Zarządzanie i Edukacja - Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego

Transkrypt

Zarządzanie
i Edukacja
• Instrumenty skutecznego zarządzania
przedsiębiorstwem
• Zarządzanie kapitałem ludzkim
• Zarządzanie finansami
• Edukacja społeczna
NUMER 88 MAJ–czerwiec 2013 – ISSN 1428-474X
DWUMIESIÊCZNIK SZKO£Y WY¯SZEJ IM. BOGDANA JAÑSKIEGO
Adres redakcji
Dwumiesięcznik „Zarządzanie i Edukacja”
ul. Elektronowa 2, 03-219 Warszawa
tel./fax (22) 676-94-85
e-mail: [email protected]
Redaktor naczelny
dr hab. Kazimierz Korab, prof. Szkoły Wyższej im. Bogdana Jańskiego
Rada naukowa dwumiesięcznika „Zarządzanie i Edukacja”
Dr hab. Włodzimierz Bernacki, prof. UJ; prof. dr hab. Mirosława Czerny, UW;
doc. PaedDr. Tomáš Jablonský PhD. prof. KU, v Ružomberku, prof. dr hab.
Wołodymyr Jewtuch, Ukraińska Akademia Nauk; prof. dr hab. Romuald Jończy,
UE we Wrocławiu; ks. dr hab. Jan Krokos, prof. UKSW; prof. dr hab. Ihor
Hrabynskyi, Narodowy Uniwersytet Lwowski; Dr Marcin Kazimierczak,
Uniwersytet Abat Oliba CEU, Barcelona; Prof. dr. hab. Anatolij M. Kołot
Kijowski Narodowy Uniwersytet Ekonomiczny; prof. dr hab. Włodzimierz Kurek,
UJ; prof. dr hab. Bożena Muchacka, UP w Krakowie; prof. dr hab. Jan Oleszczuk,
UM w Lublinie; prof. dr hab. Marek Pawlak, KUL; prof. dr hab. Wanda Rusiecka
National Academy of Sciences of Belarus; dr hab. Grażyna Skąpska prof. UJ,
dr hab. Dr.h.c. prof. PhDr. Vojtech Slomski, PhD. ISM Slovakia v Prešove;
Wojciech Sroczyński, prof. UPH
Redaktor tematyczny
Dr Małgorzata Stawicka
Redaktor językowy
Dr Jerzy Ryszard Suchocki, prof. Universidad de las Américas Puebla (UDLAP)
Sekretarz redakcji
Anna Janus (tel. 606 487 769)
[email protected]
Korekta
Anna Janus
Wszystkie artykuły są recenzowane
Recenzenci
ks. prof. dr hab. Stanisław Urbański (UKSW w Warszawie); dr inż. Jerzy Donarski
(SWBJ w Warszawie); dr hab. Łukasz Popławski (UR w Krakowie)
Dr.h.c. doc. PhDr. Pavel Czarnecki, (ISM Slovakia v Prešove)
Prof. dr hab. Jewgienij M. Babosow (Narodowa Akademia Nauk Białorusi)
Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania
w publikowanych tekstach skrótów i zmian
ISSN 1428-474X
wersja referencyjna czasopisma:
papierowa numer dostępny w wersji elektronicznej na stronie www.janski.edu.pl
Skład, korekta, druk i oprawa: Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna „Adam”
Spis treœci
Instrumenty skutecznego zarządzania przedsiębiorstwem
Irina Filippova, Victor Sumcov
Social responsibility as an obligatory element of the institutional system . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Bogdan Miedziński
Społeczna odpowiedzialność biznesu a zysk . . . . . . . . . . . . . 19
Zbigniew Pawlak, Andrzej Smoleń
Wycena wartości przedsiębiorstw jako instrument skutecznego zarządzania profesjonalnymi klubami sportowymi . . 47
Kacper Rosa
Zarządzanie społeczną odpowiedzialnością biznesu – argumenty za i przeciw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
Małgorzata Stawicka
Wpływ klastrów na konkurencyjność świadczeniodawców
usług medycznych w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
Bartłomiej Zinczuk
Biznes społecznie odpowiedzialny na przykładzie wybranych przedsiębiorstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
Zarządzanie kapitałem ludzkim
Mariusz Dobijański
Kompetencje współczesnego dyrektora szkoły. Kierownik
czy przywódca organizacji edukacyjnej? . . . . . . . . . . . . . . . . 143
Martyna Michalak
Indywidualny styl uczenia się jako predyktor elastyczności
w zarządzaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
Cezary Tomasz Szyjko
Wyzwania administracji publicznej w zarządzaniu zespołami ludzkimi w warunkach kryzysu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
Zarządzanie finansami
Zbigniew Klimiuk
Inwestycje w sektorze finansowym na świecie w latach 90.
i po roku 2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
Leszek Kędzierski
Opłacalność a sprawność inwestycji finansowych przedsiębiorstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
Jarosław Szewczyk
Modelowanie transakcji sekurytyzacyjnych: od „Collateralized Debt Obligation” do „Partially-Funded Synthetic
CDO” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
Edukacja społeczna
Marcin Łuszczyk
Informacja w Internecie a poszukiwanie adekwatnego systemu wartości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
Konrad Rokoszewski
Metoda projektów jako wyraz zmiany w praktyce edukacyjnej polskiej szkoły. Wnioski z realizacji projektu Rozwój
zainteresowań uczniów gimnazjum drogą do kariery . . . . . 303
Wanda Walkowiak
Walka o zachowanie tożsamości narodowej poprzez
tajne kształcenie gimnazjalne (na przykładzie gimnazjum
w Wiśniewie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339
Hubert Wit
Uczestnictwo, więzi i zaufanie „cyfrowych tubylców”, czyli
socjologiczny opis kapitału społecznego ludzi młodych . . . 359
Noty o Autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 378
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Irina Filippova
Victor Sumcov
Social responsibility
as an obligatory element
of the institutional system
ODPOWIEDZIALNOŚĆ SPOŁECZNA
istotnym elementem
systemu instytucjonalnego
Summary
The institute of social responsibility is considered as mandatory
addition of market and state institutes, since it reduces the transaction costs of the socio-economic system by eliminating discrimination in the relations. One of the most important missions of the
state is the formation and development of the mechanisms of social
control.
Streszczenie
Instytut odpowiedzialności społecznej stanowi konieczne uzupełnienie instytutów rynkowych i krajowych, ponieważ ma na celu
zmniejszenie kosztów transkacyjnych systemu społeczno-gospodarczego. Wspomniany cel jest realizowany między innymi poprzez zapobieganie dyskryminacji w relacjach. Jednym z najważniejszych celów
państwa jest tworzenie i rozwój mechanizmów kontroli społecznej.
Słowa klucze: odpowiedzialność społeczna, instytut, kapitał społeczny, koszty społeczne, dyskryminacja, integracja społeczna.
6
ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 88/2013 – maj – czerwiec
Keywords: social responsibility, institute, social capital, social
costs, discrimination, social integration.
INTRODUCTION
Theoretically the main goal of any human community is the social progress. It would seem logical assumption that every reasonable
person will prefer to live in a more perfect society, with a high level
of human development and whole system of social relations. The
desire to live in a more perfect society should motivate individuals
to create conditions of social progress. However, this goal is unattainable in a market economy, when every individual maximizes his
own income that leads to antagonism of interests and social stratification. In these circumstances, the role of the state as a participant
of social relations is to direct the activities of all other participants
to achieve the main goal – a social progress, that stipulates the unity
of society, ie increasing the degree of social integration.
Unattainability of full representation all the segments of population in the government is obvious today. As a result the principles of
social organization that are declared and that are embodied in fact
have a significant differences. As the result this forms such a type
of social and labor relations that should be characterized as blatant
discrimination.
Social organism is formed, developed, and functioning in accordance with certain systemic principles, and the principles of integrity, development and ultimate goals are basic among them, because
the compliance with these principles guarantees the existence of
society as the disequilibrium system of active elements. Then individualism as a principle of social action should be limited institutionally. Thus the necessity arises for providing the observance the
principle of social responsibility, that will be discussed further.
Irina Filippova, Victor Sumcov – Social responsibility...
7
Review of publications
Problems of self-organization of the modern society were considered and discussed by many outstanding scientists. Still the founders of utilitarianism Jeremy Bentham and John Stuart Mill devoted
their works to researching the problems of social order. Bentham
saw a just social order in "the greatest happiness for the greatest
number of people'" and JS Mill searched criteria of the public good
in the concrete historically-social aspect.
Current approaches to the definition of social responsibility (eg,
SA 8000 or ISO 26000) as a whole tend towards to excessive generalization, commingling of deontological and axiological aspects and
imprecise formulation of purposes. The reason is the lack of clear
evaluation criteria. Presumably, in this sense, utilitarianism was closer to understanding the essence of social responsibility
A ‘stumbling stone’ is social responsibility all the participants
of relationships in society, including the state, business and other
citizens. The most discussed topic in science literature is corporate
social responsibility (CSR). A number of authors consider CSR as
a corporate commitment to contribute to the economic development of society, the welfare of workers and their families, etc. [Kotler
& Lee 2005; Snider et al 2003]. Other researchers see this as a "fashion trend" in management [Crouch 2006] or ideological way to
increase sales [Banerjee 2008] or manipulations with social opinion
[Brennan & Binney 2008]. Some researchers write about changing
a negative conception of CSR (do not make harm) by a positive
one (do good) [Response 2007]. However, in the scientific literature, social responsibility is interpreted mainly as a corporate philosophy or ethics [Balatsky 2005; Lazorenko 2007; Nekhoda 2008],
that eliminates the possibility of accurate assessment of its level for
a particular organization. Thus, social responsibility is not considered as principle that is obligatory for observance, but is interpreted
as the recommended a pattern of behavior. More, the social responsibility of state is not discussed enough to formulate some concrete
recommendations.
8
OBJECTS AND PROBLEMS
Social responsibility can not be considered as a kind of standard
(SA 8000) or guidance (ISO 26000) until no clear measurable criteria, on the basis of which one can judge about the degree of conformity to this standard the real conduct of the organization or the
state functionaries. But most importantly is ensuring the observance
of the standards and of the principles set out in the guide. The very
notion of «responsibility» means a system of measures applied to the
«violators», as well as the personification of the second party of liability. The formulations «interested parties» that used in ISO 26000,
implies plurality and variable composition of the participants, however, the social responsibility makes sense then and only then when
it comes to society as a sole and permanent «interested party», that is
the object of responsibility any citizen and each organization.
Before promulgation any standard it is necessary to clearly formulate the aim of its creation or the targets that have to be achieved
under the condition of its observance. According to the wording
given in the ISO 26000, the aim of social responsibility is to promote sustainable development, including health and the welfare of
society. In our opinion, the welfare of society as a goal may not be
incorporated in the «sustainable development», since the aim of the
development is the welfare of society. In another understanding the
purpose this development will not be the progress. Thus, more correct, social responcibility is the way to ensuring the social progress
including ecological safety, welfare of the society and increasing of
creative potential the human and society at whole.
A clear definition of the notion of «social responsibility» implies
the existence of a system of measured parameters but not indistinct
reasoning about the «rule of Law», since maneuvering in the framework of the existing legislative restrictions is a fairly routine for large
corporations, not to mention the lobbying of those or other bills.
Principles of social responsibility set out in ISO 26000, because
of its generality, not only make it impossible to accurately characterize the level of CSR for organization, but also confuses notions of
responsibility and control (the principle of accountability is clearly
9
refers to the last one). The principle of transparency relates more to
the necessary conditions of the implementation of CSR, because
transparency itself does not provide social progress.
We can say that many authors [Klick 2009; Banerjee 2008] make
attempt to 'reconcile' the Institute of private property with its complete opposite, ie the institute of social responsibility. This standard
itself can be considered as a guide to the increase of the profit. But
the social responsibility means, first of all, domination the interests
of society above the interests of the individual. It means the readiness of economic entity to some additional costs, ie economically
unwise behavior contradicting the principle of profit maximization.
In the market economy the system of income distribution itself is a
«socially irresponsible» and without changing the system it is impossible to achieve «ethical» behavior of economic agents.
Thus, the purpose of this article is the clarification of the essence
and meaning of the concept of «social responsibility» and elaboration the system of indicators of its level.
research results
The institute of social responsibility defines the commitments related to the rights and powers of decision-making, and in this sense
it is strictly necessary complement of market institutions, which
determine, in general, the status positions and proprietary rights of
the entities. In fact, an institute of social responsibility provides the
equalizing the rights the participants of the relationship: discriminated ones and others who discriminates against. Its formation is
a prerequisite for social and economic equilibrium of the system
and its development. At present time the social steadiness tightly
bounds the economic equipoise. Social equilibrium means at least
the absence of antagonism and the social tension that is unattainable under the discrimination one of the parties of relations.
Institute of social responsibility is also a necessary complement
the institution of state power since it provides non-discretionary
control of the social reality.
10
Social efficiency of the state institutes ultimately expressed in
the increment of social capital. It is characterized by three components: 1) the trends of state social policy; 2) the social strategy of
big business; 3) variations of the symptoms of social dynamics. The
last one includes the crime level, the number of suicides, indicators
of mental health (in particular the level of alcohol and drug addiction), net migration (the list goes on to include the number of divorce rate, the average number of children in the family, etc.). There
are three participants of the relations and three groups of indicators.
Since social responsibility can be solely symmetrical, it is easy to
foresee that, given the negative dynamics of the indicators the first
and second groups, the dynamics of indicators the third group will
be negative, too.
We view social capital as a systemic quality that is dependent
on social responsibility the participants of relations regulated by
a mechanism of social control. It follows that the social efficiency
of state institutes is expressed primarily in the increasing of social
responsibility actors with decision-making powers, thus the most
important function of the state is to ensure the formation and development of mechanisms of social control.
As to discrimination and the rights of decision-making, according to the information of sociological service of the Ukrainian centre for economic and political researches named after A. Razumkov
the population of Ukraine is quite clearly aware of its inability to
exert influence on the course of events in the country and the policies of the authorities (Fig. 1).
11
Fig. 1. Assessment by respondents their own influence on the
authorities and on the course of own life
In our opinion, CSR must be seen in the coordinate system that
reveals the essence of the relations the economic agents with the society. Such a system, in our view, is constituted by national factors of
production and factor incomes (Fig. 2). In fact we are talking about
the social responsibility of personified capital, that reveals itself not
only through its influence on the dynamics of non-produced factors
but in the dynamics of the unit weight of productive capital in the
total volume of. Hence it follows, that the CSR is quite measured
parameter of functioning of the capital, and its assessment is, per se,
the assessment of the structure and volume of investments.
The investments result is reflected in the improvement of working conditions, the increment the labour productivity and salary
increase, as well as in reducing the harmful influence on the environment, if such takes place (Fig. 2). First of all, the investments
should ensure the growth of labour productivity. This means that
the degree of wear of the fixed assets can be considered as an indicator of the level of social responsibility of business. Thus, the ukrai-
12
nian situation is the illustration of full social irresponsibility of the
business: this is evidenced by observable reduction in the volume
of productive capital (Fig. 3), the decreasing of the labor potential
[Shumskaya 2006] and the depletion of natural factors [Molozhanova 1999].
Fig. 2. Explication of interaction between the entrepreneur and
the society through national production factors
Control the process of reproduction and development of labour
force as unique source of added value is the sphere of responsibility the state. Solely the legislatively forming mechanism of social
control will compel entrepreneurs to take into account the conse-
13
quences of their activities to the society. This means that not only
criterias and norms of social responsibility must be clearly defined
but also the mechanisms of coercion to ensure compliance with the
established norms.
Fig. 3. Dynamics of wear of fixed assets in Ukraine
Negative social dynamics in Ukraine [Sumcov & Filippova 2012;
Filippova & Sumcov 2012(1,2); Filippova 2011 (1,2,3), 2012] is a
result of low level of social responsibility of the state and business.
Unbalanced institutional environment [Sumcov & Filippova 2010,
2011; Filippova & Balakchnin 2010 (1,2); Filippova & Sumcov
2011(1,2,3); Filippova 2012] appears in the fact that the negative
informal institutions play a dominant role.
One of the possible variants of legislative mechanism of social
control may be the law 'On effective owner' that stipulates the forced
termination of the activity in case of inconsistency with the criteria
of socially efficient economic entity. The set of criterias of efficiency
of economic entity should include the following: (a) providing the
conditions for the reproduction of natural factors and labour potential; (b) the efficiency of utilization these factors. This effectiveness
is estimated by the increasing the productivity of factors as a result
of investments. At that, the ratio of profit / investment must meet
a certain optimality criterion.
14
Thus, the social efficiency of an economic entity is determined
by the volume of "pure" income (considering the direct and opportunity costs of the society) in the economic and non-economic
expression that society receives from the inclusion of resources in
the process of social production.
Ronald Coase, and after him, and a number of other scientists
considered the social costs only as so-called "external effects" (Coase)
or 'externalities' (Samuelson). Concept of social costs is, in our understanding, inextricably linked to the concept of social progress
that we see as a positive dynamics of social capital. In fact, in the
market economy these costs are the direct result of the low level of
social responsibility of economic entities [Filippova & Sumcov 2012
(2)] and low levels of social efficiency of state institutions [Sumcov
& Filippova 2011 (1)]. In other words, social costs may be regarded as
the "health problems" of social organism, and the symptoms of these
problems are the growing level of suicides, crime, mental illness and
alcoholism, drug addiction, etc. Thus, the cause of increasing the
social entropy is socially inefficient way of integrating humans, ie
social technology. The last one is the essence of social capital as
something what is produced and produces at the same time.
In such aspect the social responsibility is the product of social
technology and generates it. Its measurable results is seen in the
dynamics of social costs.
CONCLUSIONS
By analogy with produced capital, social capital as the capital of
symmetrical social responsibility is a technology of controlling the
social reality: under other equal conditions, the wealth of society
depends on the perfection of the technology. The state's role in the
formation of social capital is decisive, since it is the participant of
public relations that is responsible for the formation and development of a mechanism of social control and monitoring the social
dynamics.
15
REFERENCES
Balatsky E., 2005. social investment: patterns and paradoxes. The
Economist. 1, 64–80.
Banerjee, S.B. 2008. Corporate social responsibility: the good, the
bad and the ugly. Critical Sociology, 34:1, 51–79.
Brennan L. and Binney W., 2008. Is it greenmarketing, greenwash
or hogwash? We need to know if we want to change things. Partnerships, Proof and Practice – International Non-profit and Social Marketing Conference, Proceedings, Paper18. Available at http://ro.uow.
edu.au/insm08/18 (accessed 20 November 2012).
Crouch C., 2006. Modelling the firm in its market and organizational environment: methodologies forstudying corporate social
responsibility. Organization Studies, 27:10, 1533–1551.
Fontenelle I.A., 2010. Global responsibility through consumption? Resistance and assimilation in theanti-brand movement. Critical Perspectives on International Business, 6:4, 256–272.
Garriga E. and Mele D., 2004. Corporate social responsibility theories: mapping the territory. Journal of Business Ethics, 53:1, 51–71.
Klick M., 2009. The political economy of corporate social responsibility and community development: a case study of Norway’s Snøhvit Natural Gas Complex. FNI Report 1/2009. Available at http://
www.fni.no/doc&pdf/FNI-R0109.pdf (accessed 19 November 2012).
Kotler P. and Lee N., 2005. Corporate Social Responsibility: Doing the Most Good for Your Company and Your Cause. Chichester:
Wiley.
Lazorenko D., 2007. Corporate social responsibility in Ukraine:
Expert Opinion. ‘Stylos’, 152 p.
Molozhanova E., 1999. Indicators danger of pesticides in soil [materials science and practical conference.]. Kiev: Institute of Ecohygiene and Toxicology. n.b. L. Medved, 1999. Available at : http://
www.health.gov.ua/Publ/conf.nsf/dzbors3/148370412 (accessed 20
January 2009).
Nekhoda E., 2008. The influence of corporate social responsibility for the development of employment. "The Economist". 1, 64–80.
16
Response. 2007. Understanding and responding to societal demands on corporate responsibility. Available at http://www.insead.
edu/v1/ibis/response_project/documents/Response_FinalReport.
pdf (accessed 19 November 2012)
Scherer A.G. and Palazzo G., 2008. Globalization and corporate
social responsibility. In Crane A., McWilliams A., Matten D., Moon
J. and Siegel D. (Eds.), The Oxford Handbook of Corporate Social
Responsibility: 413–431. Oxford: Oxford University Press.
Scherer A.G. and Palazzo G., 2011. The new political role of business in a globalized world – a review of a new perspective on CSR
and its implications for the firm, governance, and democracy. Journal of Management Studies, 48:4, 899–931.
Shamir, R. 2004. The de-radicalization of corporate social responsibility. Critical Sociology, 30:3, 669–689.
Snider J., Hill R., Ronald P. and Martin D., 2003. Corporate social
responsibility in the 21st century: aview from the world’s most successful firms. Journal of Business Ethics, 48:2, 175–187.
Sumcov V. and Filippova I., 2010. Ukraine: models of economic
growth. [Formation of a market economy: a collection of scientific
papers]. KNEU n.b. V. Hetman. Vol. 3, 336–346.
Sumcov V. and Filippova I., 2011. Deformation of institutional
matrix in Ukraine. Lugansk, V. Dahl EUNU. 2(156), 294–298.
Sumcov V. and Filippova I., 2012. Social responsibility of the state
in the context of market relations. [Formation of a market economy:
scientific papers]. KNEU n.b. V. Hetman. Vol. 2, 452–459.
Shumskaya S., 2006. National wealth: methodological approaches
and assessment for Ukraine. Economic Theory. 4, 62–76.
Filippova I. and Balakchnin H., 2010 (1). Institutional trap: the
modeling of the labor market in Ukraine. [Formation of a market
economy: a collection of scientific papers]. KNEU n.b. V. Hetman.
Vol. 3, 369–377.
Filippova I. and Balakchnin H., 2010 (2). Models of the labor market in Ukraine. Lugansk, V. Dahl EUNU. 11 (153), 261–266.
Filippova I. and Sumcov V., 2011 (1). Alienation of labor in the
economic system. [Materials of the conference "Formation and de-
17
velopment of labor potential of Ukraine: problems and prospects"].
Lugansk Evpatoria, 174–176.
Filippova I. and Sumcov V., 2011 (2). Labor at system of social
interactions. Lugansk, V. Dahl EUNU. 14 (168), 208–213.
Filippova I. and Sumcov V., 2011 (3). Inflation and the redistribution of income in Ukraine. Lugansk, Journal of Economic Reforms.
3, 10–17.
Filippova I. and Sumcov V., 2012 (1). Deontology of social responsibility and mechanism of social control. [Formation of a market
economy: scientific papers]. KNEU n.b. V. Hetman. V. 2, 524–533.
Filippova I. and Sumcov V., 2012 (2). The concept of assessment
the social responsibility of business. Lugansk, V. Dahl EUNU. 2 (173),
155–163.
Filippova I., 2011 (1). "Vicious circle" of inflation processes in
Ukraine. Lugansk, V. Dahl EUNU. 16 (170), 172–178.
Filippova I., 2011 (2). "Vicious circle" of inflation processes in
Ukraine. Lugansk, V. Dahl EUNU. 16 (170), 172–178.
Filippova I., 2011 (3). Institutional matrix: the refusal of the economic determinism. Lugansk, V. Dahl EUNU. 8 (162), 255–266.
Filippova I., 2012. The methodological concept of the analysis of
the socio-economic systems [monography]. Lugansk, V. Dahl EUNU,
264 p.
Wan-Jan, W.S. 2006. Defining corporate social responsibility. Journal of Public Affairs, 6: 3–4, 176–184.
18
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Bogdan Miedziński
Społeczna odpowiedzialność
biznesu a zysk
Corporate social
responsibility and profit
Streszczenie
Jednym z postulowanych kierunków rozwoju ruchu na rzecz
CSR jest jego instytucjonalizacja. Stanowisko to wyraża się kontestacją zysku jako podstawowego celu przedsiębiorstwa i prowadzi
do zastąpienia go celem rozumianym jako służenie społeczeństwu.
Bezpośrednią konsekwencją tego stanowiska jest wdrażania konkretnych rozwiązań takich, jak audyty, powinności sprawozdawcze, standardy organizacyjne, stopniowo oplatających przedsiębiorstwa całą siecią biurokratycznych w istocie wymogów. Próbom
instytucjonalizacji CSR towarzyszy deformacja tego ruchu przejawiająca się w coraz powszechniejszym podejmowaniu przez przedsiębiorstwa (zwłaszcza duże) działań kojarzonych z wartościami
CSR, a następnie eksploatowaniu ich dla potrzeb zbytu produktów
i pozycjonowania przedsiębiorstwa. W rezultacie, ruch na rzecz
CSR, ulega stopniowo coraz głębszej erozji. Najbardziej spektakularnym bodajże przejawem deformacji gnębiących ruch na rzecz
CSR jest faktyczne wykluczenie małych i średnich przedsiębiorstw
z populacji przedsiębiorstw zaangażowanych w ten ruch. Bardziej
obiecującym kierunkiem rozwoju CSR niż instytucjonalizacja jest
raczej powrót do korzeni ruchu na rzecz CSR, czyli zasad etycznych
pozwalających wyzwolić człowieka od dominacji gospodarki nad
jego życiem osobistym i społecznym. W tym kontekście ważnym
impulsem dla odnowy ruchu na rzecz CSR są praktyczne zasady
biznesu sformułowane przez Papieską Radę Iustitia et Pax.
20
Summary
One of the proposed directions of CSR development is its institutionalization. This approach is reflected in opposition to regard
profit as a basic objective of enterprise and leads to its replacement
by the overriding goal of serving society. Such practices as audits,
establishing reporting duties and organizational standards that gradually entangle whole enterprise with a net of bureaucratic obligations are the direct consequence of this approach. The attempts to
institutionalize CSR are followed by deviation from this approach
consisting in taking actions (especially in large enterprises) associated with CSR, but actually serving as tools for product sales or positioning of the company. As a result CSR tends to gradually erode.
Most spectacular manifestation of CSR deviation is actual exclusion
of SME from the group of enterprises involved in CSR. More promising way of development of CSR leads to the roots of the movement which are ethical principles allowing releasing of human
entity from domination of business over personal and social life.
The import stimulus for the renewal CSR are practical principles of
business elaborated by Papal Council Iustitia et Pax.
Słowa klucze: społeczna odpowiedzialność biznesu (CSR), cel
przedsiębiorstwa, zysk, instytucjonalizacja.
Keywords: Corporate Social Responsibility (CSR), goal of the enterprise, profit, institutionalization.
Sformułowanie problemu
Kategoria zysku sprawia ruchowi na rzecz społecznej odpowiedzialności biznesu (Corporate Social Responsibility – CSR) duży
kłopot. Ugruntowaną w naukach ekonomicznych rolę zysku przedsiębiorstwa jako jego celu podstawowego, ruch ten, zasadniczo
biorąc, kontestuje. Zysk ujmowany jest jako jeden ze wskaźników
efektywności przedsiębiorstwa lub, co najwyżej, jako jeden z jego
celów, ale z zastrzeżeniem, że nie może to być cel najważniejszy.
Bogdan Miedziński – Społeczna odpowiedzialność biznesu...
21
Takie właśnie stanowisko przyjął Manifest z Davos, opracowany
podczas III-go Europejskiego Sympozjum Zarządzania w 1973 r.
Jako cel nadrzędny kierownictwa przedsiębiorstwa sformułowany
został w nim postulat służenie klientom, współpracownikom, kapitałodawcom i społeczeństwu oraz równoważenie ich spornych interesów. Co do zysku przedsiębiorstwa, Manifest stwierdził, że jest
on koniecznym środkiem, do realizacji tego nadrzędnego celu, a nie
ostatecznym celem kierownictwa przedsiębiorstwa1.
Bardzo podobnie rolę zysku ujęto w Zasadach Okrągłego Stołu z Caux (Caux Round Table Principles for Business) sformułowane
przez grupę liderów świata biznesu z Europy, Japonii i Stanów
Zjednoczonych w 1986 r. Pierwsza z tych zasad brzmiała następująco2:
Zasada 1. Odpowiedzialność biznesu: od odpowiedzialności wobec akcjonariuszy ku koncepcji odpowiedzialności wobec interesariuszy.
O społecznej wartości biznesu decyduje poziom zamożności i zatrudnienia, jakie zapewnia, jak również produkty i usługi dostarczane na rynek
za rozsądną cenę odpowiadającą ich jakości. By wytworzyć takie wartości,
biznes musi utrzymać swoją kondycję ekonomiczną, jednakże samo przetrwanie nie jest jego ostatecznym celem.
Kontestacja zysku jako celu przedsiębiorstwa przez ruch na
rzecz CSR trwa do dzisiaj, z tendencją do nasilania się. Jej przejawem jest następujące wyznanie3:
Absolutnym błędem jest twierdzenie, że celem biznesu jest przynosić
zysk lub korzyści swoim udziałowcom. To są jedynie środki do celu, jakim
jest służenie społeczeństwu poprzez dostarczanie bezpiecznych, wysokiej
jakości produktów i usług, które przyczyniają się do wzrostu jakości życia
bez pogarszania stanu systemów ekologicznych i społecznych.
1 Por: H. Steinmann, G. Schreyogg: Zarządzanie: podstawy kierowania przedsiębiorstwem : koncepcje, funkcje, przykłady. Wrocław 2001, s. 78-79.
2 Zob.: http://www.cauxroundtable.org/index.cfm?menuid=8 (z dnia 201212-06).
3 Wayne Visser, CSR.2.0, The Evolution and Revolution of Corporate Social
Responsibility. (w:) Manfred Pohl, Nick Tolhurst, Responsible Business: How to
Manage a CSR Strategy Successfully, London England; New York, NY: Wiley, 2010,
s. 329.
22
Literatura przedmiotu usiana jest deklaracjami podobnymi do
powyższych.
Tymczasem nauki ekonomiczne, które są, jak się wydaje, szczególnie predestynowane do tego, aby wypowiadać się w kwestii celu
przedsiębiorstwa, głoszą zgodnie, iż celem tym jest zysk. Bez wątpienia najbardziej wyraziste, na tle poglądów propagatorów CSR,
ekonomiczne ujęcie celu przedsiębiorstwa, przedstawił M. Friedman w znanym eseju The Social Responsibility of Business is to Increase
its Profits4. Nie tylko potwierdził on, że celem przedsiębiorstwa jest
zysk, ale uznał wręcz, że CSR przedsiębiorstwa polega właśnie na
tym, iż dąży ono do powiększenia zysku. Stwierdził on mianowicie5: „istnieje tylko jeden jedyny rodzaj społecznej odpowiedzialności biznesu - wykorzystywać swe zasoby i podejmować działalność w celu zwiększenia własnych zysków na tyle, na ile pozostaje to zgodne z regułami gry,
która angażuje się w wolną i otwartą konkurencję, bez podstępów i oszustw
(…) Odpowiedzialnością (pracownika) jest prowadzenie biznesu zgodnie
z tym, czego chce właściciel, pracodawca. A chce generalnie zarabiać tak
dużo pieniędzy, jak to możliwe pod warunkiem zgodności z podstawowymi
zasadami społecznymi, zarówno uosobionymi w prawie, jak i w etycznych
normach.”
Pogląd, że celem przedsiębiorstwa jest zysk akceptuje, z mniejszymi lub większymi modyfikacjami, ogół ekonomistów. Fundamentalne znaczenie w tym zakresie miały prace W.J. Baumola.
W oparciu o wyniki prowadzonych przez siebie badań empirycznych uznał on, że to menadżerowie mają decydujący wpływ na
formułowanie celów przedsiębiorstwa i to powoduje, że jego celem
jest maksymalizacja sprzedaży, poddana warunkowi ograniczającemu, w postaci osiągnięcia zysku6.
4 Milton Friedman, The Social Responsibility of Business is to Increase its Profits,New
York Times Magazine, September 1970, 87-91.
5 Warto odnotować, że przedstawiciele środowisk kontestujących rolę zysku
jako podstawowego celu przedsiębiorstwa, często „rozprawiali” się z poglądem
Friedmana pomijając po prostu część jego wywodów zawartą w końcowej części
ostatniego zdania zacytowanego powyżej fragmentu, mającą kluczowe znaczenie
dla całej argumentacji.
6 William J. Baumol, Business Behavior, Value and Growth, The Macmillan
Company, New York, 1959, ss. 45-53.
23
Model Baumola zmodyfikowany został przez J.H. Williamsona7. Ten z kolei stwierdził, że przedsiębiorca maksymalizujący zysk
wybierze taki poziom produkcji, jaki maksymalizuje stopę wzrostu,
natomiast przedsiębiorca maksymalizujący utarg, wybierze większą produkcję. Ponadto, przedsiębiorca maksymalizujący zysk,
będą wypłacali zwykle wyższą dywidendę aniżeli maksymalizujący wzrost.
Z kolei H. Simon, na podstawie prowadzonych przez siebie badań w zakresie podejmowania decyzji dowodził, że celem firmy jest
nie tyle maksymalizowanie zysku, co osiąganie pewnego zadowalającego poziomu tego zysku8.
Opozycyjne wobec powyższych poglądów w kwestii celu przedsiębiorstwa stanowisko ruchu na rzecz CSR nie może być interpretowane wyłącznie jako wyraz pewnej wrażliwości emocjonalnej na
wartości określane jako dobro wspólne, właściwej dla poczynań
aktywistów tego ruchu. Stanowisko to konsekwentnie przenoszone
jest na grunt praktycznych rozwiązań poprzez wdrażanie konkretnych rozwiązań takich, jak audyty, powinności sprawozdawcze,
standardy organizacyjne, stopniowo oplatających przedsiębiorstwa
całą siecią wymogów, a zarazem legitymizujących tezę, że jego celem podstawowym jest służenie społeczeństwu, a nie zysk. Wiele
także wskazuje, że ten sposób ujęcia celu przedsiębiorstwa stanowi znak rozpoznawczy szeroko zakrojonego programu głębokiej
przebudowy istniejących we współczesnej gospodarce stosunków
instytucjonalnych.
Ideę tej przebudowy A. Habisch, J. Jonker, M. Wegner oraz, R.
Schmipeter w książce Corporate Social Responsibility Across Europe
wyrażają następująco9:
To książka jedyna w swoim rodzaju. Przedstawia ona ugruntowany empirycznie i pochodzący „od środka” wgląd ruch w przetaczający się poprzez
7 John Williamson, Profit, Growth and Sales Maximization, Economica, New
Series, Vol. 33, No. 129 Feb., 1966, ss. 1-16.
8 Herbert A. Simon, Rational Decision making in Business Organizations, The
American Economic Review, Vol. 69, No 4 (Sep., 1979), ss. 508-511.
9 André Habisch, Jan Jonker, Martina Wegner, René Schmipeter, Corporate
Social Responsibility Across Europe, Springer 2005, s. 1.
24
całą Europę; ruch etykietowany często jako Corporate Social Responsibility (CR) albo Corporate Citizenship (CC). Jesteśmy świadkami ożywionych
przebiegających pod różnymi nagłówkami debat kwestionujących role, funkcje oraz ich zrównoważenie pomiędzy różnymi instytucjami współczesnego
świata.(…) Kluczową kwestią jest poddanie pod wątpliwość rolę biznesu we
współczesnym społeczeństwie (…) Tak czy inaczej, wyrażamy przekonanie,
że jesteśmy jedynie świadkami początku ruchu, który – czy to w formie
obecnej, czy zmodyfikowanej, czy pod nowym godłem – postawi pod znakiem zapytania fundamenty obecnej struktury naszego społeczeństwa.
Rolę biznesu wspomniani autorzy rozumieją następująco10:
Centralnym argumentem w debacie generalnej nad CSR jest to, że
biznes powinien odgrywać bardziej wyrazistą rolę społeczną, odpowiednią
do jego dominującej pozycji ekonomicznej. Taki postulat opiera się na powszechnie uznanym fakcie, że przedsiębiorstwo funkcjonuje w ramach sieci powiązań utworzonych przez jego interesariuszy, którzy pośrednio lub
bezpośrednio oddziałują na wyniki przedsiębiorstwa. To powinno zarazem
implikować zarazem bardziej „odpowiedzialne” zachowanie biznesowej
części przedsiębiorstwa, poprzez wbudowane w nie niezapisane obecnie
powinności wobec społeczeństwa.
Autorzy wypowiedzi tego rodzaju, wzywając do rozproszenia
uprawnień właścicielskich pomiędzy różne grupy interesariuszy,
postulują de facto głęboką przebudowę stosunków własnościowych
przedsiębiorstw, zmierzającą, jak się wydaje, w kierunku jakiejś
dziwnej formy kolektywizacji.
Postulaty te mogą niepokoić. Próba „podmiany” przez ruch na
rzecz CSR, modelu przedsiębiorstwa jako organizacji dążącej do
zysku, modelem przedsiębiorstwa, którego celem operacyjnym jest
dążenie do zaspokojenia potrzeb społecznych, prowadzi w istocie
do demontażu fundamentów gospodarki rynkowej. Brak objaśnienia, w jaki sposób system gospodarczy, w którym podstawowym
celem przedsiębiorstwa jest „służenie społeczeństwu” może racjonalnie funkcjonować, wytwarza w tym modelu dotkliwą lukę, której nie jest w stanie wypełnić ogólnikowe założenie dotyczące instytucjonalizacji więzi pomiędzy interesariuszami przedsiębiorstwa.
10 André Habisch, i inni, op. cit. s. 7.
25
Próby biznesowego uzasadnienie CSR
Jest swoistym paradoksem, że ruch na rzecz CSR, kontestując
rolę zysku jako celu przedsiębiorstwa, wytworzył bardzo obszerną
literaturę dotyczącą biznesowego uzasadnienia CSR. Wydaje się,
że fakt ten odzwierciedla pewnego rodzaju dysonans poznawczy
w postawach propagatorów tego ruchu: Kwestionując zysk jako
podstawowy cel przedsiębiorstwa usiłują oni zarazem „oswoić”
siebie samych z myślą, że zysk, mimo wszystko, „nie jest taki zły”.
Biznesowego uzasadnienie CSR dokonywane jest na różne sposoby. Całość pojawiających się w tym zakresie koncepcji, można podzielić na cztery obszerne grupy. Oto one11:
Uzasadnienia oparte na założeniu redukcji kosztów i ryzyka
Uzasadnienie tego rodzaju opiera się na założeniu, iż przesłanką angażowania się firmy w CSR jest dążenie do redukcji kosztów
i ryzyka dla firmy. Wyjaśnienie mechanizmu tej redukcji może być
oparte na:
• założeniu transakcyjności (trade-off-hypothesis) – istnieje pewien
optymalny poziom kontrybucji świadczonej przez firmę na rzecz
społeczeństwa; odchylenie od tego poziomu zwiększa koszty
i negatywnie wpływa na zysk;
• założeniu dostępności środków lub teoria zbędnych zasobów
(available funds hypothesis; slack resources theory) – firma postrzega CSR jako dodatkowy koszt, który jest skłonna zaakceptować
w sytuacji, gdy osiąga wysoce zadowalającą rentowność i bez
uszczerbku na taki wydatek może sobie pozwolić;
• założeniu maksymalizacji wartości firmy poprzez edukację (entlightened value maximization) – w długim okresie czasu następuje
wzrost wartości firmy poprzez odpowiednie zarządzanie relacjami pomiędzy interesariuszami. którzy „uczą się” układać harmonijnie stosunki pomiędzy sobą.
11 Omówienie koncepcji biznesowego uzasadnienia CSR oparte jest na opracowaniu: Kurucz E.C., Colbert B.A. and Wheeler D., The business case for corporate social responsibility. In: The Oxford Handbook of corporate social responsibility, edited by Crane A., McWilliams A., Matten D., Moon J. and Siegel D. Oxford
University Press, Oxford, New York, 2008 r., s. 87-92.
26
To, jak organizacje podporządkowują swoje działania wymogom moralnym, wynika z dążenia do uniknięcia jej bojkotu ze strony konsumentów, skali odpowiedzialności, wzrostu kosztów pracy, krótkoterminowych strat w kapitalizacji rynkowej.
Uzasadnienia oparte na założeniu budowy przewagi konkurencyjnej – adaptacja i wykorzystanie szans.
Uzasadnienie biznesowe CSR polegające na budowaniu przewagi konkurencyjnej poprzez adaptację i wykorzystywanie szans
(competitive advantage – adapting and leveraging opportunities) koncentruje się na tworzeniu przewagi konkurencyjnej poprzez ukierunkowanie strategiczne zasobów na potrzeby interesariuszy, którzy
postrzegani są nie tyle jako ograniczenia, co raczej jako szanse stanowiące dźwignię wspierająca korzyści dla firmy (na przykład strategiczne pozycjonowanie firmy poprzez akcje filantropijne).
Uzasadnienia oparte na założeniu reputacji i legitymizacji –
budowanie odpowiedzialnej marki
Ramy dla takiego uzasadnienia opartego na założeniu reputacji
i legitymizacji stanowią między innymi następujące koncepcje:
• legitymizacja działania (licence to operate) – organizacja musi odpowiedzialnie używać swojej siły;
• hipoteza wpływu społecznego (social impact hypothesis) – błędy
w traktowaniu potrzeb interesariuszy mają negatywny wpływ
na reputację firmy a koszt CSR (zaspokajanie tych potrzeb) jest
mniejszy, niż potencjalne korzyści uzyskiwane dzięki utrzymaniu dobrej reputacji;
• społecznie zorientowany marketing (social-cause related marketing) – równoważenie interesu firmy oraz jej intetresariuszy następuje w drodze połączenia działalności filantropijnej i marketingu, PR i odpowiedzialnego stosunku do środowiska;
• społecznie odpowiedzialne inwestowanie (socially responsible investing) – sugeruje zależność pomiędzy etyką inwestora a oczekiwaniami co do spełniania przez firmę wymogów w zakresie
społecznej odpowiedzialności, co prowadzi do istnienia związku między reputacją a wartością rynkową firmy;
27
Uzasadnienia oparte na założeniu synergicznego tworzenie
wartości – poszukiwanie wyników „wygrana-wygrana”.
Uzasadnienie takie polega na poszukiwaniu rozwiązań typu:
„wygrana–wygrana-wygrana” i na tworzeniu w ten sposób pluralistycznej definicji wartości realizowanej jednocześnie przez wiele
kategorii interesariuszy. W ramach tej grupy koncepcji wyróżnia się
uzasadnienia oparte na:
• generowaniu pozytywnej synergii (positive synergy) lub na działaniu tak zwanego cyklu zalet (virtuous circle) – kombinacja niewykorzystanych zasobów i dobrego zarządzania;
• działaniu zrównoważonej sieci lokalnej przedsiębiorczości (sustainable local enterprise metwork) – reinwestowanie oparte na cyklu zalet w zakresie kapitału ludzkiego, społecznego, finansowego i ekologicznego);
• działaniu sieci opartej na wartościach społeczności (value based
networks) – w oparciu o porozumienie co do wartości społeczności osiągają wzajemne korzyści;
• uczeniu się zachowań społecznych (societal learning) – artykułowanie nowego paradygmatu zmieniającego perspektywy, cele
zachowania w systemie społecznym w większym stopniu, niż
pojedyncza organizacja w oparciu o tak zwaną potrójną pętlę
(triple-loop) uczenia (poprzez redefiniowanie zasad biznesu oraz
więzi społecznych).
Analizując przedstawione powyżej biznesowe uzasadnienia
CSR stwierdzić można, że odwołują się one w istocie do szerokiej
palety przedsięwzięć (narzędzi) mających na celu usprawnienie zarządzania przedsiębiorstwem, pochodzących czy to z rekomendacji
różnorodnych szkół zarządzania (na przykład human resources),
czy to z różnorodnych eksperymentów społecznych (na przykład
przedsiębiorstwa socjalne), czy też wreszcie z obowiązującego
prawa oraz praktyki organizacyjnej (na przykład przedsięwzięcia
w zakresie ładu organizacyjnego). Niektóre z tych przedsięwzięć
zdobyły sobie już prawo obywatelstwa w praktyce zarządzania
przedsiębiorstwem, niekoniecznie będąc składnikiem świadomie
wdrażanej CSR, jako sprawdzone sposoby podnoszenia jego efektywności. To powoduje, iż niejednokrotnie występuje pozytywna,
28
dosyć oczywista, korelacja pomiędzy wdrażaniem CSR a wykazywaniem przez przedsiębiorstwo pozytywnych wyników finansowych. Jednakże, rzetelnie prowadzone badania empiryczne, wbrew
temu co sugerują liczne materiały promujące CSR, nie dostarczają
jednoznacznych dowodów wskazujących na pozytywne oddziaływanie CSR na wyniki finansowe przedsiębiorstwa12.
Wydaje się, że owo poszukiwanie (prowadzone niekiedy „na
siłę”) dowodów na opłacalność CSR, wypacza istotę ruchu CSR
i kieruje go w niepożądaną stronę. Jeżeli bowiem podejmujemy
wdrażanie CSR ze względu na opłacalność, to działania społecznie wartościowe, ale nieopłacalne, mimo woli znikają z nam z pola
widzenia. Z kolei podejmowane z taką motywacją działania społecznie wartościowe a zarazem opłacalne – w istocie nie wymagają
dodatkowo odwoływania się do wartości CSR, bo przecież i tak są
opłacalne. Sugerowałoby to, że CSR z nałożonym na ten ruch merkantylnym filtrem, bynajmniej nie wnosi nowych jakości w funkcjonowanie przedsiębiorstwa.
Wyrażony powyżej dystans do uzasadniania CSR względami opłacalności nie oznacza, rzecz jasna, że przestrzeganie zasad
etycznych w życiu gospodarczym korzystne nie jest. Owszem, jest
korzystne, tyle tylko, że jak stwierdza K. Sosenko, „… realizacja
wartości etycznych w życiu gospodarczym jest zawsze korzystne w sensie
makroekonomicznym i nie zawsze w sensie mikroekonomicznym13. Do tej
konstatacji dodać co najwyżej można stwierdzenie, że wzmiankowane korzyści ujawniane na poziomie makroekonomicznym, po
osiągnięciu pewnej masy krytycznej, owocują korzyściami zauważalnymi także na poziomie mikroekonomicznym.
Zaspokojenie potrzeb społecznych a zysk jako cel przedsiębiorstwa
Przedsiębiorstwa funkcjonujące w sposób zgodny z postulowanym przez ruch na rzecz CSR modelem, a więc deklarujące, że ich
12 Zob. Kurucz i in. op. cit., s. 85.
Kazimierz Sosenko, Etyka ekonomii, [w:] Wojciech Gasparski (red.) Biznes,
etyka, odpowiedzialność, Wydawnictwa Profesjonalne PWN, 2012, s. 115.
13 Bogdan Miedziński – Społeczna odpowiedzialność biznesu...
29
bezpośrednim celem, jako dążenie do zaspokojenia potrzeb społecznych, stanowią w zasadzie margines życia gospodarczego. Można,
co prawda, wskazać typy przedsiębiorstw, które w pewnej mierze,
mają cele zgodne z postulatami tego ruchu (na przykład przedsiębiorstwa spółdzielcze lub przedsiębiorstwa społeczne). Jednakże
funkcjonowanie lwiej części przedsiębiorstw, właśnie tych mających
formę spółki kapitałowej lub zwykłej działalności gospodarczej, nie
pozostawia żadnej wątpliwości co do tego, że ich celem jest zysk.
Trudno oczekiwać, aby było inaczej. Przecież cel przeciętnego
przedsiębiorstwa określa przedsiębiorca. Można się spierać, na ile
jest nim właściciel, a na ile reprezentujący go menadżerowie. Jednakże dotychczas, wszelkie istotne rozwiązania dotyczące tych
przedsiębiorstw takie, jak struktura władzy, sprawozdawczość,
system zasilania, system motywacji, potwierdzają bezspornie, że
koniec końców rozwiązania te przyjmowane są przez wspomnianych decydentów właśnie pod kątem osiągania zysku. Dyskutować
można, co najwyżej na temat horyzontu czasowego, w jakim cel ten
jest osiągany.
Podejmując dyskusję na temat celu przedsiębiorstwa warto
przypomnieć, że jeszcze nie tak dawno, bo prawie przez całą drugą połowę dwudziestego wieku, testowaliśmy boleśnie, wspólnie
z innymi krajami naszego regionu, próby implementowania, jako
celu przedsiębiorstwa, innych wartości, niż zysk. Wyniki są znane,
a powody, dla których przedsięwzięcie to nie powiodło się – aktualne do dzisiaj.
Konstatując przedstawione powyżej okoliczności nie można zarazem nie dostrzegać głębokich deformacji towarzyszących niejednokrotnie dążeniu przedsiębiorstwa do zysku. Przestrzega przed
nimi Benedykt XVI stwierdzając14: „…nastawienie wyłącznie na zysk,
gdy jest on osiągany nagannymi sposobami, a jego ostatecznym celem nie
jest dobro wspólne, rodzi ryzyko zniszczenia bogactwa i spowodowanie
ubóstwa”. Współczesne życie gospodarcze dostarcza aż nadto przykładów takich wynaturzeń.
14 Benedykt XVI, Encyklika Caritas in veritate, 21.
30
Uznanie zysku za podstawowy cel przedsiębiorstwa w żadnym
przypadku nie może więc oznaczać dążenia do tego zysku niczym
nieograniczonego – współczesnego substytutu złotego cielca, o którym mówi Księga Wyjścia15.
Pojawia się zatem istotne pytanie: Czy pomiędzy stanowiskiem
ekonomistów, którzy dążenie przedsiębiorstwa do zysku uznają za
jego cel podstawowy, a postulatami aktywistów ruchu CSR ujmującymi cel przedsiębiorstwa jako służenie społeczeństwu, nie dałoby
się zarysować pewnego iunctim zbliżającego stanowiska obydwu
stron sporu?
Odpowiedź na to pytanie jest pozytywna i w istocie stosunkowo
prosta.
Zauważmy najpierw, że wartości, co do których ruch na rzecz
CSR postuluje, aby je bezpośrednio przypisać celowi przedsiębiorstwa (na przykład: służenie społeczeństwu poprzez dostarczanie
bezpiecznych, wysokiej jakości produktów i usług, które przyczyniają się
do wzrostu jakości życia bez pogarszania stanu systemów ekologicznych
i społecznych) są ekstrapolacją celów (wartości) właściwych dla systemu społeczno-gospodarczego, którego to przedsiębiorstwo jest
składnikiem.
Oczywiście, nie ulega najmniejszej wątpliwości, że wartości te
są ważne i powinny kształtować funkcjonowanie przedsiębiorstwa.
Jednakże już elementarna analiza pokazuje, że realizacja celów na
poziomie systemu społeczno-gospodarczego wcale nie wymaga interpolowania tych celów na poziom przedsiębiorstwa. Wartości te,
mające postać ceny zasobów lub norm działania ujętych w określonych przepisach lub zwyczajach, z punktu widzenia przedsiębiorstwa są po prostu - używając terminologii matematycznej, warunkami ograniczającymi realizację jego własnej funkcji celu, czyli
zysku (rys. 1). A zatem nie dokonanie przez przedsiębiorstwo interpolacji tych wartości, jako celów własnych, wcale nie oznacza ich
odrzucenia. Przeciwnie, mogą one stanowić bardzo silne, niekiedy
dotkliwe, warunki ograniczające realizację jego funkcji celu (osiąganie zysku). Przedsiębiorstwo, dążąc do zysku, musi te warunki
15 Stary Testament, Księga Wyjścia, rozdz. 32.
31
spełnić, zapewniając w ten sposób realizację celów na poziomie
systemu społeczno-gospodarczego. Nie zmienia to jednak faktu, że
cele społeczne (służenie społeczeństwu), same w sobie, nie stają się
celami przedsiębiorstwa, a jedynie pozostają dla niego warunkami
ograniczającymi. Analogiczne prawidłowości obowiązują w relacji
odwrotnej – cel przedsiębiorstwa (zysk) stanowi dla systemu społeczno-gospodarczego warunek ograniczający w dążeniu do zaspokojenia potrzeb społecznych będącego dla tego systemu celem
podstawowym.
Rys. 1. Harmonizacja celów na różnych poziomach systemu społeczno-gospodarczego
Podobnie rzecz ma się z celami pracowników przedsiębiorstwa.
Cel pracownika „chcę zarabiać jak najwięcej” na poziomie przedsiębiorstwa ulega przekształceniu w warunek ograniczający „ średnia
płaca w naszym przedsiębiorstwie na może przekroczyć kwoty x”.
W sprawnie funkcjonującym systemie społeczno-gospodarczym
harmonizację pomiędzy celami systemów funkcjonujących na jego
różnych poziomach zapewnia mechanizm rynkowy (konkurencja)
a także działalność regulacyjna realizowana przez państwo. Czynniki te kształtują bezpośrednio koszty i przychody przedsiębiorstwa,
a za ich pośrednictwem – zysk będący jego celem podstawowym
oraz podstawą dokonywanych przez przedsiębiorstwo wyborów.
