uniwersytet Lubelski
Jana Pawła II; Instytut Europy Środkowo-Wschodniej w Lublinie.
Andriej Syzranow – doktor nauk historycznych, docent Katedry Historii Rosji,
Wydział Historyczny, Astrachański Uniwersytet Państwowy, Astrachań,
Federacja Rosyjska.
Andrzej Szabaciuk – dr, Instytut Nauk Politycznych i Spraw Międzynarodowych, Wydział Nauk Społecznych, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana
Pawła II.
Rocznik
Instytutu Europy
Rok 12 (2014)
Zeszyt 1
Andrzej Szabaciuk
Starając się zmniejszyć znaczenie fundamentalistów w życiu republik północnokaukaskich, władze rosyjskie zmodyfikowały swoją politykę wobec tego regionu. Przede wszystkim postanowiono wzmocnić identyfikację ludności
z miejscowymi elitami. Od tej pory republikami kaukaskimi mieli zarządzać nie wysłannicy z Moskwy, często niezorientowani w miejscowych warunkach, ale przedstawiciele północnokaukaskich klanów. W Czeczenii od 2002
roku widoczny był odgórny proces „czeczenizacji” życia publicznego republiki. W zamian za lojalność wobec Kremla
klan Kadyrowów obdarzono szeroką autonomią w sprawach lokalnych. Nowy system polityczny łączył w sobie
elementy autorytarne i etnokratyczne, typowe dla polietnicznych republik północnokaukaskich. Dodatkowo władze
federalne przekazały znaczne dotacje na odbudowę zniszczeń wojennych i poprawę sytuacji społeczno-ekonomicznej w republice. W zamian miejscowa administracja miała wziąć na siebie obowiązek zapewnienia bezpieczeństwa
w republice. Na skutek zmian postępował proces koncentracji władzy w rękach nowych elit. Zjawisko to szczególnie
widoczne było w czasach prezydentury Ramzana Kadyrowa, syna Achmata.
Andrzej Gil
Południowy Okręg Federalny jest obszarem, na który po 1991 roku napłynęło stosunkowo dużo imigrantów, zarówno w wyniku konfliktów wojennych (zwłaszcza na Kaukazie), jak i z powodów ekonomicznych.
Wynikało to głównie z charakteru tych ziem, leżących w dogodnym klimacie, ale przede wszystkim mających rozwiniętą infrastrukturę, w tym miejską (dwa miasta ponadmilionowe – Rostów nad Donem i Wołgograd oraz dwa
ponadpółmilionowe – Krasnodar i Astrachań), dobrze wykształconych mieszkańców oraz bazę do rozwoju ekonomicznego. W latach 90. XX wieku otwartość Okręgu na napływ ludności z zewnątrz była zróżnicowana i zależała
od lokalnych uwarunkowań. Liberalną politykę w tym zakresie prowadziły na przykład władze obwodu astrachańskiego, natomiast w Kraju Krasnodarskim stosowano szereg obostrzeń, wynikłych z negatywnego podejścia miejscowych władz do tego problemu. Wśród ludności napływowej po 1991 roku na obszar późniejszego Okręgu Południowego dominowali początkowo Ormianie, Azerowie, Ukraińcy, przedstawiciele narodowości zamieszkujących
Gruzję i Północny Kaukaz, a od połowy lat 90. XX wieku także wychodźcy z Azji Centralnej.

Treść Rocznika - Instytut Europy Środkowo-Wschodniej

Transkrypt

Podobne dokumenty