Stożek Perkuna

18.
Stożek Perkuna
The Perkun Cone
Słupy bazaltowe w kominie wulkanu sprzed 27 mln lat
Basalt columns in a 27-million-years-old volcano conduit
Zalipie
Grabiszyce Dolne
Smolnik
Leśna
Grabiszyce Górne
Miłoszów
GPS: 51° 0'56.73"N 15°13'43.75"E
Lokalizacja:
województwo dolnośląskie
powiat lubański
gmina Leśna
Location:
District: Lower Silesia
County: Lubań
Commune: Leśna
Region geograficzny:
Pogórze Zachodniosudeckie
Pogórze Izerskie
Geographical regionalization:
Western Sudety Mountains
Foothills
Izera Foothills
Jednostka geologiczna:
Sudety
Masyw Karkonosko-Izerski
Geological unit:
Sudety Mountains
Karkonosze-Izera Massif
2km
1mile
Waloryzacja poznawcza | Cognitive valorization: 
Waloryzacja turystyczna | Tourism valorization: 
W
T
he abandoned quarry at the western slope of
the Kopka Hill (401 m a.s.l.), known also as the
Ciasnota Hill, was developed within basalts originated
from the Palaeogene-Neogene volcanic episode (about
26 Ma ago). The cone is located 2,3 km southwest from
photo Marek Łodziński
yrobisko nieczynnego kamieniołomu na szczycie Góry Kopka (401 m n.p.m.), inaczej zwanej
Wzgórzem Ciasnota założone zostało w obrębie bazaltów
pogranicza paleogenu i neogenu (około 26 mln lat temu).
Znajduje się 2,3 km na południowy-zachód od Leśnej i na
Fig. 1. Główna ściana Stożka Perkuna z dwoma generacjami law
Fig. 1. The Perkun Cone main wall with two lava generations
110 |
photo Marek Łodziński
północny-zachód od Miłoszowa w powiecie lubańskim.
Położony jest kilkaset metrów na wschód od niedawno
ponownie uruchomionego kamieniołomu bazaltu w Grabiszycach Średnich. Obecnie zwane jest Stożkiem Perkuna,
a od 1954 roku obiekt ten objęto ochroną ustanawiając
pomnik przyrody nieożywionej, dla podkreślenia wartości
zachowanego fragmentu krateru wulkanicznego, zaczopowanego lawą bazaltową o dwóch generacjach wiekowych,
z systemem regularnego ciosu słupowego.
O atrakcyjności geologicznej pomnika świadczy to,
że na ociosach kamieniołomu, położonego po zachodniej
stronie Góry Kopka, widoczny jest kanał doprowadzający
lawę oraz dwa systemy ciosu słupowego, związane z dwoma
generacjami lawy. Szczególnie ciekawe jest, że spękania
ciosowe zostały wygięte wachlarzowato na kształt róży.
Cios termiczny wykazuje dużą regularność, a jego orientacja jest różna w zależności od generacji lawy i położenia
w wyrobisku, choć zawsze prostopadła do powierzchni
stygnięcia. Wzdłuż szczelin w zakrzepłej lawie wulkanicznej, którymi wydobywały się gazy wulkaniczne, widoczne
są strefy przeobrażeń. Obecnie szczyt góry zarasta młodym
lasem, ale ociosy kamieniołomu są dobrze widoczne. Na
szczycie góry również widoczny jest lokalnie regularny,
pseudoheksagonalny cios słupowy, w przekroju poprzecznym oraz charakterystyczna grzęda.
Stożek Perkuna geologicznie położony jest w obrębie
dużej jednostki strukturalnej Sudetów, zwanej blokiem
(metamorfikiem) Izerskim, a dokładnie w jednostce Mirska. Blok ten zaliczany jest do tzw. masywu Karkonosko-Izerskiego tj. największej jednostki strukturalnej Sudetów
Zachodnich. Zbudowany jest z prekambryjskich lub staropaleozoicznych skał metamorficznych: różnych odmian
gnejsów i łupków krystalicznych, a także granitognejsów,
Fig. 2. Charakterystyczna grzęda z ciosem termicznym w bazaltoidach
Fig. 2. Characteristic basaltoid ridge with cooling joint system
Leśna and northwest from Miłoszów, and several hundreds of meters from the newly developed basalt quarry
in Grabiszyce Średnie. The recent name of the site is The
Perkun Cone. Since 1954 the cone has been protected as
an abiotic nature monument in order to preserve a fragment of the volcano crater.
The geological attraction to the Perkun Cone is the
fragment of volcano conduit plugged with two generations of lava, each of them represented by its own, very
regular, columnar jointing system. The joints show fan-like
patterns controlled by cooling surfaces. The joint surfaces
have signs of secondary processes caused by volcanic gases
emitted after solidification of the lava flow. At the top of
the hill the regular, pseudohexagonal, columnar joints are
also visible together with a characteristic patch.