32
W przedstawionym powyżej modelu dążenie przedsiębiorstwa do zysku jako celu jego działalności, podlega ocenie z punktu widzenia kryterium właściwego dla jego nadsystemu (systemu
społeczno-gospodarczego). Tym zasadniczym kryterium (celem
ostatecznym) jest dobro wspólne. W tej właśnie perspektywie na
poziomie systemu gospodarczego oceniane jest również dążenie
przedsiębiorstwa do zysku.
Jan Paweł II podkreśla w związku z tym16: Rentowność jest wskaźnikiem kondycji organizacji, jednak ani nie jedynym, ani najważniejszym,
na podstawie którego powinno się ją oceniać”. Należy podkreślić, że
składową tej oceny jest nie tylko adekwatność wielkości zysku w
stosunku do potrzeb społecznych zaspokajanych przez przedsiębiorstwo. Ocenie podlega także to, jak ów zysk jest wykorzystywany, w szczególności czy przedsiębiorca (właściciel) przejmuje ten
zysk wyłącznie dla siebie, czy też dzieli się nim:
• z pracownikami – poprzez partycypacyjny system wynagrodzeń,
• z całym społeczeństwem – nie stosując pokrętnych rozwiązań
podatkowych,
• z potrzebującymi – poprzez filantropię,
• z przyszłymi pokoleniami – inwestując w tworzenie nowych
zdolności wytwórczych.
Praktycznym wyrazem takiej oceny są między innymi korekty
wprowadzane do mechanizmu regulacyjnego gospodarki, pod postacią modyfikacji prawa gospodarczego.
Instytucjonalizacja ruchu na rzecz CSR
Naturalną konsekwencją kontestowania przez ruch na rzecz CSR
zysku jako celu przedsiębiorstwa jest postulat instytucjonalizacji
więzi pomiędzy przedsiębiorstwem a jego interesariuszami. Konkretną wizję struktury przyszłej władzy nad przedsiębiorstwem,
opartą o przedstawioną powyżej ideę ogólną, zarysował W. Visser
tworząc koncepcję tak zwanej CSR2.0. Zmierza ona do wbudowania
w CSR takich urządzeń, które poprzez zakwestionowanie dążenia
do zysku jako celu przedsiębiorstwa, podważają w istocie pozycję
16 Jan Paweł II, Encyklika Centesimus annus, 35.
33
właściciela legitymizującego to dążenie, na rzecz wzmocnienia pozycji innych interesariuszy. Rdzeniem (Zasadą 1) tej koncepcji jest
budowa więzi rozumiana następująco17:
Warunkiem odniesienia sukcesu w rewolucji CSR jest to, aby biznes
przełamał hegemonię akcjonariuszy. Przedsiębiorstwa są teraz poddanymi w królestwie kapitalizmu rządzonym przez udziałowców. Wydają się
mieć niezwykłą moc, lecz w rzeczywistości są uległe wobec niewidocznych
akcjonariuszy, chylą czoło przed rynkami finansowymi i są na każde zawołanie analityków z City. Większość zarządzających sprawuje swoje funkcje
nie dłużej niż 3 lata i przez cały ten okres są zakładnikami wahań cen
akcji firmy na giełdzie. Jedynym sposobem, by przywrócić im władzę jest
przejście od poddaństwa do budowy więzi. Biznes musi zacząć instytucjonalizować (a tym samym legitymizować) tworzenie wielostronnych relacji
ze swoimi interesariuszami.
Jeden z czołowych niemieckich propagatorów ruchu na rzecz
CSR, André Habisch, postuluje: „samo społeczeństwo musi przejąć rolę pioniera rozwoju CSR”18. Wzywa on, aby opinia publiczna
krytycznie dopytywała się, czy przedsiębiorstwo rzeczywiście profesjonalnie działa w zakresie swojej polityki CSR, czy angażuje się
w swoim środowisku i przysparza społeczeństwu korzyści. Opinia
publiczna powinna nauczyć się oceniać jakość CSR. Taka kontrola
społeczna może być doskonale wykonywana przez odpowiednich
kontrpartnerów – NGO i media. To oni muszą wykryć kiedy CSR
jest tylko przykrywką, a kiedy przedsiębiorstwo rzeczywiście wypracowuje moralność firmową.
Jest oczywiste, że postulat ten prowadzi nieuchronnie do rozbudowy narzędzi (standardów, certyfikacji, raportowania, audytów),
służących do weryfikacji CSR przedsiębiorstwa.
Pojawia się w związku z tym pytanie, czy te dezyderaty są realne.
Jedynym w zasadzie źródłem danych dotyczących jakości CSR
przedsiębiorstwa jest samo przedsiębiorstwo prezentujące zazwyczaj te dane w formie raportu. Reprezentatywnymi przykładami takich prezentacji są raporty zrównoważonego rozwoju sporządzane
17 W. Visser, op. cit. s. 318.
Cytat za: Ulrike Barth, Ostrożnie z CSR, Pressesprecher nr 2/2005 (na podstawie przedruku z Prasa Zagraniczna, maj-czerwiec 2005 r.
18 34
według Wytycznych do raportowania kwestii zrównoważonego rozwoju
opracowanych przez, międzynarodową organizację pozarządową
Global Reporting Initiative19.
Jednakże nawet pobieżna analiza tych wytycznych a także zawartości sporządzanych na ich podstawie raportów nie pozwala
na uznanie ich za w pełni miarodajną podstawę oceny jakości CSR
przedsiębiorstwa20. Wytyczne… nie zawierają nawet poprawnie
zdefiniowanego celu raportu, wskutek czego w istocie nie bardzo
wiadomo, po co takie raporty się sporządza. Co więcej, poszczególne standardy dotyczące sporządzania raportu zrównoważonego
rozwoju są tak wieloznaczne, że nie ma żadnych trudności w zapewnieniu, aby raporty te dostarczały wyłącznie miłych wiadomości, przedstawiających ich wydawcę w jak najlepszym świetle.
Przyznają to sami aktywiści ruchu CSR. Nie istnieje zasługująca na
zaufanie procedura weryfikacji tych raportów Do roku 2011, a więc
po 15 latach istnienia inicjatywy, polskie przedsiębiorstwa opublikowały zaledwie około 100 takich raportów21.
Zastrzeżenia powyższe odnoszą się również do innych inicjatyw
metodycznych w zakresie raportowania CSR.
W tych realiach, rzetelna realizacja postulatu przejęcia kontroli nad raportami CSR przez społeczeństwo wspierane przez NGO
wymagałaby rozbudowania obecnej struktury instytucjonalnej CSR
do rozmiarów porównywalnych (a może większych) ze strukturą
instytucjonalną odpowiedzialną za przestrzeganie standardów rachunkowości. Nie ulega wątpliwości, że zamiar taki jest mrzonką.
Nie sposób oczekiwać, że społeczeństwo, nawet przy najbardziej
energicznym wsparciu NGO i mediów, nauczy się czytania raportów CSR na tyle, aby odróżnić w nich ziarno od plew oraz, co naj19 Wytyczne do raportowania kwestii zrównoważonego rozwoju, Global
Reporting Initiative 2006, https://www.globalreporting.org/Pages/resourcelibrary.aspx?resSearchMode=resSearchModeText&resLangText=Polish.
20 Zob. Rejestr raportów, http://www.csrinfo.org/pl/rejestr-raportow/orejestrze-raportow/wyniki?start=20&year=2011&filter=Wpisz%20szukane%20
s%C5%82owo
21 Zob. Irena Pichola, Raportowanie i ocena społecznej odpowiedzialności [w:]
Wojciech Gasparski (red.), Biznes, etyka odpowiedzialność, Wydawnictwa Profesjonalne PWN, 2012, s. 395.
35
ważniejsze, odkryć to, co zostało przez autorów w tych raportach
pominięte. Dodatkowo, postulowany przez propagatorów CSR
udział NGO i mediów w weryfikacji tych raportów, każe pamiętać o odwiecznym pytaniu: Quod custodiet custodies? Do czujności
w tym zakresie zmusza dająca dużo do myślenia aktywność ekologicznych NGO w zakresie recenzowania niektórych wielkich projektów inwestycyjnych.
Proces instytucjonalizacji ruchu CSR wspierany jest dziś aktywnie przez trzy zasadnicze grupy interesariuszy.
Pierwszą grupę stanowią wielkie korporacje. Dominują one
wśród podmiotów wdrażających CSR. Wydatki na CSR stanowią
dla nich nieznaczną, ale starannie plasowaną pozycją w budżecie
na PR. Raporty zrównoważonego rozwoju stały się ważnym narzędziem pozycjonowania tych firm. Poprzez wpisywanie się tymi
raportami w powszechnie aprobowany przez opinię publiczną kanał przekazu, CSR pozwala stosunkowo tanim kosztem promować
firmę, nawet na obcym jej dotychczas rynku zbytu.
Drugą grupę wspierających instytucjonalizację CSR stanowią
firmy doradcze (niekiedy mające status NGO) traktujące ruch na
rzecz CSR nie tylko jako swoją misję, ale także niekiedy jako źródło
intratnej działalności zarobkowej prowadzonej w cieniu działalności misyjnej. Szczególną aktywność takie firmy wykazują przy „wytwarzaniu” argumentów, nazywanych niekiedy wynikami badań,
wskazujących, że wdrożenie CSR opłaca się, co działa jako zachęta
do poniesienia określonych wydatków na ich wdrożenie.
Trzecią grupą interesariuszy jest administracja publiczna, której
interes w działaniu na rzecz instytucjonalizacji CSR polega z kolei
na tym, że ruch ten stanowi dla niej dodatkowe narzędzie dyscyplinowania uczestników życia gospodarczego, na przykład w toku
ubiegania się o wsparcie finansowe przedsięwzięć realizowanych
przez przedsiębiorstwo. Jej rola polega na udzielaniu tendencji do
instytucjonalizacji CSR legislacyjnego oraz finansowego wsparcia.
Instytucjonalizacja CSR odbywa się zazwyczaj przy pomocy narzędzi „miękkich”, takich jak granty na propagowanie idei CSR,
konkursy a także rankingi budowane przy pomocy wskaźników
uwzględniających wartości CSR. Jednakże z biegiem czasu, coraz
36
szerzej stosowane są w tym celu także narzędzia „twarde”. Zaliczyć
do nich można już wprowadzony przez niektóre państwa obowiązek prezentowania sprawozdań z przestrzegania zasad CSR, czy
też stosowanie standardów CSR jako kryteriów warunkujących dostęp do środków publicznych przez podmioty ubiegające się wsparcie swoich projektów.
W ostatnich latach instytucjonalizacja sprzyjała rangi poczesnej
ruchowi na rzecz CSR. Zarazem jednak powodowała jego stopniową trywializację przejawiającą się w coraz powszechniejszym podejmowaniu przez komórki PR działań inspirowanych wartościami
CSR, a następnie eksploatowaniu ich dla potrzeb zbytu produktów
i pozycjonowania przedsiębiorstwa. W rezultacie, ruch na rzecz
CSR, poddany „patronatowi” wymienionych powyżej grup ulegał
stopniowo coraz głębszej erozji. Jej kanonicznym przykładem jest
przypadek Enronu, światowego symbolu szalbierstw i niegodziwości biznesowych, który jeszcze na rok przed upadkiem w 2002 r.
skrupulatnie dokumentował przestrzeganie wszelkich standardów
CSR, posiadał starannie opracowany kodeks etyczny oraz został
wpisany przez magazyn Fortune na listę 100 najlepszych pracodawców w Stanach Zjednoczonych w roku 2001.
Jednakże najbardziej spektakularnym przejawem deformacji
gnębiących ruch na rzecz CSR jest faktyczne wykluczenie małych i
średnich przedsiębiorstw z populacji przedsiębiorstw zaangażowanych w ten ruch. Małe i średnie przedsiębiorstwa, stanowiące przecież sól gospodarki, w ruchu na rzecz CSR nie odnalazły się. Próby
transplantacji CSR na grunt tej kategorii przedsiębiorstw sprowadzają się zazwyczaj do gołosłownego zapewniania przedsiębiorców
reprezentujących małe i średnie przedsiębiorstwa, że CSR opłaca
się, a w szczególności do dawania im do zrozumienia, że będą one,
dzięki wdrożeniu CSR, „łaskawiej” traktowani jako kontrahenci w
kanałach dystrybucji owych wielkich korporacji, które CSR już internalizowały22. Prób tych nie sposób uznać za udane.
22 Zob. na przykład Tomasz Gasiński, Grzegorz Piskalski, Zrównoważony biznes.
Podręcznik dla małych i średnich przedsiębiorstw, Ministerstwo Gospodarki, 2010, s. 19.
(http://www.mg.gov.pl/files/upload/7904/podrecznik.pdf) z dnia 2012-11-30
37
Małe i średnie przedsiębiorstwa odstrasza od CSR perspektywa
ponoszenia wysokich kosztów oraz uciążliwych procedur, którymi
idea ta pod wpływem komercjalizacji obrosła. Z danych zawartych
w literaturze przedmiotu wynika, że wydatki uznawane za związane z wdrożeniem CSR i obejmujące pakiet, w skład którego wchodzą normy ISO 9001, ISO14001, Norma BPH –OHSAS, SA 8000 oraz
strategia zrównoważonego rozwoju, kształtują się w przedziale od
25 000 do 310 000 zł23. Do tych kosztów dochodzą wysokie i uciążliwe koszty bieżącego prowadzenia spraw związanych z CSR, w
tym raportowania oraz komunikowania się z interesariuszami. Nawet aktywiści ruchu CSR przyznają, że koszty te, dotyczące zwłaszcza raportowania, stanowią znaczny ciężar dla małych i średnich
przedsiębiorstw24.
Te monstrualnie wysokie koszty i żmudne procedury spowodowały, że CSR stała się ideą trudną, kosztowną i dostępną tylko dla
wybranych. Trudno sobie wyobrazić lepszy sposób odstraszania
małych i średnich przedsiębiorstw od CSR.
Nie można nie dostrzegać, że stawiane przed ruchem CSR wyzwania, związane z postulatem przekształcenia tego ruchu w instrument fundamentalnej przebudowy więzi międzyorganizacyjnych
systemie gospodarczym, są niewspółmierne do jego rzeczywistych
możliwości. Czyż CSR może zapobiec takim rzucającym się w oczy
i nie wymagających żadnych nakładów na ich rozpoznanie, plagom, jak:
• obniżanie przez producentów trwałości wyrobów codziennego
użytku, w celu pobudzeniu popytu na nowe modele tych wyrobów?
• zawieranie porozumień kartelowych przez wielkie korporacje
w celu zawyżenia cen artykułów konsumpcyjnych?
23 T. Gasiński, G. Piskalski, op. cit. s. ss. 158-163.
Max Göttsche, André Habisch, Simon Gietl, Max Schauer, Martin Roloff,
Does CSR reporting destroy firm value? Empirical evidence on GRI aligned European companies.
2012 International Society of Business, Economics and Ethics (ISBEE), 5th World
Congress: “Tradition and New Horizons – Towards the Virtue of Responsibility”,
11.-14. Juli 2012, Warschau, Polen.
24 38
• prowadzenie agresywnej reklamy prowokującej ludzi do rozpasanego konsumpcjonizmu?
• tolerowanie chciwości banków, które są już za duże, żeby
upaść?
Przecież:
• to producenci samochodów, a więc w branży, w której aż roi się
od inicjatyw w zakresie ochrony środowiska, unisono wprowadzają na rynek wyroby o zaniżonej trwałości, a państwo w coraz
większej liczbie krajów zachęca do oddawania używanych, ale
jeszcze sprawnych pojazdów na złom, dotując nabywców nowych samochodów;
• to Philips, LG Electronics, Panasonic, Samsung, Toshiba i Technicolor, produkując corocznie wzorowe raporty CSR, zostały
niedawno skazane łącznie na gigantyczną grzywnę 1,47 mld
euro za zmowy monopolistyczne zawarte w latach 1996-200525;
• to właśnie za sprawą banków, wiele polskich przedsiębiorstw
przeżyło gorzkie doświadczenie z opcjami walutowymi, którym
nie zapobiegły ani kodeks etyczny, ten branżowy26, ani te „szyte
na miarę” kodeksy etyczne poszczególnych banków.
Dziś, to właśnie na obciążaniu zysków przedsiębiorstw, zasadzają się mniej lub bardziej udane próby hamowania wymienionych powyżej wynaturzeń. Co stanie się, gdy motyw dążenia do
zysku zostanie zastąpiony deklaratywnym dążeniem do zaspokajania potrzeb społecznych, a przedsiębiorstwa nadal będą skłonne do
naruszania obowiązujących norm?
Wskutek ogromnej dysproporcji pomiędzy rzeczywistymi a czysto życzeniowymi możliwościami oddziaływania, ruch na rzecz CRS
znalazł się w matrixie. Zaczął on funkcjonować w świecie wirtualnym, który stopniowo traci kontakt ze światem realnym. Drobną, ale
wyrazistą ilustracją tego, jak ten wirtualny świat powstaje jest przeprowadzona na zlecenie PARP ocena stanu wdrażania standardów
25 http://wyborcza.biz/biznes/1,101558,12995740,Rekordowa_kara_za_zmowe
_producentow_kineskopow.html#ixzz2EFzXgmtJ (z dnia 2012-12-06)
26 Przyjęte uchwałą XVIII Walnego Zgromadzenia Związku Banków Polskich
Zasady Dobrej Praktyki Bankowej Bank w rozdziale II punkt 2 mówią: Bank nie może
wykorzystywać swego profesjonalizmu w sposób naruszający interesy klientów.
39
społecznej odpowiedzialności biznesu przeprowadzonej na ogólnokrajowej próbie losowo wybranych 870 przedsiębiorstwach, spośród
których 94,2% stanowiły podmioty liczące poniżej 50 pracowników,
a 65,6% stanowiły mikroprzedsiębiorstwa (zatrudniające 4-9 pracowników). Ocena została sporządzona pod kątem „lepszego przygotowania i adresowania działań instytucji publicznych w wymiarze praktyki
przedsiębiorstw w obszarze CSR”. W badaniu zastosowano, a jakże,
triangulację metod badawczych, w tym technikę Computer Assisted
Personal Interviewing, Focus Group Interview oraz warsztat i panel
ekspercki. Jednym ze spektakularnych rezultatów tych badań było
stwierdzenie, że wśród owej właśnie populacji przedsiębiorstw 70%(!)
z nich dysponowało kodeksem etycznym27. Nie kwestionując w najmniejszym stopniu etyczności zachowań właścicieli oraz personelu
tych przedsiębiorstw (we wzmiankowanym fragmencie badania nie
chodziło przecież o faktyczne zachowania, ale o ich kodyfikację) nie
sposób nie zauważyć, że tak niebywale optymistyczny wynik kłóci
się z elementarnym doświadczeniem życiowym tych, którzy na co
dzień stykają się z przedsiębiorstwami tej kategorii.
Adresatów tych badań, którzy jednak bardziej wierzą ankietom,
można odesłać do rezultatów innego badania przeprowadzonego
w tym samym czasie. Badanie to objęły spółki giełdowe, a więc
podmioty podlegające nieporównanie wyższym standardom, niż
losowo dobrane przedsiębiorstwa w cytowanym wcześniej badaniu
PARP. Wykazały one, że wśród tej kategorii spółek tylko 53% posiadało kodeks etyczny28. W świetle tego wyniku trudno nie zadumać
się nad miarodajnością badania przeprowadzonego przez PARP.
Próbę nadania nowych impulsów ruchowi na rzecz CSR podjęli
M.E. Porter i M. Kaufman, przedstawiając koncepcję „shared value”,
co można tłumaczyć jako „wartość współdzielona”. Koncepcja tych
27 Zob. Ocena stanu wdrażania standardów społecznej odpowiedzialności biznesu.
Zestaw wskaźników społecznej odpowiedzialności w mikro, małych, średnich oraz dużych przedsiębiorstwach. RAPORT. Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości,
Warszawa, 9 grudnia 2011 r., s. 82.
28 Zob. Raport „Współczesna rada nadzorcza 2012. Praktyka ładu korporacyjnego w Polsce, Deloitte, Komisja Nadzoru Bankowego, Polski Instytut dyrektorów,
2012, s. 20.
40
autorów koncentruje się na rozpoznawaniu i rozwijaniu powiązań
pomiędzy postępem społecznym i ekonomicznym, a jej główną ideą
jest amplifikowanie konkurencyjności spółki poprzez uwzględnianie zarówno ekonomicznych jak i społecznych warunków, w których biznes funkcjonuje29.
Koncepcja shared value opiera się na postulacie, aby postęp, zarówno ekonomiczny, jak i społeczny, był definiowany poprzez odwoływanie się do wartości, którą autorzy koncepcji definiują jako
relację korzyści do kosztu, a nie jako same korzyści30. Koncepcję
swoja autorzy uzasadniają argumentem, że biznes raczej rzadko ujmuje korzyści z uwzględnieniem aspektów społecznych, a z kolei w
sektorze społecznym myślenie w kategoriach wartości jest jeszcze
mniej rozpowszechnione.
Wydaje się jednak, że nie tędy droga. Nie chodzi o to, aby tworzyć nowe systemy wskaźników oraz nowe wymogi raportowania
dające iluzoryczne poczucie budowania nowego modelu przedsiębiorstwa. Należy raczej wrócić do korzeni ruchu na rzecz CSR, czyli
zasad etycznych pozwalających wyzwolić człowieka od dominacji
gospodarki nad jego życiem osobistym i społecznym. Korzenie te
wskazuje Stanisław Urbański stwierdzając31:
„Innymi słowy, ekonomia i finanse mogą być źle użyte, jeśli posługujący się nimi menadżer ma jedynie na uwadze cele egoistyczne. Albowiem
nie narzędzia są winne, ale człowiek jest winien, mający błędnie uformowane sumienie oraz fałszywą odpowiedzialność osobista i społeczną”.
Pewne nadzieje na zahamowanie szkodliwego procesu instytucjonalizacji CSR daje opublikowanie normy ISO 26000. W rozdziale
1 norma ta zawiera zapisy następujące32:
29 Michael E. Porter, Mark R. Kramer, Creating Shared Value, Harvard Business
Review, January February, 2011, s. 6.
30 Co do zasady, w ekonomii relacja taka jest znana od dawien dawna i funkcjonuje jako zysk stanowiący różnicę pomiędzy przychodami uzyskanymi od klientów a poniesionymi kosztami.
31 Stanisław Urbański, Wprowadzenie do społecznego nauczania Jana Pawła II
dla menadżerów, (w:) Jan Paweł II dla Menadżerów, Szkoła Wyższa im. Bogdana
Jańskiego, Warszawa 2011, s. 10.
32 Guidance on social responsibility, International Standard Organization,
2010, s. 10.
41
W stosowaniu niniejszej normy międzynarodowej zaleca się uwzględnianie społecznej, środowiskowej, prawnej, kulturowej, politycznej i organizacyjnej różnorodności warunków gospodarczych, z zastrzeżeniem ich
spójności z międzynarodowymi normami współżycia.
Niniejsza norma międzynarodowa nie stanowi standardu systemu zarządzania. Nie jest ona ani zamierzona, ani zalecana w celu certyfikowania,
czy też w celach związanych z działaniami regulacyjnymi bądź to kontraktowymi. Jakakolwiek propozycja lub wezwanie dotyczące certyfikacji ISO
26000 należy uznać za nadużycie intencji i celów a także za niewłaściwe
wykorzystanie tej normy.
Zapisy powyższe wskazują, że twórcy normy trafnie rozpoznali
siły i czynniki, które prowokują powstawanie wskazanych powyżej
deformacji CSR. Jest nadzieja, że dzięki tym zapisom, norma ISO
26000 pozwoli, przynajmniej częściowo, je ograniczyć.
Podobnie, jak twórcy ISO 26000, również elity unijne dystansują się od wspierania instytucjonalizacji CSR. Dowodzi tego reakcja
Güntera Verheugena, komisarza ds. przemysłu i przedsiębiorczości Komisji Europejskiej, na postulaty silniejszej instytucjonalizacji
ruchu na rzecz CSR artykułowane przez przedstawicieli NGO na
zgromadzeniu European Alliance for Corporate Social Responsibility w roku 2006. Stwierdził on wówczas dobitnie33:
„Jest to nieporozumienie. Nie będzie żadnego monitorowania, żadnego
benchmarkingu, żadnego etykietowania i zawstydzania, a także żadnego
raportowania. Nigdy nie sporządzimy wytycznych dla stosowania CSR,
ponieważ jest to filozofia, jest to idea”
Ważnym impulsem dla odnowy ruchu na rzecz CSR powinny
stać się praktyczne zasady biznesu sformułowane przez Papieską
Radę Iustitia et Pax. Zasady te zostały wywiedzione z następujących postulatów34:
• Przedsiębiorstwa, wytwarzając dobre produkty, przyczyniają
się do dobra wspólnego.
33 No surprises as European Alliance for CSR launches, Euro-Correspondent,
2006,05,16, http://www.euro-correspondent.com/news/latest-news/no-surprises-as-european-alliance-for-csr-launches/
34 Powołanie lidera biznesu. Refleksja. Papieska Rad Iustitia et Pax, Wydawnictwo
Dehon, Kraków, 2012, s. 42.
42
• Przedsiębiorstwa solidaryzują się z ubogimi poprzez świadczenie pomocy znajdującym się w potrzebie.
• Przedsiębiorstwa przyczyniają się do dobra wspólnego poprzez
wspieranie godności pracy ludzkiej.
• Przedsiębiorstwa honorują zasadę pomocniczości umożliwiającą partycypację pracowników w zarządzaniu.
• Przedsiębiorstwa zapewniają opiekę nad właściwym wykorzystaniem użytkowanych przez siebie zasobów – kapitałowych,
ludzkich i środowiskowych.
• Przedsiębiorstwa dokonują sprawiedliwego przydziału zasobów wszystkim interesariuszom – pracownikom, klientom, inwestorom dostawcom oraz społeczeństwu.
Konkluzje
Ruch na rzecz CSR powinien być rozwijany z uwzględnieniem
następujących okoliczności:
Po pierwsze, od tego, czy przedsiębiorstwo osiąga zysk, zależy utrzymanie stanowisk pracy, zaspokojenie potrzeb klientów na
określone produkty lub usługi, zasilanie budżetu państwa podatkami oraz inwestowanie zwiększające przyszły dobrobyt społeczeństwa. Bez osiągania zysku przedsiębiorstwo zadań tych nie wykona. Oznacza to, że osiąganie zysku, samo w sobie, jest istotnym
wyrazem społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa.
Po drugie, należy uznać, że wpływ poszczególnych interesariuszy na określanie celu przedsiębiorstwa powinien być proporcjonalny do zakresu odpowiedzialności, jaki oni ponoszą za jego istnienie i funkcjonowanie.
Po trzecie, z biegiem czasu coraz rozleglejsze obszary przedsiębiorstwa objęte CSR podlegają zarazem reglamentacji prawnej
(ochrona konkurencji, ochrona środowiska, ład korporacyjny, środowisko pracy, równość praw, partycypacja). Obszary te podlegają
nadzorowi ze strony wyspecjalizowanych organów państwa. Nie
przestrzeganie standardów w tych obszarach odbija się bezpośrednio na kosztach przedsiębiorstwa, co oznacza, że kryterium zysku
43
pokrywa i te obszary. Zarazem intensywnie rozwijają się różnorodne techniki analizy kosztów i korzyści (cost benefit analysis) pozwalające na ujmowanie kosztów i korzyści społecznych w jednostkach
pieniężnych, a w konsekwencji na integrację społecznych i ekonomicznych skutków działań biznesowych w formie jednolitych
wskaźników opartych o miary pieniężne. W związku z tym ruch
CSR powinien koncentrować się nie tyle na pracochłonnym opisywaniu i dokumentowaniu stanu rzeczy w poszczególnych obszarach CSR, co raczej na realizacji misji edukacyjno-wychowawczej
zmierzającej do jak najszerszego upowszechnienia wśród menadżerów postaw ukształtowanych w duchu wrażliwości i odpowiedzialności za społeczne skutki działań biznesowych.
Po czwarte, należy dążyć do wycofania ruchu CSR ze ślepej
uliczki instytucjonalizacji. Fatalnym skutkiem tej tendencji jest
faktyczne wykluczenie z tego ruchu małych i średnich przedsiębiorstw. Należy przywrócić tę kategorię przedsiębiorstw ruchowi
CSR przede wszystkim poprzez burzenie barier (standardów, certyfikacji, raportowania, kosztownych audytów), którymi ruch ten
obrasta i przywrócenie mu jego pierwotnej, pozbawionej hipokryzji, prostoty. Zadanie wsparcia wdrażania CSR w grupie małych
i średnich przedsiębiorstw powinno stać się misją reaktywowanego
(dzisiaj nie istniejącego), funkcjonującego według logiki terytorialnej, samorządu gospodarczego35.
Bibliografia
1. Barth U., Ostrożnie z CSR, Pressesprecher nr 2/2005 (na podstawie przedruku z Prasa Zagraniczna, www.prelite.pl/.../
35 Istniejące w Polsce tak zwane izby gospodarcze to w istocie dobrowolne,
branżowe związki przedsiębiorstw. Ich nazwa została „ukradziona” instytucjom
tworzącym terytorialny samorząd gospodarczy. W Niemczech na samorząd gospodarczy, składa się 82 izby przemysłowo-handlowe utworzone według logiki terytorialnej i zgrupowane w Niemieckim Związku Izb Przemysłowych i Handlowych.
Przynależność do samorządu gospodarczego jest dla niemieckich przedsiębiorstw
obowiązkowa.
44
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
piar.pl_nr3_21_prasa_zagraniczna, maj-czerwiec 2005 r. [dostęp 2012-12-20].
Baumol W.J., Business Behavior, Value and Growth, The Macmillan Company, New York, 1959.
Benedykt XVI, Encyklika Caritas in veritate.
Caux Round Table. Moral Capitalism at work, Principles of business, http://www.cauxroundtable.org/index.cfm?menuid=8
[dostęp 2012-03-14].
CSRinfo.Org, Rejestr raportów, http://www.csrinfo.org/pl/
rejestr-raportow/o-rejestrze-raportow/wyniki?start=20&year=2011&filter=Wpisz%20szukane%20s%C5%82owo [dostęp
2013-03-14].
Friedman M., The Social Responsibility of Business is to Increase its
Profits,New York Times Magazine, September 1970.
Gasiński T., Piskalski G., Zrównoważony biznes. Podręcznik
dla małych i średnich przedsiębiorstw, Ministerstwo Gospodarki, 2010, s. 19, http://www.mg.gov.pl/files/upload/7904/
podrecznik.pdf, [dostęp 2012-11-30]
Göttsche M., Habisch A., Gietl S., Schauer M., Roloff M., Does
CSR reporting destroy firm value? Empirical evidence on GRI
aligned European companies, International Society of Business,
Economics and Ethics (ISBEE), 5th World Congress: “Tradition
and New Horizons – Towards the Virtue of Responsibility”,
11-14 July 2012, Warschau, Polen.
Grynkiewicz T. Rekordowa kara za zmowę producentów kineskopów http://wyborcza.biz/biznes/1,101558,12995740,Rekordowa_kara_za_zmowe_producentow_kineskopow.html#ixzz2EFzXgmtJ [dostęp 2013-03-14].
Guidance on social responsibility, International Standard Organization, 2010.
Habisch A., Jonker J., Wegner M., Schmipeter R., Corporate Social Responsibility Across Europe, Springer 2005.
Jan Paweł II, Encyklika Centesimus annus.
Kurucz E.C., Colbert B.A. and Wheeler D., The business case
for corporate social responsibility. In: The Oxford Handbook of
corporate social responsibility, edited by Crane A., McWilliams
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
45
A., Matten D., Moon J. and Siegel D. Oxford University Press,
Oxford, New York, 2008 r.
Ocena stanu wdrażania standardów społecznej odpowiedzialności biznesu. Zestaw wskaźników społecznej odpowiedzialności w mikro, małych, średnich oraz dużych przedsiębiorstwach. RAPORT. Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości,
Warszawa, 9 grudnia 2011 r.
No surprises as European Alliance for CSR launches, EuroCorrespondent, 2006,05,16, http://www.euro-correspondent.
com/news/latest-news/no-surprises-as-european-alliancefor-csr-launches [dostęp 2012-12-20]
Pichola I., Raportowanie i ocena społecznej odpowiedzialności
[w:] Wojciech Gasparski (red.), Biznes, etyka odpowiedzialność, Wydawnictwa Profesjonalne PWN, 2012.
Porter M.E., Kramer M.R., Creating Shared Value, Harvard Business Review, January February, 2011, s. 6.
Powołanie lidera biznesu. Refleksja. Papieska Rad Iustitia et Pax,
Wydawnictwo Dehon, Kraków, 2012.
Raport „Współczesna rada nadzorcza 2012. Praktyka ładu korporacyjnego w Polsce, Deloitte, Komisja Nadzoru Bankowego,
Polski Instytut dyrektorów, 2012.
Simon H.A., Rational Decision making in Business Organizations, The American Economic Review, Vol. 69, No 4 (Sep.,
1979).
Sosenko K., Etyka ekonomii, [w:] Wojciech Gasparski (red.) Biznes, etyka, odpowiedzialność, Wydawnictwa Profesjonalne
PWN, 2012.
Stary Testament, Księga Wyjścia.
Steinmann H., Schreyogg G., Zarządzanie: podstawy kierowania przedsiębiorstwem: koncepcje, funkcje, przykłady. Wrocław 2001, s. 78-79.
Urbański S., Wprowadzenie do społecznego nauczania Jana
Pawła II dla menadżerów, (w:) Jan Paweł II dla Menadżerów,
Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego, Warszawa 2011, s. 10.
Visser W., CSR.2.0, The Evolution and Revolution of Corporate Social Responsibility. (w:) Manfred Pohl, Nick Tolhurst, Re-
46
sponsible Business: How to Manage a CSR Strategy Successfully, London England; New York, NY: Wiley, 2010.
26. Williamson J., Profit, Growth and Sales Maximization, Economica, New Series, Vol. 33, No. 129 Feb., 1966.
27. Wytyczne do raportowania kwestii zrównoważonego rozwoju, Global
Reporting Initiative,2006, www.globalreporting.org/Pages/
resourcelibrary.aspx?resSearchMode=resSearchModeText&resLangText=Polish [dostęp 2012-12-20].
28. Zasady Dobrej Praktyki Bankowej Związek, Banków Polskich,
Warszawa, kwiecień 2011.
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Zbigniew Pawlak
Andrzej Smoleń
WYCENA WARTOŚCI przedsiębiorstw
jako instrument
skutecznego zarządzania
PROFESJONALNYmi KLUBami
SPORTOWYmi
METHODS OF VALUATION
F INCORPORATED COMPANIES
EXEMPLIFIED BY PROFESSIONAL
SPORTS CLUBS
Streszczenie
W latach 1989-2012 powołano do życia w Polsce około 200 przedsiębiorstw sportowych (zawodowych klubów sportowych prowadzących działalność w formie spółek akcyjnych lub spółek z ograniczoną odpowiedzialnością). Od początku ich istnienia do chwili
obecnej dokonano setek transakcji kupna – sprzedaży akcji (udziałów) tych spółek. Akcje dwóch z nich wprowadzone zostały na
rynek giełdowy New Connect – Ruchu Chorzów S.A (2008) i GKS
GieKSa Katowice S.A (2011) – na którym są przedmiotem stałego
obrotu.
W gospodarce rynkowej zapotrzebowanie na wycenę przedsiębiorstwa jest bardzo duże, gdyż pełni ona wiele funkcji: informacyjną, doradczą, decyzyjną, argumentacyjną, mediacyjną. Wycena
wartości klubów sportowych, prowadzących działalność w formie
spółek kapitałowych (spółek akcyjnych lub spółek z o.o), jest niezbędna nie tylko w przypadku przeprowadzania transakcji kupna – sprzedaży, ale również procesów restrukturyzacyjnych, fuzji
48
i przejęć, emisji nowych akcji (udziałów), wprowadzania akcji na
rynek publiczny, ustalania stawek opłat przy ubezpieczeniach majątkowych itp.
Przy wycenie wartości klubów sportowych – tak jak przy wycenie dowolnych przedsiębiorstw – możliwe są cztery podejścia:
majątkowe, dochodowe, rynkowe i mieszane. W obrębie każdego
z tych podejść wyróżnić można szczegółowe metody wyceny. W niniejszej pracy, na konkretnych przykładach omówiono następujące,
najczęściej stosowane metody wyceny spółek sportowych: księgową ewidencyjną, skorygowanych aktywów netto, odtworzeniową,
likwidacyjną, zysku skapitalizowanego, zdyskontowanych przyszłych strumieni pieniężnych netto, cenowo-porównawczą, mnożników rynkowych, metodę z goodwillem.
Wybór konkretnych podejść i metod w odniesieniu do wyceny
danej spółki sportowej uwarunkowany jest szeregiem czynników,
w tym: kondycją finansową spółki, strukturą jej kapitału, perspektywą działania i rozwoju, zasobem posiadanych informacji o spółce.
W dobie profesjonalnego sportu wycenę spółek sportowych uznać
należy za jeden z podstawowych instrumentów skutecznego zarządzania tymi spółkami. Problem wartości i wyceny spółki sportowej
powinien się znaleźć w programach kształcenia menedżerów odpowiedzialnych za rozwój sportu w Polsce.
SUMMARY
In the years 1989-2012 about 200 of sport companies (professional sports clubs functioning in the form of joint-stock companies or
limited-liability companies) were founded in Poland. Hundreds of
purchase/sale transactions of shares (equities) in those companies
have been made since the beginning of their existence. Shares in two
of them – of New Connect-Ruch Chorzów S.A. (2008) and of GKS
GieKSa Katowice S.A. (2011) – were introduced on the stock market
where they are continuously traded.
In a market economy there is a very high demand for company
valuation because it fulfills many functions: an informing one, an
Zbigniew Pawlak, Andrzej Smoleń – wycena wartości...
49
advisory one, a decision-making one, an argumentative one, a mediating one. Valuation of sports clubs functioning as incorporated
(joint-stock or limited-liability) companies is necessary not only during transactions of sale and purchase but also in the case of processes of restructuring, mergers and acquisitions, issues of new shares
(equities), introducing of shares on the public market, determining
of fees for property insurance, etc.
During valuation of sports clubs – in the same way as during
valuation of any companies – there are four possible attitudes: the
property one, the income one, the market one and the mixed one.
In each of them it is possible to distinguish detailed methods of valuation. In the presented paper there are discussed – with reference
to particular examples – the following the most often applied methods of valuation of sports companies: the book value method, the
accounting record method, the corrected net asset value method,
the replacement method, the liquidity value method, the capitalized
profit method, the discounted cash flow method, the price comparison method, the market multiplier method, the goodwill method.
Selection of particular attitudes and methods for valuation of a given ports company is determined by a number of factors including:
financial condition of a company, structure of its capital, prospects
for future activity and development, repository of information about a company. In the age of professional sport valuation of sports
companies should be recognized as one of the basis instruments of
their successful management. The problem of value and valuation
of a sports company should be included in education curricula of
managers responsible for development of sport in Poland.
Słowa klucze: profesjonalne kluby sportowe, wartość przedsiębiorstwa, funkcje wyceny, metody wyceny wartości spółek sportowych.
Keywords: professional sports clubs, value of company, functions of valuation, methods of valuation of sports companies.
50
WSTĘP
W języku potocznym wartość to cecha lub zespół cech właściwych osobie lub rzeczy, stanowiących o jej walorach (np. moralnych,
artystycznych itp.). Wartość w sensie ogólnym jest kategorią filozoficzną. Problematyką wartości w tym znaczeniu zajmuje się dział
filozofii zwany aksjologią (filozofia wartości). W praktyce używa się
pojęcia wartość w sensie konkretnym, tj. z dodatkowym określnikiem. Mówiąc o wartości w znaczeniu konkretnym mamy przykładowo na myśli któryś z następujących rodzajów wartości: majątkową, ekonomiczną, techniczną, artystyczną, moralną, historyczną,
użytkową, rynkową, naukową, intelektualną, kulturową itp.
Przedsiębiorstwo jest złożonym przedmiotem wyceny, będącym
zorganizowanym zespołem składników materialnych i niematerialnych przeznaczonym do prowadzenia działalności gospodarczej1.
W skład przedsiębiorstwa wchodzą m. in. nazwa przedsiębiorstwa,
własność i inne prawa do nieruchomości i ruchomości, wierzytelności, środki pieniężne, koncesje, licencje, zezwolenia, patenty,
prawa autorskie i majątkowe, tajemnice przedsiębiorstwa, księgi i
dokumenty związane z prowadzeniem działalności gospodarczej.
W odniesieniu do przedsiębiorstwa stosuje się wiele rodzajów
(standardów) wartości, w tym: wartość rynkową, wartość inwestycyjną, wartość fundamentalną, wartość odtworzeniową, wartość
sprawiedliwą, wartość likwidacyjną. Wyodrębnia się też wartość
brutto oraz wartość netto.
Wartość rynkowa jest określana jako hipotetyczna cena, którą
skłonny jest zaoferować przeciętny nabywca przedsiębiorstwa na
wolnym rynku2. Aby można było mówić o wartości rynkowej powinny być spełnione następujące warunki:
− właściciel, jak też kupujący, nie są przymuszeni do sprzedaży/
kupna przedsiębiorstwa;
1 Art. 551, ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. kodeks cywilny, Dz.U. Nr 16, poz. 93
z późn. zm.
2 P.J. Szczepkowski, Poznawanie wartości własnego przedsiębiorstwa, JPiS,
Warszawa 2001, s. 11.
51
− obaj posiadają pełne informacje o przedsiębiorstwie i znają realia
rynkowe,
− upłynął czas niezbędny do wystawienia przedsiębiorstwa do
sprzedaży na rynek oraz wynegocjowania ceny.
O ile wartość rynkowa abstrahuje od osoby inwestora (jest nim
przeciętny inwestor), czyli ma charakter obiektywny, o tyle wartość inwestycyjna odnosi się do konkretnego inwestora z jego osobistymi kryteriami oceny, czyli ma charakter subiektywny. Różni
konkretni inwestorzy mogą reprezentować zróżnicowane oceny na
temat zdolności przedsiębiorstwa do generowania zysku, ryzyka
prowadzonej działalności, a ponadto posiadają odmienną sytuację
podatkową i własne koncepcje dalszego prowadzenia przedsiębiorstwa. Stąd jedni byliby skłonni zapłacić mniej, a inni znacznie nieraz więcej za dane przedsiębiorstwo.
Z kolei wartość fundamentalna to wartość wynikająca ze zdolności przedsiębiorstwa do przynoszenia dochodu właścicielowi.
Jest ona nazywana także wartością wewnętrzną, gdyż opiera się
na indywidualnych właściwościach przedsiębiorstwa, decydujących o jego wynikach finansowych, a nie zależy od osoby inwestora
(właściciela). Odróżnia się zatem od wartości rynkowej, która jest
zawsze wartością zewnętrzną, gdyż jest wynikiem relacji podaży
i popytu na przedsiębiorstwa rynku kapitałowym.
Wartością odtworzeniową określa się ogół nakładów, jakie należałoby ponieść, aby utworzyć przedsiębiorstwo w jego
obecnym kształcie. Wartość ta nie ma związku z sytuacją na
rynku kupna-sprzedaży przedsiębiorstw, zdolnościami przedsiębiorstwa do przynoszenia dochodu, jak też osobą inwestora,
a koncentruje się na strukturze przedsiębiorstwa, jako zespołu
składników materialnych i niematerialnych przeznaczonym do
prowadzenia działalności gospodarczej. Jest zazwyczaj określana w sytuacji, gdy brak możliwości wyceny wartości rynkowej
czy fundamentalnej.
Wartość sprawiedliwa, to wartość jaką powinien otrzymać
przedsiębiorca, który zostaje w jakiś sposób przymuszony do zbycia przedsiębiorstwa. Jest ona określana głównie na potrzeby wykupu akcji (udziałów) współwłaścicieli mniejszościowych, którzy
52
na skutek niekorzystnych dla nich decyzji podjętych przez współwłaścicieli większościowych są zmuszeni do zbycia swych akcji
(udziałów). Wartość sprawiedliwa stanowiąca rekompensatę za
zbyte akcje (udziały) jest często określana w postępowaniach sądowych.
Wskazane wyżej rodzaje wartości przedsiębiorstwa odnoszą się
do przedsiębiorstwa działającego, natomiast w sytuacji przedsiębiorstwa zamykającego działalność określa się wartość likwidacyjną, która jest różnicą pomiędzy przychodami i kosztami likwidacji
przedsiębiorstwa. Przychody obejmują głównie wpływy z wyprzedawanego majątku, ściąganych należności i innych wpływów, osiągniętych w trakcie likwidacji. Koszty likwidacji obejmują koszty
utrzymania przedsiębiorstwa w okresie likwidacji, spłaty długów
i inne wydatki związane z likwidacją.
Jak wspomniano, określa się wartość brutto albo wartość netto
przedsiębiorstwa. Wartość brutto – to wartość przedsiębiorstwa
bez odejmowania zobowiązań, które trzeba spłacić, a wartość netto
to wartość po potrąceniu zobowiązań.
Profesjonalne kluby sportowe, działające w formie spółek kapitałowych, są szczególnym przypadkiem przedsiębiorstw. Wartość
spółki sportowej ma wprawdzie wymiar pieniężny i jest wyprowadzana przy pomocy formuł matematycznych, ale nie jest pojęciem
jednoznacznym. Jej kwota pieniężna zależy od przyjętego w wycenie rodzaju (standardu) wartości, a także założeń szczegółowych,
poczynionych przez wyceniającego. Regułą jest, że kilku wyceniających to samo przedsiębiorstwo, otrzymuje różne – choć zbliżone
– wyniki. Stąd w środowisku specjalistów od wyceny przedsiębiorstw dominuje pogląd, że wartości przedsiębiorstwa się nie oblicza, ale się ją określa, szacuje, wartości tej się szuka lub wydaje na
jej temat opinię. O wartości spółki, zwłaszcza spółki kapitałowej w
sporcie, decyduje wiele czynników, w tym leżących po stronie spółki i tkwiących w jej otoczeniu. Szczególną cechą wartości spółki jest
wpływ, jaki ma na nią osoba oceniającego. Wartość spółki nie ma
bowiem charakteru obiektywnego, ale jest zawsze wyrazem przyjętej metodologii oszacowań a także ściśle zindywidualizowanych
preferencji zainteresowanego podmiotu, w szczególności właścicie-
53
la i nabywcy3. Należy z góry przyjąć, że poszukiwanie obiektywnej
wartości spółki skazane jest na fiasko.
Przez pojęcie wyceny rozumie się przyporządkowanie pewnemu przedmiotowi – obiektowi wyceny – przez podmiot wyceniający pewnej wartości, najczęściej w postaci sumy pieniężnej4. Wycena
spółki pełni kilka istotnych funkcji.
1) funkcję doradczą (decyzyjną) – umożliwia podjęcie decyzji kupującemu lub sprzedającemu przedsiębiorstwo,
2) funkcję argumentacyjną (uzasadniającą) – pozwala na uzasadnienie oczekiwanej ceny za spółkę stronom transakcji kupnasprzedaży,
3) funkcję pośredniczącą (mediacyjną, negocjacyjną) – daje podstawy do podejmowania negocjacji pomiędzy stronami transakcji
kupna-sprzedaży,
4) funkcję informacyjną – zaspokaja potrzeby informacyjne podmiotów interesujących się perspektywami rozwojowymi i sytuacją ekonomiczną przedsiębiorstwa,
5) funkcję zabezpieczającą – służy zabezpieczeniu się menedżerów
na wypadek sporów wynikających na tle podejmowanych decyzji dotyczących spółki5.
Wycena wartości przedsiębiorstw, w tym klubów sportowych
o statusie spółek kapitałowych, jest niezbędna do: przeprowadzania transakcji kupna - sprzedaży przedsiębiorstw i udziałów (akcji) w przedsiębiorstwach, przeprowadzania procedur restrukturyzacyjnych, połączeń (fuzji) i podziałów przedsiębiorstwa,
ustalania ceny emisyjnej akcji i wartości udziałów pochodzących
z podwyższenia kapitału, a także ustalania wartości praw poboru, zabezpieczania zobowiązań (zaciąganie kredytów i pożyczek,
emisja obligacji), ustalania stawek opłat przy ubezpieczeniach
3 U. Malinowska, Metody wyceny przedsiębiorstwa w warunkach polskich, DIFIN,
Warszawa 2001, s. 30-31.
4 M. J. Matschke, G. Brösel, Wycena przedsiębiorstwa, Oficyna Wolters Kluwer
Polska, Warszawa 2011 s. 3.
5 B. Nita, Metody wyceny i kształtowania wartości przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa
2007, s. 56.
54
majątkowych, określania wynagrodzeń dla zarządu i pracowników6.
W gospodarce rynkowej zapotrzebowanie na wyniki wyceny
przedsiębiorstwa jest bardzo duże. Ma ono w części charakter stały (np. ubezpieczanie majątku, określanie poziomu wynagrodzeń
kadry i personelu), w części - okresowy (np. zabezpieczanie zobowiązań), a w innych sytuacjach (np. fuzje, odszkodowania) – sporadyczny7.
Wartością klubów zawodowych, działających w formie spółek
kapitałowych, interesuje się wiele podmiotów: właściciele, potencjalni nabywcy akcji i udziałów, zarządy, pracownicy i współpracownicy, partnerzy gospodarczy, konkurenci, instytucje finansowe
(banki, firmy ubezpieczeniowe, fundusze inwestycyjne), aparat
skarbowy, analitycy rynku kapitałowego, konsultanci8.
Celem niniejszej pracy jest przedstawienie podstawowych metod wyceny profesjonalnych klubów sportowych.
PODEJŚCIA METODYCZNE PRZY WYCENIE
WARTOŚCI SPÓŁEK SPORTOWYCH
Przy wycenie wartości spółek sportowych napotkać można na
wiele trudności natury teoretyczno-metodologicznej. Jedną z nich
jest wybór odpowiedniej metody wyceny, bowiem wycena tych
6 A. Jaki, Wycena przedsiębiorstwa. Przesłanki, procedury, metody, Oficyna
Ekonomiczna, Kraków 2004; Metody wyceny spółki. Perspektywa klienta i inwestora, praca zbiorowa pod red. M. Panfila i A. Szablewskiego, Poltext Warszawa
2006 s. 34-35.
7 A. Herman, A. Szablewski (red.), Zarządzanie wartością firmy, Poltext, Warszawa
1999, s. 106.
8 por. A. Smoleń, Z. Pawlak, Zaangażowanie kapitału prywatnego i publicznego w działalność piłkarskich spółek kapitałowych w Polsce, w: Szkice z historii i współczesności zarządzania kulturą fizyczną w Polsce, pod red. Andrzeja Nowakowskiego,
Wojciecha Bajorka, Rzeszów : Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2012,
s. 154-169 oraz Z. Pawlak, A. Smoleń, Współpraca przedsiębiorstw z mikrootoczeniem
na przykładzie zawodowych klubów sportowych w Polsce, Studia Ekonomiczne Regionu
Łódzkiego. Formy i uwarunkowania współpracy we współczesnej gospodarce,
2012, wydanie specjalne.
55
podmiotów może być przeprowadzona różnymi metodami, głównie w zależności od celu wyceny, przyjętych założeń, stanu ekonomiczno-finansowego, perspektyw działania i rozwoju, posiadanych
informacji. Metody wyceny spółek można pogrupować w cztery
zbiory, odzwierciedlające cztery zasadnicze podejścia (filozofie) do
wyceny przedsiębiorstw9:
1) podejście majątkowe – oszacowaniu podlega tzw. wartość majątkowa, rozumiana jako suma wartości majątku przedsiębiorstwa,
2) podejście dochodowe – oszacowaniu podlega tzw. wartość dochodowa, rozumiana jako suma czystych dochodów możliwych
do uzyskania z przedsiębiorstwa,
3) podejście rynkowe – oszacowaniu podlega tzw. wartość rynkowa, rozumiana jako hipotetyczna cena możliwa do uzyskania ze
sprzedaży przedsiębiorstwa na wolnym rynku,
4) podejście mieszane – oszacowaniu podlega tzw. wartość mieszana, rozumiana jako wypadkowa czy też średnia arytmetyczna
(zwykła, ważona) wartości uzyskanej przy dwóch lub więcej podejściach czy metodach.
Podejście majątkowe zakłada, że spółka jest warta tyle, ile wart
jest jej majątek po potrąceniu długów. Za podstawę szacunków
wartości majątkowej przyjmuje się na ogół dane ewidencji księgowej majątku, dokonując przy tym korekt przybliżających je do cen
rynkowych, lub koszty odtworzenia majątku. Podejście majątkowe
jest stosowane przede wszystkim w przypadku wyceny spółek o niskiej rentowności, a także znajdujących się w likwidacji lub upadłości. Mankamentem wymienionego podejścia jest nie uwzględnianie
szeregu walorów niemajątkowych przedsiębiorstwa, składających
się na tzw. kapitał organizacyjny, takich jak: znak firmowy, struktura organizacyjna, czynnik ludzki, sieć stałych klientów oraz dostawców i in. Dlatego podejście to nie jest wskazane przy wycenie
spółek dobrze prosperujących, ponieważ zbyt często prowadzi do
zaniżenia wartości przedsiębiorstwa.
9 Wycena i zarządzanie wartością firmy, praca zbiorowa pod red. A. Szablewskiego
i R. Tuzimka, Poltext Warszawa 2004 s. 143.
56
W wycenie firm przynoszących dochód właścicielom najwłaściwsze jest podejście dochodowe, polegające na oszacowaniu wartości spółki na podstawie projekcji przyszłych dochodów. Ponieważ najwłaściwszą miarą dochodów są przepływy pieniężne, a one
uwzględniają już w sobie zaciągnięte długi i ich spłaty, od ich sumy
nie trzeba już odejmować zadłużenia. Wycena dochodowa nie powinna być podstawą szacunku wartości firm, które posiadają duży
majątek, a z jakichś powodów generują niskie dochody.
Z kolei podejście rynkowe zakłada, że wycenę przedsiębiorstwa
można przeprowadzić w oparciu o informacje z rynku o cenach
uzyskiwanych w transakcjach kupna – sprzedaży całych przedsiębiorstw bądź cenach akcji (udziałów) przedsiębiorstw. Informacje te można pozyskać z rynku niepublicznego bądź publicznego
(giełdy). Zdobycie wiarygodnych informacji o transakcjach kupnasprzedaży spółek na rynku niepublicznym jest trudne. Trzeba też
pamiętać, że obrót giełdowy dotyczy mniejszościowych pakietów
akcji spółek, a co za tym idzie iloczyn kursu bieżącego akcji spółki
i wielkości jej emisji nie odzwierciedla faktycznej rynkowej wartości
przedsiębiorstwa, a jedynie jej kapitalizację. Akcja w pakiecie większościowym, dającym kontrolę nad spółką, ma oczywiście większą
wartość niż akcja w pakiecie mniejszościowym.
Jeżeli wyniki wyceny spółek, uzyskane przy podejściach majątkowym, dochodowym i rynkowym nie są zbyt zróżnicowane (a za
takie przyjmuje się różnice rzędu 25%), wówczas możliwe jest zastosowanie mieszanej formuły wyceny przedsiębiorstwa. Podejście
mieszane w istocie nie jest nowym podejściem metodologicznym,
gdyż korzysta z wyników wyceny uzyskanych przy trzech podejściach klasycznych, wymienionych wyżej. Polega ono na uśrednianiu wyników (średnia arytmetyczna zwykła bądź ważona) lub
wyprowadzaniu wartości wypadkowej na podstawie specjalnych
formuł, wykorzystujących dane wyceny majątkowej, dochodowej
lub rynkowej.
Wycenę przedsiębiorstwa najlepiej jest przeprowadzić kilkoma
metodami. Dzięki temu wzrasta prawdopodobieństwo, że ostateczny wynik wyceny będzie lepiej odzwierciedlał realną wartość
przedsiębiorstwa. W takim przypadku otrzymujemy jednak prze-
57
dział wartości przedsiębiorstwa, który należy przeanalizować
i wskazać, w którym jego miejscu znajduje się realna wartość przedsiębiorstwa.
Zestawienie metod wyceny spółek sportowych w obrębie poszczególnych podejść przedstawiono w tabeli 1.
Tabela 1. Metody wyceny profesjonalnych klubów sportowych
Lp.
I.
Podejścia do wyceny
spółek sportowych
Podejście majątkowe
Metody
• księgowa ewidencyjna (aktywów
netto)
• księgowa skorygowana (skorygowanych aktywów netto)
• odtworzeniowa
• likwidacyjna
II. Podejście dochodowe
• zysku skapitalizowanego
• zdyskontowanych przyszłych strumieni pieniężnych
III. Podejście rynkowe
• porównawcza
• mnożników rynkowych
IV. Mieszane
• niemiecka
• szwajcarska
• stuttgardzka
• z goodwillem
Źródło: opracowanie własne
Przy ustaleniu wyniku końcowego wyceny przyjmuje się następujące zasady:
1) jeżeli wyniki uzyskane różnymi metodami różnią się nieznacznie (do 25%) – można z tych wyników wyciągnąć średnią arytmetyczną zwykłą lub ważoną, np.:
58
gdzie:
Wp – wartość przedsiębiorstwa
M – wynik wyceny metodą majątkową
D – wynik wyceny metodą dochodową
R – wynik wyceny metodą rynkową
2) jeżeli wyniki uzyskane różnymi metodami różnią się istotnie
(powyżej 25%) należy w kolejności:
− przeanalizować adekwatność zastosowanych metod do przy padku,
− odrzucić wynik krańcowo wysoki (niski),
− z pozostałych wyników wyceny wyciągnąć ewentualnie śred nią arytmetyczną
3) graniczną minimalną wartością przedsiębiorstwa jest jego wartość likwidacyjna.
METODY WYCENY WARTOŚCI SPÓŁEK
SPORTOWYCH PRZY PODEJŚCIU
MAJĄTKOWYM
Przy wycenie wartości spółek sportowych metodą aktywów
netto ewidencyjną przyjmuje się następującą formułę wyceny:
WANE = A – PO
gdzie:
WANE – wartość aktywów netto ewidencyjna (wartość księgowa
netto)
A – wartość aktywów razem
PO – wartość pasywów obcych (rezerwy na zobowiązania i zobowiązania)
Wartość aktywów netto jest tożsama z księgowym kapitałem własnym klubu sportowego. Taka wycena jest prosta i szybka w wykonaniu, ale nie odzwierciedla realnej wartości aktywów
klubu sportowego, a jedynie ich wartość ewidencyjną. Aktywa są
59
wyceniane i wprowadzane do ewidencji księgowej przede wszystkim w cenie nabycia lub w koszcie wytworzenia. W toku użytkowania od niektórych aktywów (środki trwałe, wartości niematerialne i prawne) od wartości początkowej odejmuje się umorzenie,
czyli sumę dotychczasowych odpisów amortyzacyjnych. Wartość
ewidencyjna aktywów zazwyczaj różni się bardzo poważnie od ich
wartości realnej. Poza tym, warto zauważyć, że ewidencja księgowa
nie ujmuje najistotniejszego składnika aktywów klubu sportowego,
jakim jest kapitał ludzki, rozumiany jako ogół kompetencji zawodników i kadry pracowniczej, w tym szkoleniowej.
Przy wycenie klubu sportowego metodą skorygowanych aktywów netto przyjmuje się następującą formułę wyceny:
WANW = AW - POW
gdzie:
WANW – wartość skorygowanych aktywów netto
AW – wartość skorygowanych aktywów razem
POW – wartość skorygowanych pasywów obcych
Wycena skorygowanych aktywów netto wymaga szczegółowego przeglądu każdej pozycji aktywów i pasywów obcych klubu. Polega ona na urealnianiu wartości poszczególnych pozycji majątku
i pasywów obcych do ich wartości realnej. I tak przykładowo, przy
korygowaniu wartości księgowej różnych aktywów można zastosować następujące metody szczegółowe:
a) grunty – metoda rynkowa,
b) budynki i budowle (w tym obiekty sportowe) – metoda rynkowa, odtworzeniowa, dochodowa,
c) urządzenia techniczne – odtworzeniowa, rynkowa,
d) środki transportu – rynkowa, odtworzeniowa,
e) zapasy (np. sprzętu, ubiorów i obuwia sportowego, a także pamiątek klubowych) – rynkowa,
f) należności – rynkowa itp.
Metoda skorygowanych aktywów netto pozwala nie tylko na
określenie realnej wartości aktywów i pasywów obcych klubu
sportowego, ale daje również możliwość zaliczenia do nich takich
60
aktywów nie ujętych w bilansie księgowym jak: kapitał ludzki, czy
nazwa (logo) klubu. Jest to jednak metoda czasochłonna, pracochłonna i w konsekwencji kosztowna.
Metoda odtworzeniowa zakłada, że wartość klubu sportowego
jest równa kosztom utworzenia aktywów klubu, pomniejszonym o
wartość ich zużycia wartość pasywów obcych. Metoda ta jest rzadko stosowana w wycenie całego klubu sportowego, ale bywa często stosowana w wycenie składników majątku trwałego, zwłaszcza
obiektów sportowych jak: stadiony, hale sportowe, boiska, bieżnie,
baseny, skocznie narciarskie, tory (kolarskie, żużlowe, narciarskie,
saneczkarskie) itp. Obiekty te bardzo rzadko bywają przedmiotem
obrotu rynkowego, a więc trudno jest określić ich wartość na podstawie znanych cen transakcyjnych kupna – sprzedaży podobnych
obiektów. Ogólna formuła ustalania wartości odtworzeniowej pojedynczego środka trwałego przedstawia się następująco:
1 ≥ SZ ≥ 0
WON = WOB · (1 – SZ)
gdzie:
WON – wartość odtworzeniowa netto (wartość środka trwałego
z uwzględnieniem jego zużycia fizycznego i moralnego)
WOB – wartość odtworzeniowa brutto (wartość nowego środka
trwałego)
Sz – wskaźnik zużycia środka trwałego
A oto przykład wyceny odtworzeniowej. Klub Narciarski „Szarotka” S.A posiada skocznię narciarską. Powołani do wyceny
obiektów eksperci określili wartość odtworzeniową brutto skoczni
narciarskiej na 2,3 mln zł. Jednocześnie eksperci ocenili, że stopień
zużycia obiektu wynosi 60%. Przy powyższych danych wartość odtworzeniowa netto kompleksu obiektów wynosi:
WON = 2,30 mln zł · (1 – 0,6) = 0,92 mln zł
Metoda likwidacyjna wyceny klubu sportowego stosuje dwie
formuły, inną w sytuacji likwidacji upadłościowej, a inną w sytuacji likwidacji nieupadłościowej. Przy wycenie klubu dla potrzeb
61
procedury upadłościowej przyjmuje się, że wartość aktywów (masy
upadłościowej) jest sumą cen możliwych do uzyskania w procesie
upłynnienia składników majątkowych. Syndyk zlecający wycenę
określi w ten sposób wartość masy upadłościowej klubu by następnie z jej zbycia uregulować długi klubu.
gdzie:
WL – wartość likwidacyjna
n – liczba składników majątkowych (aktywów) możliwych do
upłynnienia
i – numer kolejnego składnika majątku (aktywów)
Cri – hipotetyczna cena (wartość upłynnienia) możliwa do uzyskania ze sprzedaży składnika majątku o numerze i
Przy wycenie klubu sportowego dla potrzeb likwidacji nieupadłościowej przyjmuje się następującą formułę wyceny:
gdzie:
WL – wartość likwidacyjna
n – liczba składników majątkowych (aktywów) możliwych do
upłynnienia
i – numer kolejnego składnika majątku (aktywów)
Cri – hipotetyczna cena (wartość upłynnienia) możliwa do uzyskania ze sprzedaży składnika majątku o numerze i
N – należności
D – długi
P – szacunek przychodów w okresie likwidacji
K – szacunek kosztów w okresie likwidacji
62
DOCHODOWYM
Przy wycenie dochodowych obiektów sportowych lub całych
spółek sportowych możliwe jest stosowanie metody zysku skapitalizowanego. Polega ona na podzieleniu średniego planowanego
zysku rocznego netto z obiektu (czy też całej spółki) przez założoną
stopę kapitalizacji tego zysku. Formuła wyceny klubu sportowego
metodą zysku skapitalizowanego przyjmuje postać:
Wd – wartość dochodowa
Zn – średni roczny planowany zysk netto
r – założona stopa kapitalizacji zysku netto
1– pożądany okres zwrotu kapitału (w latach)
r
0≤r≤1
Obliczenie wartości obiektu (spółki) omawianą metodą jest równoznaczne z przemnożeniem średniego planowanego zysku netto
przez założony okres zwrotu kapitału.
A oto przykład. Klub sportowy „Kolejarz” S.A posiada stadion,
dla którego sporządzono wycenę metodą zysku skapitalizowanego.
W tym celu opracowano biznesplan stadionu, z którego wynikało,
że średni planowany roczny zysk netto wyniesie 1,5 mln zł. Założony okres zwrotu tego typu inwestycji wynosi 12 lat. W takim razie
wartość dochodowa obiektu wynosi 12,5 mln zł.
Wd = 1,5 mln zł na rok/0,12 = 12,5
Dobrze prosperujący, dochodowy klub sportowy wycenia się
przede wszystkim na podstawie czystego dochodu gotówkowego,
jaki właściciel może z niego uzyskać w przyszłości, czyli metodą
zdyskontowanych przyszłych strumieni pieniężnych netto. Gdy-
63
byśmy potrafili przewidzieć poziom wszystkich przyszłych przepływów pieniężnych możliwych do wygenerowania przez klub
sportowy, jego wartość byłaby równa liczonej do nieskończoności
sumie bieżącej wartości tych przepływów. Ponieważ wartość pieniądza zmienia się w czasie, złotówki z kolejnych przyszłych lat
nie są porównywalne. Operacja dyskontowania pozwala na sprowadzenie przyszłych złotówek do dzisiejszej ich wartości, przez co
możliwe staje się ich proste sumowanie. Wzór odpowiadający wymienionej metodzie wyceny wartości klubu sportowego zamieszczono poniżej:
gdzie:
Wp – wartość dochodowa
t – kolejny rok działalności
d – założona stopa dyskonta
at – współczynnik dyskonta dla roku t
PPNt – przepływy pieniężne netto dla roku t
W rzeczywistości zarząd klubu sportowego jest w stanie zaplanować przepływy pieniężne netto jedynie na kilka lat. Dlatego też
powyższa formuła wyceny wartości dochodowej musi być zmodyfikowana. Wartość klubu sportowego obliczamy wówczas jako sumę
dwóch składników. Pierwszy stanowią zsumowane zdyskontowane przepływy pieniężne dla okresu wykonalnej projekcji wyników
finansowych, drugi – tzw. wartość rezydualna (nazywana też wartością kontynuacyjną) zdyskontowana na ostatni rok projekcji. Przy
tym najlepiej obliczyć wartość rezydualną przy zastosowaniu formuły dochodowej. Zakładając, że średni strumień czystej gotówki
po okresie projekcji będzie kształtował się na poziomie zbliżonym
do wielkości z ostatniego roku, możemy ustalić wartość rezydualną
metodą kapitalizacji prostej, dzieląc przewidywane średnioroczne
saldo gotówkowe przez założoną stopę dyskonta. W takim razie
64
wzór na wycenę wartości klubu sportowego przyjmie następującą
postać.
gdzie:
Wp – wartość dochodowa
m – liczba lat wykonalnej projekcji wyników finansowych
PPNm – przepływy pieniężne netto z ostatniego roku projekcji
(potraktowane jako średnioroczne przyszłe PPN)
RV – wartość rezydualna (Residual Value)
Stopa dyskontowa zastosowana do aktualizacji przyszłych strumieni pieniężnych odzwierciedla koszt zaangażowanego kapitału, co
jest równoznaczne z poziomem oczekiwanej stopy zwrotu z inwestycji w klub sportowy. Należy dodać, że stopa dyskontowa musi mieć
większą wartość od oprocentowania bezpiecznych inwestycji kapitałowych, np. lokat w dobrych bankach, czy zakupów obligacji skarbu
państwa. Różnica pomiędzy stopą dyskonta a oprocentowaniem inwestycji nieryzykownych jest premią za ryzyko podejmowania działalności gospodarczej. Gdyby tej premii nie było nikt nie inwestowałby
w przedsiębiorstwa, zadowalając się korzystniejszą, bo bezpieczniejszą lokatą bankową lub jeszcze bezpieczniejszymi obligacjami skarbu
państwa. W sytuacji finansowania działalności kapitałem własnym
stopa dyskonta jest równa kosztowi kapitału własnego, a w przypadku zaangażowania mieszanych źródeł finansowych (kapitału własnego i obcego) można ją wyrazić według formuły średniego ważonego
kosztu kapitału (WACC – weighted average cost of capital).
gdzie:
dm – stopa dyskontowa dla finansowania działalności mieszanymi źródłami
rw – koszt kapitału własnego
uw – udział procentowy kapitału własnego (procent dziesiętny)
65
ro – koszt kapitału obcego
uo – udział procentowy kapitału obcego (procent dziesiętny)
Przy wycenie klubu sportowego metodą zdyskontowanych
przyszłych strumieni pieniężnych netto posługujemy się następującą formułą:
gdzie:
t – rok analizy
at – współczynnik dyskontujący dla roku t
PPNt – przepływy pieniężne netto dla roku t
RV – wartość pozostała (wartość rezydualna)
Stopę dyskontową można określić różnymi metodami, w zależności od tego, jaka jest struktura kapitału własnego przedsiębiorstwa. W sytuacji finansowania działalności kapitałem własnym stosuje się metodą składania stopy dyskontowej lub metodę określania
jej na podstawie modelu wyceny aktywów kapitałowych (CAPM –
capital assets pricing model).10 Poniżej przedstawiono sposób ustalania stopy dyskonta metodą składania:
d=r+i+s
zie:
d – stopa dyskonta
r – realna stopa procentowa uzyskiwana z inwestycji nieryzykownych
i – stopa inflacji
s – premia za ryzyko działalności gospodarczej
10 P. Szczepankowski, Wycena i zarządzanie wartością przedsiębiorstwa, WN PWN
66
Wartość rezydualną określa się najczęściej metodą kapitalizacji
przepływów pieniężnych netto z ostatniego roku projekcji, gdzie
stopa kapitalizacji jest stopą dyskonta zastosowaną przy aktualizacji przyszłych strumieni pieniężnych netto.
A oto przykład obliczenia wartości dochodowej KS „Motor” SA.
Obecny właściciel chce sprzedać klub zainteresowanemu inwestorowi instytucjonalnemu. W tym celu postanowił dokonać wyceny
wartości dochodowej klubu dla potrzeb negocjacji z inwestorem.
Na podstawie analizy dotychczasowej działalności klubu właściciel opracował biznesplan na 5 lat, z którego wynikają zakładane
dodatnie strumienie pieniężne netto (PPNt). Dla potrzeb oszacowania wartości dochodowej klubu przyjęto stopę dyskonta na poziomie 12%. Obliczenia wartości dochodowej klubu przedstawiono w tabeli 2.
Tabela 2. Przykład wyceny dochodowej KS „Motor” S.A metodą
zdyskontowanych przyszłych strumieni pieniężnych netto
Lp. Wyszczególnienie
1.
PPNt
2.
at
Rok projekcji
I
II
349 033,95
III
IV
V
595 108,31
897 475,14
1 219 533,81
1 683 190,36
0,893
0,797
0,712
0,636
0,567
3.
at · PPNt
311 637,45
474 416,70
638 805,08
775 035,78
955 087,42
4.
∑ at · PPNt
311 637,45
786 054,16
1 424 859,23
2 199 895,02
3 154 982,43
5.
RV
6.
at · RV
7.
Wd
14 026 586,36
7 959 061,79
11 114 044,22
Z przeprowadzonych oszacowań wynika, że wartość dochodowa klubu „Motor” S.A wynosi 11,114 mln zł.
67
Metoda zdyskontowanych strumieni pieniężnych netto jest powszechnie uważana za najlepszą z metod podejścia dochodowego,
przede wszystkim dlatego, że wyraża wartość przedsiębiorstwa
ustaloną zgodnie z interesem inwestora. Ma ona jednak wiele ograniczeń, np cechuje ją subiektywizm w ocenie przyszłych wyników i
stopy dyskontowej, jest ograniczona do zastosowania w przypadku
firm dochodowych, pomija niektóre aktywa, zwłaszcza nie generujące dochodu z działalności operacyjnej i in. W związku z tym
wyrażany jest pogląd, że często wymaga ona wprowadzania dodatkowych korekt.11
PORÓWNAWCZYM
Metoda porównawcza polega na wycenie klubu sportowego
na podstawie znanych cen transakcyjnych kupna – sprzedaży podobnych innych klubów sportowych. Najprostszą formułą wyceny
metodą rynkową porównawczą jest formuła średniej arytmetycznej
zwykłej lub ważonej. Zwykłą średnią arytmetyczną można zastosować wówczas, gdy znamy ceny sprzedaży co najmniej dwóch klubów bardzo podobnych do wycenianego.
gdzie:
WR – wartość rynkowa
c1, c2 ... cn – znane ceny sprzedaży bardzo podobnych klubów
n – liczba porównywanych klubów
W sytuacji, gdy sprzedane kluby różnią się wielkością od wycenianego można zastosować formułę średniej ważonej ceny transak11 M. Panfil, A. Szablewski, Wycena przedsiębiorstwa. Od teorii do praktyki,
Wydawnictwo Poltext Warszawa 2011 s. 311.
68
cyjnej. Przykładowo dokonajmy wyceny KS „Wisła” S.A na podstawie znanych cen transakcyjnych kupna sprzedaży dwóch innych
klubów, z których jeden jest 3 razy większy od wycenianego i został
sprzedany za kwotę 10,5 mln zł, zaś drugi jest większy 2 razy od
wycenianego i został sprzedany za 8,9 mln zł. W takim razie wartość wycenianego klubu wynosi 3,88 mln zł.
Istnieje też możliwość wyceny klubu sportowego na podstawie
informacji o notowaniach kursów akcji spółek giełdowych metodą
mnożników rynkowych. Warunkiem dokonania takiej wyceny jest
notowanie na giełdzie papierów wartościowych akcji klubów sportowych. Kapitalizację rynkową spółki, której akcje notowane są na giełdzie, można przedstawić jako iloczyn liczby wyemitowanych akcji
i kursu bieżącego. Natomiast wartość rynkowa spółki notowanej na
giełdzie jest równa jej kapitalizacji rynkowej skorygowanej o premię
za kontrolę. Doliczenie premii za kontrolę wynika z faktu, że na giełdzie dokonywane są transakcje małymi pakietami akcji spółek, a w takim razie wartość jednej akcji w dużym pakiecie jest wyższa niż jej
kurs bieżący. Premia za kontrolę wynosi zazwyczaj od 10% do 50%12.
gdzie:
KRG – kapitalizacja rynkowa spółki notowanej na giełdzie
La – liczba wyemitowanych akcji
Ka – kurs akcji
WPg – wartość spółki notowanej na giełdzie
Pk – premia za kontrolę
Z kolei formuła wyceny rynkowej klubu nie notowanego na giełdzie przy pomocy informacji giełdowej (tj. metodą tzw. mnożników
12 Wycena biznesu w praktyce, red. M. Panfil, Wydawnictwo Poltext Warszawa
2009 s. 93.
69
rynkowych) opiera się na znajomości tzw. mnożników rynkowych
i przyjmuje następującą postać:
WRN = Me ∙ E
gdzie:
WRN – wartość rynkowa spółki nie notowanej na giełdzie
Mr – mnożnik rynkowy
E – wielkość ekonomiczna charakteryzująca wycenianą spółkę
odpowiednia dla danego mnożnika
Dla spółek obecnych na giełdzie co sesja obliczane są 2 mnożniki
rynkowe:
1) mnożnik cena/zysk (P/E) – wyrażający stosunek kursu dziennego akcji (Price) do zysku przypadającego na 1 akcję (Earnings),
2) mnożnik cena/wartość księgowa (P/BV) – wyrażający stosunek kursu dziennego akcji (Price) do wartości księgowej (Book
Value).
Aby wycenić wartość dochodową spółki sportowej nie notowanej na giełdzie na podstawie informacji giełdowej, należy zastosować mnożnik zysku. W przypadku wyceny spółki niedochodowej
lepszy będzie mnożnik wartości księgowej. Prześledzimy to na
przykładach.
Na giełdzie są notowane dwie dochodowe piłkarskie spółki sportowe. Ich mnożniki rynkowe P/E wynoszą odpowiednio 15,2 oraz
18,4, a zyski netto odpowiednio 3,00 mln zł i 1,50 mln zł. Na podstawie tych informacji dokonać wyceny wartości dochodowej innej piłkarskiej spółki sportowej KP „Start” S.A., nie notowanej na giełdzie,
której zysk netto wynosi 2,45 mln zł. W celu przeprowadzenia oszacowań musimy w pierwszej kolejności rozwiązać dwa równania:
WRN1 = 15,2 · 3,00 mln zł = 45,60 mln zł
WRN2 = 18,4 · 1,50 mln zł = 27,60 mln zł
Następnie należy ustalić średnią arytmetyczną z uzyskanych
wielkości oraz doliczyć premię za kontrolę. Jak wynika z dokonanych
obliczeń kapitalizacja rynkowa wycenianej spółki nie notowanej na
70
giełdzie wynosi 36,60 mln zł. Uwzględniając premię za kontrolę na
poziomie 30% wartość klubu KP „Start” S.A. wyniesie 47,58 mln zł.
Podobnie można wycenić spółkę o niskiej dochodowości (lub niedochodową) na podstawie mnożnika wartości księgowej.
METODY WYCENY SPÓŁEK SPORTOWYCH
PRZY PODEJŚCIU MIESZANYM
Podejście mieszane jest wykorzystywane do sformułowania
konkluzji z wyceny przedsiębiorstwa, w której otrzymano zróżnicowane wyniki przy zastosowaniu różnych podejść i metod wyceny. Często stosowanymi metodami mieszanymi wyceny są: metoda niemiecka, metoda szwajcarska, metoda stuttgardzka i metoda
z goodwillem. Są to metody uśredniania (szukania wypadkowej)
z różnych wyników wyceny uzyskiwanych przy podejściu dochodowym i majątkowym.
Metoda niemiecka zakłada, że wynikom wyceny w podejściu dochodowym i podejściu majątkowym przypisujemy takie same wagi:
Wm = (Wd + Wm)/2
gdzie:
Wm – wartość mieszana
Wm – wartość majątkowa
W metodzie szwajcarskiej wyższą wagę przypisuje się wynikowi wyceny uzyskanemu przy podejściu dochodowym.
Wm = (2Wd + Wm)/3
Natomiast w metodzie stuttgardzkiej wyższa waga przypisywana jest wynikowi wyceny uzyskanemu przy podejściu majątkowym.
Wm = (Wd + 2,5Wm)/3,5
71
Metoda z goodwillem opiera się na założeniu, że za przedsiębiorstwo dochodowe inwestor powinien zapłacić więcej niż wynosi
wartość jego majątku. I odwrotnie, za przedsiębiorstwo niedochodowe (niskodochodowe) należy zapłacić mniej niż wynosi wartość
jego majątku. Najczęściej stosowana formułę wyceny mieszanej
z goodwillem przedstawia się jak poniżej:
Wm = M + G
gdzie:
Wm – wartość mieszana
M – wycena majątkowa (np. przy metodzie skorygowanych aktywów netto)
G – goodwill przedsiębiorstwa (reputacja rozumiana jako zdolność przedsiębiorstwa do generowania dochodów)
Parametr G (reputacja) ustalany jest najczęściej tzw. formułą niemiecką, według poniższego wzoru:
G = 0,5 (D – M)
gdzie:
G – goodwill (reputacja) przedsiębiorstwa
D – wynik wyceny dochodowej
M – wynik wyceny majątkowej
Jak łatwo zauważyć, w przypadku firmy dochodowej goodwill
jest dodatni, zaś w przypadku firmy niedochodowej – ujemny
(badwill). Zastosowanie metody mieszanej prześledzimy na przykładzie. KS „Olimpia” S.A został wyceniony metodą dochodową
na 6,80 mln zł. Natomiast metoda majątkowa wyceny dała wynik
7,90 mln zł. Określić wartość klubu metodą mieszaną z goodwillem.
Podstawiając dane do wzorów otrzymamy:
G = 0,5 · (6,80 mln zł – 7,90 mln zł) = -0,55 mln zł
Wm = 7,90 mln zł – 0,55 mln zł = 7,35 mln zł
72
A zatem wartość mieszana klubu KS „Olimpia” S.A wynosi 7,35
mln zł zł.
PODSUMOWANIE I WNIOSKI
1. Wycena wartości profesjonalnych klubów sportowych działających w formie spółek kapitałowych jest dokonywana podobnie
jak przedsiębiorstw.
2. Wycena pełni wiele pożytecznych funkcji, przede wszystkim
wykorzystywana jest do przeprowadzania transakcji kupna –
sprzedaży klubów sportowych, dokonywania nowych emisji
akcji, prowadzania procesów restrukturyzacyjnych, ustalania
stawek opłat przy ubezpieczeniach majątkowych itp.
3. Przy wycenie wartości spółek sportowych możliwe są cztery podejścia tzn. podejście majątkowe, dochodowe, rynkowe
i mieszane. W obrębie każdego z tych podejść wyróżnić można
konkretne metody wyceny. W przypadku podejścia majątkowego są to metody: księgowa ewidencyjna, księgowa skorygowana, odtworzeniowa i likwidacyjna. W podejściu dochodowym
zastosować można metodę zysku skapitalizowanego i metodę
zdyskontowanych przyszłych strumieni pieniężnych. W przypadku podejścia rynkowego stosuje się metodę porównawczą
i metodę mnożników rynkowych. Przy zastosowaniu podejścia
mieszanego wykorzystuje się metodę: niemiecką, szwajcarską,
stuttgardzką i z goodwillem.
4. Znajomość i umiejętne stosowanie metod wyceny spółek sportowych uznać należy za jeden z podstawowych warunków skutecznego zarządzania tymi spółkami z perspektywy rachunkowości zarządczej. Nauczanie tych metod znaleźć się powinno
w programach kształcenia, szkolenia i doskonalenia menedżerów odpowiedzialnych za rozwój sportu w Polsce.
73
Bibliografia
1. Herman A., Szablewski A. (red.), Zarządzanie wartością firmy,
Poltext, Warszawa 1999.
2. Jaki A., Wycena przedsiębiorstwa. Przesłanki, procedury, metody,
Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2004.
3. Kodeks cywilny – ustawa a dnia 23 kwietnia 1964 r. (Dz.U. Nr 16,
poz. 93 ze zm.)
4. Malinowska U., Metody wyceny przedsiębiorstwa w warunkach
polskich, DIFIN, Warszawa 2001.
5. Matschke M.J., Brösel G., Wycena przedsiębiorstwa, Oficyna Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2011.
6. Metody wyceny spółki. Perspektywa klienta i inwestora, praca zbiorowa pod red. M. Panfila i A. Szablewskiego, Poltext W-wa 2006.
7. Nita B., Metody wyceny i kształtowania wartości przedsiębiorstwa,
PWE, Warszawa 2007.
8. Panfil M., Szablewski A., Wycena przedsiębiorstwa. Od teorii do
praktyki, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2011.
9. Pawlak Z., Smoleń A., Współpraca przedsiębiorstw z mikrootoczeniem na przykładzie zawodowych klubów sportowych w Polsce, Studia Ekonomiczne Regionu Łódzkiego. Formy i uwarunkowania
współpracy we współczesnej gospodarce, wydanie specjalne,
Łódź 2012.
10. Smoleń A., Pawlak Z., Zaangażowanie kapitału prywatnego i publicznego w działalność piłkarskich spółek kapitałowych w Polsce, w: Szkice
z historii i współczesności zarządzania kulturą fizyczną w Polsce, pod red. Andrzeja Nowakowskiego, Wojciecha Bajorka, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2012.
11. Szczepankowski P., Wycena i zarządzanie wartością przedsiębiorstwa, WN PWN Warszawa 2007.
12. Szczepkowski P.J., Poznawanie wartości własnego przedsiębiorstwa, JPiS, Warszawa 2001.
13. Wycena biznesu w praktyce, red. M. Panfil, Wydawnictwo Poltext
Warszawa 2009.
14. Wycena i zarządzanie wartością firmy, praca zbiorowa pod red.
A. Szablewskiego i R. Tuzimka, Poltext Warszawa 2004.
74
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Kacper Rosa
ZARZĄDZANIE SPOŁECZNĄ
ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ BIZNESU
ARGUMENTY ZA I PRZECIW
THE MANAGEMENT CORPORATE
SOCIAL RESPONSIBILITY
OF THE BUSINESS PROS AND CONS
Streszczenie
Społeczna odpowiedzialność biznesu – w teorii zarządzania termin znany pod angielskim skrótem CSR (Corporate Social Responsibility), dla różnych ludzi ma różne znaczenie. Dla zwolenników
jest wezwaniem przeciwko nadużyciom, dokonywanym w biznesie
i niszczeniu środowiska naturalnego przez niektóre przedsiębiorstwa; dla przeciwników oznacza posunięcie taktyczne, ratujące lub
budujące reputację przedsiębiorstw.
SUMMARY
Corporate social responsibility of business in the theory of management is well-known under the English abbreviation CSR (Corporate Social Responsibility), for different people it has different
meaning. For its supporters it is a challenge launched against the
abuses made by some enterprises in business and the environmental pollution caused by industries, for opponents it means tactical
activities which help to save or develop the reputation of enterprises.
76
Słowa klucze: Społeczna odpowiedzialność biznesu, CSR.
Keywords: Corporate Social Responsibility, CSR.
WPROWADZENIE
Od końca XX wieku w wielu krajach na świecie zmniejsza się
społeczne przyzwolenie na typ działalności przedsiębiorstw, która
może stanowić zagrożenie dla mieszkańców, a nacisk opinii publicznej, czasem wyrażany w postaci gwałtownych protestów, staje się coraz skuteczniejszy. To klienci zaczęli interesować się tym,
jak przedsiębiorstwo, którego produkty lub usługi kupują, traktuje
swoich pracowników, dostawców, jakie wynagrodzenia płaci swoim menedżerom, a także tym, czy wywiera szkodliwy wpływ na
środowisko przyrodnicze lub też uczestniczy w praktykach korupcyjnych. Przedsiębiorstwa, które nie chcą traktować tej presji społecznej poważnie, zmniejszają swoje szanse na długotrwały rozwój.
Społeczna odpowiedzialność biznesu (ang. Corporate Social Responsibility, CSR) jest koncepcją, która zakłada konieczność uwzględniania przez przedsiębiorców skutków działalności gospodarczej,
związanych z funkcjonowaniem przedsiębiorcy w określonym
środowisku społecznym i naturalnym. Dlatego istotnym aspektem
społecznej odpowiedzialności biznesu jest patrzenie na działalność
przedsiębiorcy z punktu widzenia praw człowieka, praw pracowniczych, ochrony środowiska naturalnego, praw konsumentów, czy
współpracy z lokalnymi społecznościami1.
Od dawna na świecie trwają dyskusje nad charakterem i celem
prowadzenia działalności gospodarczej. Najbardziej popularne
wśród przedsiębiorców podejście zakłada, że wyłącznym celem
działalności gospodarczej jest osiąganie zysku. Zgodnie z koncepcją społecznej odpowiedzialności biznesu, przedsiębiorca ma także
inne zobowiązania, niż osiąganie zysku. Przedsiębiorca funkcjonuje bowiem w pewnym środowisku społecznym i naturalnym.
1 M. Bernatt, Społeczna odpowiedzialność biznesu w relacjach pracy, „Problemy
Zarządzania”, 2010 nr 2, s. 121.
77
W związku z tym, nie może pomijać w swojej działalności potrzeb
i interesów tego środowiska2.
Przedsiębiorstwa, będąc integralną częścią struktury społecznej,
wywierają istotny wpływ na rozwój społeczeństwa poprzez swą
podstawową działalność, zapewniając miejsca pracy, płace i świadczenia oraz wpływy z podatków. Jednak odpowiedzialność biznesu to także świadomość ważnej roli społecznej. Odpowiedzialnie
prowadzona działalność gospodarcza oparta jest na szukaniu takich rozwiązań, które biorą pod uwagę otoczenie, w jakim znajduje
się każde przedsiębiorstwo. To również działanie w swoim własnym, dobrze pojętym długookresowym interesie. Wciąż trudno
jest tworzyć klimat wzajemnego zrozumienia i współpracy pomiędzy społeczeństwem a biznesem, nadal nie docenia się zależności
pomiędzy funkcjonowaniem efektywnych, dobrze zarządzanych
przedsiębiorstw, a rozwojem lokalnym i wzrostem jakości życia.
Jednak to szeroko rozumiane partnerstwo może przynosić wymierne korzyści, jeśli oparte jest na zaufaniu i analizie potrzeb obu stron.
Analiza ta przyczynia się do planowania i tworzenia przedsięwzięć
użytecznych społecznie oraz do poprawy warunków tych, którzy
tego najbardziej potrzebują.
Działania z zakresu społecznej odpowiedzialności biznesu czy
też odpowiedzialnego biznesu, mają charakter interdyscyplinarny:
istotne są zmienne ekonomiczne, historyczne, kulturowe, zmienne
z zakresu zarządzania, psychologii, filozofii, socjologii organizacji
oraz nauk politycznych. Jeśli chcemy lepiej zrozumieć procesy i zjawiska towarzyszące CSR, pomocne jest niewątpliwie analizowanie
tych działań w kontekście ujęcia systemowego funkcjonowania
przedsiębiorstwa, w którym uwzględnia się sieć współzależności
i powiązań organizacji z jej otoczeniem (grupami interesariuszy
bliższych i dalszych). W związku z tym, pojawia się potrzeba budowania modeli biznesowych, opartych na współpracy międzysektorowej, w których wzajemność i współzależność w sieci powiązań
2 M. Bernatt, Społeczna odpowiedzialność biznesu. Wymiar konstytucyjny i międzynarodowy, Wydawnictwo naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu
Warszawskiego, Warszawa 2009, s. 19.
78
mają fundamentalne znaczenie dla efektywnego zarządzania relacjami organizacji z jej interesariuszami.
Potrzeba rozwoju wspomnianej koncepcji wypływa nie tylko od
samych przedsiębiorstw, ale także od społeczności lokalnej, konkurencji, mediów, władz szczebla lokalnego i centralnego oraz wielu
innych uczestników życia społeczno-gospodarczego, mających pośredni lub bezpośredni wpływ na podmioty gospodarcze.
POJĘCIE I ZNACZENIE SPOŁECZNEJ
ODPOWIEDZIALNOŚCI BIZNESU
Społeczna odpowiedzialność biznesu to obowiązek wyboru
przez kierownictwo takich decyzji i działań, które przyczyniają się zarówno do dbałości o interes własny (pomnażania zysku
przedsiębiorstwa), jak i do ochrony i pomnażania dobrobytu społecznego3.
J. McGuire, przedstawiając ogólną definicję społecznej odpo
wiedzialności stwierdza, że korporacje ponoszą nie tylko typową
dla nich odpowiedzialność ekonomiczną i prawną, ale także pewien
zakres odpowiedzialności przed społeczeństwem jako całością4.
Podobnie K. Davis i R. Blomstrom dopatrują się w społecznej
odpowiedzialności obowiązku wyboru przez kierownictwo takich
decyzji i działań, które przyczyniają się zarówno do dbałości o interes własny (pomnażanie zysku przedsiębiorstwa), jak i do ochrony
oraz pomnażania dobrobytu społecznego5.
Podobne stanowisko zajmuje R. A. Bucholtz, według którego
społeczna odpowiedzialność korporacji oznacza, że6:
3 M. Rybak, Społeczna odpowiedzialność biznesu – idea i rzeczywistość,
Gospodarka Narodowa 3/2001, Wyd. Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2001,
s. 28.
4 A.B. Carroll, Business & Socjety. Ethics and Stakeholder Management, 2 ed. SouthWestern Pub. Co., Ohio 1993, s. 33.
5 K. Davis, R. Blomstrom, Business and Society: Environment and Responsibility,
3 wyd., McGraw-Hill, New York 1975, s. 6.
6 R.A. Bucholtz, Business Environment and Public Policy. Implication for Management, 5 ed., Prentice Hall, Englewood Cliffs, New Jersey 1995, s. 23.
79
• prywatne przedsiębiorstwo ponosi odpowiedzialność przed społeczeństwem, wykraczającą poza produkcję towarów i świadczenie usług z zyskiem;
• przedsiębiorstwo służy szerszemu kręgowi osób, aniżeli sami
akcjonariusze;
• przedsiębiorstwa powiązane są ze społeczeństwem nie tylko
przez rynek;
• służy ono wartościom ludzkim o wyższej randze, aniżeli wartości stricte ekonomiczne.
Zmiany społeczne, kulturowe i ekonomiczne, zachodzące
w otoczeniu przedsiębiorstw sprawiły, że działalność podmiotów
gospodarczych oparta jest w coraz większym zakresie na założeniach koncepcji społecznej odpowiedzialności. Koncepcja ta pojawiła się na początku lat 70. XX w. Jej istota polega na tym, że
przedsiębiorstwa poczuwają się do odpowiedzialności za stan środowiska przyrodniczego, za efekty społeczne prowadzonej działalności i relacje z różnymi uczestnikami szeroko rozumianego życia społeczno-gospodarczego. Oczekuje się od przedsiębiorstw nie
tylko produkcji wyrobów, lecz również udziału w rozwiązywaniu
złożonych problemów społecznych. Partnerstwo między biznesem
a społeczeństwem, podejmowanie działań zgodnych z założeniami
zrównoważonego rozwoju i dobrobytem społecznym, popartych
etycznymi zachowaniami – to podstawa koncepcji społecznej odpowiedzialności.
Społeczna odpowiedzialność biznesu może być rozpatrywana
w wymiarze wewnętrznym i zewnętrznym. W pierwszym z nich
jako charakterystyczne podawane są następujące elementy7:
• bezpieczeństwo w miejscu pracy,
• zarządzanie zasobami ludzkimi,
• zarządzanie surowcami zużywanymi przez przedsiębiorstwo
oraz wpływem jego działalności na środowisko naturalne.
W wymiarze zewnętrznym, czyli w oddziaływaniu przedsiębiorstwa na otoczenie, wymienia się:
7 G. Bartkowiak, Społeczna odpowiedzialność biznesu w aspekcie teoretycznym i empirycznym, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2011, s. 25.
80
• wpływ na społeczności lokalne,
• stosunki z partnerami biznesowymi, akcjonariuszami, dostawcami, klientami i instytucjami publicznymi,
• przestrzeganie praw człowieka,
• troskę o środowisko naturalne.
Społeczną odpowiedzialność można interpretować jako odpowiedzialność za podejmowanie decyzji i prowadzenie działań, mających wpływ na społeczeństwo i środowisko. Zarządzanie przedsiębiorstwami musi być oparte na zachowaniu zgodności z prawem
i zasadami etycznymi, na odpowiedzialności za podejmowane decyzje oraz partnerstwie pomiędzy poszczególnymi grupami interesu8.
Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa, czy też odpowiedzialne prowadzenie biznesu, to proces poznawania i włączania
zmieniających się oczekiwań społecznych w strategię zarządzania,
a także monitorowania wpływu takiej strategii na konkurencyjność
firmy. W definicji tej, pochodzącej z teorii zarządzania, zwraca się
przede wszystkim uwagę na to, że społeczna odpowiedzialność
przedsiębiorstwa (SOP) ma charakter strategiczny i dynamiczny,
a także opiera się na ciągłym doskonaleniu oraz stałej współpracy
ze wszystkimi interesariuszami.
Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa może się przejawiać w następujących płaszczyznach9:
• ekonomicznej, odnoszącej się między innymi do tworzenia
miejsc pracy, zatrudniania i wynagradzania pracowników, wytwarzania dóbr zaspokajających potrzeby społeczne; realizacja
celów ekonomicznych przysparza korzyści nie tylko właścicielom, ale także innym interesariuszom;
• socjalnej, obejmującej sfery socjalno-bytową, zdrowotną i kulturalno-rozrywkową;
• socjologicznej, związanej z podnoszeniem umiejętności zatrudnionych (np. przez szkolenia), intelektualnym i emocjonalnym
8 W. Ocieczek, B. Gajdzik, Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw produkcyjnych, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2010, s. 5.
9 J. Lichtarski, Podstawy nauki o przedsiębiorstwie, Wydawnictwo AE im. Oskara
Lanego, Wrocław 2007, s. 90.
81
rozwojem jednostek, staraniami o zintegrowany rozwój społeczności lokalnych, spójnością społeczną czy kształceniem młodzieży; zakres ten odnosi się także do wdrażania założeń rozwoju
zrównoważonego;
• etycznej, jako przejaw postrzegania własnych decyzji i działań
przez pryzmat etyczny, w tym skutków związanych z dobrem
ogółu;
• ekologicznej, związanej z dbałością o środowisko naturalne.
Koncepcja odpowiedzialności biznesu w coraz większym stopniu staje się podstawą dobrego zarządzania, zarówno w Polsce, jak
i na świecie. Głośne dyskusje, które toczyły się jeszcze niedawno
wśród ekonomistów, teoretyków zarządzania i menedżerów, dotyczące celu istnienia spółki, odpowiedzialności za negatywne efekty
społeczne prowadzonej działalności gospodarczej czy uzasadnienia
dobrowolnych samoregulacji, powoli przechodzą do historii. Nie
znaczy to, że obecnie takich dyskusji w ogóle się nie prowadzi. Fundamenty nowej nauki o odpowiedzialności biznesu są już jednak
dość solidne i podstawowe kwestie z nią związane nie wywołują
zasadniczych wątpliwości10.
Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw nabiera coraz
większego znaczenia jako koncepcja porządkująca relacje zachodzące między biznesem i społeczeństwem. Świadczy o tym wiele
inicjatyw i programów przeprowadzanych na poziomie krajowym,
europejskim i światowym przez rożne gremia i grupy społeczne11.
Do podstawowych cech społecznie odpowiedzialnego biznes
należą12:
• humanizm społeczny – przestrzeganie praw człowieka, brak
dyskryminacji, równouprawnienie,
10 B.
Rok, Instytucjonalizacja społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw.
Perspektywa teoretyczna i strategia badawcza [w:] Oblicza społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw, pod red. W. Pańków, B. Rok, M. Strumińska-Kutra, Wodniczko
J., Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2010, s. 19.
11 A. Rudnicka, CSR – doskonalenie relacji społecznych w firmie, Wydawnictwo
Oficyna Wolters Kluwer, Warszawa 2012, s. 11.
12 W. Gasparski, A. Lewicka-Strzatecka, B. Rok, G. Szulczewski, Europejskie
i światowe standardy etyki oraz społecznej odpowiedzialności w działalności gospodarczej,
Centrum Etyki Biznesu IFiS PAN i WSPiZ, http://www.cebi.pl (13.01.2007).
82
• tworzenie bezpiecznych warunków pracy, dbałość o zdrowie
pracowników, szacunek dla pracowników,
• podejmowanie działań na rzecz społeczeństwa lokalnego, regionalnego, krajowego i międzynarodowego,
• prowadzenie przedsiębiorstwa tak, aby efekty działalności gospodarczej były spójne z oczekiwaniami i wartościami społecznymi,
• wnoszenie wkładu do zrównoważonego rozwoju przez współpracę z pracownikami, społecznością lokalną i globalną, aby
podnosić jakość życia wszystkich obywateli, w myśl zasad: „środowisko dla nas i dla przyszłych pokoleń” oraz „działaj lokalnie,
myśl globalnie”,
• propagowanie dynamicznego modelu ochrony środowiska
przyrodniczego (strategia Czystszej Produkcji),
• budowanie strategii przewagi konkurencyjnej na rynku, opartej
na zapewnieniu trwałej wartości zarówno dla udziałowców (akcjonariuszy), jak i innych interesariuszy,
• osiąganie trwałego zysku przy jednoczesnym pozytywnym
kształtowaniu relacji ze wszystkimi interesariuszami,
• dobrowolne uwzględnienie społecznych, etycznych i ekologicznych aspektów w działalności gospodarczej oraz w kontaktach
z interesariuszami.
Wraz ze wzrostem zainteresowania problematyką społecznej
odpowiedzialności zaczęły powstawać standardy odpowiedzialności społecznej. Ogólne reguły postępowania stały się niewystarczające dla przedsiębiorstw. Również opinia publiczna domagała się
potwierdzenia i pomiaru działań określanych mianem społecznej
odpowiedzialności. Powstały zatem szczegółowe wytyczne w postaci standardów: AA 1000, SA8000, ISO 26000; indeksów (Gender
Index) oraz wskaźników: FTSE4GOOD i DJSGI13.
Zainteresowanie problematyką społecznej odpowiedzialności
przedsiębiorstw (SOP) jest w obecnych czasach coraz większe. Widzimy to między innymi poprzez zaangażowanie różnych krajów
13 B. Gajdzik, Przedsiębiorstwo hutnicze po restrukturyzacji, Wydawnictwo
Politechniki Śląskiej, Gliwice 2012, s. 341.
83
członkowskich Unii Europejskiej w tworzenie instytucjonalnych
podstaw funkcjonowania koncepcji społecznej odpowiedzialności.
Podstawowym dokumentem planistycznym Unii Europejskiej
jest Strategia Lizbońska. Zawarte są w niej postanowienia, dotyczące kluczowej polityki Wspólnoty o wymiarze ekonomicznym, społecznym i środowiskowym. Koncepcja CSR jest popierana przez
Komisję Europejską w celu wspierania wzrostu konkurencyjności
przedsiębiorstw europejskich oraz zwiększania jej spójności ekonomicznej oraz społecznej. CSR wpisuje się w Strategię Lizbońską.
W Zielonej Księdze Komisji Europejskiej z 2001 roku CSR został
zdefiniowany jako „koncepcja, zgodnie, z którą przedsiębiorstwa
dobrowolnie decydują się działać na rzecz lepszego społeczeństwa
i czystszego środowiska naturalnego”.
Zgodnie z założeniami zawartymi w Zielonej Księdze Komisji
Europejskiej, odpowiedzialny biznes jest14:
• osiąganiem trwałego zysku przy jednoczesnym mądrym kształtowaniu relacji ze wszystkimi interesariuszami,
• narzędziem, pozwalającym wykorzystać proces budowania relacji z interesariuszami na potrzeby realizacji strategii rozwoju,
• filozofią prowadzenia działalności w oparciu o budowanie trwałych i przejrzystych relacji z interesariuszami wewnętrznymi
i zewnętrznymi przedsiębiorstwa,
• budowaniem strategii przewagi konkurencyjnej opartej na zapewnieniu lojalności, odpowiedzialności wobec interesariuszy
i otoczenia,
• wytwarzaniem produktów zgodnie z założeniami systemów
ochrony środowiska,
• prowadzeniem biznesu z uwzględnieniem wartości etycznych,
przestrzegania prawa, dbałości o środowisko, społeczność lokalną i pracowników,
• uczciwym wypełnianiem zobowiązań,
• prowadzeniem działalności gospodarczej zgodnie z zasadami
zrównoważonego rozwoju,
14 Green Paper Promoting a European Framework for Corporate Social Responsibility,
COM, Bruksela 2001, http://ec.europa.eu (12.12.2006).
84
• poczuciem odpowiedzialności za konsumenta, inwestora, społeczeństwo i środowisko przyrodnicze.
W 2002 Komisja przedstawiła Komunikat, określający europejską strategię na rzecz promowania CSR i wpływu CSR na gospodarkę i społeczeństwo15.
W latach 2002 - 2004 odbyły się spotkania w ramach Forum CSR
wszystkich interesariuszy (European Multi Stakeholder Forum), tzn.
grup oraz jednostek wpływających na lub będących pod wpływem
aktywności przedsiębiorczości (czyli przedstawicieli pracodawców
oraz ich organizacji, organizacji pozarządowych, związków zawodowych itd.).
Jesienią 2006 zainaugurowano kolejne European Multistakeholder Forum. Kolejny Komunikat dotyczący CSR został opublikowany w marcu 2006 roku i odnosił się do sojuszu przedsiębiorstw na
rzecz CSR i działań wspierających, takich jak16:
• zwiększenie świadomości w zakresie CSR oraz wymiana dobrych praktyk, również wśród małych i średnich przedsiębiorstw
(MSP),
• inicjowanie wielostronnej współpracy w obszarze wspierania
CSR na poziomie sektorowym, regionalnym, krajowym i Wspólnotowym (za odpowiedni poziom działań wspierających CSR
uznano właśnie poziom regionalny),
• informowanie konsumentów o prowadzonych działaniach,
przejrzystość podejmowanych działań, wspieranie prac badawczych oraz edukacja (Komisja zachęca instytucje oświatowe do
wprowadzenia do programów nauczania zagadnień związanych z tematyką CSR).
W założeniach strategicznych Unia Europejska stawia na społecznie odpowiedzialny biznes i dąży do: wzrostu konkurencyjności i dynamiki gospodarki, rozwoju wiedzy, zrównoważonego
rozwoju oraz zapewnienia większej liczby miejsc pracy i spoistości
15 Komunikat Komisji Europejskiej dotyczący odpowiedzialności biznesu:
Wkład biznesu w zrównoważony rozwój. COM (2002) 347, 02.07.2002 r.
16 Komunikat Komisji: Realizacja partnerstwa na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia: uczynienie Europy liderem w zakresie odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstw, 22.03.2006.