The Perkun Cone is located within the Mirsk Unit,
which is a part of the Karkonosze-Izera Massif – the largest structural unit of the Western Sudety Mts. The massif
comprises Neoproterozoic-Old Palaeozoic metamorphic
complex composed of various gneisses, schists, granitic
gneisses, leucogranites and amphibolites intruded by the
Variscan Karkonosze granite. The metamorphic complex
was penetrated by basaltoid intrusions at the PalaeogeneNeogene break (Oligocene/Miocene). Unfortunately, at
the Perkun hill the gneiss/basalt contact is not exposed.
In the vicinity of Leśna the most common metamorphics are coarse-blastic augen gneisses accompanied by
laminated and fine-blastic gneisses. In the western part
of the massif granodioritic gneisses appear. The Izera
gneisses are closely spatially and genetically related to the
Izera granites, coarse-crystalline, sometimes porphyritic,
to the granitic gneisses.
The Perkun Cone nature monument is an example of
Cainozoic, intra-plate, alkaline
basaltoid volcano. This type of
volcanic activity is common in
Europe and in the Lower Silesia, where basalt extrusions can
be found between Zgorzelec
in the west and St. Anna Mt.
in the east. The Perkun Cone
and the other basaltic cones
from Leśna and Lubań Śląski
areas belong to the northeastern branch of the European
Volcanic Province. Their distribution corresponds to the
extension of the continental
Eger (Ochre) rift.
In the vicinity of the
Leśna Oligocene/Miocene
volcanism is represented by
the Leśna Volcanic Field. It
includes extended lava flows
| 111
photo Marek Łodziński
photo Marek Łodziński
granitów, leukogranitów
i amfibolitów, które przebite są intruzjami bazaltoidów
z pogranicza paleogenu i neogenu (oligocen/miocen). Na
Stożku Perkuna nie są jednak
odsłonięte gnejsy i ich kontakt
z bazaltoidami.
W rejonie Leśnej najpospolitsze są gruboblastyczne
gnejsy oczkowe, towarzyszą im
gnejsy warstewkowe i gnejsy
Fig. 3. Panorama na Leśniańską Pokrywę Wulkaniczną od strony Stożka Światowida
Fig. 3. Panoramic view of the Leśna Volcanic Cover from the Światowid Cone
drobnoblastyczne, a w zachodniej części masywu pojawiają
się gnejsy granodiorytowe. Z gnejsami izerskim ściśle and flat cones with exposed volcanic necks: Perkun and
związane są przestrzennie i genetycznie granity izerskie, Światowid cones, Piaszczysta Mt. with the Miłoszów quarry,
występujące w odmianach: grubokrystalicznej, niekiedy Czubatka, Srebrnik and Czapla hills, all composed mostly
porfirowatej i drobnokrystalicznej, a także granitognejsy. of basanites and nephelinites.
Pomnik Przyrody Stożek Perkuna jest przykładem
Erosion of basaltic extrusions during the ice epochs
kenozoicznego, wewnątrzpłytowego wulkanizmu bazal- resulted in the exposure of lava flows and plugs filled the
toidowego o typie alkalicznym. Ta forma wulkanizmu jest craters of volcanoes but also strongly reduced the extenpospolita na obszarze Europy i Dolnego Śląska od Zgo- sion of flows which are now visible only as isolated lobes.
The Perkun Cone volcanics are perfectly visible due to
rzelca na zachodzie, aż po Górę Św. Anny na wschodzie.
Stożek Perkuna i inne intruzje bazaltoidowe okolic Leśnej past exploitation in a small quarry. The Perkun extrusion
i Lubania Śląskiego są północno-wschodnim odgałęzieniem
tzw. europejskiej prowincji wulkanicznej. Znajdują się one
na przedłużeniu kontynentalnego ryftu Egeru (Ochre).
W rejonie Leśnej przejawami wulkanizmu oligoceńsko-mioceńskiego jest rozległa pokrywa lawowa tj. Leśniańska
Pokrywa Wulkaniczna z wyraźnie zaznaczonymi w morfologii czopami wulkanicznymi np. Stożek Perkuna, Stożek
Światowida, kamieniołom Miłoszów na Górze Piaszczystej,
Wzgórze Czubatka, Wzgórze Srebrnik i Wzgórza Czapla.
Przejawem wulkanizmu było powstanie znacznych rozmiarów pokryw lawowych oraz stożków wulkanicznych o dość
niewielkich nachyleniach zboczy. Formy te zbudowane
są w przeważającej większości z bazanitów i nefelinitów.
Erozja formacji bazaltoidowej po okresie zlodowaceń
spowodowała odsłonięcie i wyeksponowanie żył wulkanicznych (kominowych), wypełniających wnętrza kraterów
w formie czopów wulkanicznych. Erozja także znacznie
zredukowała zasięg pokryw oraz ich wymiary, dlatego
współcześnie obserwowane pokrywy lawowe występują
w formie wyodrębnionych, izolowanych płatów.