85
społecznej. Przyjęta przez kraje UE zasada zrównoważonego rozwoju pozwoliła wyeksponować problematykę społecznie odpowiedzialnego biznesu. Rok 2005 został określony Europejskim Rokiem
Społecznej Odpowiedzialności. Działania UE w obszarze precyzowania nowej roli przedsiębiorstw we współczesnej gospodarce są
ciągle rozbudowywane. Instytucje międzynarodowe, europejskie,
instytucje giełdowe i finansowe, klienci, inwestorzy, opinia publiczna, coraz częściej oceniają przedsiębiorstwa przez pryzmat zakresu
działań przynoszących korzyści społeczne. Ważnym wydarzeniem
było przyjęcie w Polsce w 2001 roku dokumentu „Global Compact”
– Globalnego Porozumienia dla „biznesu z ludzką twarzą” (dokument ogłoszony z inicjatywy Kofi Annana).
Najważniejszym i nadrzędnym dokumentem wśród polskich
aktów prawnych jest Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia
2 kwietnia 1997 roku17.
W odniesieniu do koncepcji odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstw, warto wyróżnić następujące zapisy konstytucyjne”18.
• wszyscy są równi wobec prawa, nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym
z jakiejkolwiek przyczyny (art. 32),
• kobieta i mężczyzna w Rzeczpospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym, politycznym, społecznym i gospodarczym (art. 33),
• zapewnia się wolność zrzeszania się w związkach zawodowych,
organizacjach społeczno-zawodowych rolników oraz w organizacjach pracodawców (art. 59, pkt 1),
• związkom zawodowym przysługuje prawo do organizowania
strajków pracowniczych (art. 59 pkt 3),
• stałe zatrudnianie dzieci do lat 16 jest zakazane (art. 65, pkt 3),
• minimalną wysokość wynagrodzenia za pracę lub sposób ustalania tej wysokości określa ustawa (art. 65, pkt 4),
17 M. Rojek-Nowosielska, Kształtowanie społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw, AE, Wrocław 2006, s. 67.
18 BRAK
86
• każdy ma prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków
pracy (art. 66, pkt 1),
• każdy jest zobowiązany do dbałości o stan środowiska i ponosi
odpowiedzialność za spowodowane przez siebie jego pogorszenie (art. 86).
Można powiedzieć, że dyskusje wokół społecznej odpowiedzialności biznesu są w zasadzie formą odpowiadania na jeden
z najważniejszych dylematów, zarówno w teorii zarządzania, jak
i w etyce biznesu. Czy jedyną rolą biznesu jest efektywne angażowanie zasobów do maksymalizacji zysków, nie naruszając przy
tym przepisów prawa, czy też rolą biznesu w dzisiejszych czasach
jest poszukiwanie rozwiązań, które są korzystne dla wszystkich
interesariuszy? W ten sposób nauka o odpowiedzialności biznesu
staje się teorią etyczności firmy, praktyka zaś odpowiedzialności
biznesu to poszukiwanie najlepszych dróg budowania dynamicznej równowagi w czasie i w przestrzeni interesariuszy. Chodzi
więc o równowagę w wymiarze ekonomicznym, społecznym
i ekologicznym, w relacjach z aktualnymi interesariuszami, a także w procesie ochrony i rozwoju zasobów niezbędnych w przyszłości19.
ARGUMENTY ZA I PRZECIW SPOŁECZNEJ
ODPOWIEDZIALNOŚCI BIZNESU
Koncepcja społecznej odpowiedzialności znajduje tyleż samo
zwolenników, co przeciwników. Jedni prezentują stanowisko, iż
na przedsiębiorstwo składa się przede wszystkim podsystem społeczny, którego stabilność zależy od „wsłuchiwania się” w potrzeby
i oczekiwania wielu społecznych grup interesu, a koncepcją, która temu odpowiada – tworzącą ład i ułatwiającą dialog – jest społeczna odpowiedzialność. Ponadto przedsiębiorstwo jest nie tylko
podmiotem praw i obowiązków, ale także odpowiedzialności za
19 B. Rok, Społeczna odpowiedzialność biznesu, [w:] Biznes, Etyka odpowiedzialność,
pod red. W. Gasparski, Wydawnictwo Profesjonalne PWN, Warszawa 2012, s. 423.
87
swoją działalność w wymiarze ekonomicznym, prawnym i społecznym20.
W literaturze przedmiotu wskazuje się na następujące korzyści,
płynące z realizacji CSR21:
• ogólnobiznesowe: wzrost wartości przedsiębiorstwa, poprawa
reputacji, nowe możliwości biznesowe, poprawa relacji z interesariuszami, uczciwa konkurencja, zmniejszona interwencja regulatorów;
• operacyjne: poprawa jakości, wzrost lojalności nie tylko pracowników, lecz także klientów, wyższa wydajność, większa innowacyjność, poprawa bezpieczeństwa współpracy z interesariuszami, poprawa kontroli ryzyka;
• finansowe: niższe koszty, wyższe ceny (przychody), stabilność
rozwoju, niższy koszt kapitału, większa zdolność do pozyskiwania kapitału spowodowana wzrostem atrakcyjności dla inwestorów.
Wyraźnie podkreśla się, że społeczna odpowiedzialność
przedsiębiorstwa/biznesu (corporate social responsibility - CSR) ma
charakter strategiczny w jego działalności. Realizacja założeń CSR
pozwala zwrócić uwagę na lepsze wykorzystanie zasobów, a także prowadzi do poprawy komunikacji przedsiębiorstwa z otoczeniem. Warto zaznaczyć, że pojęcia społecznej odpowiedzialności
biznesu i społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw są często
używane zamiennie. Słowo „biznes” odnosi się do funkcjonowania
w określonej, specyficznej domenie, sferze działalności, a w ujęciu
praktycznym może dotyczyć na przykład sektora działalności. Zatem przedsiębiorstwo (korporacja) może funkcjonować w kilku domenach (biznesach), realizując działania na rzecz zróżnicowanych
grup klientów. Istnieją też przedsiębiorstwa, które funkcjonują
w tylko jednej domenie (w jednym biznesie).
20 A. Sokołowska, Społeczna odpowiedzialność małego przedsiębiorstwa – przejawy
i dylematy, „E-mentor dwumiesięcznik SGH”, Warszawa nr 5 (32), 2009.
21 S. Borkowska, CSR – wyzwaniem dla zarządzania zasobami ludzkimi: podejście
unijne, „Zarządzanie Zasobami Ludzkimi” 2005, 6, s. 12.
88
Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw oznacza wychodzenie naprzeciw oczekiwaniom społeczeństw. W konsekwencji
prowadzi do pomnażania dobrobytu społecznego. Powoduje, że
przedsiębiorstwo w swych działaniach uwzględnia nie tylko korzyści własne, ale także szeroko pojęte korzyści społeczne, wychodząc
poza ramy myślenia w kategoriach doraźnych korzyści własnych.
Odpowiedzialność może mieć charakter wymuszony - przez prawo, a także przez zorganizowane grupy nacisku (np. organizacje
konsumenckie). Jednak przedsiębiorstwo, myśląc perspektywicznie, może realizować odpowiedzialność niewymuszoną, wynikającą z uświadomienia sobie znaczenia działań dobrowolnych. Stanowi to przejaw jego proaktywnych zachowań22. Za CSR przemawia
fakt, że może on być wykorzystywany w tworzeniu przewagi konkurencyjnej, wykorzystując efektywność, ale i nastawienie przedsiębiorcze w budowie współczesnych modeli biznesu23.
Ponadto koncepcja CSR pozwala na wykorzystanie w budowie
przewagi konkurencyjnej teorii interesariuszy24. Włącza też środowisko naturalne jako interesariusza głównego, o znaczącym wpływie na rozwój przedsiębiorstwa25. CSR jest wykorzystywany we
współczesnych koncepcjach nadzoru korporacyjnego, z uwzględnieniem roli poszczególnych interesariuszy26.
R. Rabiański wskazuje, że można wyróżnić sześć kluczowych
korzyści CSR27:
1.Obniżenie kosztów. Redukcja kosztów, wynikająca z działań
CSR, jest osiągana z jednej strony dzięki minimalizacji negatyw22 A. Chodyński, Odpowiedzialność ekologiczna w proaktywnym rozwoju przedsiębiorstw, Wydawnictwo Oficyna Wydawnicza AFM, Kraków 2011, s. 11.
23 Tamże, s. 12.
24 A. Chodyński, Odpowiedzialność ekologiczna przedsiębiorstwa wobec interesariuszy, „Przegląd Organizacji”, 5, 2010, s. 36-140.
25 A. Chodyński, Środowisko naturalne jako interesariusz w koncepcjach odpowiedzialnego biznesu, „Przegląd Organizacji:, 1, 2012, s. 21-25.
26 A. Chodyński, Państwo jako interesariusz przedsiębiorstwa odpowiedzialnego społecznie, „Państwo i Społeczeństwo. Z problematyki ekonomii i zarządzania”, pod
red. A. Iwasiewicza, 2011 Kraków, s. 59-82.
27 R. Rabiański, Biznes odpowiedzialny społecznie. Zagadnienia, korzyści, praktyki.
Program Partnerstwa Transgranicznego, s. 17.
89
nego wpływu firmy na środowisko naturalne, poprzez ograniczenia energochłonności i materiałochłonności produkcji i usług,
ograniczając koszty zużycia energii i materiałów, wody, wywozu odpadów, a tym samym wymiernie zwiększając rentowność
działalności. Z drugiej strony, CSR pomaga zmniejszyć wydatki
dzięki działaniom na rzecz pracowników, które zwiększają ich
motywacje oraz produktywność i jednocześnie redukują wskaźnik rotacji. Pracownicy, którzy dobrze czują się we własnej firmie, są w sposób oczywisty bardziej zmotywowani, co może
prowadzić do ich większego zaangażowania oraz wydajności.
Rzadziej myślą także o zmianie pracy. Co więcej, w obliczu
zmieniającej się sytuacji na rynku pracy (niedobór pracowników
w wielu branżach), pracownicy, w szczególności wysoko wykwalifikowani, chętniej zgłaszają się do pracy w firmach cieszących się opinią dobrych pracodawców.
2. Wzrost przychodów. W dobie wzrostu globalnego popytu na
usługi (i produkty) dostarczane z poszanowaniem środowiska
naturalnego, działania z zakresu CSR mogą skutecznie pomóc
firmie pozyskać nowych klientów i zwiększyć lojalność obecnych. Dziś zaawansowane na polu CSR organizacje biznesowe często wymagają podobnego podejścia od dostawców surowców czy półproduktów. Niewykluczone, że jutro to samo
kryterium będzie brane pod uwagę podczas wyboru dostawcy
usług.
3.Ograniczenie ryzyka biznesowego. Poznanie oczekiwań najważniejszych grup interesariuszy pozwala osobom zarządzającym na lepsze zdefiniowanie kluczowych obszarów ryzyka
i tym samym efektywniejsze nim zarządzanie, dzięki zapobieganiu problemom prowadzącym do sytuacji kryzysowych.
4. Budowa reputacji. Choć niektórzy sceptycy poddają w wątpliwość takie korzyści z CSR jak redukcja kosztów czy zwiększenie
przychodów, wszyscy zgadzają się, że społeczna odpowiedzialność biznesu pozytywnie wpływa na reputację. Klienci i konsumenci to doceniają, są bardziej lojalni wobec odpowiedzialnej
marki. Często zamawiający stawiają swoim podwykonawcom
wysokie wymagania w zakresie ochrony środowiska, jakości,
90
BHP – tutaj brak określonych standardów może powodować
wręcz wykluczenie z rynku.
5. Lepszy dostęp do kapitału. Do czynników zwiększających
dostępność zewnętrznych źródeł finansowania, wynikających
z wdrażania strategii zrównoważonego rozwoju, zaliczyć można
przede wszystkim większe zaufanie pożyczkodawców i mniejsze ryzyko inwestycji.
6. Poprawa relacji z otoczeniem społecznym. Choć trudno tu
mierzyć biznesowe korzyści za pomocą twardych danych liczbowych, oczywiste jest, że rozwój lokalnego otoczenia sprzyja
rozwojowi firmy. W zależności od potrzeb społecznych działalność firmy w tym zakresie może obejmować działania typowo
filantropijne, dotyczyć pomocy konkretnej grupie potrzebujących, czy też wiązać się z inwestycjami przynoszącymi zmianę
w funkcjonowaniu otoczenia.
Jak twierdzą ci, którzy opowiadają się za odpowiedzialnością
społeczną, już choćby dlatego, że organizacje gospodarcze stwarzają wiele problemów, takich jak zanieczyszczanie atmosfery i wód
oraz wyczerpywanie zasobów naturalnych, powinny one odgrywać ważną rolę w ich rozwiązywaniu. Twierdzą oni również, że
skoro korporacje są osobami prawnymi, wyposażonymi w większość tych samych przywilejów, co prywatni obywatele, nie powinny się uchylać od swoich obowiązków obywatelskich. Orędownicy
koncepcji odpowiedzialności społecznej wskazują, że podczas gdy
budżety publiczne zostały już obciążone do granic wytrzymałości,
wiele dużych organizacji gospodarczych nadal dysponuje nad
wyżkami dochodów, które mogłyby służyć rozwiązywaniu problemów społecznych. Jakkolwiek każdy z przedstawionych tu w skrócie argumentów wyraźnie uzasadnia potrzebę odpowiedzialnych
społecznie zachowań organizacji, innym, ogólniejszym powodem
społecznej odpowiedzialności jest sam zysk. Na przykład organiza
cje świadczące w sposób jasny i dostrzegalny na cele społeczne,
mogą poprawiać swoją reputację i pozyskać większy udział w rynku dla swoich wyrobów. Chociaż przesadzone czy nieprawdziwe
zapewnienia o odpowiedzialnych społecznie działaniach mogą za-
91
szkodzić firmie, to zapewnienia zgodne z prawdą i zbieżne z potrzebami mogą działać na korzyść, zarówno organizacji, jak i społeczeństwa28.
Oponenci natomiast twierdzą, iż podstawowym powodem istnienia przedsiębiorstwa jest pomnażanie zysku, a więc skupienie
swych działań głównie na realizacji praktycznych celów ekonomicznych, a nie działalność z pobudek moralnych. Można zauważyć dwa punkty widzenia. Negatywne podejście do pojęcia odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstw reprezentują głównie
ekonomiści, gdyż kłóci się to z zasadą maksymalizacji zysku. Jednak to stanowisko nie przewiduje głównej idei pozytywnego podejścia do problemu – zysków niematerialnych, które pomnażają
w przyszłości zyski materialne.
Jednoznacznym przeciwnikiem CSR jest M. Friedman, który
stwierdza, że jedynym przejawem społecznej odpowiedzialności
biznesu powinno być zarabianie pieniędzy (business of business is
business). Zwraca on uwagę na fakt, iż zgodnie z logiką i prawem
spółek akcyjnych, menedżerowie mają wobec akcjonariuszy tzw.
obowiązek powiernictwa (fiduciary duty). Oznacza to, iż działania podejmowane przez spółkę mogą tylko i wyłącznie służyć celom akcjonariuszy oraz przyczyniać się do wzrostu wartości firmy. Działanie inne niż nakierowane na wzrost wartości firmy dla
akcjonariuszy i wzrost zysku oznacza w tym kontekście łamanie
prawa29.
Dla Friedmana korporacja jest instytucją czysto ekonomiczną,
która nie funkcjonuje dla dobra moralnego, ale dla zysków. Zaangażowanie się w działalność społeczną jest równoznaczne z wkraczaniem w politykę, czego menedżer nie powinien robić ze względu na
swoją ograniczoną wiedzę i możliwości. Poza tym menedżerowie
mogą nie dysponować kompletną wiedzą o problemach społecznych, przez co ich decyzje mogą być nieodpowiednie.
28 R. Rabiański, Biznes odpowiedzialny społecznie. Zagadnienia, korzyści, praktyki.
Program Partnerstwa Transgranicznego, s. 17.
29 M. Friedman, Kapitalizm i wolność, Centrum im. Adama Smitha & Rzeczpospolita, Warszawa 1993, s. 127.
92
Kiedy przedsiębiorstwo wtrąca się w sprawy i problemy społeczeństwa, wzrasta jego zakres władzy i wpływy z biznesu, podczas
gdy te czynniki są już na wysokim poziomie. Przedsiębiorstwo nie
powinno, więc działać jako sumienie społeczeństwa, gdyż i korporacja i społeczeństwo mają rozbieżne interesy i priorytety, zaś wkraczanie biznesu w te sfery życia społecznego, gdzie jego wartości są
nieodpowiednie, sprawia, że społeczeństwo nadto koncentruje się
na korzyściach materialnych. Tak bywa np. w sporcie, kiedy rywalizacja fair play przekształca się w chory wyścig po trupach do nagród i sławy.
Z kolei M. Jensen30, formułując zastrzeżenia, pokazuje ułomności
mechanizmu uwzględniania interesów różnorodnych grup interesariuszy, gdzie powstaje problem z selekcją otrzymywanych postulatów, a także z ustaleniem hierarchii realizowanych celów. Pojawiają się bowiem m.in. pytania: Kto ma rozstrzygnąć spór? Czyje
interesy powinny być chronione w pierwszej kolejności (akcjonariuszy czy pracowników)? W jakim stopniu poszczególne cele mają
być realizowane (np. czy pieniądze z płac pracowniczych można
przeznaczyć na ochronę środowiska)? Jak w obliczu wielości różnych postulatów firma ma je pogodzić z ekonomicznymi wymogami obecności na rynku i radzić sobie z presją konkurencyjną?
Kolejnym minusem społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa, który wykorzystują ekonomiści, jest fakt, iż przeznaczanie kapitału firmy na działalność społeczną może zagrozić efektywności
przedsiębiorstwa. Powoduje to zmniejszenie zasobów finansowych
korporacji, a tym samym ograniczenie profitów z wykorzystywania tegoż kapitału. W efekcie wpływa to na osłabianie statusu firmy
i ostatecznie wzrost cen wytwarzanych przez nią towarów i usług.
Ekonomiści twierdzą też, że akcjonariusze sami powinni decydować
o przeznaczaniu swoich środków na rzecz społeczeństwa, a zarząd
korporacji nie powinien tego kapitału w taki sposób wykorzystywać.
Zwraca się również uwagę na wątpliwości, co do formalnych
i organizacyjnych aspektów przyjęcia zasad społecznej odpowie30 M.C. Jensen, Value maximization, stakeholder theory and the corporate objective
function, Harvard Business School, Working Paper, 2001, no. 01.
93
dzialności biznesu31. W tradycyjnym ujęciu, proponowanym przez
zasady nadzoru korporacyjnego, pracownicy odpowiadają przed
menedżerami i członkami rady (nadzorczej, dyrektorów-zarządów), natomiast menedżerowie i dyrektorzy-zarząd przed akcjonariuszami. Zgodnie z podejściem CSR, menedżerowie i dyrektorzy
powinni odpowiadać także m.in. wobec dostawców, społeczności
lokalnych i pracowników, którzy przecież podlegają menedżerom.
Pojawia się, więc pytanie o możliwość sformalizowania odpowiedzialności menedżerów wobec interesariuszy i zasad rozliczania
ich z podjętych zobowiązań.
Przedsiębiorstwa – zdaniem przeciwników CSR – nie są podmiotami powołanymi do rozwiązywania problemów społecznych,
gdyż ich kompetencje dotyczą konkretnej działalności gospodarczej,
w której się wyspecjalizowały. Co więcej, zaangażowanie społeczne
może dodatkowo zwiększać dominację firm nad otoczeniem, podnosić pozycję menedżerów oraz prowadzić do konfliktu interesów32.
PODSUMOWANIE I WNIOSKI
Idea społecznej odpowiedzialności była odpowiedzią biznesu
na zmieniające się otoczenie społeczne. Pierwotnie przyjmowano,
że wzrost ekonomiczny jest źródłem wszelkiego postępu, zarówno
ekonomicznego, jak i społecznego. Lokomotywą tego wzrostu miało być dążenie do maksymalizacji zysku, realizowane w warunkach
konkurencji między przedsiębiorstwami. Jest to pogląd, wywodzący się z ekonomii klasycznej, a dokładniej od A. Smitha. Zgodnie
z nim, głównym celem przedsiębiorstwa jest maksymalizacja zysku, a miernikiem jego sukcesu - poziom zysku. Podstawową misją biznesu jest więc produkcja towarów i świadczenie usług z zyskiem. Poprzez realizację owej misji biznes wnosił swój wkład do
31 Aluchna M., Katedra Teorii Zarządzania SGH, Przegląd Corporate Governance/www.pid.org.pl, 04.07.2009.
32 J. Stoner, R. Freeman, D. Gilbert, Kierowanie, Wydawnictwo PWE, Warszawa
1997, s. 114.
94
społeczeństwa i tym samym stawał się społecznie odpowiedzialny.
Ten klasyczny punkt widzenia ma i dziś wielu zwolenników. Wraz
z upływem czasu okazywało się jednak, że działalność gospodarcza
prowadzi do wielu negatywnych zjawisk ubocznych, w tym do degradacji środowiska naturalnego, powstawania różnorakich zagrożeń na stanowiskach pracy, dyskryminacji różnych grup poprzez
stosowane przez przedsiębiorstwa określone praktyki doboru,
selekcji i promocji kadr oraz wielu innych zagrożeń społecznych.
W świetle tego teza, że dążenie do maksymalizacji zysku w warunkach konkurencji prowadzi automatycznie do postępu społecznego, wydaje się wątpliwa lub co najmniej dyskusyjna.
Wraz z pojawieniem się rozlicznych problemów, będących
ubocznym skutkiem działalności biznesu, narodziła się potrzeba
narzucenia na przedsiębiorstwo obowiązku niwelowania negatywnych skutków swojej działalności, a wraz z nią idea społecznej
odpowiedzialności przedsiębiorstwa. Nie bez wpływu pozostało
tu też nieodpowiedzialne czy nieetyczne zachowanie się znanych,
ogólnie szanowanych postaci wielkiego biznesu33.
Rośnie grupa klientów zwracających uwagę na odpowiedzialne
działania firm. Mają oni coraz większe wymagania odnośnie sposobu, w jaki powstają i dostarczane są produkty oraz usługi. Okazuje
się, że rynek produktów ekologicznych, dziś wart 200 mld dolarów,
wzrośnie ponad dwukrotnie w ciągu następnych trzech lat, a do
2015 r. ponad czterokrotnie. CSR może być źródłem innowacyjnych
rozwiązań biznesowych, które, traktowane strategicznie, przyczyniają się do zwiększania konkurencyjności przedsiębiorstw.
Nigdy jeszcze społeczna odpowiedzialność biznesu (CSR), nie
zajmowała tak wysokiej pozycji wśród priorytetów polityki przedsiębiorstw. Po raz kolejny kryzys finansowy i jego oddziaływanie na
globalną gospodarkę unaoczniły, że stabilność ogólnoświatowego
rynku zależy od odpowiedzialnych zachowań, modeli zrównoważonego prowadzenia działalności gospodarczej, aktywnego zarzą33 M. Rybak, Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw, [w:] Etyka w biznesie, pod
red. M. Borkowskiej, W.J. Gałkowskiego, Wydawnictwo Towarzystwo Naukowe
KUL, Lublin 2002, s. 59.
95
dzania wpływem biznesu na życie społeczne oraz od przepisów
prawnych. Na globalne zaangażowanie społeczne korporacji wpływ
wywierają także problemy związane ze zmianami światowego klimatu i pogłębiającymi się nierównościami społecznymi. Zarówno
na poziomie globalnym, jak i branżowym, istnieje ogromny popyt
na politykę społeczną, kreowaną przez przedstawicieli korporacji.
Uważa się, że nowy paradygmat kierowania światem wyłania się
tam, gdzie dochodzi do wzajemnie oddziałującego na siebie roz
woju państwa, biznesu i społeczeństwa obywatelskiego34.
Takie rozumienie społecznej odpowiedzialności wspiera się na
przekonaniu, że działalność gospodarcza staje się dzisiaj jednym
z ważniejszych czynników kształtujących to, co filozofowie nazywają naturą ludzką. Dlatego podstawowym celem przedsiębiorstwa, jak pisze ks. W. Słomka, nie jest „tylko wzrost masy towarowej, zysk lub zdobycie wpływów, ale służenie człowiekowi i to
całemu człowiekowi, z uwzględnieniem porządku jego potrzeb
materialnych i wymogów jego życia umysłowego, moralnego,
duchowego i religijnego - służenie, powtarzamy, jakiemukolwiek
człowiekowi i zbiorowości ludzkiej wszelkiej rasy i w jakiejkolwiek
części świata”35.
Dlatego społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw nabiera
coraz większego znaczenia jako koncepcja porządkująca relacje zachodzące między biznesem i społeczeństwem.
BIBLIOGRAFIA
1. Aluchna M., Katedra Teorii Zarządzania SGH, Przegląd Corporate Governance / www.pid.org.pl, 04.07.2009.
2. Bartkowiak G., Społeczna odpowiedzialność biznesu w aspekcie teoretycznym i empirycznym. Wydawnictwo Difin, Warszawa 2011.
34 N.C. Smith, G. Lenssena, Odpowiedzialność biznesy. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Studio EMKA, Warszawa 2009, s. 13.
35 W. Słomka, Wolność i zniewolenie, The Church of Mostt Sacred Heart of Jezus,
New Jersey 1998, s. 106.
96
3. Bernatt M., Społeczna odpowiedzialność biznesu w relacjach pracy,
„Problemy Zarządzania”, 2010 nr 2.
4. Bernatt M., Społeczna odpowiedzialność biznesu. Wymiar konstytucyjny i międzynarodowy, Wydawnictwo Naukowe Wydziału
Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009.
5. Bucholtz R. A., Business Environment and Public Policy. Implication for Management, 5 ed., Prentice Hall, Englewood Cliffs, New
Jersey 1995.
6. Borkowska S., CSR – wyzwaniem dla zarządzania zasobami ludzkimi: podejście unijne, „Zarządzanie Zasobami Ludzkimi” 2005.
7. Carroll A.B., Business & Socjety. Ethics and Stakeholder Management, 2 ed. South-Western Pub. Co. Ohio 1993.
8. Chodyński A., Odpowiedzialność ekologiczna w proaktywnym rozwoju przedsiębiorstw, Wydawnictwo Oficyna Wydawnicza AFM,
Kraków 2011.
9. Chodyński A., Odpowiedzialność ekologiczna przedsiębiorstwa wobec interesariuszy, „Przegląd Organizacji”, nr 5 2010.
10. Chodyński A., Państwo jako interesariusz przedsiębiorstwa odpowiedzialnego społecznie, [w:] Państwo i Społeczeństwo. Z problematyki ekonomii i zarządzania, pod red. A. Iwasiewicza, t. 2, Kraków
2011.
11. Chodyński A., Środowisko naturalne jako interesariusz w koncepcjach odpowiedzialnego biznesu, „Przegląd Organizacji”, nr 1
2012.
12. Davis K., Blomstrom R., Business and Society: Environment and
Responsibility, 3 wyd., McGraw-Hill, New York 1975.
13. Friedman M., Kapitalizm i wolność, Centrum im. Adama Smitha
& Rzeczpospolita, Warszawa 1993.
14. Gajdzik B., Przedsiębiorstwo hutnicze po restrukturyzacji, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2012.
15. Gasparski W., Lewicka-Strzatecka A., Rok B., Szulczewski G.,
Europejskie i światowe standardy etyki oraz społecznej odpowiedzialności w działalności gospodarczej, Centrum Etyki Biznesu IFiS
PAN i WSPiZ, http://www.cebi.pl (13.01.2007).
97
16. Green Paper Promoting a European Framework for Corporate
Social Responsibility, COM, Bruksela 2001, http://ec.europa.
eu (12.12.2006).
17. Jensen M. C., Value maximization, stakeholder theory and the corporate objective function, Harvard Business School, Working Paper,
no. 1 2001.
18. Komunikat Komisji Europejskiej dotyczący odpowiedzialności
biznesu: Wkład biznesu w zrównoważony rozwój. COM (2002) 347,
02.07.2002 r.
19. Komunikat Komisji: Realizacja partnerstwa na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia: uczynienie Europy liderem w zakresie odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstw, 22.03.2006.
20. Lichtarski J., Podstawy nauki o przedsiębiorstwie, Wydawnictwo
AE im. Oskara Lanego, Wrocław 2007.
21. Ocieczek W., Gajdzik B., Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw produkcyjnych, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2010.
22. Rabiański R., Biznes odpowiedzialny społecznie. Zagadnienia, korzyści, praktyki. Program Partnerstwa Transgranicznego.
23. Rojek-Nowosielska M., Kształtowanie społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw, AE, Wrocław 2006.
24. Rok B., Instytucjonalizacja społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw. Perspektywa teoretyczna i strategia badawcza [w:] Oblicza
społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw, pod red. W. Pańków,
B. Rok, M. Strumińska-Kutra, J. Wodniczko, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2010.
25. Rok B., Społeczna odpowiedzialność biznesu, [w:] Biznes, Etyka odpowiedzialność, pod red. W. Gasparski, Wydawnictwo Profesjonalne PWN, Warszawa 2012.
26. Rudnicka A., CSR – doskonalenie relacji społecznych w firmie, Wydawnictwo Oficyna Wolters Kluwer, Warszawa 2012.
27. Rybak M., Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw, [w:] Etyka
w biznesie, pod red. M. Borkowskiej, J., W. Gałkowskiego, Wydawnictwo Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2002.
98
28. Rybak M., Społeczna odpowiedzialność biznesu - idea i rzeczywistość,
Gospodarka Narodowa 3/2001, Wyd. Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2001.
29. Słomka W., Wolność i zniewolenie, The Church of Mostt Sacred
Heart of Jezus, New Jersey 1998.
30. Smith N.C., Lenssena G., Odpowiedzialność biznesy. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Studio EMKA, Warszawa 2009.
31. Sokołowska A., Społeczna odpowiedzialność małego przedsiębiorstwa – przejawy i dylematy. E-mentor dwumiesięcznik SGH Warszawa nr 5 (32) / 2009.
32. Stoner J., Freeman R., Gilbert D., Kierowanie, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1997.
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Małgorzata Stawicka
WPŁYW KLASTRÓW
NA KONKURENCYJNOŚĆ
ŚWIADCZENIODAWCÓW USŁUG
MEDYCZNYCH W POLSCE
???
???
???
???
Streszczenie
W artykule przedstawiono jak uczestnictwo w klastrze medycznym może wpływać na podwyższanie konkurencyjności jego podmiotów, a tym samym na konkurencyjność świadczonych usług.
Celem artykułu było rozpoznanie uwarunkowań i korzyści wynikających z uczestnictwa w klastrach medycznych.
Na początku przedstawiono ogólną koncepcję klastrów jak również
podstawowe ich klasyfikacje. Zdefiniowano najważniejsze korzyści
wynikających z obecności w klastrze dla jego uczestników. Następnie
określono cele i misje klastrów medycznych. Wskazano także obszary współpracy i możliwe do uzyskania efekty wynikające z podjętej
współpracy. Następnie przedstawiono stan rozwoju klastrów w Polsce, ich potrzeby, istniejące trudności oraz bariery na jakie napotykają
ich uczestnicy w warunkach realizacji podjętych strategii.
Zaprezentowano także przykłady stworzenia skoordynowanej
opieki medycznej w wybranych klastrach medycznych. Pokazano
przykłady kompleksowych świadczeń medycznych przy zastosowaniu najnowocześniejszych metod i innowacyjnych technologii.
W zakończeniu przedstawiono wnioski.
100
SUMMARY
The article shows how participating in a medical cluster can influence and therefore increase the competitiveness of its entities and
thereby increase the competitiveness of the services. The purpose
of this article was to identify the conditions and benefits of participation in medical clusters.
Firstly the general concept of clusters was presented as well as
their basic classifications. Benefits of being a part of a cluster were
defined to its participants. Next, the goals and missions of a medical cluster were set. Areas of cooperation were also identified as
well as possible to achieve effects resulting from undertaken cooperation. Next the state of cluster development in Poland was presented, the needs of clusters, the difficulties and barriers faced by
the participants in the conditions of executed strategies. Examples
of a coordinated medical care in selected medical clusters were presented. Comprehensive health care services using the most modern
methods and innovative technologies were shown. The conclusion
contains a summary.
Słowa klucze: klastry medyczne, świadczenia medyczne, konkurencyjność
Keywords: medical clusters, health care services, competitiveness
KONCEPCJA KLASTRÓW
Koncepcja klastra została opracowana przez Portera w 1990 roku
w książce The Competitive Advantage of Nations. Jednak za jej prekursora uznaje się Marshalla, który analizując skłonność firm do lokowania
się w pobliżu konkurentów, dostawców i klientów stworzył pojęcie
tzw. zewnętrznych korzyści skali (ang. external economies of scale).
W ogólnym znaczeniu klaster to zgrupowanie przestrzenne lub
powiązanie systemowe mniejszych obiektów w jeden większy.
Według Portera klastry to geograficzna koncentracja konkurencyjnych firm w powiązanych sektorach, związanych ze sobą
Małgorzata Stawicka – wpływ klastrów na konkurencyjność...
101
gospodarczo, dzielących te same umiejętności, technologię i infrastrukturę.
Prace Portera zainspirowały organizacje oraz instytucje międzynarodowe do prób zdefiniowania, czym według nich jest klaster.
Według UNIDO Organizacji Narodów Zjednoczonych do Spraw Rozwoju, klastry to regionalne i terytorialne koncentracje firm produkujących i sprzedających podobne lub komplementarne produkty,
a przez to zmuszonych do przezwyciężania podobnych problemów
i wyzwań. W rezultacie może to powodować powstawanie wyspecjalizowanych dostawców maszyn i surowców oraz rozwój specjalistycznych kompetencji i umiejętności, jak również szybszy rozwój
specjalistycznych i zindywidualizowanych usług.1
Komisja Europejska przyjmuje, że klastry oznaczają skupiska
niezależnych przedsiębiorstw – nowopowstałych firm innowacyjnych, małych, średnich i dużych przedsiębiorstw oraz organizacji
badawczych – działających w określonym sektorze i regionie oraz
mających na celu stymulowanie działalności innowacyjnej przez
promowanie intensywnych kontaktów, współdzielenie zaplecza
technicznego oraz wymianę wiedzy i doświadczeń oraz poprzez
skuteczne przyczynianie się do transferu technologii, tworzenia
sieci powiązań oraz rozpowszechniania informacji wśród przedsiębiorstw wchodzących w skład danego klastra.2
Z kolei według OECD Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju klaster to lokalne skupisko powiązanych horyzontalnie lub
wertykalnie form działających w pokrewnych sektorach wraz z innymi instytucjami wobec nich komplementarnymi bądź też są to
międzybranżowe sieci, składające się z niezależnych firm, specjalizujących się w określonym ogniwie czy bazie wiedzy w łańcuchu
wartości.
Niezależnie od różnych ujęć w definiowaniu klastrów, zawsze można wskazać na trzy zasadnicze elementy, konstruujące
ideę i istotę klastrów, a są nimi konkurencyjność, koncentracja
1 www.unido.org
Definicja przyjęta w „Wspólnotowe zasady ramowe dotyczące pomocy państwa na
działalność badawczą, rozwojową i innowacyjną” (2006/C 323/01) http://ec.europa.eu
2 102
przestrzenna oraz interakcyjność powiązań między uczestnikami
klastra.
Podstawowym założeniem klastrów jest to, że firmy osiągają
znacznie więcej, dzięki sieci związanych przedsiębiorstw skoncentrowanych na tym samym obszarze. Koncentracja wspomaga tworzenie nowych przedsiębiorstw, produktów oraz nowych
miejsc pracy dla wysoko wykwalifikowanych, dobrze opłacanych
pracowników, decyduje zatem o sile każdej gospodarki narodowej,
regionalnej, stanowej, a nawet wielkomiejskiej, głównie w krajach
gospodarczo rozwiniętych.3
Przedsiębiorstwa skupione w klastrach konkurują ze sobą, ale
jednocześnie współpracują w tych obszarach, gdzie możliwe jest
kreowanie efektów synergicznych wspólnych działań. Efekt synergiczny klastra polega przede wszystkim na dyfuzji know-how
oraz rotacji kadr w ramach klastra. Podkreśla się także możliwość
zwiększenia produktywności w ramach klastra poprzez skupienie zasobów, oraz innowacyjność wszelkich działań. W klastrach
poza przedsiębiorstwami włączone są również ośrodki naukowe,
jednostki badawczo-rozwojowe czy organizacje prywatne, które
wzmacniają potencjał innowacyjny wszystkich uczestników.
Koncepcja klastrów opiera się na założeniu, że lokalizacja firmy
w pobliżu innych przedsiębiorstw z tego samego sektora wzmacnia
jej konkurencyjność pozwalając rozwijać się szybciej i osiągać lepsze wyniki.
Istnieje wiele kryteriów podziału klastrów. Jednym z kryteriów
jest faza ich cyklu życia. Według tego podziału istnieją następujące
rodzaje klastrów:4
• embrionalne – zalążki konstytuujących się klastrów. Współpraca pomiędzy istniejącymi firmami zaczyna się dopiero tworzyć,
są to najczęściej klastry operujące na stosunkowo młodych rynkach, np. w obszarze wysokich technologii.
3 Porter M. E., The Competitive Advantage of Nations, Macmillan Press,
Hampshire and London 1990.
4 DTI, A Practical Guide to Cluster Development, DTI, Londyn, 2004.
103
• wzrostowe - rozwijające się i posiadające przestrzeń do dalszego
rozwoju. Charakteryzują się większą, znacznie lepiej obserwowalną dynamiką tworzenia powiązań.
• dojrzałe – wykształcone formy, stabilne, dla których dalszy
wzrost jest ciężki do osiągnięcia.
• schyłkowe formy rozpadu klastrów – klastry, które osiągnęły
swój szczyt rozwoju i zaczynają się kurczyć. Może to być efekt
związany z kurczeniem się rynków, na których operowały
przedsiębiorstwa skupione w klastrze lub z innymi, niekorzystnymi zmianami w ich otoczeniu. Co jest istotne, klastry w fazie
schyłkowej mają możliwość przeorganizowania swojej struktury, zmiany produkcji i powtórnego rozpoczęcia cyklu życia.
Ze względu na rozwój klastrów możemy podzielić je na dwie
zasadnicze grupy:
• Klastry technologiczne – powiązane łańcuchem wartości dodanej, silnie zorientowane na wysokie technologie, utrzymujące
ścisłe powiązania z ośrodkami naukowo-badawczymi, często
wręcz z nich wyrastające;
• Klastry tradycyjne (historyczne) – oparte na know-how i wiedzy wypracowanej przez wiele lat a nawet pokoleń; ich powiązania technologiczne, a także kontakty z sektorem badawczym
są ograniczone; przykładem są winnice regionu Bordeaux we
Francji lub szwajcarski przemysł zegarmistrzowski.
Innym powszechnie stosowanym podziałem jest podział na5:
• Klastry sieciowe – składają się z sieci małych firm w tym samym
lub podobnym sektorze, charakteryzujących się możliwością
szybkiej adaptacji do zmieniającego się rynku i zróżnicowanych
wymagań poprzez współpracę i używanie nowych technologii.
Ważną cechą wyróżniającą klastry typu sieciowego jest brak jednego centralnego punktu, wokół którego skupiają się przedsiębiorstwa – istnieje raczej zróżnicowana baza firm.
• Klastry koncentryczne – charakteryzują się istnieniem wielkich
firm, wokół których zakotwiczona jest sieć małych firm. Małe fir5 Markusen A., Sticky places in slippery space: A typology of industrial districts,
Economic Geography 72 n 3 (July 1996): 293-313, 1996.
104
my są często związane z firmą dominującą poprzez łańcuch dostaw. W przeciwieństwie do klastrów sieciowych wielkie firmy
dominują w relacjach pomiędzy uczestnikami. dominujących,
a rynek pracy jest mniej elastyczny niż w klastrze sieciowym.
• Klastry instytucjonalne – skupione są wokół instytucji publicznych, zdominowane przez publiczne lub niedochodowe jednostki, takie jak: laboratoria badawczo-rozwojowe, uniwersytety,
systemy obronne lub administracja publiczna. Instytucja w porównaniu do innych rodzajów klastrów odgrywa tu silnie dominującą rolę.
Do najważniejszych korzyści wynikających z obecności w klastrze można zaliczyć m.in.:6
• Możliwość wymiany informacji o nowych rynkach, zmianach
w oczekiwaniach klientów, nowych trendach i technologiach
z innymi uczestnikami klastra.
• Możliwość naśladowania najlepszych rozwiązań organizacyjnych, wymiany wiedzy oraz uczenia się od innych firm, co wpływa pozytywnie na wzrost produktywności i innowacyjności.
• Rozwinięty rynek wyspecjalizowanych dostawców.
• Łatwość zatrudnienia wykwalifikowanych pracowników.
• Niższe koszty działalności m.in. dzięki wykorzystywaniu zasobów i infrastruktury klastra oraz geograficznej bliskości dostawców (niższe koszty transportu).
• Promocja klastra i jego uczestników w kraju i za granicą, co obniża koszty marketingu i wpływa pozytywnie na wzrost sprzedaży.
• Wsparcie eksperckie lokalnych uczelni wyższych oraz ośrodków
badawczych.
• Łatwość rozpoczęcia działalności (obecność potencjalnych klientów, ułatwienia dla przedsiębiorców wprowadzane przez zaangażowane w rozwój klastra władze lokalne, dobra infrastruktura, zainteresowanie funduszy venture capital, co pomaga zdobyć
kapitał na początkowym etapie działalności firmy).
6 A.Grycuk: Klastry jako instrument polityki regionalnej „Infos” Biuro Analiz
Sejmowych, 8 lipca 2010. s. 2.
105
KLASTRY MEDYCZNE
W związku z dużym limitowaniem usług medycznych w publicznej służbie zdrowia oraz gwałtownym rozwojem technologii
medycznych coraz większego znaczenia nabieraj alternatywne
ośrodki medyczne skupiające w jednym miejscu nowoczesną diagnostykę i terapie w oparciu o nowe technologie oraz lekarzy wielu
specjalności. Mogą temu służyć klastry medyczne.
Klaster medyczny mogą tworzyć podmioty takie jak przychodnie, szpitale, uzdrowiska oraz przedsiębiorstwa z branży technologicznej – firmy informatyczne i telekomunikacyjne, dostawcy
sprzętu oraz firmy szkoleniowe i doradcze.
Misją klastra jest zazwyczaj stworzenie skoordynowanej opieki
medycznej, świadczenie kompleksowych świadczeń medycznych
oraz usług turystyki medycznej przy zastosowaniu najnowocześniejszych metod i innowacyjnych technologii.
Poprzez inicjowanie kooperacji pomiędzy przedsiębiorstwami
stymuluje się ich rozwój. Specjaliści i naukowcy pomagają wdrażać
nowe technologie i nawiązywać współpracę z ośrodkami międzynarodowymi. Współpraca wszystkich członków, rozszerzona poza
tradycyjne granice aktywności i konwencjonalne struktury, ma
wpływ na powodzenie prowadzonych projektów i implementacje
innowacyjnych rozwiązań.
Głównym celem klastra medycznego może być stworzenie
platformy współpracy w obszarze praktyki i nauk medycznych
umożliwiającej efektywne połączenie i wykorzystanie potencjału
osób, przedsiębiorstw, uczelni wyższych, jednostek naukowo-badawczych, instytucji otoczenia biznesu oraz władz lokalnych i regionalnych.
Klaster medyczny może dotyczyć współpracy w obszarach:
• Nowe technologie medyczne.
• Doskonalenie systemów zarządzania placówkami służby zdrowia, w tym informatyzacja procesów kierowniczych.
• Funkcjonowanie systemu ochrony zdrowia.
Efektem działalności klastra medycznego są:
106
• stworzenie sieci zakładów opieki zdrowotnej realizujących na
zasadzie komplementarności świadczenia medyczne na rzecz
otwartej grupy pacjentów,
• wsparcie świadczeniodawców w relacjach z Narodowym Funduszem Zdrowia, urzędami i instytucjami państwowymi oraz
jednostkami samorządu lokalnymi
• aktywizacja współpracy w branży medycznej, farmaceutycznej
i branżach powiązanych,
• napływ inwestorów do branży medycznej, farmaceutycznej, informatycznej i branż pokrewnych,
• rozwój małych i średnich przedsiębiorstw w oparciu o innowacyjne technologie medyczne, farmaceutyczne, informatyczne
i około medyczne,
• rozszerzenie oferty usług medycznych dzięki implementowaniu nowych technologii medycznych, materiałów, narzędzi
oraz leków,
• realizowanie nowych projektów badawczych i biznesowych,
• poprawa konkurencyjności dzięki obniżeniu kosztów działalności (koszty transportu, koszty użytkowania infrastruktury, koszty eksploatacji majątku),
• możliwość pozyskania dotacji z UE,
• możliwość korzystania z usług pomocniczych (doradztwo biznesowe, dostęp do know-how, obsługa prawna),
• możliwość wsparcia przedsiębiorców w okresie rozpoczynania
działalności,
• poprawa wizerunku marketingowego przedsiębiorstw,
• współpraca i wymiana doświadczeń między przedsiębiorstwami.
ROZWÓJ KLASTRÓW W POLSCE
Klastry są ważnym elementem polityki gospodarczej kraju, dlatego coraz większego znaczenia nabiera wiedza o stanie rozwoju
klastrów, ich strategiach, istniejących trudnościach oraz barierach.
W polskich warunkach, tworzone są klastry regionalne, innowacyjne oraz innowacyjne high-tech o powiązaniach sieciowych.
107
Klastry te różnią się genezą powstania, okresem działania, przedmiotem działania, rodzajem powiązań pomiędzy firmami oraz
stopniem zaangażowania w proces innowacyjny7.
W Polsce klastry są obecne praktycznie we wszystkich sektorach
i branżach: poczynając od usług, poprzez sektor wysokich technologii (IT, przemysł lotniczy, energia odnawialna), medycynę i farmację, a kończąc na tradycyjnych branżach takich jak metalurgia,
meblarstwo, przemysł włókienniczy, drzewny. Charakteryzują się
różnym poziomem innowacyjności i zaawansowania technologicznego, prezentują całe spektrum modeli organizacyjnych, dysponują
odmiennym zapleczem finansowym.
Według Polskiej Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości najwięcej
klastrów powstało w okresie 2006-2009.
Najczęściej inicjatorami powołania klastra były podmioty sektora prywatnego i powstały one w wyniku inicjatywy oddolnej, bądź
inicjatywy mieszanej.
W Polsce klastry funkcjonują głównie w formie stowarzyszeń
(zauważa się jednak tendencję zmiany formy prawnej klastra na
spółki z o.o.), a przedsiębiorcy stanowią główną grupę członków
klastrów (74% podmiotów, inne to instytucje wsparcia – 7%, podmioty sektora B+R – 9% oraz jednostki samorządu terytorialnego
i osoby fizyczne – 10%).
Zauważa się ponadto, że ograniczona jest aktywność klastrów
w zakresie wspólnej oferty, dystrybucji czy jednego produktu.
W zakresie internacjonalizacji klastrów, tj. działań związanych
z uczestnictwem klastrów w międzynarodowym biznesie, transferze technologii, w projektach realizowanych z partnerami zagranicznymi, w szczególności w zakresie B+R również nastąpiły pozytywne zmiany.
7 Sosnowska A., Łobejko S., Efektywny model funkcjonowania klastrów w skali kraju
i region, SGH, Warszawa 2007.
108
CZYNNIKI ROZWOJU KLASTRÓW W POLSCE
Czynniki które przyczyniają się do rozwoju klastrów, związane
są z koncepcją zarządzania strategicznego.
Znaczącą rolę przypisuje się liderowi, który koordynuje działania wszystkich uczestników klastra. Musi on posiadać doświadczenie w działalności biznesowej, praktykę w zarządzaniu organizacjami, wyróżniać się kreatywnością i twórczym myśleniem.
Ważnym czynnikiem jest również posiadanie wizji i jasno sprecyzowanych celów.
Do sukcesu klastra może przyczynić się także polityka promująca przedsiębiorczość, działalność szkoleniowa i promocyjna,
prowadzona wśród przedsiębiorców na przykład przez ośrodki
szkoleniowe i wyższe uczelnie. Dużą rolę przypisuje się także jednostkom badawczo-rozwojowym, które prowadząc badania, mogą
współpracować z firmami udostępniając im pomysły na innowacyjne projekty.
Najważniejsze czynniki rozwoju klastra to czynniki polityczne
i finansowe.
Dostęp do środków, w tym unijnych, w znaczący sposób przyczynił się do rozwoju klastrów w Polsce.
BARIERY ROZWOJU KLASTRÓW W POLSCE
Największą barierą rozwoju klastrów w Polsce jest brak środków
finansowych i zbyt niski budżet na podjęcie inicjatywy klastrowej.
Barierą jest także brak umiejętności zarządzania klastrem i niezrozumienie idei klastra.
Ponadto barierą jest niechęć przedsiębiorców do podejmowania
inicjatyw proponowanych w ramach funkcjonowania klastra.
Wśród barier wymienia się złą sytuację gospodarczą w regionie,
zbyt słabą współpracę ze środowiskiem naukowym i ograniczenia
narzucone w projektach współfinansowanych ze środków Unii Europejskiej.
109
KLASTRY MEDYCZNE W POLSCE
W związku z sytuacją ogólnogospodarczą i przeciążeniem publicznej służby zdrowia, na rynku świadczeń medycznych podejmowane są działania mające na celu poprawę dostępności i jakości
świadczeń medycznych. Jedną z możliwych realizowanych strategii jest koncentracja świadczeniodawców z powiązanych sektorów, dzięki czemu możliwe jest stworzenie skoordynowanej opieki
medycznej, świadczenie kompleksowych świadczeń medycznych
przy zastosowaniu najnowocześniejszych metod i innowacyjnych
technologii. Duże znaczenie ma w tym przypadku rozwój rynku
prywatnych usług medycznych na którym odnotowuje się w ostatnich latach znaczący wzrost. Rynek prywatnej opieki zdrowotnej należy do najbardziej dynamicznie rozwijających się branż w polskiej gospodarce i rozwija się
szybciej niż reszta gospodarki.
W przypadku niektórych segmentów rynku, jak np. abonamentów na usługi medyczne czy ubezpieczeń wzrost osiągnął wysoki
poziom wzrostu. Poniżej w tabeli 1 przedstawiono wartość i dynamikę rynku w latach 2008-2011
Tabela 1. Wartość rynku prywatnej opieki zdrowotnej w Polsce
(mld zł) oraz dynamika w latach 2008-2011
Wyszczególnienie 2005
Wartość rynku
opieki zdrowotnej
w mln zł
Wskaźnik
dynamiki
(rok poprzedni
=100)
2006
2007
2008
2009
2010
2011
19
20
23
26*
28*
30*
33
-
7
12
13
7
9
11
Źródło: raport ”Private healthcare market in Central and Eastern Europe 2009”,
PMR Publications, dział PMR, 2009
110
Z powodu spodziewanych przekształceń w nadchodzących
latach nastąpi zmniejszenie się rynku placówek publicznych na
rzecz niepublicznych. W latach 2012-2014 jedna czwarta szpitali
publicznych w Polsce planuje przekształcenie w jednostki niepubliczne.
Wzrost zainteresowania prywatnymi usługami medycznymi
w Polsce jest spowodowany przede wszystkim przez niedostateczny stopień zaspokojenia potrzeb konsumentów przez sektor publiczny, nieodpowiedni wizerunek usług sektora publicznego, stan
publicznych placówek świadczących usługi jak również rosnący
popyt na usługi prywatnych świadczeń medycznych.
W ostatnich latach w sektorze świadczeń medycznych w Polsce
obserwuje się nie tylko to, że pojawia się coraz więcej podmiotów
nie publicznych, ale także to, że poszukują one nowych, efektywnych sposobów podwyższania konkurencyjności. Jednym z nich
jest budowanie klastrów.
Przykładem klastra medycznego utworzonego w 2011 roku
może być Medyczne Centrum Naukowe. Liczba uczestników tego powiązania kooperacyjnego połączyła merytorycznie i organizacyjne
7 podmiotów gospodarczych 1 instytucję otoczenia biznesu, 1 organizację pozarządowa oraz 1 szkołę wyższą.
Głównym celem powiązania kooperacyjnego jest stworzenie
wysoce specjalistycznego centrum diagnostyki i terapii wewnątrznaczyniowej (mikroterapia), zaawansowanych procesów nowotworowych, w szczególności u chorych z nieoperacyjnym rakiem oraz
niepoddającym się leczeniu za pomocą standardowych metod terapii, jak leczenie systemowe (chemioterapia) oraz nowoczesnej terapii skojarzonej opartej o leczenie molekularne. Potencjalni chorzy
kwalifikowani do tego typu terapii, zwykle wyczerpali już możliwości z użyciem standardowych metod leczenia, natomiast ich stan
kliniczny umożliwia zastosowanie technik mikroterapii, szczególnie w oparciu o metody stosowane w radiologii interwencyjnej oraz
w oparciu o terapię z wykorzystaniem radioizotopów.
Podstawowym celem klastra jest wzmocnienie pozycji konkurencyjnej powiązania kooperacyjnego oraz firm i instytucji w nim
działających – poprzez wsparcie rozwoju powiązań pomiędzy part-
111
nerami oraz pomiędzy partnerami a instytucjami otoczenia biznesu
oraz jednostkami naukowymi.
Planowana jest szeroko zakrojona współpraca w ramach projektu pomiędzy ośrodkami naukowymi w kraju oraz za granicą
a przedsiębiorstwami komercyjnymi zajmującymi się technikami
i technologiami diagnostyki i terapii wewnątrznaczyniowej oraz
radioizotopami.
W ramach klastra przewiduje się:
• Organizację i funkcjonowanie Biura Klastra.
• Doskonalenie strategia rozwoju klastra, strategii zarządzania
innowacjami, strategii zarządzania marką, strategii finansowej
oraz pozyskiwanie zewnętrznego finansowania.
• Zaangażowanie w realizację projektów naukowych.
• Promocję i pozyskanie nowych uczestników klastra.
• Monitorowanie efektywności i skuteczności działań podejmowanych w ramach klastra.
• Zakup sprzętu do badań ogólnych z zakresu medycyny nuklearnej, obejmujących głównie badania onkologiczne, ale także
do zastosowań w innych działach specjalistycznej diagnostyki
scyntygraficznej.
• Wdrożenie nowych usług medycznych takich jak np.:
– Specjalistyczna diagnostyka chorych z podejrzeniem i/lub
rozpoznaniem procesu nowotworowego.
– Specjalistyczna konsultacja w kierunku selekcji optymalnego
leczenia onkologicznego, u chorych z rozpoznanym guzem
nowotworowym.
– Konsultacje online, przypadków klinicznych chorych nowo tworowych, prowadzone przez partnerów klastra.
• Specjalistyczna diagnostyka chorych z podejrzeniem i/lub rozpoznaniem procesu nowotworowego. Diagnostyka kliniczna,
biochemiczna i obrazowa chorych na nowotwory. Usługi tego
typu mogą być wykonywane przez analizę zespołową specjalistów z różnych dziedzin, partnerów klastra. Szerokie spektrum
dziedzin medycznych obejmuje specjalistów z dziedziny chirurgii onkologicznej, onkologii klinicznej, endokrynologii oraz interny specjalizujący się w rzadkich zespołach genetycznych prze-
112
biegających z rozwojem guzów nowotworowych, dodatkowo
jako partnerzy klastra uczestniczyć mogą specjaliści z radiologii,
radiologii interwencyjnej, medycyny nuklearnej. Wymienione
specjalności i lekarze je reprezentujący mogliby objąć praktycznie pełne spektrum zagadnień złożonej diagnostyki podejrzenia
nowotworu jego rozpoznania oraz oceny stopnia zaawansowania procesu już wcześniej rozpoznanego w profesjonalnie, wykorzystując badania kliniczne, laboratoryjne oraz obrazowe.
Z uwagi na zakres i charakterystykę schorzeń będących przedmiotem zainteresowania klastra taki zespół specjalistów może być
optymalnym rozwiązaniem co do prawidłowej oceny możliwości
poszczególnych metod leczenia oraz prowadzenia klinicznego chorego onkologicznego po postawieniu właściwej diagnozy.
• Specjalistyczna konsultacja w kierunku selekcji optymalnego leczenia onkologicznego, u chorych z rozpoznanym guzem nowotworowym. Wybór specjalistycznego leczenia onkologicznego
podejmowany przez zespół specjalistów klastra może obejmować
w większości przypadków zaawansowane procesy nowotworowe, u chorych poddanych wcześniejszemu leczeniu, lub przypadki chorych którzy będą się zgłaszać z rozpoznaniem procesu
nowotworowego. Optymalizacja leczenia w zaawansowanym
procesie nowotworowym jest często bardzo trudna z uwagi na
możliwość istnienia obecnie różnych opcji terapeutycznych, dlatego praca zespołu i podjętych przez nią konsensus, umożliwi
racjonalne i optymalne wykorzystanie metod diagnostycznych
w postawieniu prawidłowej diagnozy, jak również w wyborze
optymalnego leczenia.
• Konsultacje online, prowadzone przez partnerów klastra – szczególnie złożonych przypadków chorych onkologicznych z innymi centrami onkologicznymi oraz z możliwością dalszej specjalistycznej pomocy w diagnostyce i leczeniu.
Uczestnicy klastra podejmują szereg działań między innymi są to:
• Zapewnienie kompleksowej opieki medycznej o wysokim poziomie jakościowym dla pacjentów.
• Zapewnienie bezpieczeństwa pacjentom, pracownikom i współpracownikom w procesie diagnostyczno-terapeutycznym po-
113
przez wykorzystanie najnowszych metod i możliwości technicznych sprzętu medycznego.
• Ochrona informacji, danych osobowych i dokumentacji medycznej pacjentów oraz pracowników i współpracowników.
• Zapewnienie skutecznego systemu organizacji pracy Klastra
Medycznego, zgodnego z wymaganiami i oczekiwaniami pacjentów, klientów-pracodawców, partnerów biznesowych, oraz
pracowników i współpracowników.
• Zapobieganie wypadkom przy pracy, chorobom zawodowym
poprzez monitorowanie i eliminowanie zagrożeń dla zdrowia
i życia.
• Utrzymanie pozytywnych relacji z partnerami klastra warunkującymi realizację świadczenia medycznego.
• Podnoszenie świadomości pracowników w zakresie jakości,
bezpieczeństwa informacji, bezpieczeństwa i higieny pracy oraz
ochrony środowiska.
• Doskonalenie polityki personalnej poprzez pozyskiwanie i utrzymywanie kadry posiadającej określone kwalifikacje, dążącej do
doskonalenia wiedzy i umiejętności.
• Systematyczne badania satysfakcji pacjentów (ankiety satysfakcji, wywiady telefoniczne, regularne badania prowadzone przez
niezależne firmy zewnętrzne).
• Przygotowanie programy szkoleń dla personelu, służącego doskonaleniu obsługi pacjenta.
• Opracowywanie planów strategicznych.
• Troska o finanse, kontrola planów i wyników finansowych, źródeł finansowania, inwestycji.
• Kontrola i weryfikacja planów strategicznych, aktualizacja zadań, programów szpitalnych z uwzględnieniem trendów w opiece i demografii.
• Nabór kadry medycznej.
• Zapewnienie jakości opieki na podstawie procedur.
Kolejnym przykładem klastra medycznego może być Med.
Cluster Healthcare & Bioscience8. Klaster ten powstał jako pierw8 http://www.medcluster.pl/pl/o-klastrze.html
114
szy, unikatowy w skali kraju klaster medyczny. Został zawiązany
w 2007 r. pod nazwą Klaster Medycyna Polska Południowy-Wschód
przez przedstawicieli zakładów opieki zdrowotnej. Sieć podmiotów członkowskich tworzą przychodnie, szpitale, uzdrowiska oraz
przedsiębiorstwa z branży technologicznej – firmy informatyczne
i telekomunikacyjne, dostawcy sprzętu oraz firmy szkoleniowe
i doradcze. Obecnie jest to 36 podmiotów z pięciu województw:
małopolskiego, śląskiego, podkarpackiego, świętokrzyskiego i lubelskiego.
Misją klastra jest stworzenie skoordynowanej opieki medycznej,
świadczenie kompleksowych świadczeń medycznych oraz usług
turystyki medycznej przy zastosowaniu najnowocześniejszych metod i innowacyjnych technologii.
Poprzez inicjowanie kooperacji pomiędzy przedsiębiorstwami
pobudza się ich rozwój. Tak jak w poprzednim przypadku tak i tu
specjaliści i naukowcy pomagają wdrażać nowe technologie i nawiązywać współpracę z ośrodkami międzynarodowymi. Współpraca
wszystkich członków, rozszerzona poza tradycyjne granice aktywności i konwencjonalne struktury, ma wpływ na powodzenie prowadzonych projektów i implementacje innowacyjnych rozwiązań.
Przykładem klastra medycznego może być także Wielkopolski
Klaster Medyczny9, który powstał 17 listopada 2010 roku z inicjatywy wielkopolskich przedsiębiorców zrzeszonych w Wielkopolskim
Klubie Kapitału oraz Polskiej Izbie Gospodarczej Importerów, Eksporterów i Kooperacji, którzy biorąc pod uwagę potencjał reprezentowanych podmiotów oraz zapotrzebowanie społeczne na podniesienie jakości i dostępności do świadczeń medycznych postanowiły
zainicjować współpracę w formie porozumienia pod nazwą Wielkopolski Klaster Medyczny. Obecnie Klaster zrzesza ponad 20 firm
reprezentujących branżę medyczną.
Strategicznym celem klastra jest stworzenie platformy współpracy w obszarze praktyki i nauk medycznych umożliwiającej efektywne połączenie i wykorzystanie potencjału osób, przedsiębiorstw,
uczelni wyższych, jednostek naukowo-badawczych, instytucji oto9 http://www.wielkopolskiklastermedyczny.pl/o-klastrze.html
115
czenia biznesu oraz władz lokalnych i regionalnych w Wielkopolsce. Po weryfikacji problemów zgłoszonych przez Członków Wielkopolski Klaster Medyczny rozpoczął prace w trzech obszarach:
• Nowe technologie medyczne.
• Doskonalenie systemów zarządzania placówkami służby zdrowia, w tym informatyzacja procesów kierowniczych.
• Funkcjonowanie systemu ochrony zdrowia.
W ramach klastra podjęto wspólne działania obejmujące:
• stworzenie sieci zakładów opieki zdrowotnej realizujących na
zasadzie komplementarności świadczenia medyczne na rzecz
otwartej grupy pacjentów,
• wsparcie świadczeniodawców w relacjach z Narodowym Funduszem Zdrowia, urzędami i instytucjami państwowymi oraz
jednostkami samorządu lokalnymi
• aktywizację współpracy w branży medycznej, farmaceutycznej
i branżach powiązanych,
• napływ inwestorów do branży medycznej, farmaceutycznej, informatycznej i branż pokrewnych,
• rozwój małych i średnich przedsiębiorstw w oparciu o innowacyjne technologie medyczne, farmaceutyczne, informatyczne
i około medyczne,
• rozszerzenie oferty usług medycznych dzięki implementowaniu nowych technologii medycznych, materiałów, narzędzi
oraz leków,
• realizowanie nowych projektów badawczych i biznesowych,
• poprawę konkurencyjności dzięki obniżeniu kosztów działalności (koszty transportu, koszty użytkowania infrastruktury, koszty eksploatacji majątku),
• możliwość pozyskania dotacji z UE w ramach projektu przedsiębiorstw zrzeszonych w WKM,
• możliwość korzystania z usług pomocniczych (doradztwo biznesowe, dostęp do know-how, obsługa prawna),
• możliwość wsparcia przedsiębiorców w okresie rozpoczynania
działalności,
• poprawę wizerunku marketingowego przedsiębiorstw,
• współpracę i wymianę doświadczeń między przedsiębiorstwami.
116
Kolejny klaster to Klaster Med.+ Sp. z o.o.10 powstał 14 czerwca 2010 roku. Pomysł współpracy powstał jednak dużo wcześniej.
Lekarze oraz osób będące członkami zwyczajnymi Stowarzyszenia
współpracowała ze sobą w różnych obszarach gospodarki i medycyny od ponad 12 lat. Zdecydowana większość lekarzy stanowi zespół oddziału urologii Wojewódzkiego Szpitala Zespolonego w Elblągu a pozostali lekarze wchodzący w skład Klastra są
również lekarzami WSzZ w Elblągu, bądź współpracują ze sobą
bardzo blisko w ramach pracy w szpitalu oraz prywatnych praktyk
lekarskich.
W ostatnich latach popularnym instrumentem doskonalenia
funkcjonowania klastrów medycznych stał się benchmarking.
Benchmarking jest metodą wyjątkowo przydatną i uzasadnioną do zastosowania w przypadku analizy klastrów. Benchmarking
interpretowany jest, jako proces polegający na doskonaleniu efektywności własnej organizacji poprzez identyfikowanie, analizowanie, adaptowanie i wdrażanie rozwiązań stosowanych przez organizacje najbardziej efektywne. Benchmarking opisywany jest jako
proces, polegający na mierzeniu i porównywaniu produktów, procesów lub sposobów działania, który ma doprowadzić do poprawiania efektywności funkcjonowania organizacji.
Benchmarking klastrów w Polsce ma na celu
• dostarczenie klastrom użytecznego narzędzia doskonalenia własnego działania, zdobywania wiedzy i uczenia się,
• pokazanie najlepszych rozwiązań, najlepszych praktyk stosowanych w polskich klastrach,
• wskazanie rekomendacji dotyczących polityki wspierania klastrów, realizowanej zarówno na poziomie krajowym, jak i regionalnym/lokalnym,
• wskazanie rekomendacji dla innych podmiotów wspierających
i współpracujących z klastrami, w szczególności instytucji naukowych, jednostek badawczo-rozwojowych oraz ośrodków
wspierania innowacyjności i przedsiębiorczości,
10 http://www.inwestycje.elblag.pl/s/klaster-medyczny-med
117
• pogłębienie wiedzy o stanie oraz trendach rozwoju klastrów
w Polsce, a także o procesach w nich zachodzących,
• promocja idei klastrów w Polsce.
Wysoki poziom konkurencyjności można osiągnąć dzięki szczególnemu rodzajowi systemu gospodarczego. Tym systemem są klastry – synonim sukcesu zbudowanego na wysokiej jakości konkurencji. Tak rozumiana perspektywa sukcesu zbliża do siebie świat
nauki, przedsiębiorców oraz środowiska samorządów lokalnych,
mobilizując do działania w kierunku tworzenia klastrów.
BIBLIOGRAFIA
1. DTI, A Practical Guide to Cluster Development, DTI, Londyn,
2004
2. Grycuk A., Klastry jako instrument polityki regionalnej „Infos”
Biuro Analiz Sejmowych, 8 lipca 2010. s.2
3. http://www.inwestycje.elblag.pl/s/klaster-medyczny-med
4. http://www.medcluster.pl/pl/o-klastrze.html
5. http://www.wielkopolskiklastermedyczny.pl/o-klastrze.html
6. Markusen A., Sticky places in slippery space: A typology of industrial districts, Economic Geography 72 n 3
7. Nojszewska E., Stawicka M., Konkurencyjność szpitali w Polsce,
[w:] Nojszewska E., (red.) Kierunki rozwoju systemu ochrony zdrowia w Polsce, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2009
8. Porter M. E., The Competitive Advantage of Nations, Macmillan Press, Hampshire and London 1990
9. Sosnowska A., Łobejko S., Efektywny model funkcjonowania klastrów w skali kraju i region, SGH, Warszawa 2007
10. Stawicka M., Borowski P.F., Międzynarodowa konkurencyjność
państwa i przedsiębiorstwa, Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna
„Adam”, Warszawa 2009
11. Sultz K.M. Young, Health Care USA Understanding Its Organization and Delivery, Aspen Publisher, Gaithersburg Maryland
2001
118
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Bartłomiej Zinczuk
BIZNES SPOŁECZNIE ODPOWIEDZIALNY
NA PRZYKŁADZIE
WYBRANYCH PRZEDSIĘBIORSTW
BUSINESS SOCIALLY RESPONSIBLE
– THE EXAMPLES
OF SELECTED ENTERPRISES
Streszczenie
Przedstawione w niniejszym artyk ule przykłady zastosowania
zasady CSR w wybranych czterech firmach, reprezentujących różne
sektory gospodarki, są przykładem praktycznego podejścia do problemów związanych z biznesem społecznie odpowiedzialnym.
Społeczna odpowiedzialność nie tylko może, ale powinna być
traktowana jako rodzaj inwestycji, która pozwoli na osiągnięcie
zaplanowanych celów w sposób efektywny. Zainteresowanie CSR
może zapewnić wzrost praktycznego zastosowania działań odpowiedzialnych społecznie w różnych obszarach. Stopniowe nasilanie
się tego zjawiska wskazuje na znaczenie działań na rzecz promowania etycznych zachowań, środowiskowych i społecznych, prowadzone przez firmę.
Przedstawione w artykule przykłady CSR pokazują wiele ważnych aspektów zjawiska, a ich realizacja jest przemyślana i spójna.
Prezentacja wybranych przedsiębiorstw, naświetla wiele pozytywnych zmian, wskazujących na ich dojrzałość i troskę o kształcie
ciągłe doskonalenie relacji między firmami i innymi uczestnikami
rynku. Przykłady takich działań powinny być podawane jako wzór
prowadzenia działalności gospodarczej, prowadzonej przez nie tylko duże firmy, ale także mniejsze. Praktyki biznesowe w zakresie
120
stosowania zasad CSR są dobrą rekomendacją dla wszystkich podmiotów życia społecznego i zachowań społeczeństwa. Poszukując
sposobów tworzenia przewagi konkurencyjnej, firmy mogą skorzystać z doświadczeń innych firm w zakresie społecznej odpowiedzialności biznesu, wykorzystywać je i rozwijać według własnych
koncepcji rozwoju.
SUMMARY
Presented in this article examples of application the principles of
CSR by selected four companies representing different sectors of the
economy are an example of a practical approach to the problems of
a socially responsible business. Corporate social responsibility not
only can but should be regarded as a kind of investment that will allow the company to achieve planned targets in an efficient way. The
interest CSR can provide a large number of reports of areas of practical application of socially responsible activities. The trend of this
phenomenon is progressive which may indicate the importance of
efforts to promote ethical behavior, environmental and social, carried out by the company. Presented in the article, examples of CSR
are many important issues and their implementation is a thoughtful
and consistent. Making a presentation of the selected companies,
can be highlighted the number of positive changes indicative of their maturity and demonstrate their concern for the permanent improvement shaped relationship between companies and other market
participants. Examples of such actions should be served as a model
of doing business, and be more likely to be used by not only large
but also smaller companies. Business practice in the application of
the principles of CSR is a great recommendation for all actors of social life and behavior of society. Searching for ways to create competitive advantages, companies can take advantage of the companies
in the area of corporate social responsibility and use it to develop
their own concepts of development.
Bartłomiej Zinczuk – biznes społecznie odpowiedzialny...
121
Słowa klucze: Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa,
etyka w zarządzaniu, relacje z interesariuszami, działalność ekologiczna
Keywords: Corporate Social Responsibility, ethics in management, stakeholder relations, environmental activities
WSTĘP
Przedsiębiorstwa prowadzące działalność gospodarczą często
deklarują, że założenia koncepcji społecznie odpowiedzialnego biznesu są wpisane w ich strategię działania. Formułowanie planów
rozwojowych przedsiębiorstwa bez uwzględniania w ich przygotowaniu i realizacji zasad koncepcji CSR jest przez wielu menedżerów uznawane za poważny błąd. Dowodem na coraz większe zainteresowanie społeczną odpowiedzialnością przedsiębiorstw jest
pojawiająca się duża liczba publikacji naukowych oraz raportów
poświęconych realizacji zasad CSR przez wybrane firmy. Znamiennym staje się fakt publikowania przez liczne organizacje corocznych
sprawozdań w których opisane są szczegółowo kampanie, które dotyczą kształtowania społecznie odpowiedzialnych relacji z różnego
rodzaju podmiotami rynkowymi. Stosunkowo duża ilość opisywanych przez przedsiębiorstwa działań społecznie odpowiedzialnych
pozwala postawić zasadnicze pytanie dotyczące przyczyn oraz
celów realizacji tego typów przedsięwzięć. Warto zastanowić się
czy społecznie odpowiedzialne działania biznesowe są wyrazem
troski przedsiębiorstwa o środowisko naturalne oraz poszanowanie etycznych zasad prowadzenia działalności gospodarczej czy są
tylko przejawem praktycznego wykorzystywania nowych technik
i narzędzi kształtujących wizerunek przedsiębiorstwa. Niniejszy
artykuł stanowi próbę prezentacji praktycznego zastosowania społecznej odpowiedzialności biznesu (CSR) w wybranych czterech
przedsiębiorstwach sektora energetycznego, mechaniki precyzyjnej oraz FMCG w latach 2011-2012. W badaniach wykorzystano informacje pochodzące ze źródeł takich firm jak: Grupa Kapitałowa
ENEA S.A., Coca-Cola HSB Polska, Danone oraz Grupa Kapitałowa
122
Apator S.A. Artykuł stanowi również próbę odpowiedzi na pytanie
zasadności działań w kontekście poszukiwania sposobów osiągnięcia przewagi konkurencyjnej na rynku przy zastosowaniu zasad
społecznej odpowiedzialności biznesu.
Przedstawiane na stronach internetowych cykliczne raporty CSR
stanowią zapis prowadzonych działań oraz prezentację planów rozwojowych w kształtowaniu relacji z pracownikami, kontrahentami,
konkurentami i szeroko rozumianym społeczeństwem. Poddane
analizie przedsiębiorstwa wykazują również ponadprzeciętną aktywność w dążeniu do utrzymania zrównoważonego rozwoju oraz
przejawiają troskę o dobro środowiska naturalnego. Zaangażowanie
społeczne, przestrzeganie zasad etyki w biznesie oraz świadomość
wywierania wpływu na środowisko naturalne stanowią integralny
element świadomie i konsekwentnie tworzonych i realizowanych
przez badane przedsiębiorstwa strategii biznesowych.
ISTOTA SPOŁECZNEJ ODPOWIEDZIALNOŚCI
BIZNESU (CSR)
Tematyka społecznej odpowiedzialności biznesu (CSR – Corporate Social Responsibility) odgrywa ważną rolę w życiu każdego
społeczeństwa. Od wielu lat obserwowany jest wzrost zainteresowania tą problematyką i jest ona podejmowana w licznych dyskusjach naukowych. Zainteresowanie koncepcją CSR ewoluuje od
rozważań teoretycznych do praktycznego zastosowania zasad tej
koncepcji w realizacji strategii biznesowych współczesnych przedsiębiorstw. Poszukując odpowiedzi na wzrost zainteresowania tą
koncepcją można m.in. wskazać na wzrost świadomości potrzeb
przedsiębiorstwa oraz szeroko rozumianej grupy interesariuszy
z nim powiązanych. Według P.F. Druckera „organizacje ponoszą
pełną odpowiedzialność za swój wpływ na społeczność i społeczeństwo”1. Realizacja celów każdego przedsiębiorstwa wiąże się
1 Drucker P.F., Społeczeństwo pokapitalistyczne, Wydawnictwo Naukowe PWN,
123
bezpośrednio z umiejętnością tworzenia i wykorzystania relacji
występujących pomiędzy organizacją a podmiotami wchodzącymi
w skład jej otoczenia. Dobra jakość tych relacji oraz proces jej ciągłego doskonalenia pozwalają organizacjom przezwyciężać trudności wynikające z dynamicznych zmian współczesnego otoczenia. W obliczu dynamicznych zmian społeczno-kulturowych oraz
gwałtownych przemian w dziedzinie nowoczesnych technologii,
przedsiębiorstwa muszą nie tylko stale ale także niezwykle szybko
się do nich dostosowywać. Brak możliwości zaspokojenia potrzeb
społecznych stanowi proces bezwzględnego eliminowania niedostosowanych do wymogów i zasad współczesnego rynku przedsiębiorstw każdego sektora. W literaturze poświęconej problematyce
społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa istnieje wiele definicji opisujących ją jako: „określoną wrażliwość na sprawy otoczenia zewnętrznego (wrażliwość społeczna, ekologiczna), zdolność
do utrzymania równowagi pomiędzy interesami klientów, pracowników i akcjonariuszy, a także świadczenia pewnych usług na rzecz
społeczności lokalnej”2. K. Davis i R. Blomstrom definiują CSR jako
„zobowiązanie menedżerów do podejmowania działań, które chronią i zwiększają stopień zamożności zarówno społeczeństwa jako
całości jak i organizacji. Zgodnie z tą teorią, menedżer ma obowiązek dążenia do osiągnięcia celów organizacji na równi z jej celami
społecznymi”3. Według J. Adamczyk CSR można opisać jako „zobowiązanie do transparentnego i etycznego prowadzenia działalności według zasad zrównoważonego rozwoju oraz w dążeniu do
dobrobytu społecznego uwzględniając oczekiwania interesariuszy
zgodnie z prawem i normami zachowań”4. A.B. Caroll przedstawił
różne aspekty społecznej odpowiedzialności dzieląc ją na5:
2 Żemigała M., Jakość w systemie zarządzania przedsiębiorstwem, Placet, Warszawa
2008, s.15.
3 Geryk M., Społeczna odpowiedzialność uczelni, Oficyna Wydawnicza SGH,
Warszawa 2012, s. 49 za: Davis K., Blomstrom R.I., Business and Society: Environment
and Responsibility, McGraw-Hill, New York 1975, s. 6.
4 Adamczyk J., Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2009,
s. 10.
5 Caroll A. B., A three-dimensional conceptual model of corporate performance,
„Academy of Management Journal”, 1979, vol. 4, no. 4, s. 497-505.
124
• odpowiedzialność ekonomiczną, która obejmuje podstawową
działalność przedsiębiorstwa w postaci produkcji dóbr i świadczenia usług zgodnie z potrzebami rynku rozumianymi jako potrzeby społeczności lokalnej,
• odpowiedzialność prawną, która stanowi zobowiązanie każdej
organizacji do przestrzegania przepisów prawa,
• odpowiedzialność etyczną, odnoszącą się do działań organizacji,
które są szeroko rozumianymi działaniami etycznymi, niewymuszonymi przez przepisy prawa,
• odpowiedzialność filantropijną, która oparta jest na dobrowolności, podejmowanej przez organizacje.
Komisja Europejska przedstawiła w 2001 roku definicję CSR publikując ją w tzw. Zielonej Księdze jako: „CSR jest pojęciem obejmującym działania, dzięki którym przedsiębiorstwa na zasadzie
dobrowolności integrują społeczne i ekologiczne uwarunkowania
swojej działalności także z interesariuszami”6.
W działalności gospodarczej społeczna odpowiedzialność biznesu może być rozpatrywana przez pryzmat działań o charakterze
wewnętrznym oraz zewnętrznym7. Do czynności podejmowanych
wewnątrz przedsiębiorstwa zalicza się:
• bezpieczeństwo w miejscu pracy,
• zarządzanie zasobami ludzkimi,
• zarządzanie surowcami zużywanymi przez przedsiębiorstwo
oraz wpływem jego działania na środowisko naturalne,
Do czynności skierowanych na zewnątrz przedsiębiorstwa wymienia się:
• wpływ działalności gospodarczej na społeczności lokalne,
• stosunki z partnerami handlowymi, dostawcami, akcjonariuszami, klientami i instytucjami publicznymi,
• przestrzeganie praw człowieka,
• troska ośrodowisko naturalne.
6 Green Paper for Promoting a European Framework for Corporate Social Responsibility,
Commision of the European Communities, COM (2001) 306 final, Brussel 2001,
s. 6.
7 Bartkowiak G., Społeczna odpowiedzialność biznesu w aspekcie teoretycznym i empirycznym, Difin, Warszawa 2011, s. 25.
125
PRAKTYCZNE ZASTOSOWANIE KONCEPCJI CSR
W WYBRANYCH PRZEDSIĘBIORSTWACH
Społeczna odpowiedzialność biznesu wpisuje się silnie w realizację misji oraz celów ekonomicznych współczesnego przedsiębiorstwa. Obserwowane zmiany otoczenia o charakterze społeczno-ekonomicznym, technologicznym oraz kulturowym mają zdecydowany
wpływ na tworzenie strategii przedsiębiorstw z uwzględnieniem
w niej działań zwracających uwagę na kontekst ekologicznego,
społecznego oraz etycznego prowadzonej działalności gospodarczej. W dalszej części artykułu zostały zaprezentowane przykłady
działań czterech wybranych przedsiębiorstw w zakresie tworzenia i
realizacji dobrych praktyk CSR. Działania te obejmują: problematykę ochrony środowiska naturalnego, wspieranie etycznych zachowań kierownictwa w zarządzaniu firmą, tworzenie dobrych relacji z pracownikami, klientami oraz społeczeństwem o charakterze
przynoszącycm korzyści obu stronom związku.
1. ENEA S.A.8
ENEA S.A. jest jedną z największych firm sektora elektroenergetycznego w Polsce, oferująca na obszarze całego kraju sprzedaż
energii elektrycznej. W ramach Grupy Kapitałowej ENEA prowadzona jest między innymi działalność związana z dystrybucją
i wytwarzaniem energii elektrycznej oraz realizacją inwestycji elektroenergetycznych. ENEA S.A. jest trzecią co do wielkości zintegrowaną grupą energetyczną w Polsce. Misją Grupy Kapitałowej
ENEA S.A. jest dostarczanie wysokiej jakości usług dla klientów
przy zapewnieniu przyjaznego środowiska pracy pracownikom
oraz budowie wartości dla akcjonariuszy przy zapewnieniu dbałości o środowisko naturalne. W skład Grupy wchodzi ponad 20 spółek, które zatrudniają łącznie ponad 10 000 osób. Prawie 8% energii
wytwarzanej w Polsce pochodzi z elektrowni należących do Grupy
Kapitałowej ENEA S.A.
8 http://www.enea.pl (dostęp 07.04.2013)
126
W 2011 roku po raz pierwszy Grupa Kapitałowa ENEA S.A.
opublikowała raport dotyczący społecznej odpowiedzialności biznesu prowadzonej w ramach całego przedsiębiorstwa. Wyniki raportu przedstawione poniżej obrazują dokonania Grupy Kapitałowej ENEA S.A. w kontekście społecznie odpowiedzialnych działań
biznesowych oraz zrównoważonego rozwoju całej spółki9. Relacje
z otoczeniem w ramach wdrożonej strategii społecznie odpowiedzialnego biznesu dotyczą wielu ważnych aspektów kształtowania
relacji Grupy ENEA S.A. z interesariuszami. Dokonania firmy i jej
zaangażowanie w przyjętej strategii koncentrują się wokół takich
działań jak:
Relacje pomiędzy Grupą Kapitałową ENEA S.A. a inwestorami
Przykładem działań jest powołanie Biura Relacji Inwestorskich
dzięki którym można uzyskać informacje dotyczące działalności
Grupy Kapitałowej ENEA S.A. za pośrednictwem elektronicznych
form przekazu (Internet, aplikacje mobilne) oraz podczas bezpośrednich spotkań z inwestorami. Publikacje oraz raporty z działalności operacyjnej oraz planów rozwojowych są zamieszczane regularnie na stronach internetowych spółki oraz publikowane w formie
biuletynów i informacji inwestorskich.
Relacje pomiędzy Grupą Kapitałową ENEA S.A. a pracownikami
W 2011 roku w spółce został wdrożony „Kodeks Dobrych Praktyk”, który jest formalnym zbiorem zasad, wartości i standardów
zachowań etycznych, określających sposób postępowania i zachowania oraz wzajemnych relacji z klientami i kontrahentami. Kodeks
ma za zadanie zwiększyć zaangażowanie pracowników, wyrobić
właściwe postawy pracownicze, a także wzmocnić identyfikację
z pracowników z miejscem pracy. Grupa Kapitałowa ENEA S.A.
9 W prezentacji wybranych przykładów działań spółki ENEA S.A. w ramach
strategii społecznie odpowiedzialnego biznesu wykorzystano materiały pochodzące z raportu CSR znajdującego się pod adresem: http://www.enea.pl/img/CSR/
Raport_CSR_Grupy_Enea_2011.pdf (dostęp 07.04.2013)
127
oferuje swoim pracownikom szereg świadczeń w skład których
wchodzą m.in.:
• Dofinansowanie wypoczynku pracowników i ich rodzin,
• Możliwość skorzystania ze środków Funduszu Świadczeń Socjalnych w ramach nieoprocentowanych pożyczek i bezzwrotnych zapomóg,
• Możliwość skorzystania z urlopu zdrowotnego w ośrodku sanatoryjnym,
• Możliwość uzyskania dofinansowania na studia i naukę języków
obcych,
• Wsparcie działalności sportowo-rekreacyjnej organizowanej
w postaci różnych form rekreacji ruchowej, masowych imprez
sportowych jak i zakupu biletów na imprezy sportowe,
Oprócz stałego wynagrodzenia za wykonywaną pracę pracownicy spółki mogą liczyć na różne formy dodatkowej gratyfikacji pieniężnej. Do najczęściej wykorzystywanych form należą:
• Dodatek z tytułu wykonywania pracy w warunkach szkodliwych
dla zdrowia, szczególnie uciążliwych lub niebezpiecznych;
• Nagrody za wykrycie i likwidację nielegalnego poboru energii
elektrycznej oraz pobierania energii niezgodnie z umową
• Nagrodę z okazji Dnia Energetyka w wysokości nie mniejszej
niż 25% średniego wynagrodzenia zasadniczego odpowiednio
w ENEA;
• Preferencyjne zasady korzystania z energii elektrycznej przez
pracowników Grupy regulowane przez załącznik do ZUZP;
• Odprawy w związku z przejściem na emeryturę lub rentę z tytułu niezdolności do pracy w formie gratyfikacji pieniężnych. Jej
wysokość zależy od stażu pracy oraz od wysokości otrzymywanego wynagrodzenia;
• Nagrody jubileuszowe. Ich wysokość zależy od stażu pracy
w energetyce oraz u poprzednich pracodawców, a także od wysokości otrzymywanego wynagrodzenia;
• Prawo do ulgowej odpłatności za energię elektryczną wykorzystywaną dla potrzeb gospodarstwa domowego w ilości 3000 kWh
rocznie
128
Grupa Kapitałowa ENEA S.A. a ochrona środowiska naturalnego
Problem ochrony środowiska a w szczególności przeciwdziałania zmianom klimatu oraz troski o ochronę środowiska naturalnego
stanowi dla Grupy Kapitałowej ENEA S.A. zagadnienie niezwykle
istotne. Emisja gazów cieplarnianych wynikających z podstawowej
działalności zakładów energetycznych wchodzących w skład spółki
oraz sąsiedztwo terenów zielonych takich jak lasy i parki krajobrazowe są podstawowym wyznacznikiem opracowywania planów
strategicznych ENEA S.A. w działalności produkcyjnej i dystrybucyjnej energii elektrycznej. Przyjęte przez spółkę kierunki rozwoju
kładą nacisk na ekologicznie odpowiedzialne zarządzanie spółką
poprzez modernizację zakładów wytwarzania oraz przesyłu energii, stosowanie nowoczesnych technologii redukujących negatywne
skutki działalności na środowisko naturalne oraz szeroko rozumianą edukację środowiskową. W ramach przyjętych założeń prośrodowiskowych w ramach strategii społecznej odpowiedzialności
biznesu Grupy ENEA stanowiącej rozwinięcie „Strategii Korporacyjnej Grupy Kapitałowej ENEA na lata 2010–2015 z perspektywą
do 2020 r”. znamienny jest fakt nie otrzymania w 2011 roku żadnych kar związanych z naruszeniem prawa i regulacji środowiskowych przez spółkę ENEA S.A. W ramach społecznej odpowiedzialności biznesu w aspekcie ochrony środowiska naturalnego Grupa
Kapitałowa ENEA S.A. prowadzi szereg działań ekologicznych do
których można zaliczyć:
• aktywny udział w konferencjach, panelach dyskusyjnych, sesjach poświęconych ochronie środowiska i przeciwdziałania
negatywnym skutkom procesu produkcji i dystrybucji energii
elektrycznej,
• wykorzystanie i stopniowe zwiększanie w udziale produkcji
energii elektrycznej biomasy,
• prowadzenie ciągłych inwestycji w obszarze zwiększenia efektywności energetycznej elektrociepłowni co przekłada się na
zmniejszenie zużycia surowców do produkcji energii i ograniczenia emisji pyłów i gazów cieplarnianych,
129
• prowadzenie ciągłych inwestycji w obszarze zwiększenia efektywności dystrybucji energii elektrycznej i ograniczenia strat
z tytułu jej przesyłu,
• inwestycje w odnawialne źródła energii przez spółkę ENEA S.A.
takie jak farmy wiatrowe, biogazownie oraz elektrownie wodne
zlokalizowane na terytorium Polski,
• aktywne promowanie poprzez liczne media działań proekologicznych, których zadaniem jest zmiana zachowań społeczeństwa na rzecz świadomego oszczędzania energii elektrycznej
zarówno w miejscu pracy jak i w miejscu zamieszkania (poświęcony tej tematyce jest portal internetowy stworzony przez ENEA
S.A. http://www.wkontakcieznatura.pl)
• ochrona populacji Bociana Białego,
• objęcie od 2011 roku mecenatem Łazienek Królewskich w Warszawie w ramach programu „Dumni z Dziedzictwa”
Relacje pomiędzy Grupą Kapitałową ENEA S.A. a społeczeństwem
ENEA S.A. od początku swej działalności angażuje się w działania
mające na celu uczestnictwo i wsparcie na rzecz szeroko rozumianej
społeczności lokalnych. Proces zaangażowania społecznego nie ogranicza się jedynie do wsparcia finansowego wybranych przedsięwzięć
społecznych lecz dotyczy takich zadań jak m.in. promocję wolontariatu pracowniczego, edukację społeczną oraz aktywację rozwiązań
prospołecznych skierowanych do szerokiej grupy społeczeństwa. Do
najważniejszych dokonań Grupy Kapitałowej ENEA S.A. w ramach
budowy i umacniania więzi ze społeczeństwem należą:
• edukacja społeczna w zakresie rozwiązań dotyczących ochrony
zdrowia i środowiska naturalnego oraz promowania zdrowego
trybu życia,
• przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu,
• przekazywanie darowizn na rzecz działań społecznych (w roku
2011 łączna kwota darowizn wyniosła 1 451 979,72 zł),
• dzielenie się wiedzą ekspercką ze społeczeństwem w dziedzinie rozwoju idei prospołecznych i prozdrowotnych (programy:
130
„Pierwsza pomoc – ratownictwo medyczne”, „Nie taki prąd straszny” „Akademia bezpiecznego przedszkolaka” przy współpracy
z Komendą Miejską Policji w Poznaniu oraz Spółką PGNiG),
• wspieranie badań profilaktycznych na rzecz wczesnej wykrywalności nowotworów (wsparcie kampanii „Kochaj życie”)
• sponsorowanie ogólnopolskich i międzynarodowych wydarzeń
sportowych oraz inicjatyw lokalnych.
2. COCA-COLA HBC POLSKA10
Coca-Cola HBC Polska jest liderem na polskim rynku pod względem produkcji i sprzedaży napojów bezalkoholowych. Coca-Cola
HBC Polska jest częścią grupy Coca-Cola Hellenic, jednego z największych na świecie i największego w Europie rozlewcy napojów
The Coca-Cola Company. Coca-Cola Hellenic działa w 28 krajach
i obsługuje ponad 581 mln konsumentów. Firma ma siedzibę w Atenach, a jest notowana na giełdach w Atenach, Nowym Jorku, Londynie oraz Sydney. W Polsce Coca-Cola HBC zatrudnia 2700 osób.
Produkty firmy można znaleźć w ponad 120 tysiącach sklepów
w całym kraju. Coca-Cola HBC Polska od lat funkcjonuje zgodnie
z przyjętą przez Zarząd strategią odpowiedzialnego biznesu. Raport dotyczące działań CSR są publikowane od 2007 roku na stronach internetowych spółki. Strategia działania przedsiębiorstwa od
wielu lat uwzględnia zasady korporacyjnej odpowiedzialności społecznej. Przedsiębiorstwo współpracuje w tej dziedzinie z wieloma
organizacjami o zasięgu krajowym i międzynarodowym. Zdobyte
doświadczenie wykorzystuje w kształtowaniu norm i zaleceń prowadzenia biznesu odpowiedzialnego społecznie. Poniżej znajdują się główne założenia strategii odpowiedzialnego biznesu i oraz
praktyczna realizacja celów strategicznych przez firmę Coca-Cola
HBC Polska11.
10 http://www.coca-colahellenic.pl/Aboutus/ (dostęp 08.04.2013 r.)
W prezentacji wybranych przykładów działań spółki Coca-Cola HBC Polska
w ramach strategii społecznie odpowiedzialnego biznesu wykorzystano materiały
pochodzące z raportu CSR znajdującego się pod adresem: http://www.coca-colahellenic.pl/Towardssustainabilit/Reportingourprogress/ (dostęp 08.04.2013 r.)
11 Bartłomiej Zinczuk – biznes społecznie odpowiedzialny...
131
Obszar „Zdrowie konsumentów”
• promocja aktywnego i zdrowego stylu życia poprzez zachętę
ludzi do uprawiania sportu oraz poznania zasad zdrowego żywienia (Wraz z Głównym Inspektoratem Sanitarnym oraz Polską Federacją Producentów Żywności Związek Pracodawców
realizowana jest strategia nakreśloną przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) w dziedzinie diety, aktywności fizycznej
i zdrowia. Formą tej współpracy jest wsparcie przez firmę CocaCola HBC Polska programu „Trzymaj formę”),
• zwiększanie wyboru produktów niskokalorycznych z mniejszą
zawartością cukru,
• odpowiedzialna sprzedaż i marketing który polega na wprowadzeniu wewnętrznych ograniczeń w kwestii promocji sprzedaży, tak, aby zasadnicze decyzje w kwestii zakupów podejmowali
rodzice, opiekunowie dzieci i osoby mające bezpośredni wpływ
na kształtowanie nawyków żywieniowych młodych ludzi,
• rzetelna informacja o odżywczych wartościach produktów.
Obszar „Zasoby wodne”
• aktywne wsparcie projektów dotyczących ochrony zasobów
wodnych oraz uczestnictwo firmy w warsztatach edukacyjnych
poszerzających wiedzę na temat gospodarowania zasobami
wodnymi,
• wprowadzanie rozwiązań technologicznych ograniczających
zużycie wody w procesie produkcyjnym (Coca-Cola HBC Polska do produkcji wykorzystuje jedynie 4% wody pochodzącej ze
źródeł miejskich, reszta pochodzi z ujęć własnych),
• prowadzenie ciągłych inwestycji przez firmę w proces efektywnego oczyszczania ścieków, które powstają podczas produkcji.
• uczestnictwo od siedmiu lat w programie Fundusz Kropli Beskidu, mającym na celu wspieranie finansowe i merytoryczne inicjatyw obywatelskich na rzecz poszanowania i ochrony zasobów
wodnych Beskidu Sądeckiego,
• uczestnictwo w programie Rzeki dla Życia, realizowanym jest
przez WWF Polska przy wsparciu Coca-Cola HSB Polska oraz
Coca-Cola Poland Services, którego celem jest przywrócenie na-
132
turalnego charakteru polskich rzek i odrodzenie populacji ryb
migrujących w tym łososi w zlewni górnej Wisły,
Obszar „Energia i ochrona klimatu” oraz „Opakowania i recykling”
• angażowanie firmy w programy i akcje umożliwiające obniżenie
emisji gazów cieplarnianych,
• stosowanie nowoczesnych technologii zmniejszających zużycie
energii elektrycznej oraz redukcję odpadów,
• udział w kampaniach promujących ochronę środowiska naturalnego (udział w akcji sadzenia drzew w ilości 15 tys. dębów
i buków w Chojnowskim Parku Krajobrazowym),
• stopniowe zmniejszanie wagi opakowań co daje wymierne korzyści dla środowiska naturalnego poprzez zmniejszenie ilości
zużywanych w procesie produkcyjnym tworzyw sztucznych,
• organizacja odzysku i selektywnej zbiórki odpadów,
• promocja recyklingu poprzez wsparcie innowacyjnych inicjatyw
łączących sztukę i rozrywkę z działaniami budującymi świadomość ekologiczną,
Obszar „Nasi pracownicy” i „Nasi partnerzy”
• praktyczna realizacja strategii ”Gramy tak by wygrać” której
podstawowym założeniem jest tworzenie pełnego inicjatywy
zespołu w którym wszystkich obowiązują jednakowe zasady
i wartości tworzące kulturę korporacyjną, nacechowaną uczciwością i wzajemnym szacunkiem,
• troska o stały rozwój pracowników poprzez organizację programów szkoleniowych skierowanych do osób na każdym stanowisku,
• promowanie innowacyjnych zachowań wśród pracowników
poprzez wspieranie pomysłów, które niosą nowe rozwiązania
w różnych obszarach funkcjonowania firmy (logistyka, sprzedaż, produkcja itp.) Najbardziej kreatywne osoby otrzymują
nominacje i nagrody wręczane podczas uroczystości Innovation
Oscars. W 2011 roku do programu innowacyjnego zgłoszono
1180 wniosków natomiast realizacji przyjęto ponad 900,
133
• ścisła współpraca z partnerami biznesowymi na każdym etapie procesu tworzenia wartości (m.in.: w 2011 roku w oparciu
o ścisłą współpracę z Tesco opracowano i wdrożono całościowy
program współpracy biznesowej podczas którego partner biznesowy brał udział w każdym jego etapie opracowania)
• stworzenie przy patronacie Głównego Inspektora Sanitarnego
programu „Odpowiedzialne magazynowanie produktów” określającego dobre praktyki magazynowania produktów żywnościowych, który jest dedykowany partnerom handlowym firmy
Coca-Cola,
• prowadzenie polityki zatrudnienia, która sprzyja przyjmowaniu
do pracy osób z okolicy zakładów Coca-Cola HSB Polska Zgodnie z zasadami Grupy
• aktywne uczestnictwo firmy w programach wolontariatu pracowniczego.
3. DANONE12
Grupa DANONE powstała w 1973 roku z połączenia firmy BSN,
producenta opakowań szklanych i napojów oraz Geravis Danone, producenta żywności. Pod obecną nazwą działa od 1994 roku.
W ciągu 30 lat funkcjonowania stała się jedną z największych firm
spożywczych na świecie. Na polskim rynku produkty Danone pojawiły się po raz pierwszy w 1990 roku. Początkowo były importowane, ale pod koniec 1992 roku podjęto decyzję o rozpoczęciu
produkcji w warszawskiej fabryce – w wynajętych halach Zakładu
Mleczarskiego Wola. Dwa lata później doszło do pełnego przejęcia
i wykupienia reszty ZM Wola, a w 1995 roku Danone wzbogacił
się o kolejną fabrykę – w Bieruniu na Śląsku. Pierwszymi produktami Danone na rynku polskim były kefir i śmietana. Z czasem
uruchomiono produkcję homogenizowanych serków smakowych
oraz serków Petit Danone, znanych obecnie pod nazwą Danonki.
Obecnie asortyment firmy jest dużo bogatszy – zawiera produkty
przeznaczone dla dzieci, osób starszych, a także marki przynoszące
12 http://www.danone.pl/Kim-jestesmy/Historia-Danone (dostęp 08.04.2013 r.)
134
korzyści zdrowotne osobom z problemami trawiennymi lub podwyższonym poziomem cholesterolu. Firma Danone opracowała
strategię społecznej odpowiedzialności biznesu „Zrównoważony
Rozwój”, która jest ściśle powiązana ze strategią rozwoju przedsiębiorstwa na lata 2008-2013. Strategia składa się z dwóch części:
„Zaangażowanie społeczne” i „Środowisko naturalne”. Celem, który został w niej sformułowany jest aktywne podejście do poprawy
sytuacji społeczeństwa poprzez rozwiązywanie problemów związanych z niewłaściwymi nawykami żywieniowymi oraz neutralizacją negatywnego wpływu na środowisko naturalne. Poniżej zostały zaprezentowane założenia przyjętej strategii odpowiedzialnego
biznesu wraz z podsumowaniem działań firmy w tym obszarze
w latach 2010-201213.
Zaangażowanie społeczne firmy Danone
Kluczową rolę w strategii firmy Danone zajmuje odpowiedzialność wobec pracowników. Została ona zdefiniowana poprzez uczciwość i przejrzystość w komunikacji a także w działaniach. Firma
Danone zgodnie z przyjętym planem tworzy warunki sprzyjające
bezpiecznej i efektywnej pracy oraz wspiera rozwój pracowników
uwzględniając ich indywidualne potrzeby. Pracownicy są traktowani jako odpowiedzialni partnerzy, którzy są zaangażowani we
współtworzenie firmy oraz środowiska pracy. Do głównych osiągnięć dotyczących kształtowania społecznie odpowiedzialnych relacji firmy Danone z pracownikami należą:
• odnotowany wzrost satysfakcji pracowników w 16 z 17 kategorii
(dane z badania opinii pracowników – DPS). Wzrost w kategorii
Zaangażowanie o 9% (2011 v. 2009).
• udział kobiet na poszczególnych typach stanowisk wzrósł w 2011 r.
w porównaniu z 2010 r. o 1 pkt proc. na wszystkich poziomach
stanowisk (zarówno kierowniczych,jak i niekierowniczych).
13 W prezentacji wybranych przykładów działań spółki Danone w ramach strategii społecznie odpowiedzialnego biznesu wykorzystano materiały pochodzące
z raportu CSR znajdującego się pod adresem: http://www.danone.pl/Spolecznaodpowiedzialnosc/Czym-jest-CSR/Raport-CSR-2012(dostęp 08.04.2013 r.)
135
• w 2011 r. firma Danone zajęła V miejsce w rankingu najlepszych
w rozwoju przywództwa polskich firm w badaniu Best Companies for Leadership Hay Group.
• 100% pracowników zostało objętych programem prywatnej
opieki medycznej,
• zastosowanie rozwiązań przyjaznych rodzinie. Stanowią one
szeroką ofertę finansowych i pozapłacowych świadczeń na rzecz
wsparcia rodzin, (m.in. pomoc mamom w powrocie do pracy po
urodzeniu dziecka),
• 283 wolontariuszy przez 914 godzin zbierało żywność w ramach
dorocznej Zbiórki Żywności „Podziel się Posiłkiem” w 2011 r.
• wdrożenie systemu zarządzania bezpieczeństwem WISE (Work
In Safe Environment – praca w bezpiecznym środowisku). System skupia się na prewencji, czyli zapobieganiu nieszczęśliwym
zdarzeniom, które mogą doprowadzić do wypadku w miejscu
pracy,
• dofinansowanie aktywności fizycznej pracowników (karta Multisport dająca nielimitowany dostęp do ok. 1000 obiektów sportowo-rekreacyjnych na terenie całego kraju),
• promocja zdrowego odżywiania (tworzenie specjalnych wersji
menu, edukacja pracowników w formie zabawy, broszur na temat prawidłowych zasad odżywiania)
• otwarty dialog z pracownikami wykorzystujący najnowocześniejsze rozwiązania z dziedziny IT (comiesięczne telekonferencje między pracownikami a Zarządem na których przedstawiane
są wyniki firmy, plany rozwojowe oraz inne informacje dotyczące spraw firmy Danone oraz pracowników). Celem spotkań Zarządu firmy z pracownikami jest tworzenie dialogu oraz pełnej
wymiany informacji,
• stosowanie indywidualnych ścieżek rozwoju zawodowego w firmie Danone dla każdego z pracowników,
• stosowanie wysokich standardów etycznych przy wyborze partnerów biznesowych. W 2011 r. 100% dostawców i podwykonawców Danone podpisało umowy uwzględniające zobowiązania
do przestrzegania praw człowieka (w 2010 r. liczba ta wyniosła
80%),
136
• prowadzenie regularnych badań opinii wśród dostawców mleka
na temat firmy Danone, których celem jest doskonalenie współpracy oraz samej firmy,
Zaangażowanie na rzecz środowiska naturalnego
• stałe ograniczanie emisji CO2 przez firmę Danone (w 2011 r.
udało się zmniejszyć emisję dwutlenku węgla o 6,6% względem
roku 2010),
• stałe zmniejszanie zużycia wody na tonę wyprodukowanych
produktów (zmniejszenie zużycia w 2011 r. wyniosło 6,4% w stosunku do 2010 r.),
• stałe podnoszenie poziomu recyklingu odpadów (z 3009 t przeznaczonych do recyklingu w 2010 r. do 3113 t w 2011 r.),
• redukcja w 2011 roku w fabrykach Danone zużycia energii o 1,1%
w stosunku do roku 2010,
4. GRUPA KAPITAŁOWA APATOR14
Grupa Kapitałowa Apator jest producentem aparatury łącznikowej oraz pomiarowej oraz systemów informatycznych. W oparciu o wieloletnie doświadczenia przedsiębiorstwo wykreowało
autorskie rozwiązania w zakresie odczytu i rozliczania mediów
użytkowych (przedpłatowe i kredytowe liczniki energii elektrycznej, ciepłomierze, gazomierze, wodomierze, czujniki temperatury). W skład Grupy Apator wchodzi piętnaście spółek – dziewięć
krajowych i sześć zagranicznych. Siedzibą główną firmy jest miasto Toruń. Na stronie głównej Grupa Kapitałowa Apator poświęca
wiele miejsca społecznej odpowiedzialności biznesu prowadzonej
w ramach całego przedsiębiorstwa. Wyniki działań firmy z zakresu
dobrych praktyk CSR przedstawione poniżej obrazują dokonania
Grupy Kapitałowej Apator w kontekście społecznie odpowiedzialnych działań biznesowych, troski o środowisko naturalne, tworze-
14 http://www.apator.com/pl/grupa-apator/o-nas/informacje-ogolne
stęp 15.04.2013 r.)