Wulkanity Stożka Perkuna wraz z jego wewnętrznymi
strukturami zostały doskonale odsłonięte dzięki eksploatacji małego łomu bazaltu. Sam stożek został w przeszłości
geologicznej w czasie zlodowacenia sudeckiego zerodowany
do obecnej postaci. Odsłonięty został czop wypełniający
komin wulkaniczny dawnego stożka. Wypreparowany
był od miększych skał z otoczenia, które zostały usunięte
przez procesy erozyjne.
Fig. 4. Druga (młodsza) generacja lawy w szczytowej części Stożka
Perkuna
Główną odmianą bazaltoidów budujących Stożek
Fig. 4. The second (younger) lava generation at the top part of the
Perkun Cone
Perkuna są bazalty plagioklazowe, o strukturze masywnej,
112 |
has been exposed and eroded during the Sudetic Glaciation.
The less resistant, covering rocks were removed and the
basaltic plug filling the volcano conduit has been opened.
The main rock forming the Perkun Cone is the plagioclase basalt of massive, random structure and aphanitic,
rarely porphyritic texture. The matrix contains pyroxene,
plagioclase, volcanic glass and Fe-oxides. Phenocrysts are
mostly olivine and nepheline of diameters smaller than 1
mm as well as minor plagioclases, magnetite and augite.
Initially, the rock was categorized as plagioclase basalt,
trachybasalt or nephelinite but recent studies indicated
that this is olivine melanonephelinite (ankaratrite, a variety
of foidite).
The black color of the basalts causes strong heating of the surface during the sunny summer days, which
facilitates the growth of xerothermic plant communities:
carnations, sempervivum, roses and hawthorns. On the
shadowed, northern slopes various ferns appear (e.g. hard
fern, asplenium) together with daphne.
The top of the Perkun Cone surrounded by hilly
farmlands is a perfect vista from which an almost 360o
panorama can be observed. Hence, we can see the Izera
Mts. in the south, the forested Światowid Cone in the
southwest and the Kwisa River valley with the Izera Foothills in the northeast. To the west the view is reduced by
dumps of the Grabiszyce basalt quarry. Unfortunately,
the vigorously growing xerothermic vegetation will be an
obstacle for these spectacular views in near future.
The Leśna Volcanic Field with the spectacular Perkun
Cone and other volcanic features is a perfect area for recognition of volcanic processes and structures. Moreover, it
is a scenic land of high tourist value with numerous hiking
and biking trails, and spectacular panoramas.
photo Marek Łodziński
bezładnej i teksturze afanitowej, rzadziej porfirowej. Ciasto
skalne zbudowane jest z piroksenu, plagioklazu, szkliwa
wulkanicznego i tlenków Fe. Wśród fanerokryształów
rzadko występują oliwin i nefelin o średnicy poniżej 1 mm,
a ponadto plagioklazy, magnetyt i augit. Pierwotnie skałę tą
klasyfikowano jako bazalt plagioklazowy lub trachybazalt
lub nefelinit, a obecnie jako melanonefelinit oliwinowy,
czyli tzw. ankaratryt (odmiana foidytu).
Czarna barwa bazaltów powoduje ich mocne nagrzanie
w okresie letnim, co sprzyja pojawieniu się roślinności kserotermicznej: goździków, rojników, róż i głogu. W strefach
zacienionych, od północy wulkanity porastają liczne gatunki
paproci m.in. podrzeń żebrowiec, wawrzynek wilczełyko,
zanokcica murowa, zanokcica skalna i zanokcica północna.
Ze szczytu Stożka Perkuna rozpościera się rozległa
panorama na różne jednostki geologiczne Sudetów, we
wszystkie strony świata, nieznacznie ograniczona przez
hałdy czynnej kopalni bazaltu w Grabiszycach w kierunku zachodnim oraz przez z roku na rok coraz wyżej
rosnącą roślinność kserotermiczną na szczycie wulkanu.
Dookoła stożka znajdują się pagórkowate pola orne, z których rozpościera się niezasłonięta żadnym drzewostanem
panorama na południe na Góry Izerskie i Stóg Izerski, na
południowy-zachód na porośnięty lasem Stożek Światowida, na północny-wschód na przełomową dolinę rzeki
Kwisy i Pogórze Izerskie.
Obszar wulkaniczny rejonu Leśnej wraz z najbardziej
spektakularnymi punktami tj. Stożkiem Perkuna i Stożkiem
Światowida jest wymarzonym terenem do zapoznania się
ze zjawiskami wulkanicznymi. Jest to malowniczy i pagórkowaty teren, który oprócz walorów geologicznych posiada
walory turystyczne (liczne szlaki rowerowe, piesze) oraz
urzekające panoramy.
Fig. 5. Strefy przeobrażeń wzdłuż szczelin w bazaltoidach, którymi
wydobywały się gazy wulkaniczne
Fig. 5. Alteration zones developed along fractures in basaltoids through
which volcanic gases are emited
Autor | Author: Marek Łodziński
Wybrane pozycje literatury | Random bibliography: 48, 53, 56, 248, 430,
462, 502
| 113