(do-
137
niem relacji ze społeczeństwem oraz kształtowaniem postaw etycznych w prowadzonej działalności gospodarczej.
•
•
•
•
Otoczenie społeczne15
wspieranie młodych talentów – Grupa Kapitałowa Apator, od
lat wspiera akcje edukacyjne oraz inicjatywy promujące zdolną młodzież (m.in: Olimpiada Wiedzy Elektrycznej „Euroelektra”, Konkurs „Energia Kontrolowana”, Sponsoring młodych
sportowców). W 2011 r. narodziła się koncepcja autorskiego
programu stypendialnego „Pasjopolis”, który Apator wdrożył
wraz z partnerem operacyjnym – Fundacją Platon. O stypendia
mogą ubiegać się wszyscy uczniowie szkół ponadgimnazjalnych
(w tym: liceów ogólnokształcących i profilowanych, techników,
szkół artystycznych i zawodowych), którzy mają niezwykłe pasje, rozwijają ciekawe zainteresowania, mogą się wykazać nieprzeciętnymi sukcesami. I edycja programu (2011/2012) objęła
zasięgiem Toruń, w ramach II edycji (2012/2013) pasjonatów
szukaliśmy w Toruniu i Poznaniu. W kolejnych latach program
stypendialny Pasjopolis będzie obejmował zasięgiem kolejne
miasta, w których zlokalizowane są spółki Grupy Apator.
wspieranie kultury i sztuki – Apator angażuje się w aktywne
wsparcie i promowanie wydarzeń kulturalnych oraz artystycznych uczestnicząc w takich projektach jak (m.in.: Ogólnopolski
Konkurs na Rysunek Satyryczno-Humorystyczny Tuba Satyrica,
Festiwal Muzyki i Sztuki Krajów Bałtyckich „Probaltica”, Międzynarodowe Biennale Grafiki Dzieci i Młodzieży, artystyczny
pociąg Cosmic Underground)
popularyzację sportu i propagowanie zdrowego, aktywnego stylu życia (m.in.: łyżwiarstwo, piłka nożna, akrobatyka sportowa)
wspieranie nauki – Apator współpracuje z wieloma ośrodkami
naukowymi w Polsce co sprzyja wymianie wiedzy między nauką a biznesem (Politechnika Łódzka, Politechnika Wrocławska,
Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy z Bydgoszczy, Poli-
15 Na podstawie danych opublikowanych na stronie: http://www.apator.com/
pl/grupa-apator/csr/otoczenie-spoleczne (dostęp 15.04.2013 r.)
138
technika Gdańska, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu)
oraz uczestniczy w inicjatywach, których celem jest upowszechnianie oraz popularyzacja osiągnięć naukowych i naukowo-technicznych (m.in.: Festiwal Nauki i Sztuki, Festiwal Ekonomisty,
Olimpiada Wiedzy Elektrycznej i Elektronicznej „Euroelektra”)
• zaangażowanie w pomoc charytatywną kierowaną do najbardziej potrzebujących,
• współpraca z organizacjami – Grupa Kapitałowa Apator rozwija inteligentne systemy pomiarowe pozwalające oszczędzać
energię. Aktywnie współpracuje z szeregiem organizacji, które
pracują nad koncepcją inteligentnej sieci (smart grid) umożliwiającej optymalne wykorzystywanie zasobów energetycznych
a także bierze czynny udział w projektach legislacyjnych dotyczących wypracowania kierunków rozwoju sektora energetycznego w Polsce.
Pracownicy16
• edukacja i rozwój pracowników – stałe doskonalenie systemu
motywowania pracowników oraz podnoszenia ich kwalifikacji zawodowych przez realizację szeroko rozumianych szkoleń
oraz kursów doskonalących,
• troska o atrakcyjne miejsce pracy – co przejawia się m.in. w tworzeniu wiarygodnego systemu komunikacji międzyludzkiej (stale jest publikowany periodyk „Flesz Apatora” informujący o najważniejszych zmianach i wydarzeniach w firmie), podnoszeniu
standardów BHP, integracji pracowników na organizowanych
przez Apator spotkaniach integracyjnych oraz liczne świadczenia społeczne (dofinansowanie wypoczynku pracowników i ich
rodzin – „wczasy pod gruszą”, finansowanie imprez dla dzieci
pracowników, świąteczne karty podarunkowe, dofinansowanie
rekreacji, dofinansowanie kosztów wynajmu mieszkania, dofinansowanie kosztów dojazdów, udzielanie pożyczek i zapomóg
finansowych)
pl/grupa-apator/csr/pracownicy (dostęp 15.04.2013 r.)
139
• troska o przyszłą kadrę – przykładem troski o przyszłych pracowników jest m.in.: system stypendialny skierowany do zdolnej
młodzieży, organizacja stażów i praktych dla uczniów i studentów, współpraca z organizacją AIESEC w ramach której Apator
przyjmuje na praktykę zagranicznych studentów, którzy często
po zdobyciu doświadczenia stają się przedstawicielami handlowymi w swoich rodzimych krajach, finansowanie organizowanych przez Apator kierunków studiów, po których przyjmowani są pracownicy do pracy w firmie,
•
•
•
•
•
Środowisko naturalne17
zarządzanie surowcami, energią i zasobami naturalnymi poprzez
działania ograniczające zużycie energii elektrycznej, surowców
i zasobów naturalnych (m.in. gaz, olej opałowy) poprzez zmiany
w organizacji pracy, wprowadzanie innowacji i zmiany technologiczne a także proekologiczne inwestycje,
zarządzanie emisją gazów cieplarnianych do atmosfery - zapobieganie emisjom do atmosfery gazów i substancji niebezpiecznych na etapie projektowania i procesu produkcji (odbywa się to
poprzez pomiar, monitorowanie i analizę emisji)
zarządzanie ściekami – każdy pracownik jest zobowiązany m.in.
do podejmowania działań oszczędnościowych wody w obszarze
swojego działania, zgłaszanie usterek sieci wodociągowej i armatury. Pracownicy działu technologicznego podczas opracowywania nowych technologii lub modernizowania już istniejących, dążą do rozwiązań najbardziej optymalnych (ograniczenie
zużycia wody, zmniejszenie ilości ścieków, unikania powstawania ścieków zawierających substancje niebezpieczne);
zarządzanie odpadami – recycling, segregowanie, przekazywanie do utylizacji odpadów,
projektowanie wyrobów proekologicznych – opracowywanie
bezpiecznych i wysokojakościowych wyrobów o najniższej możliwej uciążliwości dla środowiska naturalnego,
pl/grupa-apator/csr/srodowisko (dostęp 15.04.2013 r.)
140
• edukacja ekologiczna – wprowadzanie oznaczeń zachęcających
pracowników do oszczędzania energii elektrycznej, selektywna
zbiórka odpadów na terenie zakładów, uczestnictwo w inicjatywach i projektach promujących ochronę środowiska naturalnego, zbiórki zużytego sprzętu elektrycznego przez firmę Apator
• inwestycje proekologiczne – zaprojektowanie nowego zakładu
w Ostaszewie uruchomionego w 2011 r. w którym zastosowano
wybrane rozwiązania jak: (najnowszej generacji układy ogrzewania i klimatyzowania pomieszczeń biurowych i częściowo
produkcyjnych, agregaty grzewczo chłodnicze GHP zasilane gazem ziemnym oprócz ciepła i chłodu produkują również energię
elektryczną wykorzystywaną na własne potrzeby zakładu, układy rekuperacji ciepła, recykling i odzysk odpadów, odzysk wody
deszczowej wykorzystywanej do pielęgnacji terenów zielonych,
żaluzje zewnętrzne sterowane automatycznie stacją pogodową
powiązane z energooszczędnym oświetleniem pomieszczeń biurowych oraz pozostałych przestrzeni, ograniczenie ilości pojazdów roboczych zasilanych paliwami nieodnawialnymi)
Działania etyczne18
Grupa Kapitałowa Apator przywiązuje szczególną uwagę do
uczciwości i partnerstwa we wszystkich aspektach prowadzonej
działalności. Odbywa się to poprzez:
• uczciwą i rzetelną komunikację ze wszystkimi grupami interesariuszy (tworzenie raportów bieżących, sprawozdań finansowych, konferencji, publikacje materiałów informacyjnych, spotkania z pracownikami),
• stworzenie kodeksu etycznego Grupy Kapitałowej Apator, który
opisuje postawy i zachowania, które są najbardziej oczekiwane
przez akcjonariuszy, klientów i partnerów biznesowych firmy,
• w działalności marketingowej, sponsoringowej oraz promocyjnej stosowane są najwyższe standardy etyczne przejawiające się
poprzez przestrzeganie obowiązujących przepisów prawa, do18 Na podstawie danych opublikowanych na stronie: http://www.apator.com/
pl/grupa-apator/csr/etyka (dostęp 15.04.2013 r.)
141
brych obyczajów oraz idei odpowiedzialności społecznej oraz
zasadami uczciwej konkurencji.
ZAKOŃCZENIE
Zaprezentowane w powyższym artykule przykłady zastosowania zasad koncepcji CSR przez wybrane cztery przedsiębiorstwa reprezentujące różne sektory gospodarki i stanowią przykład
praktycznego podejścia do problematyki prowadzenia działalności gospodarczej odpowiedzialnej społecznie. Społeczna odpowiedzialność biznesu nie tylko może ale powinna być traktowana jako
pewnego rodzaju inwestycja, która pozwoli osiągnąć zaplanowane
przez przedsiębiorstwo cele w sposób sprawny. O zainteresowaniu
koncepcją CSR świadczyć może duża liczba raportów prezentujących obszary praktycznego zastosowania działań społecznie odpowiedzialnych. Trend tego zjawiska ma charakter progresywny
co może świadczyć o znaczeniu działań na rzecz promowania zachowań etycznych, proekologicznych i prospołecznych prowadzonych przez przedsiębiorstwa. Prezentowane w artykule przykłady
zastosowania koncepcji CSR dotyczą wielu ważnych kwestii a ich
realizacja ma charakter przemyślany i konsekwentny. Prezentując
dokonania wybranych przedsiębiorstw można dostrzec szereg pozytywnych zmian świadczących o ich dojrzałości oraz wykazaniu
przez nie troski o permanentne doskonalenie relacji kształtowanych
między przedsiębiorstwami a innymi uczestnikami rynku. Przykłady tego rodzaju działań powinny służyć za wzorzec prowadzenia
biznesu i być częściej stosowane przez nie tylko duże ale również
i mniejsze podmioty gospodarki rynkowej. Praktyka biznesu w zakresie zastosowania zasad CSR jest doskonałą rekomendacją dla
wszystkich podmiotów życia społecznego oraz zachowań promujących potrzebne całemu społeczeństwu pozytywne skutki tych działań. Poszukując sposobów na tworzenie przewag konkurencyjnych,
przedsiębiorstwa mogą wykorzystać doświadczenia firm w obszarze społecznie odpowiedzialnego biznesu i umiejętnie je wykorzystywać w opracowywaniu własnych koncepcji rozwojowych.
142
BIBLIOGRAFIA
1. Adamczyk J., Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw, PWE,
Warszawa 2009
2. Bartkowiak G., Społeczna odpowiedzialność biznesu w aspekcie teoretycznym i empirycznym, Difin, Warszawa 2011
3. Caroll A. B., A three-dimensional conceptual model of corporate performance, „Academy of Management Journal”, 1979, vol. 4, no. 4.
4. Drucker P.F., Społeczeństwo pokapitalistyczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999.
5. Geryk M., Społeczna odpowiedzialność uczelni, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2012.
6. Green Paper for Promoting a European Framework for Corporate Social
Responsibility, Commision of the European Communities, COM
(2001) 306 final, Brussel 2001.
7. Żemigała M., Jakość w systemie zarządzania przedsiębiorstwem, Placet, Warszawa 2008.
Źródła internetowe
http://www.apator.com/pl/grupa-apator/csr/etyka
http://www.apator.com/pl/grupa-apator/csr/otoczenie-spoleczne
http://www.apator.com/pl/grupa-apator/csr/pracownicy
http://www.apator.com/pl/grupa-apator/csr/srodowisko
http://www.apator.com/pl/grupa-apator/o-nas/informacjeogolne
http://www.coca-colahellenic.pl/Aboutus/
http://www.coca-colahellenic.pl/Towardssustainabilit/Reportingourprogress/
http://www.danone.pl/Kim-jestesmy/Historia-Danone
http://www.danone.pl/Spoleczna-odpowiedzialnosc/Czym-jestCSR/Raport-CSR-2012
http://www.enea.pl
http://www.enea.pl/img/CSR/Raport_CSR_Grupy_Enea_2011.pdf
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Mariusz Dobijański
Kompetencje współczesnego
dyrektora szkoły.
Kierownik czy przywódca
organizacji edukacyjnej?
Competence profile
of the present-day headmaster.
Manager or leader
of the educational organization?
Streszczenie
Duch firmy rodzi się w jej głowie. (P.F. Drucker)
W czasach globalizacji, ciągle i dynamicznie zmieniającym się
świecie wiele organizacji potrzebuje nowoczesnego i wszechstronnego przywództwa. Jest to efektem stale rosnących oczekiwań i wymagań klientów organizacji, coraz większej i silniejszej konkurencji
w wielu obszarach jej funkcjonowania, czy też złożoności, transformacji i kryzysów, coraz bardziej zaskakujących, skomplikowanych
i potężniejszych.
W odniesieniu do szkoły wśród różnych propozycji dotyczących
poprawy jakości ich pracy wskazuje się rozwój przywództwa edukacyjnego rozumianego jako rozwój zdolności liderów szkół, ich
umiejętności merytorycznych, kompetencji i wiedzy pozwalających
na zwiększanie efektywności podejmowanych działań. Dzisiejszy
dyrektor szkoły to samodzielny pracownik odpowiedzialny za organizację i przebieg wszystkich procesów zachodzących w kierowanej przez niego szkole czy placówce. Stąd tak wielkie znacze-
144
nie dla przebiegu tych procesów ma przygotowanie merytoryczne
i kompetencje osób zarządzających szkołą. Rozwój szkoły wymaga
pełnego zaangażowania i zrozumienia wzajemnych potrzeb, podążania drogą umożliwiającą rozwój talentów, kreatywności, możliwości twórczych członków jej społeczności. Wymaga zatem dyrektora o cechach przywódczych i kompetencjach menedżerskich
pozwalających mu na realizację powyższych oczekiwań.
Summary
In the era of globalization, constantly and rapidly changing
world, many organizations need a modern and comprehensive
leadership. It is the result of ever-increasing customer expectations
and requirements of the organization, bigger and stronger competition in many areas of its operation, or complexity, transition and
crises, more and more surprising, complex and powerful.
Among the possible measures to improve the quality of school
the following have been identified: the development of educational
leadership understood as development of school leaders’ skills
such as substantive skills, competencies and knowledge allowing
to increase the effectiveness of tasks undertaken in the organisation. Today, the headmaster is an independent employee responsible for the organization and all processes run by the school. Hence
the great importance for the processes is attached to the substantive
preparation and competencies of the school management. School
development requires full commitment and understanding of
needs, following the path that allows the development of talents,
creativity, productivity of its members. Therefore, the headmaster
with leadership qualities and managerial competencies to achieve
these expectations is required.
Słowa kluczowe: przywódca edukacyjny; lider szkoły; kompetencje menedżerskie; efektywność.
Keywords: educational leader; school leader; managerial competencies; efficiency.
Mariusz Dobijański – kompetencje współczesnego dyrektora...
145
Wstęp
Miernikiem sukcesu liderów (przywódców) organizacji jest nie
tylko ich indywidualne powodzenie, a coraz częściej, zadowolenie wszystkich partnerów ich działań czy też współpracowników.
Dziś, pełniąc w organizacji coraz więcej ról, liderzy mają możliwość
realizacji nie tylko swoich ambicji ale także wymagań otoczenia
społeczno-biznesowego. Ta różnorodność uwarunkowań mających
wpływ na funkcjonowanie organizacji sprawia, że od obecnych
przywódców oczekuje się przywództwa wszechstronnego, pozwalającego im na dokonywanie transformacji, zmianę i budowę przyszłości organizacji, troskę o rozwój osobisty, pracowników i firmy.
Wszechstronność wymagań stawianych przywódcy wymaga od
niego integralności podejmowanych decyzji i działań oraz panowania nad różnorodnością i zmiennością otaczającej go rzeczywistości. Dlatego też spójność działań osób zarządzających organizacją
jest dowodem z jednej strony ich uczciwości i powagi, z drugiej zaś
świadectwem kompetencji i fachowości.
Firma jest silna duchem tylko dlatego, że taka jest osoba nią zarządzająca. Rolą przywództwa jest wynoszenie wizji na wyższe poziomy wydajności, ku jeszcze lepszym efektom, ludzką osobowość ponad
naturalne ograniczenia (Drucker, 2011, s. 108). Takie przywództwo
wymaga dobrego zarządzania opartego na czytelnych zasadach,
odpowiedzialności, wysokich standardach, szacunku do człowieka
i jego pracy.
Pojęcie przywództwa
w literaturze przedmiotu
Ludzie nie chcą aby nimi zarządzać, chcą by nimi przewodzić.
Czy ktoś słyszał o świecie menedżera? Świat przywódcy, o tak. Przywódca intelektualny, tak. Przywódca polityczny. Przywódca religijny. Przywódca harcerski. Przywódca lokalny. Przywódca związkowy. Przywódca
w biznesie. Oni przewodzą. Oni nie zarządzają. Zapytaj konia. Możesz
przewodzić mu w drodze do wody, ale nie możesz zarządzić picia. Jeśli
146
chcesz kimś zarządzać, zarządzaj sobą. Rób to dobrze, a będziesz gotów
przestać zarządzać. Zaczniesz być przywódcą (Bennis, Nanus, 1985a,
s. 21). Dzisiaj efektywna organizacja wymaga traktowania człowieka jak celu, podmiotu zainteresowania a nie narzędzia służącego
do realizacji cudzych zamierzeń. Efektywność działań wyklucza
strach i lęk, a wymaga opisu realnej rzeczywistości i pozytywnej
wizji przyszłości zgodnej z ogólnie akceptowanymi wartościami.
Zarządzanie nieuchronnie związane jest ze stanem nadrzędności
nad innymi członkami organizacji. Kierujący organizacją wyposażony jest w atrybuty władzy, tak by móc wpływać na myśli i czynny
podległych mu pracowników. Istotą przywództwa jest umiejętność
skutecznego działania w zmiennym otoczeniu organizacji. Stąd tradycyjnie pojmowanie zarządzania polegającego na porządkowaniu
i upraszczaniu otoczenia, wyznaczaniu zadań, koordynowaniu prac,
nadzorowaniu i rozliczaniu staje się niewystarczające. Stosunkowo
łatwo można wyegzekwować wykonywanie czynności, o wiele trudniejsze jest uwolnienie tkwiących w pracownikach zasobów kreatywności i zaangażowania. Dla przywódcy porządkowanie chaosu to zaledwie początek. Przywództwo to wytworzenie realnej więzi między
liderem a tymi, którymi przewodzi. To dostarczanie inspiracji, wizji
i motywacji, to wyznaczanie kierunku rozwoju ludzi i organizacji
jako całości. Pod wpływem przywódcy pracownicy zgodnie z realizowaną strategią i kulturą organizacyjną realizują stawiane przed
nimi cele, rozwijając przy tym potencjał własny jak i organizacji.
Przywództwo interesowało człowieka od zarania dziejów. Platońska Republika to przykład podziału ludzi na tych ze złota, których przeznaczeniem było przywództwo i tych z brązu, dla których przeznaczone były zupełnie odmienne role. Platon w swoich
rozważaniach podejmował problem charyzmy, heroizmu, istoty
przywództwa, przywództwa poprzez symbole i poczucie sensu.
Był propagatorem rozwoju umiejętności przywódczych. Wielu
z wielkich przywódców tamtych czasów z racji urodzenia było
poddawanych gruntownej edukacji w zakresie niezbędnej wiedzy teoretycznej i praktycznej, a ich wychowanie, tak jak choćby
w przypadku Aleksandra Wielkiego, dla którego wychowawcą był
Arystoteles, powierzano filozofom i myślicielom.
147
Przez wieki przywództwo utożsamiane było z kierowaniem
a osoba przywódcy z kierownikiem powodując tym samym zacieranie się istoty przywództwa i kierowania. Zmiany społeczne oraz
gospodarczo-przemysłowe przełomu XIX i XX wieku spowodowały, że na stanowiska kierownicze zaczęto poszukiwać osób, które
w odróżnieniu od innych pracowników miały za główne zadanie
budowanie zespołów ludzi i kierowanie nimi. Tworzenie klasy kierowników, których zaczęto nazywać menedżerami umiejscowiło
zarządzającego w centrum działania. Menedżer ponosił odpowie
dzialność za realizację celów i sprawowanie kontroli na członkami
zespołu. Osoba ta traktowana była jak cywilna odmiana dowódcy, mądry i ceniony strateg (Adair, 2007). Jedną z najważniejszych
cech jego osobowości był autorytet moralny a oczekiwaniem przestrzeganie zasad etycznych, których złamanie oznaczało utratę
wiarygodności (Kuc, 2006). Technokratyzm przywództwa był domeną pierwszej połowy ubiegłego stulecia.
Alternatywą dla koncepcji technokratycznej przywództwa stało się przywództwo humanistyczne oparte na idei przywództwa
transformacyjnego i personalistycznej koncepcji organizacyjnej.
Cechą charakterystyczną tej koncepcji stało się przejście od postawy władczej związanej z wydawaniem rozkazów na rzecz postawy
opartej na inspirowaniu pracowników i pobudzania ich wewnętrznej motywacji. Różnice pomiędzy przewodzeniem i kierowaniem
stały się widoczne, a menedżerowie obok tworzenia zasad i procedur coraz więcej czasu – obok realizacji zadań i kontroli pracowników – zaczęli poświęcać na budowanie zespołów i rozwój zawo
dowy pracowników.
Zmiana sposobu myślenia na temat zarządzania była efektem
nowych warunków funkcjonowania firm, na które miały wpływ
przede wszystkim globalizacja działalności i konieczność tworzenia sieciowych form strukturalnych organizacji, stopniowe rezy
gnowanie z systemów hierarchicznych na rzecz systemów hory
zontalnych, opartych na współpracy i delegowaniu uprawnień.
Spowodowało to ewolucję sposobu zarządzania, tj. przejścia od
kierowania (sprawiania tego, by inni coś robili) na rzecz przewodzenia (sprawiania, by inni chcieli to zrobić).
148
Pojęcie przywództwa w miarę rozwoju socjologii, politologii, psychologii społecznej, nauki o organizacji i zarządzaniu oraz innych dziedzin naukowych zmieniało swoje znaczenie. Zmiany te wymuszane były
niekompletnością wcześniejszych opisów i teorii, jak również wywoływane
były przez zmieniające się otoczenie i zmieniające się wyzwania, jakie stawały przed organizacjami i ich liderami (Mrówka, 2005). Teorie przywództwa przechodziły kolejne fazy rozwoju. Początkowo koncentrowały się na opisie pożądanych cech osobowych przywódcy,
później zachowaniach skutecznych liderów, by pod koniec XX wieku opisywać przywództwo kategoriami procesu społecznego przy
uwzględnieniu takich czynników jak osobowość przywódcy, jego
system wartości, doświadczenie, oczekiwania, relacje z innymi ale
także wymogów stawianych przez zadanie czy też wynikających
z kultury organizacyjnej.
Pomimo tego, iż badania nad istotą przywództwa trwają od wieków, to swoistym paradoksem jest fakt, że dziś więcej wiemy na
temat tego czym przywództwo nie jest, niż na odwrót (Bittel, 1996).
Przywództwo jest zarówno najszerzej badanym jak i najsłabiej rozumianym
zagadnieniem (Bennis, Nanus, 1985b. s. 20). Do dnia dzisiejszego nie
istnieje jedna, akceptowana przez wszystkich definicja przywódz
twa, które jest słowem o „różnych twarzach” i określane jest w literaturze
nauki zarządzania w bardzo różny sposób (Czarniecka-Wójcik, Wójcik,
2009, s. 9). Wszyscy mówią o przywództwie; nieliczni rozumieją na czym
ono polega. Większość ludzi chce przewodzić, niewielu potrafi (Maxwell,
1998, s. 12). Jest to zapewnie wynikiem różnych wyobrażeń przywództwa, różnych punktów odniesienia, doświadczeń, symboliki,
koncentracji na rożnych aspektach tego pojęcia, różnego kontekstu,
miejsca i czasu. Uważa się, że istnieje niemal tyle definicji przywództwa, ile osób próbowało je formułować (Stoner i in., 2001, s. 453).
Definicja przywództwa musi sprawdzać się zarówno w teorii
jak i w praktyce, co w zmiennych okolicznościach obecnej rzeczywistości jest niezmiernie trudne. Przywództwo nie jest namacalne.
Jest wyobrażeniem powstałym w ludzkich umysłach w określonym
kontekście historycznym i kulturowym przy powszechnej mityczności i heroiczności postrzegania przywództwa (Burla i in., 1994).
Przywództwo oznacza każdą czynność, która ma wpływ na posta-
149
wę ludzi (Morris, Seeman, 1959), choć tak definiowane przywództwo zakłada także działanie wpływające destrukcyjnie na innych,
wbrew ich woli.
O przywództwie można mówić wówczas, gdy liderzy zabiegają
o cele reprezentatywne dla wartości i motywacji ich pracowników.
Tak definiowane pojęcie również posiada istotne ograniczenia. Nie
uwzględnia bowiem możliwości niszczenia tych, którzy nie podzie
lają wizji przyszłości przywódcy – co w historii ludzkość niejednokrotnie miało miejsce. Przywództwo to gotowość bądź wywieranie
wpływu na myśli, uczucia i działania członków organizacji. W ocenie krytyków tej definicji tak rozumiane przywództwo może okazać się niewystarczające, a w skrajnej konsekwencji prowadzić do
braku wyboru kierunku rozwoju organizacji (Smith, 1996).
Pojęcie przywództwa ma dwa podstawowe znaczenia. Pierw
sze podkreśla ciągły charakter procesu przewodzenia, rozumiany
jako nieprzymuszone ukierunkowanie i koordynowania działań członków
zorganizowanej grupy dla osiągnięcia grupowych celów (Stogdill, 1974,
s. 7). W drugim znaczeniu przywództwo oznacza określony atrybut
lub zbiór właściwości osobowościowych tych, których postrzega się
jako przywódców.
Przywództwo to oddziaływanie na zachowania innych. Jest to
rodzaj społecznego wpływu, który pojawia się wówczas, gdy jedna osoba – przywódca – jest zdolna do powodowania pożądanego przez siebie
zachowania kogoś innego, kto ulega mu z powodu więzi, jaka ich łączy,
z powodu społecznego stosunku, jaki zachodzi pomiędzy nimi (Koźmiń
ski, Piotrowski, 1997, s. 422). Stanowi ten aspekt zarządzania, który
pozwala menedżerowi przekonywać innych, by entuzjastycznie dążyli do
określonych celów (Bittel, 1996, s. 171-172).
Przywództwo to osiąganie rezultatów za pośrednictwem ludzi.
Występuje tam, gdzie istnieje cel do realizowania lub zadanie do wykonania i tam, gdzie więcej niż jedna osoba jest potrzebna, aby to wykonać
(Amstrong, 1997, s. 225). Przywództwo zakłada zatem – na drodze
zachęcania i inspirowania – wykorzystywanie potencjału pracowników i dążenie do osiągania oczekiwanych rezultatów. Istotą tak
rozumianego przywództwa jest realizacja zadań przy zachowaniu
spójności grupy.
150
Atrybutem przywództwa jest posiadanie władzy. Stąd przywództwo określane jest jako spontaniczne i oddolne obdarzanie jednego z członków grupy uprawnieniami władczymi – decyzyjnymi i koordynacyjnymi – w stosunku do pozostałych (Sztompka, 2004, s. 385).
Stwierdzenie to pozwala na dokonanie podziału przywództwa
ze względu na sposób wyłaniania przywódcy i styl sprawowanej
władzy. Przywódcy to osoby akceptowane w tej roli przez innych
(Griffin, 1998), od których wymaga się posiadania właściwych cech
osobowościowych. Dlatego też, przywództwo oznacza wykonywanie władzy, wywieranie wpływu na grupę społeczną; innymi słowy,
funkcjonowanie w roli przywódcy. Jednak termin ten jest często używany
jak gdyby był cechą osobowości, jak gdyby istniał zespół specyficznych
umiejętności odzwierciedlających przywódcze zdolności. Chociaż jest w
tym trochę intuicyjnej prawdy, użycie to prowadzi do beznadziejnego za
mieszania, ponieważ pomija rolę samej sytuacji w określeniu zachowania
przywódczego (Reber, 2000, s. 580).
Przywódca musi być silnie skoncentrowany na otoczeniu. Ten,
który koncentruje się przede wszystkim na sobie jest na najlepszej
drodze do poniesienia spektakularnej klęski. Charyzma przywódcy
w tym przypadku nie ma najmniejszego znaczenia. Trzech najbardziej charyzmatycznych przywódców ostatniego stulecia – Hitler, Stalin
i Mao – sprowadziło na ludzkość więcej cierpienia niż jakiekolwiek inne
trio w historii” (Drucker, 2001, s. 108). Charyzma ma znaczenie w
sytuacjach zagrożenia, niepewności, chaosu czy też ryzyka. W sytuacji stabilności i spokoju charyzmatyczny przywódca staje się
niepotrzebny (Wren, 2005, s. 98-100), a źródłem wpływu na innych
stają się zupełnie inne cechy osobowości przywódcy – tzw. teoria przywództwa stałego i okresowego (Kwiatkowski, 2010, s. 14).
Cechy i rola współczesnych przywódców
Na pytanie jakimi cechami winien odznaczać się skuteczny
przywódca każdy z nas udzieliłby zapewnie innej odpowiedzi. Odnosząc się do pytania sięgalibyśmy pamięcią do wielkich przywódców, których cechy, postawy i czyny jednoznacznie pozwalają na
151
określenie ich mianem przywódcy. Wśród nich znaleźliby się wybitni dowódcy, jak choćby Aleksander Wielki, Napoleon, Fryderyk
Wielki, politycy formatu Abrahama Lincolna, Winstona Churchilla,
Roberta Schumana, liderzy biznesu w osobach Henry’ego Forda,
Bill’a Gates’a, Akio Morita’y czy też wybitni teoretycy i praktycy
zarządzania jak Frederick W. Taylor, William E. Deming, Petera
F. Drucker. Porównując wymienione postaci na pewno można byłoby określić zbiór cech charakterystycznych dla każdej z tych osób
i na ich podstawie poszukiwać odpowiedzi na pytania dotyczące
źródeł ich władzy i znaczenia tych źródeł, szukać zrozumienia istoty przywództwa opartego na kombinacji określonych cech posiada
nych przez przywódców, czy też identyfikować i dokonywać analizy zachowań przywódców pod kątem i w kontekście skuteczności
ich przywództwa.
Przekonanie o identyfikacji przywódców na podstawie ich cech
to teza, która w badaniach empirycznych od wieków ma swoich
zwolenników. Po lekturze popularnych powieści oraz oglądaniu filmów
i przedstawień telewizyjnych być może większość z nas wierzy, że istnieją
osoby o predyspozycjach przywódczych – z natury odważniejsze, agresywniejsze, skłonniejsze do podejmowania decyzji i łatwiej się wysławiające
niż inni (Stoner i in. 2001, s. 384). Znaczenie cech człowieka podkreśla choćby teoria wybitnej jednostki zakładająca, że istnieją podstawowe cechy osobowościowe, które czynią daną osobę dobrym
przywódcą, niezależnie od specyfiki sytuacji, w której przychodzi
jej działać. Historia świata nie jest niczym innym niż biografią wielkich
ludzi – twierdził XIX-wieczny myśliciel Carlyle. Przyjęcie takiego
poglądu wiązałoby się z uznaniem jego oczywistych konsekwencji,
dotyczących sposobu wyboru przywódców. Skoro istnieją wyróżnione cechy przywódcze, to organizacje czy wręcz narody winny
wybierać swoich przywódców na podstawie zgodności ich cech
osobowych z ogólnie przyjętym i akceptowanym kanonem przywódcy. Jak doskonale wiemy tak się nie dzieje, a wręcz przeciwnie,
można stwierdzić, że żadne z badań i praktyka nie potwierdzają
tej teorii, a każde kolejne próby schematyzacji cech dokładały do
wcześniej wyodrębnionych następne, nie potwierdzających wcześniej już wyselekcjonowanych.
152
Innym sposobem identyfikacji przywódców jest metoda polegająca na porównywaniu cech mających wpływ na ich skuteczność
bądź nieskuteczność. Metoda ta polega na wyodrębnianiu cech istotnie związanych z skutecznością. I tu także na podstawie prowadzo
nych badań należy stwierdzić, iż skuteczne przywództwo w dużej
mierze nie zależy od spełnienia katalogu określonych cech, lecz od
stopnia w jakim cechy te odpowiadają danej sytuacji.
Skoro nie można określić jednoznacznie wyróżniających się cech
czy właściwości przywódców badacze skupili się na określeniu tych
zachowań, które powodowały skuteczność realizacji określonych
zadań. Innymi słowy, zamiast ustalania, czym skuteczni przywódcy są,
badacze próbowali określić, co skuteczni przywódcy robią – w jaki sposób delegują zadania, jak porozumiewają się z podwładnymi i starają się
ich motywować, jak wykonują swoje zadania itd. (Stoner i in., s. 385).
Na podstawie wniosków z badań można stwierdzić, iż określone
zachowania w różnych sytuacjach mogą mieć stosunkowo wysoką
skuteczność, a nauczeni tych zachowań przywódcy (w odróżnieniu
od cech, których nauczyć się nie da) skuteczniej potrafią przewodzić i rozwiązywać stawiane przed nimi problemy.
Profil lidera wszechstronnego zawiera szereg ról pełnionych
przez przywódców, mających wpływ na ich styl zarządzania i zachowania w określonych sytuacjach. Pierwszą z ról pełnionych
przez przywódców jest rola stratega, kreatora wizji, obrazu przyszłości, optymalnej kultury organizacyjnej. W roli inspiratora zadania lidera koncentrują się na porządkowaniu i upraszczaniu złożoności otoczenia, angażowaniu rozumów i serc pracowników do
działania i realizacji określonych zamierzeń. Rola decydenta nakłada na lidera koniczność podejmowania decyzji, niejednokrotnie w
trudnych warunkach. Lider pełni rolę centrum komunikacji odpowiedzialnego za przepływ informacji. Jako wojownik przywódca działając na pierwszej linii ognia daje przykład osobistego zaangażowania się w wdrażanie innowacji i działań prowadzących do rozwoju
organizacji. Lider facylitator to likwidator wszelkich barier i źródło
zasobów w zakresie kompetencji przekraczających możliwości
podległych mu pracowników. Lider stanowi wzorzec postępowania w kontekście kultury organizacyjnej, wzorców i wartości po-
153
stępowania. Jest strażnikiem zasad i standardów obowiązujących w
organizacji. To mentor w obszarze przywództwa i zarządzania, eks
pert, nauczyciel i coach rozwijający talenty. To swoisty akumulator,
źródło energii, motywacji i zaangażowania, optymista poszukujący
rozwiązań z każdej sytuacji. Lider to swoistego rodzaju watra, osoba przy której można się ogrzać, otrzymać wsparcie, ciepło i zostać
docenionym w trudnej sytuacji zawodowej i życiowej. Jako integrator dba o spójność i współpracę spajając członków organizacji. To
także strażak gaszący pożary wywoływane wszelkimi kryzysami,
organizuje zasoby i zarządza sztabem kryzysowym. W roli pośrednika lider jest ambasadorem reprezentującym zespół, organizację,
wizję i kulturę organizacyjną pośrednicząc między otoczeniem
zewnętrznym a organizacją. Lider to ikona, symbol organizacji, której przewodzi (Drzewiecki, Kubica, 2011, s. 6-10).
Pełnienie ról wymaga kwalifikacji umożliwiających wypełnianie
określonych oczekiwań przystających do wymagań wynikających
z charakteru organizacji, jak również szczebla i obszaru zarządzania. Kwalifikacje te rozwijane na bazie osobistych cech (predyspozycji) powodują względnie trwałą tendencję do stosowania określonych zachowań. Najczęściej uważa się, że podstawowe znaczenie mają
trzy „wymiary” modelu kwalifikacyjnego: pożądany zakres wiedzy, preferowane umiejętności (zdolności) oraz osobowość kierownika (Koźmiński,
Piotrowski, 1997, s. 424).
Wiedza – zarówno deklaratywna (znajomość faktów, sytuacji,
ludzi) oraz proceduralna (przyswajanie, nabywanie, przekształcanie i odzyskiwanie informacji) – umożliwia rozwiązywanie proble
mów, planowanie zachowania, funkcjonowania w dynamicznie
zmieniającym się otoczeniu wewnętrznym i zewnętrznym organizacji, złożonych i skomplikowanych procesach technicznych, ekonomicznych i społecznych. Posiadanie odpowiedniego poziomu
wiedzy warunkuje występowanie określonych umiejętności, rozumianych najczęściej jako zdolność do realizacji złożonych dobrze zorganizowanych wzorców zachowania w sposób płynny i elastyczny zapew
niających osiągnięcie jakiegoś celu lub wyniku (Filipowicz, 2001, s. 16).
Wiedza i umiejętności tworzą względnie trwałe dyspozycje mających wpływ na uruchomienie mechanizmów odpowiedzialnych za
154
rozpoczęcie, ukierunkowanie i podtrzymanie działań umożliwia
jących osiąganie zakładanych celów.
Przywódca w szkole
Wśród różnych propozycji dotyczących poprawy jakości w pracy szkół wskazuje się rozwój przywództwa edukacyjnego, rozumiany jako rozwój zdolności liderów szkół, ich umiejętności merytorycznych, kompetencji i wiedzy pozwalających na zwiększanie
jakości podejmowanych działań. Pomimo faktu, iż przywództwo
w edukacji nie ma własnej tożsamości, a modele przywództwa
wykorzystywane w warunkach edukacyjnych to modele, które
swoje zastosowanie mają w biznesie a dla potrzeb edukacji zostały
jedynie zaadaptowane (Sergiovanni, 1992), to prowadzone badania
(Rutter, 1979 i in.; Mintzberg, 1994; Jackson i in., 1993; Noddings,
1992; Dalin i in., 1993) jednoznacznie wskazują na znaczenie przy
wództwa w dążeniu do lepszej efektywności pracy szkoły i jej rozwoju organizacyjnego. To na ich podstawie można stwierdzić, że
skuteczne przywództwo dyrektorów szkół wymaga przywództwa
opartego na wartościach, koncentrowania się na ludziach, tworzenia warunków do efektywnego uczenia się, doskonalenia i rozwoju szkoły i nauczycieli, zdecydowanych działań zmierzających do
doskonalenia kompetencji kadry kierowniczej szkół i rozwijania
ich potencjału przywódczego prowadzącego do osobistego mistrzostwa.
Zachodzące zmiany społeczno-gospodarcze oraz toczące się
dyskusje nad skutecznością i odpowiedzialnością szkoły sprawiają, że od dyrektorów oczekuje się podejmowania działań pozwalających na podnoszenie standardów kształcenia. Dla dyrekto
rów szkół lata dziewięćdziesiąte były czarną dekadą. Oczekiwania wobec
szkół urosły niebotycznie, polityka oświatowa w większym stopniu miała charakter nakazowy, ale brakowało jej spójności, lekceważono metody
wdrażania, zanikło szkolenie i planowy rozwój kadry kierowniczej (…).
A przede wszystkim pozycje kierownicze szkole systematycznie traciły
na atrakcyjności nawet dla tych – choć ktoś mógłby rzec: zwłaszcza dla
155
tych – którzy chcieli zmieniać szkoły na lepsze (Fullan, 2005, s. 11). Ten
wzrost wymagań stawianych dyrektorom szkół przy jednoczesnym
spadku prestiżu wynikającego z pełnienia tej funkcji spowodowały
sytuację, w której osoby najbardziej nadające się do powołania na
stanowisko dyrektora nie zabiegały o funkcje kierownicze w szkole
(Fullan, 2005, s. 38).
Działania służące podnoszeniu jakości w edukacji poprzez rozwój przywództwa w szkole1, o systemowym charakterze (spójnym
i systematycznym) staje się dziś powinnością moralną. Wspomniane mistrzostwo w zarządzaniu szkołą2 wyraża się w ponadprzeciętnych
zdolnościach do podejmowania i realizowania decyzji prowadzących do najlepszego sposobu rozwiązywania problemów. Osiągnięcie takiego mistrzostwa nie jest możliwe z dnia na dzień. Dziś
wiemy, że obecna bardzo ograniczona kariera zawodowa i brak mobilności
zawodowej dyrektorów są przyczyną porażek wielu reform wdrażanych
w oświacie (Grabarek, 2012). W raporcie Ośrodka Rozwoju Edukacji czytamy, że obecnie dyrektor szkoły jest raczej kierownikiem – osobą
mającą poukładać pracę podwładnych według zadanych reguł, niż dyrektorem – przewodnikiem wyznaczającym cele i kierunki działania (Więsław, 2011, s. 23), a jego małe doświadczenie i brak przygotowania
menedżerskiego jest przyczyną dystansu i braku krytycznej oceny
środowiska oświatowego dla obecnie funkcjonującego modelu zarządzania oświatą. Propozycją panaceum na zapaść w zarządzaniu
polską edukacją może być wyłączenie dyrektora spod przepisów
Ustawy Karty Nauczyciela, eliminacja niespójności w sposobie za
trudniania dyrektorów i jego podległości służbowej, stworzenie
prostego systemu wynagradzania i motywowania dyrektorów,
powołanie inspektorów oświatowych w celu usunięcia rozmycia
1 Programy typu HEADLAMP, NPQH, LPSH, powołanie w 2002 r. National College for School Leadership (Państwowego Kolegium dla Szkolnego Przywództwa) to przykłady działań podejmowanych w Anglii w celu rozwoju skutecznego przywództwa szkolnego i podnoszenia jakości przy szkoły.
2 Autorem pojęcia jest Herbert Alexander Simon – amerykański ekonomista, socjolog i psycholog, wieloletni profesor Carnegie Mellon University w Pittsburgh’u,
który w 1978r. otrzymał nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii za przełomowe badania nad procesem podejmowania decyzji wewnątrz organizacji gospodarczych
oraz teorią ich podejmowania.
156
odpowiedzialności za podejmowane decyzje finansowe i prawne, umożliwienie rozwoju zawodowego w oparciu o obowiązkowe studia menedżerskie, wymiana doświadczeń na drodze wizyt
studyjnych i/lub systemu mentoringu, zwiększenie mobilności
zawodowej dyrektorów, a także transfer wiedzy i doświadczenia.
Niezależnie od wielu emocji i konieczności zmian legislacyjnych
umożliwiających ewentualne wprowadzenie rekomendowanych
wniosków zgadzam się z autorem raportu, iż zmiany w kształceniu
kompetencji kadry zarządzającej w oświacie są niezbędne.
Dzisiejszy dyrektor szkoły to samodzielny pracownik, odpowiedzialny za organizację i przebieg wszystkich procesów zachodzących w kierowanej przez niego szkole czy placówce. Dyrektor
szkoły to generalnie nauczyciel, któremu powierzono obowiązki
dyrektora szkoły, choć od tej zasady występują odstępstwa określone w prawie. Dyrektor szkoły/placówki kieruje nią, reprezentuje
na zewnątrz, sprawuje nadzór pedagogiczny i opiekę nad uczniami, stwarza warunki dla harmonijnego rozwoju psychofizycznego
uczniów, realizuje uchwały organów szkoły/placówki. Współdziała
ze wszystkimi organami szkoły/placówki, jej otoczeniem społecznym, odpowiada za prawidłowy przebieg sprawdzianów i egzaminów, podejmuje decyzje administracyjne w sprawach uczniów. Jest
także kierownikiem zakładu pracy dla zatrudnionych tam osób,
odpowiada za ich zatrudnianie i zwalnianie, przyznawanie nagród
i wymierzanie kar porządkowych, występuje w sprawach odzna
czeń, nagród i innych wyróżnień. Odpowiada za właściwą organizację pracy szkoły, przydział obowiązków pracownikom szkolnym, dysponuje środkami finansowymi i ponosi odpowiedzialność
za prawidłowe gospodarowanie materialnymi i niematerialnymi
zasobami szkoły. Występuje więc w roli pracodawcy, pedagoga,
przewodniczącego rady pedagogicznej, administratora i gospodarza powierzonego mu mienia (Rozporządzenie MEN z 7 października 2009 r. w sprawie nadzoru pedagogicznego).
W krajach europejskich obserwujemy proces decentralizacji systemu oświaty i coraz większe przenoszenie odpowiedzialności na
organy samorządowe i dyrektorów szkół, od których oczekuje się
wykazywania autonomii w działaniu i coraz większej odpowie-
157
dzialności za pracę szkoły3. Obecnie obowiązki dyrektorów szkół/
placówek rozkładają się przede wszystkim pomiędzy takimi obszarami jak zarządzanie i administracja, organizacja pracy, kontakty ze
środowiskiem społecznym i nauczanie.
Rys. 1. Obowiązki dyrektorów szkół4.
Jak widać z powyższego wykresu gros czynności dyrektorów
szkół większości krajów europejskich wiąże się z obszarami zarządzania i administracji oraz dotyczy kontaktów z rodzicami i uczniami. Stanowią one odpowiednia od około 60 do 30% w pierwszym
z obszarów i od 15 do 30% w obszarze drugim.
3 Taka decentralizacja władzy charakteryzuje szczególnie duński system oświaty (patrz: P. Dalin, School development. Theories and practice, Wyd. Cassell, London
1999, s. 5-6). W Polsce tendencja ta jest także coraz bardziej widoczna, a kolejne akty
prawne dotyczące systemu oświaty przenoszą coraz to większą odpowiedzialność
na organy prowadzące i dyrektorów szkół i placówek.
4 Obowiązki dyrektorów szkół, Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji, http://
www.men.gov.pl
158
Od dyrektora oczekuje się określonego przygotowania merytorycznego i praktycznego. Wymagania te wiążą się zarówno z kryteriami stażowymi na stanowisku wymagających kwalifikacji pedagogicznych, ale także w pracy na stanowisku wymagających
kompetencji w obszarze administracji i kompetencji zarządczych
potwierdzonych ukończeniem określonych szkoleń.
Rys. 2. Główne kryteria zatrudnienia na stanowisko dyrektora5.
Najczęściej wśród warunków wstępnych na stanowisko dyrektora pojawiają się wymagania dotyczące posiadania doświadczenia
zawodowego w nauczaniu, doświadczenia w administracji, ukończenia specjalistycznego kursu przygotowującego do objęcia funkcji dyrektora szkoły i posiadania kwalifikacji pedagogicznych.
Poza warunkami związanymi ze stażem w żadnym z krajów europejskim nie ma ograniczeń wiekowych związanych z wykonywaniem funkcji dyrektora szkoły/placówki. W Polsce struktura dyrektorów szkół ze względu na wiek przedstawia się następująco:
5 http://www.men.gov.pl, Dyrektorzy szkół w Europie, Fundacja Rozwoju
Systemu Edukacji
159
Wykres 1. Dyrektorzy według wieku6.
W sposób równie zróżnicowany przedstawia się struktura dyrektorów dotycząca ich stopnia wykształcenia oraz stopnia awansu
zawodowego.
Wykres 2. Wykształcenie dyrektorów.
6 Dane zawarte w wykresach pochodzą ze strony Ministerstwa Edukacji
Narodowej – http://men.gov.pl
160
Wykres 3. Stopień awansu zawodowego dyrektorów.
W wielu krajach europejskich obowiązują Narodowe Standardy
dla Dyrektorów Szkół (National Standards for Headteachers – NSH).
Standardy ucieleśniają trzy podstawowe zasady w pracy dyrektorów szkół:
− koncentracja na procesie nauczania (learning-centred),
− skupienie się na przywództwie (focused on leadership),
− odzwierciedlenie najwyższych możliwych standardów profesjonalnych
(reflect the highest possible professional standards).
Standaryzacja kompetencji dyrektorów ma za zadanie zapewnienia profesjonalnego przywództwa i zarządzania oraz przygotowanie dyrektora szkoły do pełnienia roli osoby odpowiedzialnej
za kształtowanie przyszłości, kierowanie procesem uczenia się i nauczania, samorozwój i pracę z innymi, zarządzanie organizacją, budowanie odpowiedzialność i umacnianie społeczności szkolnej.
Dyrektor profesjonalny to osoba, która samodzielnie i twórczo
w ramach posiadanych kompetencji potrafi sprawnie i efektywnie
zarządzać powierzoną mu szkołą/placówką. To odpowiedni zakres
wiedzy i umiejętności jest podstawą jego działań. Kompetentny menedżer oświaty to osoba, która w imieniu właściciela szkoły (samorządu,
organizacji społecznej, osoby fizycznej) potrafi stwarzać warunki oraz inspi-
161
rować do twórczego poszukiwania nowych metod i form działalności pedagogicznej oraz organizacyjnej placówki, czyli samodzielnie i twórczo podejmować decyzje o działaniach ludzi, którymi kieruje, oraz o wykorzystaniu
szkolnych zasobów kapitałowych i rzeczowych (Gawrecki, 2003, s. 10).
Uniwersalny model kompetencyjny zaproponowany przez Fundację Obserwatorium Zarządzania przy współpracy z Competency
Instutute zawiera szesnaście kompetencji menedżerskich niezbędnych dla efektywnej pracy menedżera. Dotyczą one sposobu zarządzania pracownikami i organizacją jaką jest szkoła/placówka, sposobów motywowania do pracy, delegowania uprawnień i zadań,
świadomego kształtowania postaw, budowania zespołów, sprawnej organizacji, efektywnej pracy rady pedagogicznej i działów pozapedagogicznych (administracji i obsługi), współpracy ze środowiskiem oświatowym, samorządowym i lokalnym, przywództwa
przejawiającego się w wyznaczaniu kierunków, stawianiu celów
i zarządzaniu przez cele, myślenia strategicznego, planowania, dokonywania oceny i planowania rozwoju pracowników, umiejętności kierowania konfliktami, czy w końcu zarządzania zmianą i zarządzania jakością.
Powyższy model kompetencyjny posłużył mi do dokonania
diagnozy opinii środowiska edukacyjnego pod kątem istotności
wymienionych kompetencji w procesie efektywnego zarządzania
szkoła/placówką. Badania prowadzone były z wykorzystaniem
Sieci Ekstranet wśród 516 dyrektorów szkół i placówek, 95 organach
prowadzących szkoły oraz 78 pracowników nadzoru pedagogicznego. Objęte badaniami osoby w każdej z par kompetencji miały za
zadanie wskazać kompetencję bardziej istotną dla skuteczności wykonania zadania. Kompetencja wskazana jako bardziej istotna wartościowana była na poziomie 2 punktów, kompetencjom uznanym
za równoważne przypisywano wartość 1, a kompetencję uznaną
w parze za mniej ważną wartościowano na poziomie 0. Znaczenie
poszczególnych czynników oszacowałem bazując na wartości średniej i wartości odchylenia standardowego. Do wyznaczenia granic
(rozpiętości) standaryzowanych przedziałów wykorzystałem model rozkładu normalnego. Odchylenie standardowe dla średnich
poszczególnych czynników obliczyłem wg poniższego wzoru:
162
Spośród szesnastu kompetencji menedżerskich za najbardziej
istotne na stanowisku dyrektora szkoły – zdaniem dyrektorów
szkół, organów nadzoru i organów prowadzących – uznane zostały
takie kompetencje jak zwiększanie efektywności pracy rady pedagogicznej, myślenie analityczne, rozwiązywanie konfliktów oraz zarządzanie
jakością7.
7 Przedstawione rezultaty badań są zaledwie niewielkim wycinkiem szeroko
prowadzonej diagnozy kompetencji dyrektorów szkół mających na celu opracowanie modelu kompetencyjnego dyrektora szkoły i propozycji treści kształcenia
menedżerów oświaty. Publikacja zawierające pełne wyniki badań jest w przygotowaniu.
163
Tabela 1. Kompetencje menedżerskie (istotność powyżej przeciętnych i wysoka).
Dyrektorzy
szkół
i placówek
Przedstawiciele
organów
prowadzących
Zwiększanie
efektywności
pracy rady
pedagogicznej
i działów
pozapedagogicznych
1,1
1,07
1,02
1,07
Powyżej
przeciętnego
Myślenie analityczne
1,05
1,05
1,09
1,06
Powyżej
przeciętnego
Rozwiązywanie
konfliktów
1,09
1,05
1,11
1,06
Powyżej
przeciętnego
Zarządzanie
jakością
1,12
1,12
1,1
1,12
Wysokie
Kompetencje
menedżerskie
Pracownicy
nadzoru
pedagogicznego
Ogółem
Wynik
średni
Znaczenie
wyniku
Uczestnicy badań uznali więc, że dokonywanie systematycznej
analizy potencjału społecznego organizacji, predyspozycji i talentów
jej członków, rozpoznawanie klimatu społecznego, działania zmierzające do zespołowego rozwiązywania problemów, usprawnianie
komunikacji, relacji i metod pracy zespołów i działów pozapedagogicznych, rozumienie złożonych sytuacji i relacji oraz powiązań
między nimi, dostrzeganie nieprawidłowości, dzielenie się wyciągniętymi wnioskami, sygnalizowanie zauważonych nieprawidłowości, radzenie sobie z sytuacjami konfliktowymi przez osiąganie
kompromisu i rozstrzyganie sporów wśród współpracowników
oraz dążenie do przyjęcia w szkole filozofii odpowiedzialności za
każdy z czynników procesu prowadzącego do uzyskania jak najlepszego efektu pracy, kontrolowanie procesu, budowanie klimatu
sprzyjającego rozwojowi zaangażowania w dążeniu do realizacji
164
przyjętych celów, wzbudzenie poczucia odpowiedzialności każdego z członków organizacji za efekt pracy, doskonalenie pracy własnej i członków organizacji stanowią najistotniejsze kompetencje
menedżerskie dyrektorów szkół.
Coraz powszechniej uważa się, że postęp zapewnić mogą nam tylko
coraz wyższe kompetencje menedżerów i stały wzrost ich wydajności. (…)
kompetencja, sprawność i odpowiedzialność zarządzania stanowią naprawdę dla całego wolnego świata olbrzymią stawkę (Drucker, 1998, s. 19).
Dziś efektywny menedżer wykorzystuje nie tylko wiedzę i umiejętności pracowników, ale także ich cechy osobowe, temperament,
doświadczenie zawodowe i system wartości. Niewątpliwie ta jakościowa zmiana traktowania pracowników wymaga od zarządzającego organizacją umiejętności opracowywania i wykorzystywania
dla rozwoju organizacji modeli kompetencyjnych usprawniających
nie tylko procesy zarządzania ludźmi, ale także umożliwiających
przygotowanie pracowników do przyszłych zmian i ciągłego doskonalenia efektów pracy własnej i organizacji. Rolą dyrektora
szkoły jest zatem wytyczanie kierunku rozwoju, dążenie do realizacji wizji i misji szkoły, z których wynikające wartości winny stanowić fundament strategicznego planu działania, tworzenia struktur orga
nizacyjnych, systemów i procesów odpowiadających potrzebom członków
organizacji edukacyjnej a także zwiększania odpowiedzialności i poczucia
wpływu nauczycieli na pracę szkoły (Michalak, 2006, s. 68-69). Dziś
rozwój szkoły wymaga pełnego zaangażowania i zrozumienia wzajemnych potrzeb, podążania drogą umożliwiającą rozwój talentów,
kreatywności, możliwości twórczych członków jej społeczności.
Podsumowanie
Instytucje edukacyjne winny być organizacjami aktywnymi,
a więc takimi w których każdy odpowiedzialnie uczestniczy w procesie uczenia się. Sytuacja zaprogramowanej bierności albo działania na
zasadzie bodziec – reakcja, jest nie do zaakceptowania. (…) W związku
z tym jedynym możliwym podejściem do procesu przywództwa jest projektowanie tego procesu tak, aby umożliwiał partycypację w nim jak najwięk-
165
szej liczbie członków danej uczącej się społeczności. Przywództwo edukacyjne uzewnętrznia się przez udział dużej grupy osób i działanie służące
uczeniu się (Mazurkiewicz, 2010, s. 127). Taki rodzaj przywództwa
wymaga jego dystrybucji, tj. przejęcia odpowiedzialności przez grono pedagogiczne, rodziców i uczniów, umożliwiając im w ten sposób sprawowanie swoistego rodzaju przywództwa nieformalnego,
uwzględniającego ich oczekiwania, pozwalającego na budowanie
i podtrzymywanie autonomicznych zespołów napędzających innowację i kreatywność, podkreślania potencjału, możliwości i umiejętności członków organizacji, wzajemnego wspierania się, po
zytywnych interakcji, wywoływania entuzjazmu pobudzającego do
osiąganie zakładanych celów prowadzących do osiągnięcia efektu
w postaci wejścia szkoły na drogę organizacji uczącej się.
W nowoczesnym państwie system edukacyjny wymaga oświaty
odpowiadającej wyzwaniom zachodzącym w społeczeństwie globalnym. Zmiany te nie będą możliwe, jeśli w szkole zabraknie kompetentnych nauczycieli zarządzanych przez kompetentnych dyrektorów, odpowiedzialnych przywódców (Fullan, 2005, s. 26) zdolnych do
realizacji określonych celów oraz rozwoju organizacyjnego powodujących wzrost zaangażowania, umiejętności i wiedzy uczniów.
Bibliografia
1. Adair J. (2007), Rozwijanie umiejętności przywódczych, Wolters
Kluwer Business, Kraków.
2. Amstrong M. (1997), Jak być lepszym menedżerem, ABC, Warszawa.
3. Avery G.C. (2009), Przywództwo w organizacji, PWE, Warszawa.
4. Bennis W., Burt N. (1985a), Leadres, Harper and Row, New York.
5. Bennis W., Nanus B. (1985b), Leaders: The Strategies for Taking
Charge, Harper and Row. New York.
6. Bittel L.R. (1996), Krótki kurs zarządzania, PWN, Warszawa.
7. Burla S., Alioth A., Frei F., Muller W.R. (1994), Die Erfindung von
Führung: Vom Mythos der Machbarkeit in der Fuhrungsausbildung,
vdf Verlag der Fachvereine an den schweizerischen Hochschulen und
Techniken, AG, Zürich.
166
8. Czerniecka-Wójcik E., Wójcik M. (2009), Władza menedżerska
i przywództwo, Śląska Wyższa Szkoła Zarządzania, Katowice.
9. Dalin P., Rolff H.G., Kleekamp B. (1993), Changing the school culture, Cassell, London.
10. Drucker P.E. (1998), Praktyka zarządzania, Akademia Ekonomiczna, Kraków.
11. Drucker P.F. (2011), Drucker na każdy dzień, Explanator, Poznań.
12. Drzewiecki A., Kubica E. (2011), Przywództwo wszechstronne,
(w:) „Personel”, Wolters Kluwer Polska Warszawa.
13. Filipowicz G. (red.) (2001), Uniwersalny model kompetencyjny, Fundacja Obserwatorium Zarządzania przy współpracy
z Competency Institute, Warszawa.
14. Fullan M. (2005), Odpowiedzialne i skuteczne kierowanie szkołą,
PWN, Warszawa.
15. Gawrecki L. (2003), Kompetencje menedżera oświaty, EmpI2, Poznań.
16. Grabarek A. (2012/9), Musisz zostać menedżerem, (w:) „Dziennik
Gazeta Prawna”, 13-15 stycznia, INFOR Biznes Sp. z o.o., Warszawa
17. Griffin R.W. (1998), Podstawy zarządzania organizacjami, PWN,
Warszawa.
18. Koźmiński A.K., Piotrowski W. (1997), Zarządzanie. Teoria i praktyka, PWN, Warszawa.
19. Kuc B.R. (2006), Od zarządzania do przywództwa, PTM, Warszawa.
20. Kwiatkowski S.M., Michalak J.M. (2010), Przywództwo edukacyjne w teorii i praktyce, Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji, Warszawa.
21. Maxwell J.C. (1998), Tworzyć liderów, Medium, Warszawa.
22. Michalak J.M. (2006), Przywództwo w szkole, Impuls, Kraków.
23. Morris R., Seeman M. (1959/56), The Problem of Leadership: An Inter-Disciplinary Approach, (w:) „American Journal of Sociology”.
24. Mrówka R. (2005), Przywództwo w otoczeniu burzliwym, E-Mentor.
25. Reber A.S. (2000), Słownik psychologii, Scholar, Warszawa.
167
26. Rutter M., Maughan B., Mortimore P., Ouston J. (1979), Fifteen Thousand Hours, Open Books, London; Mortimore P., Sammons P., Stoll L., Lewis D., Ecob R. (1988), School Matters: The
Junior Years, Open Books, Wells; Edmonds R., Effective Schools
for Urban Poor, (w:) “Educational Leadership” 37(1)1979; Brookover B., Beady C., Flood P., Schweitzer J., Wisebaker J. (1970),
School Social Systems and Student Achievement: Schools Can Make a
Difference, Preager, New York; Levine D.U., Lezotte L.W. (1990),
Unusually Effective School Research, Madison WI; Teddlie C.,
Stringfield S.C. (1993), School Make a Difference: Lessons Learned
from a 10-year Study of School Effects, Teacher’s College Press,
New York; Day C., Harris A., Tolley H., Beresford J. (2000), Leading Schools in Times of Change, Open University Press, Milton
Keynes i in.
27. Sergiovanni T.J. (1992), Moral Leadership: Getting to the Heart of
School Improvement, Jossey-Bass, San Francisco.
28. Sielatycki M. (2005), Standardy dyrektora szkoły – w poszukiwaniu
zagranicznych podpowiedzi (w:) „Dyrektor szkoły” nr 11, Dom
Wydawniczy ABC, Warszawa.
29. Smith Ph.M. (1996), Przywództwo, (w:) „Psychologia społeczna.
Encyklopedia Blackwella”, red. A.S.R. Manstead, M. Hewston,
Jacek Santorski&Co, Warszawa.
30. Stogdill R.M. (1974), Handbook of leadership, The Free Press, New
York.
31. Stoner J.A.F., Freeman R.E., Gilbert D.R. (2001), Kierowanie,
PWE, Warszawa.
32. Sztompka P. (2004), Socjologia, Znak, Kraków.
33. Ustawa z dnia 7 września 1991r. o systemie oświaty z późniejszymi zmianami
34. Więsław Sz. (2011), Raport o sytuacji i statusie zawodowym dyrektorów szkół i placówek, ORE, Warszawa.
35. Wren K. (2005), Wpływ społeczny, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.
168
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Martyna Michalak
INDYWIDUALNY STYL UCZENIA SIĘ
JAKO PREDYKTOR ELASTYCZNOŚCI
W ZARZĄDZANIU
INDIVIDUAL LEARNING STYLE AS
A PREDICTOR OF FLEXIBILITY
IN MANAGING
Streszczenie
W artykule zostały zaprezentowane badania przeprowadzone
na dwóch grupach adeptów sztuki zarządzania, studiujących na
Uniwersytecie Ekonomicznym we Wrocławiu oraz na Politechnice Wrocławskiej. Zdiagnozowano indywidualne style uczenia się
oraz skłonność do przejawiania zachowań elastycznych. Badanie
ujawniło, że w badanej grupie jedynie cztery osoby przejawiają dywergencję jako styl uczenia się. Studiowanie na danej uczelni, doświadczenie zawodowe oraz doświadczenie na stanowisku kierowniczym nie determinują indywidualnego stylu uczenia się. Analizy
wykazały, że na podstawie doświadczenia zawodowego oraz doświadczenia na stanowisku kierowniczym można wnioskować o
zachowaniach elastycznych. W rezultacie badania dowiedziono, że
akomodacja jest najsilniejszym predyktorem elastycznego zachowania.
Summary
The article presents the research conducted on two groups of
specialists in the art of management, studying at the University
170
of Economics in Wroclaw and the Wroclaw University of Technology. The individual learning styles and the manifestation of a
tendency to elastic behavior were diagnosed. The study revealed
that only four people reveal divergence as a style of learning. Studying at the university, professional and management experience do not determine individual learning style. One can conclude
that you may foresee the flexible behavior based on professional
experience and managerial experience. As a result, the study demonstrated that the accommodation is the strongest predictor of
elastic behavior.
Słowa klucze: elastyczność, elastyczne przywództwo, indywidualny styl uczenia się
Keywords: flexibility, flexible leadership, individual learning
style
Wstęp
Elastyczność jest nie tylko celem sama w sobie, ale również
środkiem prowadzącym do przewagi rynkowej. W świecie, w którym zmiany zachodzą nieustannie, wymogiem dla organizacji i jej
pracowników staje się szybka i elastyczna reakcja na zmieniające
się potrzeby otoczenia i klientów. W tym właśnie kontekście rozważa się - teoretycznie i praktycznie – elastyczność organizacji,
zatrudnianych pracowników oraz przywódców, którzy w najwyższym stopniu mogą wspierać elastyczne zachowania swoich podwładnych, i tym samym przyczyniają się do sukcesu organizacji.
Joanna Tokar podaje za Kożusznik i Adamiec, że „indywidualny
styl uczenia się może mieć duży wpływ nie tylko na sposób uczenia się, ale i na cały styl życia, rozwiązywania problemów i podejmowania decyzji”1. Związki indywidualnych stylów uczenia
się z cechami indywidualnymi są szeroko opisywane w literaturze
1 Tokar J., Proces samodoskonalenia menedżerów a przywództwo organizacyjne w praktyce. Praca doktorska, Zabrze, 2010, s. 25.
Martyna Michalak – indywidualny styl uczenia się jako...
171
(m.in. Dąbrowska M.2, Gardner H.3, Łaguna M.4, Zając M.5). Dlatego właśnie postanowiłam zbadać, czy istnieje związek między
indywidualnym stylem uczenia się a elastycznością w przywództwie. Celem niniejszego artykułu jest zaprezentowanie wyników
badań przeprowadzonych na adeptach sztuki zarządzania, dotyczących indywidualnych stylów uczenia się oraz elastyczności
w przywództwie.
Koncepcje elastyczności w zarządzaniu
Na gruncie nauk o zarządzaniu wyróżnić można dwa podejścia
do elastyczności: ekonomiczne i organizacyjne. Za przedstawiciela
podejścia ekonomicznego uznaje się G. Stillera, który zdefiniował
elastyczność jako „właściwość wytwarzania, która dopuszcza stosowanie różnych wariantów produkcji”6.
W dalszych rozważaniach, do definicji tak pojętej elastyczności
włączono również reakcję organizacji na fluktuację popytu, a następnie na inne gwałtowne i nieprzewidziane zmiany zachodzące
w otoczeniu organizacji. Kolejnym ważnym elementem było wyróżnienie elastyczności, która skutecznie odpowiada na ryzyko oraz
elastyczności wykorzystującej niepewność np. w procesie budowania nowych technologii. Z kolei podejście organizacyjne zajmowało
się elastycznością w kontekście mechanizmów wykorzystywanych
w odpowiedzi na zmiany w otoczeniu7.
2 Dąbrowska M., Rola różnic indywidualnych w aktywacji strategii uczenia
się języków obcych, cz. II. Style poznawcze/style uczenia się: przegląd badań.
Rozprawy Społeczne Nr I (IV) 2010, 90-108, 2010.
3 Gardner H. Inteligencje wielorakie. Teoria w praktyce. Media Rodzina, 2002
4 Łaguna M., „Szkolenia, jak je prowadzić, by...”, Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne, Gdańsk, 2004
5 Zając M., E-learning „szyty na miarę”, czyli o indywidualizacji w nauczaniu
online, E-mentor nr 5 (17) / 2006
6 Osbert-Pociecha G., Elementy teorii elastyczności organizacji. Określenia, definicje, problemy, [w:] R. Krupski (red.), Elastyczność organizacji, Wydawnictwo
Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław, 2008s. 13
7 tamże, s. 13-14
172
W literaturze przedmiotu nawiązuje się również do elastyczności zasobów organizacji, np. do zasobów ludzkich, rzeczowych, informacyjnych czy relacyjnych. M. Juchnowicz twierdzi, że elastyczne zarządzanie kapitałem ludzkim to „zastosowanie specyficznego
systemu procedur i działań względem pracowników, który umożliwia organizacji dostosowanie kapitału ludzkiego do zmian otoczenia i warunków wewnętrznych oraz inicjowanie i kreowanie
zmian”8. Elastyczność w turbulentnym otoczeniu decyduje o szybkości i łatwości reagowania oraz przystosowywania się do ciągłych
zmian otoczenia. Jak pisze A. Wojtczuk-Turek, „elastyczność wiąże
się ze zmianą, a nawet jest definiowana jako zdolność do zmiany,
np. w otoczeniu (czyli adaptacja do wymagań środowiska), lub
jako inicjowanie zmian”9. Obecnie zaczyna się mówić o elastyczności jako o kluczowej cesze współczesnych pracowników. Jako,
że elastyczność przejawia się nie tylko w obszarze poznawczym
funkcjonowania ludzi, może być więc uznana za cechę procesów
poznawczych, emocjonalno-motywacyjnych oraz funkcjonowania
społecznego. Przejawia się wówczas m.in. w gotowości do adaptacji
do warunków uznanych za nowe, różnorodne lub często zmieniające się, do zadań i sytuacji o charakterze poznawczym lub społecznym oraz inicjowania zmian10. St. Borkowska zwraca uwagę, że należy dokonać rozróżnienia na elastyczność konkurencyjną (twardą)
i elastyczność konstruktywną (miękką). Elastyczność twardą należy odnosić do strategii kosztowej, która dąży do redukcji kosztów
w organizacji11. Z kolei elastyczność miękka uznaje zasoby ludzkie
za „najcenniejsze źródło przewagi konkurencyjnej, ponieważ kreują i pomnażają wartość firmy dzięki swej wiedzy i umiejętnościom.
Należy zatem w nie inwestować, rozwijać i integrować interesy pra 8 Juchnowicz M., Zarządzanie przez zaangażowanie. Koncepcje. Kontrowersje.
Aplikacje. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, 2010, s. 18
9 Wojtczuk-Turek A., Elastyczność jako kluczowa kompetencja pracownika
w organizacjach wiedzy, [w:] M. Juchnowicz (red.nauk), Elastyczne zarządzanie
kapitałem ludzkim w organizacji wiedzy, Wyd. Difin, Warszawa, 2007, s. 56
10 tamże, s. 57-58
11 Borkowska S., Partnerstwo w zarządzaniu kapitałem ludzkim organizacji,
[w:] H. Król, A. Ludwiczyński, Zarządzanie zasobami ludzkimi. Tworzenie kapitału ludzkiego organizacji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2006, s. 558
173
cowników oraz organizacji, na zasadzie wzajemnego dostosowania, nie zaś podporządkowania, a także opierać relacje między pracownikami na kooperacji i partnerstwie”12. Aby podejście miękkie
mogło być realizowane w organizacji, niezbędne jest przejawianie
elastycznych zachowań na szczeblach menedżerskich. Osoby, które same są elastyczne, będą w sposób elastyczny zarządzać ludźmi
oraz doceniać elastyczność podwładnych.
Elastyczność jest więc jedną z kluczowych cech współczesnych
organizacji. Zajmuje ona również ważne miejsce w sposobie myślenia o pracownikach oraz jest istotną kompetencją przywódcy.
Pozwala zarówno organizacjom, jak i ludziom w nich pracującym
przystosowywać się do nowych warunków otoczenia oraz tworzyć
i wdrażać zmiany.
Elastyczny styl przewodzenia
W niniejszej pracy wykorzystano autorski model cech elastycznego zachowania w przywództwie, bazujący na założeniach koncepcji 4 indywidualnych stylów uczenia się. Wsparciem merytorycznym dla przygotowanego modelu jest przytoczona powyżej
definicja w ujęciu A. Wojtczuk-Turek, według której elastyczność
to zdolność do zmiany oraz inicjowanie zmian13. Skonstruowanie
modelu w oparciu o dwa wymiary bazuje na zaprezentowanym
przez Cz. Nosala modelu typów umysłowości menedżera, wykorzystującym kombinację czterech funkcji: myślenia – uczucia oraz
percepcji – intuicji.14 Model autorski powstał wreszcie w oparciu
o założenie, że cechy elastycznego przywódcy opisać można za
pomocą dwóch wymiarów: akomodacja – brak akomodacji oraz
konwergencja – dywergencja Założenie to jest spójne z definicją ela12 tamże, s. 558
Wojtczuk-Turek A., Elastyczność jako kluczowa kompetencja pracownika
w organizacjach wiedzy, [w:] M. Juchnowicz (red.nauk), Elastyczne zarządzanie
kapitałem ludzkim w organizacji wiedzy, Wyd. Difin, Warszawa, 2007, s. 56
14 Nosal Cz.S., Umysł menedżera. Problemy. Decyzje. Strategie., Wrocławskie
Wydawnictwo „Przecinek”, Wrocław, 1993, s. 228
13 174
styczności w ujęciu A. Wojtczuk-Turek. Wymiar akomodacja – brak
akomodacji opisuje sposób, w jaki jednostka przystosowuje się do
zmian, natomiast dywergencja – konwergencja to wymiar wskazujący na sposób myślenia i tworzenia rozwiązań.15 Z kombinacji
powyżej opisanych dwóch wymiarów wyłania się obraz czterech
typów przywódcy (które ilustruje Rysunek 1.).
Można więc wyróżnić menedżera znajdującego się w obszarze:
A.Akomodacja – Dywergencja, który akceptuje zmiany, dostosowuje się do nich oraz sam je tworzy i inicjuje.
B. Brak akomodacji – Dywergencja, który tworzy, inicjuje, wymyśla zmiany, nie potrafi natomiast ich wdrożyć.
C. Akomodacja – Konwergencja, który dostosowuje się do zmian,
wykorzystuje jednak sprawdzone schematy do nowych sytuacji.
D.Brak akomodacji – Konwergencja, który nie potrafi dostosować
się do zmian, działa według znanych reguł i zasad.
Rysunek 1. Model zachowań elastycznych
Źródło: opracowanie własne (M. Michalak, J. Mesjasz, 2012)
15 Mesjasz J., Coaching jako narzędzie kształtowania elastycznych kadr, [w:] St.
A. Witkowski, M. Stor (red.nauk), Sukces w zarządzaniu kadrami. Elastyczność w
zarządzaniu kapitałem ludzkim, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we
Wrocławiu, Wrocław, 2012, s. 328
175
Uczenie się jest przedmiotem zainteresowania wielu badań,
w ramach których podejmuje się próby wyjaśnienia zależności zachodzących między szeroko pojętym uczeniem się a wiekiem, płcią,
inteligencją, stylem poznawczym, dominującym rodzajem aktywności, postawami czy poziomem aspiracji.16 Bazując na założeniu
badaczy, że warto poszukiwać związków między uczeniem się a cechami indywidualnymi, w niniejszej pracy przeanalizowano związek między indywidualnymi stylami uczenia się a zachowaniami
elastycznymi prezentowanymi przez adeptów sztuki zarządzania.
Indywidualny styl uczenia się
Według psychologów, „uczenie się stanowi nieobserwowalny
proces, prowadzący do zmian w zachowaniu. Dokonuje się on na
podłożu indywidualnego doświadczenia. Jest możliwy dzięki istnieniu pamięci, czyli zdolności do przechowywania śladów tego
doświadczenia”.17 Z kolei styl uczenia się można zdefiniować jako
„spójny zestaw zachowań i działań, za pomocą którego każdy człowiek podchodzi do nauki”.18 W turbulentnym otoczeniu niezwykle
istotną umiejętnością jest efektywne uczenie się i szybkie przyswajanie nowych informacji. Mimo, iż najbardziej skuteczne wydaje się
tu swobodne żonglowanie sposobami uczenia się w zależności od
rodzaju przyswajanego materiału, każdy z nas posiada indywidualny styl uczenia się, swoistą „drogę na skróty” na ścieżce do zdobywania wiedzy. Kożusznik przedstawia następujące style uczenia
się, zaprezentowane w Tabeli 1.:
16 Włodarski Z., Psychologia uczenia się, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa, 1996, s. 200
17 Ledzińska M., Uczenie się wykraczające poza warunkowanie, [w:] J. Strelau
(red.nauk), Psychologia. Podręcznik akademicki. Psychologia ogólna, Gdańskie
Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk, 2003, s. 119
18 Kubiczek B., Metody aktywizujące. Jak nauczyć uczniów uczenia się?,
Wydawnictwo NOWIK Sp.j., Opole, 2007, s. 20
176
Tabela 1. Indywidualne style uczenia się
Dywergencja
Konwergencja
Asymilacja
Akomodacja
mocne strony:
umiejętność odwoływania się do
wyobraźni, emocji, generowania
pomysłów;
zainteresowanie
ludźmi i ich problemami
mocne strony:
duże zdolności
do praktycznego
zastosowania
teorii
mocne strony:
zdolność do
stwarzania teoretycznych modeli;
zainteresowanie
ich logicznym
wyjaśnieniem
mocne strony:
zdolność do
szybkiego
działania;
zdolność do
przeprowadzania
swoich planów
i eksperymentów;
pełne zaangażowanie
słabsze strony:
zbytnie poleganie na własnych
przeżyciach;
możliwe oderwanie od rzeczywistości
słabsze strony:
brak emocjonalnego zaangażowania się
w działanie;
skupienie na
problemach
i rzeczach, nie na
ludziach
słabsze strony:
mniejsze
zainteresowanie
ludźmi, a bardziej
spójnością, logiką
i precyzją własnego rozumowania
słabsze strony:
autorka nie
zdefiniowała
słabszych stron w
tym stylu uczenia
się
Źródło: Kożusznik B., Warszawa 2005, s. 200
M. Bratnicki twierdzi, że „uczenie się jest podstawową energią
przywódcy, stałym źródłem nowych przedsięwzięć, nowych idei
i nowych wyzwań (…). Ci, którzy nie kontynuują uczenia się, nie
przetrwają długo w charakterze przywódców. Stąd efektywni przywódcy odkrywają nie tylko jak się uczyć, ale jak uczyć się w procesie zarządzania przedsiębiorstwem”.19 W kontekście tej definicji,
uzasadnione jest badanie stylów uczenia się i ich związku z zachowaniem elastycznym przyszłych menedżerów.
19 Tokar J., Proces samodoskonalenia menedżerów a przywództwo organizacyjne w praktyce. Praca doktorska, Zabrze, 2010, s. 13
177
Metodyka badań
Badaniem objęto adeptów sztuki zarządzania. Wykorzystano
dwa kwestionariusze: Kwestionariusz Indywidualnego Stylu Uczenia się20, który pozwala na ustalenie dominującego u jednostki stylu
uczenia się (dywergencji, konwergencji, asymilacji lub akomodacji)
oraz Kwestionariusz Zachowań Elastycznych, przygotowany przez
M. Michalak oraz J. Mesjasz. Celem przeprowadzonego badania
była diagnoza skłonności do zachowań elastycznych, indywidualnych stylów uczenia się oraz określenie związków między tymi
zmiennymi.
Styl uczenia się a konfiguracja cech
elastycznego przywódcy – badania
Indywidualny styl uczenia się nie zależy od uczelni, na której studiowały badane osoby. Obie grupy studentów przejawiają podobne
tendencje dotyczące prezentowanych stylów uczenia się. Zdecydowanie najczęściej, bo w około 50% w obu badanych grupach dominuje akomodacja, a następnie konwergencja. Badania ujawniły również, że indywidualny styl uczenia się nie zależy od posiadanego
doświadczenia zawodowego oraz od doświadczenia na stanowisku
kierowniczym. Ciekawym wynikiem jest tu praktycznie całkowity
brak dywergencji. W grupie 112 osób, jedynie 4 przejawiają ten styl
uczenia się (Tabela 2.).
20 Kożusznik B., Kierowanie zespołem pracowniczym, Polskie Wydawnictwo
Ekonomiczne, Warszawa, 2005, s. 198-200.
Tabela 2. Współzależność:
uczelnia
Indywidualny styl uczenia się a
UE
Wrocław
Uczelnia
DYWERGENCJA
Indywidualny styl
uczenia się
KONWERGENCJA
ASYMILACJA
AKOMODACJA
Ogółem
Politechnika
Wrocławska
Liczebność
3
1
4
%z
Uczelnia
5,0%
2,1%
3,7%
Liczebność
22
20
42
%z
Uczelnia
36,7%
42,6%
39,3%
Liczebność
6
4
10
%z
Uczelnia
10,0%
8,5%
9,3%
Liczebność
29
22
51
%z
Uczelnia
48,3%
46,8%
47,7%
Liczebność
60
47
107
%z
Uczelnia
100,0%
100,0%
100,0%
Ogółem
178
Wyniki uzyskane w badaniu korespondują ze stanowiskiem
J. Kozieleckiego, który pisze, że „przestarzały system (…) stracił
swoje możliwości adaptacyjne i w pewnym sensie stanowi hamulec
w rozwoju cywilizacji przemysłowej oraz w formatowaniu wszechstronnie rozwiniętego człowieka”.21 Studenci, którzy od początku
swojej edukacji przygotowywani byli prawdopodobnie do uzyska-
21 Kozielecki J., Człowiek wielowymiarowy, Wydawnictwo „Żak”, Warszawa,
1996, s. 31
179
nia statusu „człowieka oświeconego”, a nie innowacyjnego22 nie
przejawiają dywergencji jako głównego stylu uczenia się.
Akomodacja
– Dywergencja
Brak akomodacji
– Konwergencja
KONWERGENCJA
ASYMILACJA
AKOMODACJA
Ogółem
KONWERGENCJA
ASYMILACJA
AKOMODACJA
Ogółem
N
Średnia
42
10
51
103
42
10
51
103
39,20
30,22
39,45
38,45
18,82
25,05
19,31
19,67
11,57
8,30
13,51
12,52
9,29
5,63
8,06
8,52
Analiza wariancji Anova jednoczynnikowa
Indywidualny styl uczenia się
Odchylenie
standardowe
Tabela 3. Indywidualny styl uczenia się a zachowania elastyczne
F(2,102)
=2,464,
p=0,040
F(2,102)
=2,308,
p=0,047
Osoby, u których przeważa asymilacja, jako styl uczenia się mają
istotnie statystycznie niższe wyniki (średnia=30,22%) w wymiarze
przywództwa Akomodacja – Dywergencja (p=0,003), od osób z konwergencją, jako dominującym stylem uczenia się (średnia=39,20%)
i niższe wyniki (p=0,032) od osób z akomodacją, jako stylem uczenia się (średnia=39,45%). Wyniki te wskazują, że osoby, u których
dominującym stylem uczenia się jest akomodacja, w najwyższym
stopniu przejawiają skłonność do elastycznych zachowań znajdujących się w obszarze Akomodacja – Dywergencja (Tabela 3.). Oznacza to, że w największym stopniu – spośród badanej populacji,
akceptują zmiany, dostosowują się do nich oraz sami je tworzą i
inicjują. Ponadto, osoby przejawiające tendencję do asymilacji, jako
stylu uczenia się mają istotnie statystycznie (p=0,0021) wyższe wyniki (średnia=25,05%) od osób przejawiających konwergencję, jako
22 tamże, s. 32
180
styl uczenia się (średnia=18,82) i wyższe wyniki (p=0,032) od osób
o wiodącej akomodacji (średnia=19,31%) w obszarze Brak akomodacji – Konwergencja. Oznacza to, że osoby, u których wiodącym
stylem uczenia się jest asymilacja, przejawiają większe skłonności
do zachowań przywódczych znajdujących się w obszarze Brak akomodacji – Konwergencja, a polegających na braku umiejętności dostosowania się do zmian i działania według ściśle określonych reguł
i zasad.
Średnia
38
34,65
10,79
66
41,09
12,29
8
35,56
14,64
Ogółem
112
38,51
12,27
0 – 5 miesięcy
38
22,57
9,64
66
17,55
6,99
8
23,68
8,63
112
19,69
8,43
Posiadane doświadczenie zawodowe
(praca w organizacji,
własna działalność gospodarcza):
0 – 5 miesięcy
Akomodacja –
Dywergencja
Brak akomodacji
– Konwergencja
powyżej 5 miesięcy
– do 5 lat
powyżej
5 – do 10 lat
– do 5 lat
powyżej
5 – do 10 lat
Ogółem
Analiza wariancji Anova jednoczynnikowa
N
Odchylenie
standardowe
Tabela 4. Zachowania elastyczne a posiadane doświadczenie zawodowe
F(2,111)
=3,746,
p=0,027
F(2,111)
=5,683,
p=0,004
Osoby posiadające różne doświadczenie zawodowe różnią się
od siebie na wymiarze przywództwa Akomodacja – Dywergencja
oraz Braku akomodacji – Konwergencja (Tabela 4.). Osoby posiadające doświadczenie zawodowe (od 5 miesięcy do 5 lat) cechują
181
się istotnie wyższym (p=0,0032) poziomem przywództwa znajdującego się w obszarze Akomodacja - Dywergencja (średnia=41,09)
od osób z doświadczeniem od 0 do 5 miesięcy (średnia=34,65) i od
osób (p=0.0043) z doświadczeniem od 5 do 10 lat (średnia=35,56).
Badanie ujawniło również, że osoby posiadające doświadczenie zawodowe w przedziale od 5 miesięcy do 5 lat cechują się istotnie
niższym (p=0,0012) poziomem przywództwa znajdującego się w
obszarze Brak akomodacji - Konwergencja (średnia=17,55) od osób
z doświadczeniem od 0 do 5 miesięcy (średnia=22,57) i od osób
(p=0.0012) z doświadczeniem od 5 do 10 lat (średnia=23,68). Jest
to bardzo interesujący wynik, wskazujący, że najbardziej elastyczne zachowania przejawiają pracownicy posiadający doświadczenie
w organizacji w przedziale od kilku miesięcy do kilku lat. Wynik ten
jest ilustracją często omawianej koncepcji cyklu życia pracownika w
organizacji. Można wskazać pięć etapów, przez które przechodzi
pracownik w organizacji: „Adaptacja, zakotwiczenie, kompetencja
w wykonywaniu obowiązków, monotonia, brak zaangażowania”23
(HR Daily Tips). Cykl ten pokazuje, że pracownicy dopiero rozpoczynający swoją pracę w organizacji (pierwsze miesiące pracy) nie
zachowują się w sposób elastyczny. Wzrost zachowań elastycznych
przypada na etap drugi i trzeci, po czym następuje usztywnienie
i spadek prezentowanych zachowań elastycznych.
23 Cykl życia pracownika w organizacji (Źródło: HR Daily Tips)
182
Brak akomodacji
– Dywergencja
Średnia
0 – 5 miesięcy
99
14,83
7,54
– do 5 lat
13
10,51
5,27
Ogółem
112
14,33
7,43
Analiza wariancji Test Fishera
Snedecora
N
Odchylenie
standardowe
Tabela 5. Zachowania elastyczne a doświadczenie na stanowisku kierowniczym
F(1,111)
=3,983,
p=0,048
Osoby posiadające doświadczenie na stanowisku kierowniczym (Tabela 5.) od 0 do 5 miesięcy mają istotnie statystycznie
F(1,111=0,398, p=0.048) wyższe wyniki na skali Brak akomodacji –
Dywergencja (średnia=14,83) od osób z doświadczeniem na stanowisku kierowniczym od 5 miesięcy do 5 lat (średnia=10,51). Wynik
taki może wskazywać, że mimo iż osoby z krótszym stażem na stanowisku kierowniczym tworzą i inicjują zmiany, nie mają wystarczającej siły przebicia we wdrażaniu ich w życie, czyli elastyczność
występuje na poziomie tworzenia, a nie wdrażania rozwiązań.
183
Średnia
UE Wrocław
62
13,14
7,25
Politechnika Wrocławska
50
15,80
7,45
Ogółem
112
14,33
7,43
Uczelnia
Brak akomodacji
– Dywergencja
Analiza wariancji Test Fishera
Snedecora
N
Odchylenie
standardowe
Tabela 6. Zachowania elastyczne a uczelnia
F(1,111)
=3,633,
p=0,039
Studenci Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu mają
istotnie statystycznie niższe wyniki na skali Brak akomodacji – Dywergencja (średnia=13,14) od studentów Politechniki Wrocławskiej
(średnia=15,80). Wynik ten, zaprezentowany w Tabeli 6., może
wskazywać, że studenci Politechniki Wrocławskiej przygotowywani są podczas edukacji akademickiej do zawodu inżyniera, gdzie
kluczową rolę odgrywa tworzenie zmian, natomiast ich wdrażanie
w życie jest kwestią drugorzędną, w odróżnieniu od studentów
Uniwersytetu Ekonomicznego, którzy przygotowywani są zarówno do tworzenia, jak i wdrażania zmian.
Podsumowanie
Badanie ujawniło, że najczęściej występującym stylem uczenia się w badanej populacji jest akomodacja. Na uwagę zasługuje
niemal całkowity brak przejawiania dywergencji jako stylu uczenia się. Wynik ten wydaje się sugerować, że sposoby edukowania
młodego pokolenia nie są wystarczająco elastyczne i nie potrafią
sprostać wymogom ciągle zmieniającego się otoczenia. Może to być
wskazówka dla dydaktyków oraz rodziców, by w toku edukacji
184
stymulować samodzielne myślenie, twórczość i kreatywność, a nie
jedynie dostarczać wszystkie niezbędne informacje w przystępnej
i usystematyzowanej formie. Ważnym rezultatem było stwierdzenie, że akomodacja jest najsilniejszym predyktorem elastycznego
zachowania znajdującego się w obszarze Akomodacja – Dywergencja, a wiec takiego, które sprzyja akceptowaniu zmian, dostosowywaniu się do nich oraz samodzielnemu ich tworzeniu i inicjowaniu.
Warto zwrócić uwagę na fakt, że asymilacja w najwyższym stopniu
jest predyktorem występowania zachowań przywódczych znajdujących się w obszarze Brak akomodacji – Konwergencja, a polegających na braku umiejętności dostosowania się do zmian i działania
według ściśle określonych reguł i zasad. Wynikiem niezwykle istotnym z punktu widzenia organizacji jest to, że osoby posiadające doświadczenie zawodowe w przedziale do 5 lat cechują się istotnie
wyższym poziomem przywództwa znajdującego się w obszarze
Akomodacja - Dywergencja od osób z doświadczeniem od 0 do 5
miesięcy i od osób z doświadczeniem od 5 do 10 lat. Tego rodzaju
wyniki sugerują, że warto dbać o różnorodność zadań, jakie wykonują pracownicy. Pomoże to zapobiec rutynie i przyczyni się do
stosowania elastycznych i kreatywnych zachowań przez dłuższy
czas.
Literatura
1. Borkowska S., Partnerstwo w zarządzaniu kapitałem ludzkim organizacji, [w:] H. Król, A. Ludwiczyński, Zarządzanie zasobami
ludzkimi. Tworzenie kapitału ludzkiego organizacji, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa, 2006
2. Dąbrowska M., Rola różnic indywidualnych w aktywacji strategii
uczenia się języków obcych, cz. II. Style poznawcze/style uczenia
się: przegląd badań. Rozprawy Społeczne Nr I (IV) 2010, 90108, 2010
3. Gardner H. Inteligencje wielorakie. Teoria w praktyce. Media Rodzina, 2002
185
4. Juchnowicz M., Zarządzanie przez zaangażowanie. Koncepcje. Kontrowersje. Aplikacje. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, 2010
5. Kozielecki J., Człowiek wielowymiarowy, Wydawnictwo „Żak”,
Warszawa, 1996
6. Kożusznik B., Kierowanie zespołem pracowniczym, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, 2005
7. Kubiczek B., Metody aktywizujące. Jak nauczyć uczniów uczenia
się?, Wydawnictwo NOWIK Sp.j., Opole, 2007
8. Ledzińska M., Uczenie się wykraczające poza warunkowanie, [w:]
J. Strelau (red.nauk), Psychologia. Podręcznik akademicki. Psychologia ogólna, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk,
2003
9. Łaguna M., „Szkolenia, jak je prowadzić, by...”, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk, 2004
10. Mesjasz J., Coaching jako narzędzie kształtowania elastycznych kadr,
[w:] St. A. Witkowski, M. Stor (red.nauk), Sukces w zarządzaniu
kadrami. Elastyczność w zarządzaniu kapitałem ludzkim, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław, 2012
11. Nosal Cz.S., Umysł menedżera. Problemy. Decyzje. Strategie., Wrocławskie Wydawnictwo „Przecinek”, Wrocław, 1993
12. Osbert-Pociecha G., Elementy teorii elastyczności organizacji.
Określenia, definicje, problemy, [w:] R. Krupski (red.), Elastyczność
organizacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we
Wrocławiu, Wrocław, 2008
13. Tokar J., Proces samodoskonalenia menedżerów a przywództwo organizacyjne w praktyce. Praca doktorska, Zabrze, 2010
14. Włodarski Z., Psychologia uczenia się, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa, 1996
15. Wojtczuk-Turek A., Elastyczność jako kluczowa kompetencja pracownika w organizacjach wiedzy, [w:] M. Juchnowicz (red.nauk),
Elastyczne zarządzanie kapitałem ludzkim w organizacji wiedzy,
Wyd. Difin, Warszawa, 2007
186
Źródła internetowe:
1. Cykl życia pracownika w organizacji (Źródło: HR Daily Tips):
http://hrstandard.pl/2011/10/24/cykl-zycia-pracownika-worganizacji/
2. Zając M., E-learning „szyty na miarę”, czyli o indywidualizacji
w nauczaniu online, E-mentor nr 5 (17) / 2006, http://www.ementor.edu.pl/artykul/index/numer/17/id/362
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Cezary Tomasz Szyjko
Wyzwania administracji publicznej
w zarządzaniu zespołami ludzkimi
w warunkach kryzysu
Public administration challenges
in the management human resource
leadership during crises
Streszczenie
Kryzys jest najtrudniejszym momentem gospodarki i organizacji, głównie ze względu na trudności, czy raczej brak umiejętności
w jego przewidywaniu oraz ze względu na zaburzenia i niepewność
jakie za sobą niesie. Zetknięcie z kryzysem zmusza do poszukiwania nowych sposobów zarządzania kapitałem ludzkim. Wpływa
zasadniczo na metody i styl administracji publicznej w zarządzaniu
bezpieczeństwem. Dotyczy to procedur kierowania zespołami ludzkimi, stosunków prawnych pomiędzy kierownictwem i pracownikami oraz ram legislacyjnych prowadzenia biznesu z innymi.
Autor wyjaśnia, jak należy się przygotować do sytuacji kryzysowych oraz minimalizować negatywne skutki kryzysów. W tym celu
omawia wybrane zagadnienia z zakresu zarządzania kryzysem, kładąc główny nacisk na aspekt komunikowania się administracji publicznej z otoczeniem oraz techniki przewidywania sytuacji kryzysowych i zarządzania nimi. Tajemnica sukcesu zarządzania kryzysem
tkwi nie tylko w procedurach, narzędziach do mierzenia sytuacji
kryzysowych, ale w dużym stopniu w mierzeniu postępów poszczególnych liderów w zarządzaniu kapitałem ludzkim. W ten sposób
bowiem (mierząc efekty i skuteczność w zarządzaniu HR) badamy
dojrzałość kultury prawnej zarządzania sytuacją kryzysową.
188
Summary
Now European Union has a well defined institutional framework at the national and sub-national levels, and a funding mechanism for providing relief assistance to the victims of disasters. As it
is not be possible to prevent the occurrence of crises and measures
altogether, there is need for taking appropriate measures for reducing their impacts.
The article focuses on legal aspects of the crisis managment. In
the recent past, there has been a paradigmatic shift in the approach
to crisis management. Effective crisis management requires a multisectoral, multi-disciplinary, and holistic approach, encompassing
pre-crisis preparedness initiatives, crisis response, and post-crisis
rehabilitation, all with active participation of local people. As the
incidence and severity of crises has increased over time, culture of
HR management deserves highest priority at both the national and
sub-national levels and the traditional approach of post-crisis response and relief need to be replaced by an all-in-compassing holistic approach.
Crisis HR management is an important issue that cannot be addressed by one agency, technology or institution alone. It calls for
convergence of technologies and institutions with the goal of fulfilling the various dimensions, timeliness, accuracy, scope and coverage, formats and standards to match the user needs and finally assimilation of information for decision-making. A holistic approach
encompassing a suitable mix of policy reforms, institutional changes and technology options. Without this, it will not be possible to
achieve longer term immunity against natural and man-made crises. It is quite evident that economic development may not be sustainable under conditions of vulnerability to crises.
Słowa klucze: kryzys globalny, bezpieczeństwo narodowe, zagrożenia dla funkcjonowania społeczeństwa zarządzanie kapitałem
ludzkim, kultura pracy.
Keywords: global crisis, national security, threats to the functioning of society, human capital management, work culture.
Cezary Tomasz Szyjko – Wyzwania administracji publicznej...
189
Wstęp
Bezpieczeństwo narodowe jest pojęciem złożonym, wieloaspektowym, podlegającym ewolucji znaczeniowej w kontekście ich znaczenia w wymiarze regionalnym i globalnym. Obecnie, w dobie
kryzysu globalnego, mamy do czynienia z kolejnym przewartościowaniem tego pojęcia. Odchodzi w przeszłość „tradycyjna koncepcja
bezpieczeństwa, identyfikująca je z brakiem zagrożeń militarnych.
Współcześnie zakres przedmiotowy bezpieczeństwa obejmuje nowe
dziedziny. Stąd tzw. „wielowymiarowość bezpieczeństwa”.
W świetle powyższego należy zaznaczyć, że zmienia się charakter współczesnych zagrożeń, a społeczeństwo polskie staje przed
problemami nie tylko klęsk naturalnych, ale i technologicznych,
a także aktów terroru.1 Konieczna jest więc stopniowa ewolucja
narodowego systemu bezpieczeństwa w kierunku tworzenia kompleksowych i zintegrowanych narzędzi zarządzania kryzysowego,
umożliwiających równoczesne wykorzystanie komponentów militarnych i cywilnych, na każdym poziomie reagowania, tj.: międzynarodowym, krajowym i regionalnym, w odniesieniu do maksymalnie szerokiego wachlarza zagrożeń.2
Zapobieganie zjawiskom niekorzystnym, zagrażającym bezpieczeństwu ludzi i państw, należy rozpocząć od poznania ich źródeł.
Daje to w wielu przypadkach możliwość ich eliminacji w zarodku.
Ogólnie biorąc kryzys najczęściej kojarzony jest ze sceną polityczną
w państwach, organizacjach międzynarodowych, stosunkami międzynarodowymi, gospodarczymi i finansowymi. W potocznym rozumieniu pojęciem tym określa się sytuacje, w których wspólnym
mianownikiem jest zagrożenie dla aktualnego, akceptowanego społecznie, stanu rzeczy w danej dziedzinie funkcjonowania jednostek
1 Dramat
w Sanoku, http://wiadomosci.wp.pl/kat,1019403,title,Dramat-w-Sanoku-zmusil-ja-do-aborcji-i-zakopal-zwloki-dziecka,wid,14327244,wiadomosc.
html?ticaid=1fddf dostęp z dnia 2 stycznia 2013 r.
2 Soloch,StanuObrony Cywilnej Kraju,ństwo wobec zarządzania kryzysowego,
wystapienie inaugurujące rok akademicki w Szkole Głównej Służby Pożarniczej,
Warszawa, 14 października 2006 r.
190
i społeczeństwa.3 Bądź też odnosi się ono do czasowo i sytuacyjnie,
do zachowania stanu pożądanego, bezpiecznego, pozwalającego na
niezakłócony rozwój osobisty i społeczny.4
Najistotniejszy jest tutaj społeczny wymiar i skutki kryzysu.
Przy czym zaznaczmy, iż społeczeństwo to nie tylko zbiór ludzi zamieszkujących pewne terytorium, to również swoista organizacja
posiadająca własną hierarchię i związany z nią aparat kierowania.
W takim ujęciu używane określenie kryzys społeczny oznacza „kulminację nagromadzonych i skumulowanych konfliktów w różnych
dziedzinach życia społecznego”.5
Depersonalizacja pracy
Jak pisze R. W. Griffin: Kierowanie ludźmi – to zespół procesów
wykorzystywanych w celu sprawienia, by członkowie organizacji
współpracowali ze sobą w interesie organizacji. Mają temu służyć
głównie zasady, rygory i wymagania współczesnej organizacji pracy, kierowane najczęściej do imiennego pracownika, a nie do zespołu (grupy). Tak zorganizowane wykonywanie pracy zdominowało
wszystkie inne role, relacje i funkcje człowieka (pracownika). Obrazowo sytuację tę charakteryzuje się następująco: człowiek dzisiejszy
żyje jednowymiarowo, jako pracownik, producent, konsument.
Współcześnie należy także uwzględnić inną wyraźną tendencję:
zmieniającego się zapotrzebowania na ludzi określonych zawodów
na rynku pracy, albowiem:
1) osiągnięcia technologii i racjonalizacji pracy nie są równomiernie wykorzystywane we wszystkich dziedzinach gospodarki,
3 Adekwatnie, sytuacja kryzysowa to sytuacja wpływająca negatywnie na poziom bezpieczeństwa ludzi, mienia w znacznych rozmiarach lub środowiska, wywołująca znaczne ograniczenia w działaniu właściwych organów administracji publicznej ze względu na nieadekwatność posiadanych sił i środków.
4 Patrz: J. Prońko, B. Wiśniewski, T. Wojtuszek, Kryzys i zarządzanie, BielskoBiała 2006, s. 11-12.
5 Por. R. Wróblewski, Zarys teorii kryzysu, zagadnienie prewencji i zarządzania kryzysami, Warszawa 1996, s. 9 i n.
191
co pociąga za sobą zmianę zapotrzebowania na pewne umiejętności;
2) rozszerza się i wzmaga zakres operacji rynkowych i to zarówno
na rynku towarowym, jak i pieniężnym;
3) rozrośnięte organizacje wymagają ludzi koordynujących, zarządzających i rejestrujących ich działalność, co wpływa na zmianę
podziału i organizacji pracy.
Kultura pracy to także kultura w posługiwaniu się narzędziami (techniką, technologią) oraz jej wytwory (produkty). Dzisiaj
banalnym wydaje się stwierdzenie, że praca stanowi podstawowy
warunek wszelkiej egzystencji ludzkiej, a dominującą jej formą jest
praca najemna. Praca ludzka jest zespołem czynności planowych
i zorganizowanych, lecz także refleksyjnych. Dlatego praca rozwija
zdolności człowieka, kształtuje jego umysł i inne cechy jego osobowości. Oczywiście nie każda praca czyni to w jednakowym stopniu, niekiedy, jak przyjęto mówić – „praca ogłupia”. Niewątpliwym
natomiast jest, że praca przekształca wzajemne stosunki między
ludźmi, utrwala je, lub tworzy nowe. Praca jest wreszcie podstawowym czynnikiem rozwoju społecznego, dobrobytu społeczeństwa. Ludzie współdziałający w procesie pracy muszą się ze sobą
komunikować, wypracowywać różne techniki i systemy utrwalania
i przekazywania swoich doświadczeń. Stąd mechanizm uczenia się,
rezultaty którego przekazywane są z pokolenia na pokolenie.
Udział jednostki w systemie pracy, w tworzeniu dóbr i usług
zaspokajających potrzeby ludzi, dokonuje się współcześnie przez
wykonywanie zawodu. Zawód jest jednym z podstawowych
czynników wyznaczających pozycję jednostki w społeczeństwie
i w strukturze przedsiębiorstwa. Zawód – to ustalony system czynności stale wykonywanych, poprzez które jednostka uczestniczy w
wytwarzaniu określonego produktu, najczęściej w ramach pracy
zespołowej, i za które to czynności otrzymuje środki służące do zaspokojenia jej podstawowych potrzeb życiowych.6
Organizacja pracy i metody kierowania stwarzają w przedsiębiorstwach pewne hierarchie stanowisk, które są również podstawa
6 Por. R. W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, Warszawa 1996, s. 14 i n.
192
pozycji społecznej. Pozycja ta stwarza charakterystyczne postawy,
dążenia, systemy wartości i style życia. Zarazem praca organizująca, planująca, kierująca i koordynująca produkcję oraz rozprowadzająca dobra wyprodukowane, ujęta w ogólny system zarządzania, ulega w znacznym stopniu biurokratyzacji, to znaczy zostaje
podporządkowana specjalnej technice i metodom zapewniającym
maksymalną sprawność i wyłączenie ingerencji cech osobowości
wykonawców na przebieg pracy. W ten sposób praca ulega depersonalizacji i rutynie, podobnie jak wyspecjalizowana praca fizyczna.
Nie bez przyczyny menedżerowie wielu firm poszukują pracowników o osobowości kreatywnej i asertywnej, choć nie bardzo zdają
sobie sprawę gdzie tkwią przyczyny braku takich osobowości na
rynku pracy i wśród własnych pracowników. Nie „produkuje” ich
nasz obecny system kształcenia, który jest zrutynizowany i zdepersonalizowany nie mniej niż wiele organizacji i instytucji.
Wzór społeczny a stereotyp
Kultura pracy obejmuje: wytwory pracy ludzkiej, narzędzia
i sposoby posługiwania się nimi, organizację pracy i kierowanie nią,
a ponadto obyczaje i zwyczaje, wzory zachowań, sposoby myślenia
i rozwiązywania zadań oraz cechy osobowości, jakie są kształtowane i rozwijane w społecznym procesie pracy z uwzględnieniem
uwarunkowań i wpływów otoczenia.7 Jakie wzory zachowań zawodowych wymagane są najczęściej w miejscu pracy? Można tu
wyróżnić wzory ogólne i bardziej szczegółowe. Pierwsze z nich
określają m.in.:
– zakres zawodowych uprawnień i obowiązków;
– wymagania co do fachowych umiejętności;
– wygląd zewnętrzny danego pracownika;
7 Patrz: T. Newcomb, R. Turner, F. Converse, Psychologia społeczna. Studium interakcji ludzkich, Warszawa 1970; W. Dmochowski, Przewodnik po psychologii społecznej,
Warszawa 1999; M. Agryle, Psychologia stosunków międzyludzkich, Warszawa 1999.
193
– poziom i styl życia przedstawiciela danego zawodu, w tym również jego zainteresowania kulturalne;
– postawę etyczną (pamiętając o relacjach: kultura – moralność –
etyka), to jest jakimi normami etycznymi się kieruje w swoim postępowaniu w pracy zawodowej, na zajmowanym stanowisku,
ale także w sytuacjach szczególnych, tak zwanych wyborów moralnych;
– stosunek do podwładnych i przełożonych, do ludzi tego samego
zawodu i innych zawodów.8
Tak więc, wykonywanie danych funkcji zawodowych jest regulowane nie tylko przepisami prawa, regulaminów i kodeksów,
lecz także normami obyczajowymi i zwyczajowymi występującymi
w konkretnej grupie, środowisku, czy przedsiębiorstwie. To samo
można powiedzieć o wykonywaniu funkcji zawodowych. Wytwór,
produkt działalności zawodowej fachowca, winien spełniać nie tylko standardy przewidziane odpowiednimi przepisami, ale także
odpowiadać pewnym wymaganiom i kanonom formułowanym
przez dane środowisko zawodowe i opinię społeczną. Chodzi tu nie
tylko o prakseologiczny wymóg dobrej, skutecznej, niezawodnej roboty, ale także o pomysłowość, kreatywność w swojej specjalności
i nie tylko w niej. Ponadto w opinii zawodowej i szerzej – w opinii
społecznej, występują również pewne stereotypy zawodów i stanowisk, czyli swoiste o nich wyobrażenia, często nie oparte o dane
empiryczne, tak jak to bywa z wszelkimi stereotypami.
Pamiętajmy jednak, że stereotypy odgrywają istotną rolę w ocenach ludzi. Są zatem stereotypy robotników różnych zawodów i inżynierów, pracowników administracyjnych (biurokratów), sekretarek itd. Jeżeli ktoś twierdzi np., że szef kadr, księgowy czy dyrektor
nie wygląda tak, jak powinien wyglądać na danym stanowisku, to
znaczy, iż ludzie ci nie odpowiadają stereotypowi tych stanowisk.
Jeżeli natomiast ktoś twierdzi, że szef kadr, księgowy czy dyrektor
nie zachowują się tak, jak przystało zachowywać się ludziom zaj8 Patrz: A. Wajda, Społeczne podstawy zarządzania, Warszawa 1999; J. Zieleniewski,
Organizacja i zarządzanie, Warszawa 1976; J. Bugiel, J. Haber, Zarządzanie a socjologia
i psychologia pracy, Kraków 1996.
194
mującym te stanowiska, to wówczas daje wyraz temu, iż dany człowiek naruszył – jego zdaniem – obowiązujący go wzór społeczny.9
Wzór społeczny – w przeciwieństwie do stereotypu – wskazuje
na to, co powinno cechować danego pracownika, ma więc charakter
normatywny, tzn. jego naruszenie pociąga za sobą określoną sankcję społeczną. Wzory zawodowe są urzeczywistniane przez ludzi w
sposób mniej lub bardziej świadomy, w zależności od stopnia uświadamiania sobie roli, którą dany przedstawiciel zawodu czy stanowiska winien odgrywać, od jego zdolności do refleksji nad swoimi
powinnościami i zachowaniami w kontaktach interpersonalnych.
Reguły etyki zawodowej
Również problematyka etyki zawodu dotyczy nie tylko dużych,
z tradycjami, grup zawodowych, o których wspomnieliśmy, lecz
wszystkich innych, w tym nowo tworzących się. Jedną z przyczyn
wzrastającego zainteresowania problemami etyki zawodowej jest
zwiększanie się liczby zawodów mających bezpośredni kontakt
z ludźmi (klientami, konsumentami itp.) oraz, niejednokrotnie, ich
wpływu na losy jednostek i zbiorowości społeczne. Inną, z omawianych wcześniej przyczyn zainteresowania etyką zawodową, jest
kwestia odpowiedzialności społecznej za rezultaty działalności zawodowej, decyzyjnej – jednostkowej i w imieniu przedsiębiorstwa.
Odpowiedzialności związanej z konfliktami moralnymi, towarzyszącymi współcześnie pełnieniu wielu zawodowych ról. Na tym tle
kwestie etycznych kwalifikacji pracowników, głównie zaś menedżerów, uzyskują wagę co najmniej równą kwestii kwalifikacji zawodowych, kultury zawodu. Znajduje to wyraz m.in. w opracowywaniu przez wiele przedsiębiorstw, wspomnianych już kodeksów
postępowania etycznego.
9 Patrz: Ch. Jenks, Kultura, Poznań 1999; J. Miller, Spór z McLuhanem, Warszawa
1974; R.W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami..., cyt. wyd.; A. Kłoskowska,
Socjologia kultury, Warszawa 1981; W. Dmochowski, Przewodnik po psychologii społecznej, cyt. wyd.; E. Masłyk-Musiał, Społeczeństwo i organizacja. Socjologia organizacji
i zarządzania, Lublin 1996.
195
Już sam wymóg fachowości i rzetelności zawodowej ma zabarwienie moralne. Wysoka wiedza i umiejętności zawodowe mogą
sprzyjać realizacji określonych wartości moralnych, a respektowanie tych wartości skłaniać może do pogłębienia wiedzy fachowej i jak najlepszego jej wykorzystania. Obowiązków etycznych
i obowiązków zawodowych nie można więc oddzielać od siebie.
W niektórych przypadkach pokrywają się one ze sobą, np. lekarza,
prawnika. W zasadzie jednak obowiązki zawodowe dotyczą techniczno-organizacyjnej strony czynności zawodowych, podczas gdy
reguły etyki zawodowej dotyczą wewnętrznych kwalifikacji człowieka, określają jego postępowanie zawodowe z punktu widzenia
dobra i zła moralnego, krzywdy i sprawiedliwości.
Etyki zawodowe nie kształtują się w sposób autonomiczny jedynie w granicach poszczególnych grup zawodowych i w izolacji
do kultury i moralności panującej w społeczeństwie. Z tej też racji
wyodrębnienie i rozwijanie (w sensie teoretycznym i praktycznym)
wielu etyk zawodowych nie prowadzi, wbrew obawom niektórych moralistów, do swoistej atomizacji moralnej społeczeństwa,
do powstawania partykularnych i sprzecznych systemów wartości
i wzorów postępowania, odnoszących się do konkretnej grupy zawodowej. Oczywiście, zjawiska takie mają miejsce, lecz dotyczy to
innego mechanizmu (pozazawodowego – w sensie tu rozumianym)
i innych strukturalnych elementów i czynników społecznych. Etyka zawodu natomiast to przede wszystkim zastosowanie ogólnych
dyrektyw moralnych, występujących w danym społeczeństwie, do
konkretnych sytuacji zawodowych, to pewna konkretyzacja systemu moralnego.
Rdzeń etyki zawodowej – przynajmniej w przypadkach niektórych grup zawodowych – stanowią dyrektywy elementarne i ogólnoludzkie. To właśnie reguły są trwałym elementem poszczególnych systemów moralności zawodowej, występują w całej historii
danego zawodu. Swoistości etyki zawodowej nie można jednak
sprowadzić jedynie do tego, że stanowi ona przekład ogólnych reguł moralnych na język reguł bardziej konkretnych, dotyczących
zachowania się przedstawicieli poszczególnych zawodów, w charakterystycznych dla ich pracy sytuacjach. Swoistość etyki zawo-
196
dowej polega bowiem również i na tym, że w każdym systemie
moralności zawodowej uznawane społecznie wartości i postulaty
moralne znajdują odrębną hierarchizację, że następuje tu zmiana
w hierarchii ważności poszczególnych dyrektyw, przemieszczenie
akcentów, wysunięcie jakichś dyrektyw na czoło z punktu widzenia danego zawodu.
System prawny
zarządzania kryzysowego
Atrybutem zarządzania jest posiadanie przez zarządzającego
władzy, której źródłem jest prawo do dysponowania zasobami warunkującymi funkcjonowanie organizacji.10 Proces zarządzania polega ogólnie na zbieraniu informacji o stanie organizacji i jej otoczenia, a następnie przetwarzaniu tej informacji, w oparciu o zdobytą
wiedzę i umiejętności organu zarządzającego, w decyzje realizowane przez organy wykonawcze. Zaś efektem zarządzania powinny
być decyzje dotyczące także rzeczywistego stanu organizacji do ich
realizacji, a więc rzeczywistych skutków, jakie organizacja może
osiągnąć w danej sytuacji. Stwierdzenie to ma szczególne znaczenie
w kontekście rozpatrywanej wcześniej, złożonej i wielowymiarowej, problematyki bezpieczeństwa i kryzysów.11
Należy zaakcentować i to, że przy zarządzaniu strategicznym
(długofalowym) dochodzi czynnik czasu i nieznajomości zdarzeń,
powodujące, że podejmowane przez organ zarządzający decyzje realizowane będą w innych warunkach niż te, które istniały w chwili
ich podejmowanie. Zarządzający określa cele, jakie ma osiągnąć organizacja, co jest równoznaczne z określeniem stanu, w jakim powinna się ona znaleźć po ich realizacji. Planując sposób osiągnięcia
celów należy uwzględnić możliwości wystąpienia potencjalnych
10 Patrz szerzej: T. Gołębiowski, Zarządzanie strategiczne (planowanie i kontrola), Warszawa 2001; L. Krzyżanowski, Podstawy nauk o organizacji i zarządzaniu,
Warszawa 1998, s. 208 i n.
11 http://grom.mil.pl/forum/viewtopic.php?p=1957&sid=03244ae83bcbd5ba
95170210fe58acac dostęp z dnia 2 stycznia 2013 r.
197
zagrożeń, które mogą uniemożliwić osiągnięcie założonych celów
lub wydłużyć czas ich osiągnięcia. Prognozy (założenia) takie w sytuacjach kryzysowych nie mogą być w 100 proc. pewne z przyczyn,
o których pisaliśmy wcześniej. W literaturze przedmiotu decydującymi czynnikami jakości zarządzania są:
• zakres wiedzy organu zarządzającego organizacją (instytucją),
która:
–determinuje możliwości przetwarzania informacji o aktualnej
sytuacji oraz zachodzących zjawiskach;
–stymuluje potrzebę zbierania tych informacji;
–na podstawie zbieranych informacji pozwala uzyskać obraz
stanu organizacji i jej otoczenia bliski rzeczywistości;
–jasno i precyzyjnie określa zasady funkcjonowania organizacji
pozwalające na realizację optymalnej strategii oddziaływania
na nią i jej członków.
Zasady te powinny w szczególności precyzować:
– podział zadań i kompetencji wewnątrz organizacji;
– współdziałania jej członków w czasie rozwiązywania problemów;
– wewnętrzną strukturę adekwatną do potrzeb.
Zasady te powinny też w dużym stopniu pomóc organizacji
w pokonywaniu problemów i zagrożeń wynikających z sytuacji
kryzysowych. Jednakże skuteczne zarządzanie w sytuacjach kryzysowych stanowi poważny problem nawet dla najbardziej doświadczonych menedżerów, ponieważ decyzje podejmowane w takich
sytuacjach są obciążone ogromnym ryzykiem.12
System prawny zarządzania kryzysowego składa się z trzech
zasadniczych grup aktów prawnych, uporządkowanych w sposób
hierarchiczny. Najważniejszą grupę stanowią ustawy określające
ustrój państwa oraz występujący w nim podział władzy i uprawnień poszczególnych jej szczebli (konstytucja i ustawy ustrojowe).
Ta część systemu prawnego państwa definiuje zarazem strukturę
12 Patrz szerzej na ten temat: J. Prońko, B. Wiśniewski, T. Wojtuszek, Kryzys
i zarządzanie..., cyt. wyd., s. 111-120; M. Cieślarczyk, R. Kuriata, Kryzysy i sposoby
radzenia..., cyt. wyd., s. 102-140.
198
kierowania nim, czyli (w przypadku zarządzania kryzysowego)
kompetencje oraz zadania administracji rządowej i samorządowej.13 Drugą grupę aktów prawnych stanowią ustawy ukierunkowane na przeciwdziałanie nadzwyczajnym zagrożeniom. Tworzą
ją dwa spójne pod względem prawnym zbiory ustaw:
1) ustawy kompetencyjne, określające zadania poszczególnych organów władzy i administracji w zakresie przeciwdziałania nadzwyczajnym zagrożeniom oraz definiujące rodzaje zagrożeń (co
i w jakim zakresie jest tym zagrożeniem);
2) akta prawne, regulujące problematykę przeciwdziałania poszczególnym rodzajom zagrożeń. Dotyczą one m.in. ochrony
przeciwpożarowej, przeciwpowodziowej, transportu i przechowywania materiałów niebezpiecznych;
3) akta wykonawcze do ustaw, obejmujące wytyczne i dyrektywy
rządowe oraz przygotowane na ich podstawie plany działań w
sytuacjach kryzysowych.
Opisany w skrócie system prawny determinuje istnienie określonych struktur organizacyjnych. Ich tworzenie oparte jest na kilku
podstawowych zasadach. Pierwsza z nich mówi o konieczności zapewnienia ciągłości systemu kierowania państwem. Druga wynika
z potrzeby zapewnienia wolności i swobody jednostek w państwie
demokratycznym i zgodnie z nią określa jaki szczebel władzy reaguje w odniesieniu do jednostek (wspólnot lokalnych) w sytuacjach zagrożeń kryzysowych);
4) ogranicza kompetencje szczebla rządowego w sytuacjach nadzwyczajnych zagrożeń jedynie do wsparcia władz lokalnych (regionalnych) i udzielenia im stosownej do skali zagrożenia (lub jej
skutków) pomocy (zasada subsydiarności).14
Reasumując, struktura organizacyjna systemu zarządzania w sytuacjach kryzysowych oparta jest na organach władzy państwowej
i odpowiednich struktur administracyjnych, będących w sytuacjach
13 http://www.um.warszawa.pl/v_syrenka/adresy/index_karta.php?grupa=
12&adres=439&kat=46 dostęp z dnia 2 stycznia 2013 r.
14 http://www.mazowsze.uw.gov.pl/wydzialy/wydzial_bezpieczenstwa.html
dostęp z dnia 2 stycznia 2013 r.
199
zagrożeń rodzajem sztabów kryzysowych. Natomiast w czasie braku takich zagrożeń struktury te przygotowują plany reagowania
kryzysowego i programy ich wdrażania, dbają o utrzymanie na
właściwym poziomie gotowości do reagowania podległych danemu organowi władzy (administracji, instytucji, służb i struktur administracyjnych oraz stanowią organy opiniodawcze w dziedzinie
zapewnienia bezpieczeństwa ludności. Stąd też konieczność istnienia w każdej instytucji (urzędzie) komórki lub stanowiska odpowiedzialnego za przygotowanie urzędu do kierowania reagowaniem
kryzysowym. Wielkość tych komórek zdeterminowana jest z jednej
strony potrzebami, z drugiej zaś kosztami ich funkcjonowania.15
Podsumowanie
Zetknięcie z kryzysem zmusza do poszukiwania nowych strategii i metod postępowania, a także powoduje frustrację menedżerów
wywołaną spadającą oceną ich działań. Dużo łatwiej jest bowiem
zarządzać dobrze prosperującą firmą, niż organizacją przeżywającą
kryzys. Stąd niezbędne stają się wiedza, doświadczenie i umiejętności z zakresu problematyki kryzysu w przedsiębiorstwie, jego istota
oraz diagnozowanie sytuacji kryzysowej, wybór strategii postępowania z kryzysem i kształcenie umiejętności właściwego stosowania metod i narzędzi walki z nim.
W świetle powyższej analizy widać, że moralność administracji publicznej stanowi w niektórych przypadkach afirmację i zalecenie pewnego typu postawy w sytuacjach kryzysowych. Zalecenia takie są dość stabilne, mają znaczenie wiążące dla wszystkich
przedstawicieli grupy zawodowej. Można więc stwierdzić, że w
pluralizmie systemów etyki zawodowej oraz w ograniczonych ich
odrębnościach znajduje wyraz m.in. socjologiczny relatywizm moralny. Nie przeczy on podstawowej jedności poglądów moralnych,
15 Patrz: J. Prońko, B. Wiśniewski, T. Wojtuszek, Kryzys i zarządzanie..., cyt.
wyd., s. 114-120; A. Sosnowski, Z. Zamiar, Wybrane aspekty zarządzania bezpieczeństwem państwa, Kielce 2001, s. 192 i n.
200
odpowiadających wspólnym warunkom i potrzebom społeczeństwa. Relatywizm ten wyraża natomiast złożoność potrzeb i warunków społecznych oraz wielowarstwowość społecznych wyobrażeń
o wartościach i powinnościach moralnych.
Zadaniem reguł występujących w systemie etyki zawodowej
jest również uczulanie przedstawicieli poszczególnych zawodów
na szczególnie zagrażające im niebezpieczeństwa moralne i pokusy
dokonywania swoistych nadużyć moralnych, wiążących się z charakterem pracy zawodowej i charakterem przedsiębiorstw. Znaczenie moralności zawodowej nie zamyka się jednak jedynie w obrębie
danego zawodu. Ma ona też szersze, społeczne znaczenie, a krzewienie i egzekwowanie wymogów moralności zawodowej okazać
się może najskuteczniejszą formą rzeczowej moralistyki, wydobywając konkretny sens poszczególnych wymogów moralnych.
W związku z powyższym, regułą w zarządzaniu w sytuacjach
kryzysowych powinna być znajomość i odpowiednia realizacja
przez organizację nie tylko wymogów moralności zawodowej, ale
przede wszystkim przepisów prawnych, obowiązujących w tym
zakresie. Następną czynnością powinno być planowanie jak należy
reagować w przypadku wystąpienia wymienionych (i innych jeszcze) zagrożeń, a kolejnymi działania zmierzające do zwiększenia
zasobu sił i środków, przeznaczonych do efektywnego reagowania w sytuacji zagrożeń. Jeśli zagrożenie takie już nastąpiło, trzeba przystąpić do ograniczenia jego skutków. Stąd też pierwszym
i podstawowym warunkiem dobrego zarządzania organizacją jest
posiadanie sprawnego systemu zbierania i przetwarzania informacji tak, aby dostatecznie wcześnie przewidzieć kierunek zachodzących zmian w gospodarce, społeczeństwie, ale i zagrożeń regionalnych i globalnych.
Kolejny wymóg skutecznego zarządzania to ten, że organizacja
musi być przygotowana na wystąpienie różnych, nawet nieprzewidywalnych sytuacji kryzysowych.
Reasumując, istnieje wiele czynników decydujących o sprawnym zarządzaniu sytuacją kryzysową. Im szybciej kryzys zostanie
wykryty tym łatwiej go opanować. Im bardziej intensywne, oczywiście w granicach zaistniałej potrzeby, będą działania prewencyj-
201
ne, tym lepsze przyniosą rezultaty. Sprawne pokierowanie sytuacją
kryzysową, przy sprzyjających warunkach, może nie tylko zniwelować negatywne skutki wywołane przez kryzys, ale także wywołać
korzyści dla organizacji. Dużą rolę odgrywają kontakty z mediami oraz sposób komunikacji i przekazywania informacji. Dobrze
jest mieć jakieś zaprzyjaźnione medium lub chociaż dziennikarza.
Prawidłowo spreparowane informacje mogą odnieść całkowicie
odmienny efekt, niż możnaby się spodziewać. Istotne są relacje wewnętrzne firmy i morale uczestników kryzysu. Ważne jest dostosowanie procedur legislacyjnych do etapu i rodzaju kryzysu oraz
prawidłowe zarządzanie kapitałem ludzkim.
Bibliografia
Bobrow, D.B., Haliżak, E., Zięba B. (1997) Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX wieku, Warszawa: WNON.
Cieślarczyk, M. (2006) Kultura bezpieczeństwa i obronności, Siedlce: Wyd. Akademii Podlaskiej.
Czaputowicz, J. (2000) Bezpieczeństwo europejskie u progu XXI
wieku, Warszawa: PWN.
Cziomer, E., Zyblikiewicz, L. (2001) Zarys współczesnych stosunków międzynarodowych, Warszawa: PWN.
Fehler, W. (2002) Współczesne bezpieczeństwo, Toruń: Wyd.
A. Marszałek.
Friedmann, G. (1993) Kapitalizm i wolność, Warszawa: WSFM.
Fudali, I. (2002) Kultura ekologiczna młodzieży, Kielce: AŚP.
Griffin, R. W. (1996) Podstawy zarządzania organizacjami, Warszawa: WSD.
Gryz, J., Dawidczyk, A. Koziej, S. (2006) Zarządzanie Strategiczne Bezpieczeństwem, Łódź: Wyd. WSHE.
Halak, K. (1996) Bezpieczeństwo i obronność państwa, Warszawa: Wyd. Elipsa.
Kitler, W., Wiśniewski, B., Prońko, J. (2000) Wybrane problemy
zarządzania kryzysowego w państwie, Warszawa: Elipsa.
202
Konieczny, J. (1995) Bezpieczeństwo publiczne w nagłych i nadzwyczajnych zagrożeniach środowiska, Poznań: OTW.
Lisiecki, M. (2010) Zarządzanie Bezpieczeństwem Publicznym,
Oficyna Wydawnicza ŁośGraf.
Maslow, A.H. (1990) Motywacja i osobowość, Warszawa: WPS.
Masłyk-Musiał, E. (1996) Społeczeństwo i organizacja. Socjologia
organizacji i zarządzania, Lublin: WUL.
Newcomb, T., Turner, R., Converse, F. (1970) Psychologia społeczna. Studium interakcji ludzkich, Warszawa: OIS.
Obuchowski, K. (1999) Rewolucja podmiotów i nowy indywidualizm, W: Humanistyka przełomu wieków, J. Kozielecki (eds),
Warszawa, p. 148- 210.
Pietraś, M. (1997) Pozimnowojenny paradygmat bezpieczeństwa
in statu nescendi, Studia Międzynarodowe, 2/97, p. 51.
Prońko, J., Wiśniewski, B., Wojtuszek, T. (2006) Kryzys i zarządzanie, Bielsko-Biała p. 11-12.
Rosa, R. (2003) Dialektyka bezpieczeństwa, wojny i pokoju.
Rozprawy z filozofii, myśli społeczno- politycznej i pedagogicznej,
Warszawa: AON.
Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego (2002),
Warszawa: Wyd. AON.
Słownik wyrazów obcych (1980), Warszawa: PWN.
Słownik języka polskiego (1993), Warszawa: WPIN.
Stańczyk, J. (1996) Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa,
Warszawa: ISP PAN.
Szyjko, C.T. (2011a) Globalizacja wobec Europy regionów, Europejski Doradca Samorządowy. Fundusze-Inwestycje-Finansowanie,
Kwartalnik polskich samorządów i przedsiębiorstw komunalnych,
1(16), p.44-46.
Szyjko, C.T. (2011b) A new paradigm of European Union’s security dimensions, w: Bezpecnos a jej dimenzie v súcasnom globalizovanom svete, Zborník príspevkov z medzinárodnej vedeckej konferencie, Podhájska, p. 194-202, ISBN 978-80-970277-6-6.
Szyjko, C.T. (2011c) Kryzys tożsamości w europejskiej kulturze
samorządowej w świetle nowego paradygmatu regionalizmu, W:
203
Językowo-kulturowy obraz tożsamości, Bujak-Lechowicz, J. (red.),
Wydawnictwa Naukowe, Piotrków Trybunalski, p.385-405.
Szyjko, C.T. (2011d) Europejski model społeczny a kultura zarządzania bezpieczeństwem socjalnym obywateli, Forum Klubowe
– dwumiesięcznik, 3(57), p.54-67. ISSN 1642-7157.
Szyjko, C.T. (2011e) Biznes a bezpieczeństwo energetyczne, Biznes & Ekologia 99/11, p. 24-25. ISSN 1429-5512.
Szyjko, C.T. (2011f), Zarządzanie regionalne a nowy paradygmat integracji europejskiej, Zarządzanie. teoria i praktyka, 1(3)/11,
Wyd. Wyższej Szkoły Menedżerskiej, Warszawa 2011, p. 111-124.
ISSN 2081-1586.
Ślusarczyk, Z. (2007) Wpływ kultury i etyki menedżerów na
zarządzanie organizacją, Ekonomiczno-informatyczny kwartalnik
teoretyczny WSE-I, 14, p. 144-166.
Świniarski, J. (1997) O naturze bezpieczeństwa. Prolegomena do
zagadnień ogólnych, Warszawa: OIS.
Turska, A. (1964) Możliwa a rzeczywista znajomość prawa, Państwo i Prawo, 1/64, p. 30-34.
Wajda, A. (1999) Społeczne podstawy zarządzania, Warszawa:
WIR.
Wróblewski, R. (1996) Zarys teorii kryzysu, zagadnienie prewencji i zarządzania kryzysami, Warszawa: OES.
Zięba, R. (2000) Europejska tożsamość bezpieczeństwa i obrony,
Warszawa: Scholer.
204
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Zbigniew Klimiuk
Inwestycje w sektorze finansowym
na świecie w latach 90. i po roku 2000
The investments in the financial
sector in the world in the 90
and after 2000
Streszczenie
Artykuł prezentuje analizę problemów związanych z zagadnieniem strategii zagranicznych banków w krajach rozwijających się
w kontekście inwestycji zagranicznych w sektorach finansowych,
w krajach wprowadzających gospodarkę rynkową. Charvakteryzując cechy inwestycji zagranicznych przedstawia zmiany w instytucjach finansowych przejętych przez zagranicznych inwestorów.
Odnosząc się do bieżącego i strategicznego zarządzania ryzykiem,
podejmuje próbę określenia . narzędzi do kierowania ryzykiem krajowym.
Summary
This article presents an analysis of the problems associated with
the issue of strategies of foreign banks in developing countries in
the context of foreign investment in the financial sectors in countries
implementing market economy. In describing the characteristics of
foreign investment shows the changes in financial institutions taken
over by foreign investors. Referring to the current and strategic risk
management is attempting to determine. tools to manage the national risk.
206
Słowa klucze: zarządzanie finansami, inwestycje w sektorze finansowym, zarzadzanie kryzysem, strategie banków, reformy finansowe.
Keywords: financial management, investments in the financial
sector crisis management strategies of banks, financial reforms.
Wstęp
Inwestycje zagraniczne w sektorze finansowym zakładają istnienie
firmy matki w jednej gospodarce, prowadzącej interesy z firmą rezydującą i działającą w innej gospodarce. Ma to związek bardziej z kontrolą,
niż z formą finansowania. Przepływy, związane z inwestycjami zagranicznymi w sektorze finansowym, obejmują finansowanie powiązane
z ustanowionym poziomem wpływu na firmę finansową działającą w
kraju, w którym tworzy się gospodarka finansowa. Przeważnie sprowadza się to do sytuacji, kiedy firma zagraniczna kupuje taką ilość akcji innej firmy, która pozwala wpływać na decyzje zarządu.
Kolejną kwestią jest klasyfikacja przepływów w zależności od przynależności do określonego sektora. Niektóre kraje wprowadzają rozróżnienie na sektory w statystykach dotyczących bilansu płatniczego.
Ale dane dotyczące przepływów inwestycji zagranicznych w sektorze
finansowym, które są wszechstronne i metodologicznie zgodne dla
wszystkich krajów, są nieosiągalne. Zestawienia dotyczące przepływów inwestycji zagranicznych w sektorze finansowym tworzone są
zatem na podstawie danych dotyczących łączenia i nabywania firm z
krajów rozwijających się przez firmy z krajów rozwiniętych. Dane dotyczące tych działań stanowią ogłaszane wartości przeprowadzanych
transakcji niezależnie od tego, jak były finansowane. Dane te różnią
się zatem od danych dotyczących ogólnych inwestycji zagranicznych,
które uzyskuje się w oparciu o bilanse płatnicze. Przeważnie kontrola
50% akcji danej firmy uprawnia do podejmowania kluczowych decyzji. Jednak są przypadki, gdzie zagraniczni udziałowcy posiadający
mniejsze udziały mają wpływ na decyzje i zarządzanie firmą1.
1 Edwards S (1999), How effective are capital controls?, NBER Working Paper
no. 7413. Cambridge MA, National Bureau of Economic Research.
Zbigniew Klimiuk – inwestycje w sektorze finansowym...
207
Strategie zagranicznych banków w krajach rozwijających się
w latach 90. związane są z formą prawną dotyczącą wejścia na
rynek. Filie stały się powszechną formą prawną wejścia na rynek
zagranicznych banków w latach 90. w krajach wprowadzających
gospodarkę rynkową. Przesunięcie części działań na filie doprowadziło do poszerzenia różnorodności strategii zagranicznych
banków w tych krajach. Doprowadziło to również do postawiania
pytań dotyczących znaczenia formy prawnej wejścia na rynek zagranicznych banków dla organizacji i prowadzenia działań w krajach rozwijających się.
Filia jest niezależną jednostką prawną posiadającą moc prawną
określoną przez jej własny statut. Oddział jest licencjonowany (zarejestrowany) przez kraj, w którym istnieje z mocą określoną przez
statut firmy macierzystej i podlega ograniczeniom nałożonym przez
kraj, w którym istnieje. Znaczenie odrębności prawnej sprawia, że
filia jest lepszą formą pod względem prawnym do przeprowadzania niezależnych samodzielnych operacji. Operacje kontrolowane
przez bank macierzysty prawdopodobnie przeprowadzane będą
zatem w oddziałach.
1. Inwestycje zagraniczne
w sektorach finansowych
w krajach wprowadzających
gospodarkę rynkową
Udział zagranicznych firm w sektorach finansowych krajów
wprowadzających gospodarkę rynkową (EME) wzrósł gwałtownie
w latach 90. Udział ten nadal wzrasta, ale tempo wzrostu zostało
lekko zahamowane przez kryzys w Argentynie w 2002 r. oraz ogólnoświatowe spowolnienie w zakresie łączenia i nabywania firm po
2008 r. Większość sektora finansowego skierowanego na inwestycje
zagraniczne (FSFDI) stanowiły banki, które łączyły się z firmami
maklerskimi i funduszami inwestycyjnymi. W wielu krajach Ameryki Łacińskiej oraz w centralnej i wschodniej Europie (CEE), banki
zagraniczne stanowiły największy udział w ogólnym majątku nale-
208
żącym do banków. W Azji udział banków zagranicznych był mniejszy, ale znaczący2.
FSFDI zyskały możliwości rozwoju dzięki liberalizacji finansowej oraz reformom rynkowym wprowadzanym w wielu krajach.
Liberalizacja w kwestii rachunków kapitałowych oraz brak regulacji finansowych umożliwiły nabywanie firm w krajach wprowadzających gospodarkę rynkową przez firmy zagraniczne, a także
stworzyły możliwość integracji firm z tych krajów z rynkiem światowym. Zatem rozwój sektora finansowego skierowanego na inwestycje zagraniczne przyczynił się do konsolidacji i globalizacji w sektorze finansowym3. W wielu przypadkach wzrost konkurencji na
rynku sprawił, że duże banki zagraniczne zaczęły szukać nowych
możliwości rozwoju. Instytucje finansowe z krajów o rozwiniętej
gospodarce rynkowej, szukające możliwości osiągnięcia korzyści
na poziomie klienta i produktu widziały atrakcyjne strategicznie
warunki do ekspansji w krajach, w których gospodarka rynkowa
dopiero się tworzyła i rozwijała.
Włączenie firm finansowych z krajów wprowadzających gospodarkę rynkową do rynku światowego spowodowało zwiększenie
różnorodności wśród instytucji finansowych działających na rynkach tych krajów oraz położyło większy nacisk na rentowność biorąc pod uwagę ryzyko oraz szerszy zakres strategii biznesowych.
Wymienić można tu na przykład ekspansję na lokalną bankowość
detaliczną oraz na rynki papierów wartościowych, gdzie bardzo
ważne były takie czynniki, jak dobre relacje z klientem, czy nienaganna reputacja.
Poprawa lokalnej infrastruktury finansowej spowodowało, że
ryzyko prowadzenia interesów w krajach EME stało się łatwiejsze
do zaakceptowania, ale wydarzenia w Rosji w 1998 r. i w Argentynie w 2002 r. sprawiły, że instytucje finansowe stały się bardziej
2 Wang Y (2000). The Asian financial crisis and its aftermath: Do we need a regional financial arrangement? ASEAN Economic Bulletin,: 205-217.
3 Bergsten CF (1999). Alternative exchange rate systems and reform of the
international financial architecture. Testimony before the Committee on Banking
and Financial Services. Washington DC, United States House of Representatives,
21 May.
209
wyczulone na potencjalne konsekwencje mało prawdopodobnego,
ale jednak zwiększenia kosztów związanych z zagrożeniami w tych
krajach. Dlatego też instytucje finansowe w krajach uprzemysłowionych starały się oszacować oddzielnie ryzyko związane z danym krajem poprzez analizowanie napięć w danej gospodarce oraz
wykorzystanie innych technik. Mimo to przewidywane długofalowe zyski zachęcały inwestorów do pozostania w krajach, w których
inwestowały.
Rosnący udział firm obcych w systemie finansowym krajów
wprowadzających gospodarkę rynkową spowodował niepokoje,
szczególnie tam, gdzie większość majątku banków stała się własnością zagranicznych właścicieli. Zarzuty pojawiły się, kiedy na skutek
integracji kluczowe decyzje np. planowanie strategiczne oraz zarządzanie ryzykiem, zaczęto podejmować w bankach macierzystych
poza granicami krajów. Obawy polegały na tym, że takie zarządzanie mogło zmniejszyć ilość informacji, jakie docierały do rządów
państw. Władze krajów, w których inwestowały obce firmy bały się
wprowadzenia zmian strategicznych wpływających znacząco na
rynek finansowy. Kolejne obawy dotyczyły faktu, że rynki lokalne
zintegrowane z rynkiem światowym mogą być bardziej narażone
na różne wstrząsy wynikające z zewnętrznych działań finansowych.
Jednak istota tych kwestii w znacznym stopniu zależy od banków
i czynników charakterystycznych dla danego kraju, takich jak strategia biznesu, czy sposób zarządzania w konkretnych bankach, forma
prawna, czy też budowa systemu finansowego w danym kraju4.
Dzielenie się informacjami wśród władz odpowiedzialnych za
stabilność finansową w gospodarce jest szczególnie ważne w okresie zagrożeń na rynku. W takich sytuacjach szczególnie ważny jest
przepływ informacji z kraju, w którym inwestuje firma zagraniczna
do kraju, z którego owa firma pochodzi. W tym czasie władze tego
kraju powinny rozpoznać potrzeby państwa, w którym pojawiły się
problemy, a także ocenić sytuację banku, który posiada szereg od4 Kose M. Ayhan, Eswar S. Prasad, and Marco E. Terrones (2009c), Does
Financial Globalization Promote Risk Sharing?, Journal of Development Economics
89(2), 258-270.
210
działów w zagrożonym kraju. Podobny przepływ informacji musi
mieć miejsce w przypadku problemów kraju, bądź banku inwestującego. Nowe strategie polegające na nabywaniu banków mogą
stanowić wyzwanie również dla rad nadzorczych. Odpowiednie
rozwinięcie umiejętności technicznych powinno być ważną częścią
współpracy między organami zarządzającymi krajów rozwiniętych
i rozwijających się.
Reformy finansowe w krajach rozwijających się, które zainicjowały ekspansję inwestorów zagranicznych w latach 90. pociągnęły za sobą pewne koszty, ale również przyniosły długoterminowe korzyści. Polityka państwa powinna dążyć do maksymalizacji
tych korzyści poprzez zachęcanie do zwiększania różnorodności
i konkurencyjności w systemie finansowym – nie tylko pomiędzy
bankami zagranicznymi i krajowymi, ale także pomiędzy bankami
i innymi instytucjami finansowymi. Państwo powinno także dążyć
do poprawienia stabilności. Ponadto niezwykle istotna jest ochrona
praw majątkowych oraz równe traktowanie banków.
Integracja regionalna przejawiająca się powstawaniem lokalnych
zrzeszeń, takich jak UE czy NAFTA, przyniosła szereg korzyści
państwom członkowskim. Biedne kraje, w celu uzyskania wsparcia inwestorów zagranicznych, zmuszane były do wprowadzenia
pewnych uregulowań ograniczających ryzyko polityczne co mogło
przynieść im wymierne korzyści.
2. Wielkość inwestycji zagranicznych
Jak zostało już powiedziane, obecność kapitałów zagranicznych
w sektorze finansowym państw rozwijających się wzrosła gwałtownie w latach 90. XX w. W drugiej połowie dekady udział inwestycji
zagranicznych w sektorze finansowym był około 8 razy większy niż
w poprzedzających 5 latach. Podczas, gdy banki stanowiły dominującą część inwestycji zagranicznych w sektorze finansowym, przystąpiły one do ekspansji dopiero w drugiej połowie lat 90. wraz z
firmami maklerskimi i firmami ubezpieczeniowymi. Zwiększenie
ilości inwestycji zagranicznych w sektorze finansowym postrzega-
211
ne było przez polityków jako pożyteczne dla światowego systemu
finansowego. Argumentami „za” było między innymi zwiększenie
efektywności systemu finansowego krajów, w których miały miejsce
inwestycje, poprzez transfer nowych technologii oraz podwyższenie
konkurencji. Wejście na rynek instytucji zagranicznych z krajów wysokorozwiniętych, posiadających doświadczenie w zarządzaniu ryzykiem było również korzystne dla ich stabilności. Ponadto fundusze płynące od inwestorów stały się źródłem finansowania krajów
podnoszących się po okresach zaburzeń w gospodarce i finansach.
Istotne straty banków zagranicznych w Argentynie w 2002 r. spowodowały proces ponownego oszacowywania ryzyka wśród inwestorów. Udział inwestycji zagranicznych w sektorze finansowym zmalał drastycznie po wydarzeniach w Argentynie. Na skutek kryzysu
w Argentynie i ogólnego spowolnienia na rynkach finansowych
część banków ograniczyła przeprowadzanie ryzykownych operacji.
Inna część banków wycofała się zupełnie z niektórych krajów5.
W przeciwieństwie do poprzedniej dekady postęp w późnych
latach 90. pokazał, że gałąź inwestycji zagranicznych w sektorze
finansowym nie jest już częścią ogólnego trendu inwestycji zagranicznych. Inwestycje w sektorze finansowym zmieniły instytucje finansowe i rynek finansowy krajów, w których inwestowano
w latach 90. Udział firm zagranicznych w sektorze finansowym stał
się główną drogą do integracji z ogólnoświatowym systemem finansowym krajów wprowadzających gospodarkę rynkową. Ocena
roli inwestorów zagranicznych w sektorze finansowym w rozwoju
światowego środowiska finansowego jest ważnym zadaniem dla
ekonomistów. Dla wielu krajów i firm finansowych ważnym pytaniem jest, jak odnaleźć się w obecnej rzeczywistości. Kraje, które
nie są nadal wystarczająco otwarte dla inwestorów zagranicznych
(szczególnie kraje azjatyckie), stoją przed pytaniem, jak i czy w ogóle, zachęcić zagraniczne firmy do inwestycji.
W listopadzie 2006 r. Komisja ds. Światowego Systemu Finansowego powołała Grupę Roboczą, która miała zbadać kwestie dotyczące wpływu inwestycji w sektorach finansowych w krajach wpro5 Wolf, Martin (2009), Fixing Global Finance, Yale University Press.
212
wadzających gospodarkę rynkową na instytucje krajów (z których
pochodzili inwestorzy), na kraje w których inwestowano oraz na
światowy system finansowy. Grupa ta skupiła się na dwóch kwestiach: a) wpływie inwestycji zagranicznych na sektor finansowy
oraz zajęła się problemem – co sądzić o prywatnych i społecznych
korzyściach ekonomicznych płynących z tego rodzaju inwestycji, b)
jaki wpływ miały inwestycje na system finansowy w danym kraju: czy strategie zagranicznych firm finansowych prowadziły do
wzmocnienia systemu finansowego w krajach rozwijających się? Raport analizował powyższe kwestie – głównie skupił się na sektorze
bankowym wśród inwestorów zagranicznych sektora finansowego,
ale rozważania dotyczyły także innych instytucji finansowych.
3.Gwałtowny wzrost inwestycji
zagranicznych w sektorze
finansowym w latach 90.
Udział inwestycji zagranicznych w sektorze finansowym wzrósł
gwałtownie w drugiej połowie lat 90. Poprzez międzynarodowe
fuzje i przejmowanie banków w krajach rozwijających się wartość
inwestycji zagranicznych w sektorze finansowym wzrosła z 6 bilionów dol. w okresie 1990-1996 do prawie 50 bilionów dol. w trakcie
kolejnych czterech lat. Inwestycje zagraniczne w sektorze finansowym i inwestycje zagraniczne ogółem sięgnęły szczytu w 2001 r.
osiągając wartość 20 bilionów dol. Wartość inwestycji zagranicznych w sektorze finansowym spadła gwałtownie w 2002 r., ale ustabilizowała się w 2003 r. dobrze ponad poziom z pierwszej połowy
lat 90. Poziom inwestycji zagranicznych w sektorze finansowym
w krajach rozwijających się był niemalże tak znaczący jak poziom
fuzji międzynarodowych w krajach wysokorozwiniętych. Ilość
transakcji związanych z łączeniem i nabywaniem instytucji finansowych z krajów rozwijających się wzrosła z 18% w latach 1990-1996
do 30% w latach 1997-2007.
Kraje w centralnej i środkowej Europie stały się głównym adresatem inwestycji zagranicznych w sektorze finansowym w okresie
213
prywatyzacji ich sektorów bankowych oraz przygotowań do członkostwa w Unii Europejskiej. W drugiej połowie lat 90. wartość międzynarodowych transakcji przejęcia lub łączenia firm finansowych
z krajów Europy wschodniej i środkowej wynosiła ok. 20 bilionów
dol. i stanowiła 24% wszystkich międzynarodowych transakcji. Największy udział odnotowano w Polsce i Czechach. Poziom międzynarodowych fuzji i przejęć firm finansowych we wschodniej Azji
był niewielki w porównaniu do innych rejonów. Wartość transakcji
międzynarodowych angażujących kraje azjatyckie (poza Japonią)
wyniosła w latach 1990-2005 14 bilionów dol., czyli l7% całości. Aczkolwiek Azja była jednym z rejonów, w którym najszybciej rosła
liczba instytucji atrakcyjnych dla zagranicznych inwestorów. W Korei i Tajlandii odnotowano nawet pokaźny wzrost transakcji międzynarodowych z udziałem tamtejszych firm. Ponadto odnotowano
we wschodniej Azji dużą ilość fuzji i przejęć małych firm, transakcji
o niewielkiej wartości6. Najwięcej wpływów z inwestycji zagranicznych w sektorze finansowym w Azji odnotowano w 2003 r.
Udział państw inwestujących także różnił się w zależności od
rejonów, w których inwestowano. W Ameryce Łacińskiej, Hiszpanii
i Stanach Zjednoczonych banki odnotowały 80% łącznych inwestycji. Hiszpańskie banki w przeciwieństwie do amerykańskich postawiły sobie za cel firmy w Ameryce Łacińskiej i nie odegrały większej
roli w innych rejonach. Odnosi się to także do wielu banków w zachodniej Europie, które inwestowały głównie w krajach środkowej
i wschodniej Europy. Pięć krajów ze strefy euro przejęło około 70%
wszystkich inwestycji w tym rejonie. W Azji banki działające na całym świecie mające siedziby w USA, Wielkiej Brytanii i Holandii,
a także obce majątki prywatne były jednymi z największych źródeł
inwestycji zagranicznych w sektorze finansowym.
Przyczyny gwałtownego wzrostu w strefie inwestycji zagranicznych w sektorze finansowym leżą w liberalizacji finansowej oraz
wprowadzaniu reform rynkowych w wielu krajach rozwijających
się w latach 1980-1990. Reformy te zwiększyły konkurencję i spo6 Furman J and Stiglitz JE (1998), Economic crises: Evidence and insights from
East Asia. Brookings Papers on Economic Activity, no. 2: 1-136.
214
wodowały zmniejszenie regulacji dotyczących kredytów, stóp procentowych i transakcji międzynarodowych. Umożliwiło to funkcjonowanie praw rynku w tych krajach. Reformy same w sobie były
wspierane przez warunki sprzyjające prywatyzacji, ograniczenie
ingerencji państwa w sprawy gospodarcze, wpływ międzynarodowych instytucji finansowych na promowanie integracji z gospodarką światową oraz umocnienie krajowych systemów finansowych.
Podczas, gdy okoliczności podejmowania inwestycji i ryzyko
zmieniały się w krajach wprowadzających gospodarkę rynkową,
rosnąca konkurencja w krajach rozwiniętych wywarła nacisk na
główne banki międzynarodowe do szukania nowych miejsc i możliwości rozwoju. Instytucje finansowe rozszerzały swoją działalność poprzez zachęcanie rodzimych klientów do przeprowadzania
transakcji międzynarodowych. Inwestycje zagraniczne w sektorze finansowym zyskały ponadto znaczenie jako środek dostępu
do lokalnego rynku, który był postrzegany jako atrakcyjny pod
względem możliwości ekspansji. Doświadczenie w zarządzaniu
i szacowaniu rynku i ryzyka kredytowego oraz założenia polityki
makroekonomicznej, a także większe wpływy sił rynkowych na gospodarkę sprawiły, iż charakter ryzyka związanego z inwestowaniem w kraju rozwijającym się stał się bardziej zbliżony do ryzyka
w gospodarkach krajów rozwiniętych.
4. Zmieniający się charakter
zaangażowania zagranicznych
banków w systemy finansowe
krajów rozwijających się
Nacisk na dochodowość płynącą z regulacji dotyczących ryzyka
doprowadziła do większej różnorodności strategii wśród instytucji
finansowych. Wywiad prowadzony przez Grupę Roboczą podkreślał różnorodność podejścia inwestorów. Większość nabywców widziała możliwości osiągania długofalowych profitów na rynkach,
na których tworzyła się nowa infrastruktura finansowa. Kolejna,
mniejsza grupa firm postrzegała przeprowadzanie inwestycji za-
215
granicznych w sektorze finansowym, jako możliwość wprowadzania na rynek nowych produktów i usług.
Duże banki dostrzegły szereg nowych możliwości osiągania
korzyści. W niektórych sytuacjach strategie były odbiciem polityki
prowadzonej przez banki na rodzimych rynkach lub odbiciem polityki międzynarodowej banku. Jednak wszystkie te działania miały
wspólną cechę, a mianowicie nacisk na rozwój rynków lokalnych
w krajach rozwijających się. Większa różnorodność operacji bankowych spowodowała wprowadzanie nowych strategii przez banki.
Banki działające na całym świecie postrzegały kraje przyłączające
się do gospodarki rynkowej jako ważną część ogólnoświatowej
działalności, często ze względu na konkretne usługi, czy produkty.
Ponadto banki komercyjne, także te posiadające specyficzną strategię biznesową (np. szeroko rozwinięta bankowość detaliczna),
rozszerzyły swoją działalność na kraje rozwijające traktując tę działalność jako poszerzenie rynku lokalnego.
Nowe strategie pozwoliły instytucjom finansowym uzyskać
efekty skali, tak samo jak zarządzanie ryzykiem np. w kwestiach
dotyczących rozwoju produktów, czy procesów transakcji. Działania takie były często podobne i scentralizowane poza państwem,
w którym prowadzone były inwestycje. Często zagraniczne firmy
osiągały zyski dzięki znanej na całym świecie marce, która bardzo
pomagała w nawiązaniu i utrzymaniu relacji z klientami.
Zakładanie filii poprzez nabywanie lokalnych banków stało się
powszechną metodą ekspansji wśród firm zagranicznych inwestujących w krajach rozwijających się w latach 90. Przeważnie filia stanowiła sieć niezbędną do funkcjonowania bankowości detalicznej.
Wywiady przeprowadzone przez Grupę Roboczą wskazywały na
fakt, że inwestorzy postrzegali formę prawną filii jako dość dobrą
i dobrze dostosowaną do wprowadzania nowych strategii biznesowych. Na to, czy inwestor wybierze formę prawną filii, czy oddziału
poza strategią jaką chce realizować, wpływały także inne czynniki.
Niektóre kraje zakazały bowiem tworzenia oddziałów, ale dopuszczały tworzenie filii. Inne poprzez regulacje umożliwiły tworzenie
oddziałów bardzo podobnych do filii. Wiele krajów wymagało złożenia depozytu lub ubezpieczenia przy ustanawianiu filii. Ponadto
216
nabywanie krajowych banków i ustanawianie filii było naturalnym
działaniem w okresie prywatyzacji sektora bankowego.
5. Zmiany w instytucjach finansowych
przejętych przez zagranicznych
inwestorów
Nurt inwestycji zagranicznych w sektorze finansowym przekształcał przejmowane firmy w część światowej organizacji finansowej. Zasób nowych kapitałów był jednym z elementów tej przemiany. Charakterystyczną cechą inwestycji zagranicznych w sektorze
finansowym było przeniesienie własności i kontroli kierowniczej.
Z tego punktu widzenia efekty inwestycji zagranicznych w sektorze
finansowym były przede wszystkim konsekwencją ciągłego przenoszenia sposobu działania, łączenia z procesami zachodzącymi
w organizacjach macierzystych i na rynku światowym. Faktyczny
poziom integracji zależał od czynników mających wpływ na specyfikę banku takich, jak forma prawna, czy model handlowy.
Własność zagraniczna zwykle związana jest z przeniesieniem
zasobów ludzkich zarówno na poziomie kierowniczym, jak i operacyjnym. Łączy się z przenoszeniem personelu, jak i ze szkoleniem personelu i kadry kierowniczej. Uzupełnieniem jest tu
przeniesienie do nowych firm tzw. miękkiej infrastruktury, czyli
zwyczajów i pewnych schematów postępowania. Takie przenoszenie pewnych wzorców jest bardzo ważne zwłaszcza w sytuacji,
kiedy firmy z krajów wprowadzających gospodarkę rynkową chcą
zintegrować się z gospodarką światową i przyjąć międzynarodowe standardy.
Inwestycje zagraniczne w sektorze finansowym wiążą się także
z transferem reputacji, która zaczyna odgrywać rolę już w momencie ogłoszenia przejęcia firmy przez firmę zagraniczną. Firma ryzykuje, kiedy nabyty bank pracuje pod nazwą macierzystej firmy.
Podczas, gdy reputacja może być ważnym atutem- w szczególności
kiedy firma stara się nawiązać głębokie relacje z klientami, zwłaszcza w bankowości detalicznej, to naraża firmy inwestujące i ich
217
współwłaścicieli na ryzyko innego postrzegania w krajach wprowadzających gospodarkę rynkową.
Dostęp do środków firmy macierzystej jest szczególnie ważny
w okresach kryzysu. W przypadku filii jako oddzielnej jednostki
prawnej, kapitał firmy macierzystej zaangażowany w operacje lokalne jest zgodnie ze stanem prawnym ograniczony do kapitału zainwestowanego podczas, gdy oddziały mogą w łatwiejszy sposób
korzystać z kapitału firmy rodzimej. Doświadczenie pokazuje, że
decyzje o wsparciu operacji w krajach wprowadzających gospodarkę rynkową zależały od oceny kosztów i zysków dla całej grupy,
wliczając w to np. ryzyko utraty reputacji.
Kolejną grupą zmian związanych z nabywaniem firm przez firmy zagraniczne jest integracja w zakresie podejmowania decyzji
i zarządzania ryzykiem lokalnych operacji z działaniami w firmie
macierzystej. W teorii decyzje strategiczne włączając w to zarządzanie ryzykiem z uwzględnieniem zagrożeń w danym kraju są podejmowane w centrali firmy, ale codzienne obowiązki z tym związane
pozostają na poziomie lokalnym. W praktyce jednak zaawansowanie integracji wygląda różnie i zależy od specyficznych czynników
danej instytucji.
Strategia przyjęta po nabyciu firmy jest często dostosowywana do
rynku w kraju, w którym nabyto firmę. Często przejęte firmy stają się
bardziej zauważalne na rynku krajowym po wykupieniu ich przez
obcych inwestorów. Niektóre firmy preferują księgowanie wszystkich międzynarodowych aktywów w głównej firmie i tym samym nie
umieszczają ich w bilansach firm w innych krajach. Podobnie firma
rodzima może poszukiwać korzystnego finansowania poprzez angażowanie lokalnych funduszy oraz koncentrowanie ich w lokalnych
jednostkach. Podczas, gdy grupa jako całość może stawać się bardziej
różnorodna, przejmowane instytucje mogą tracić swoją międzynarodową różnorodność aktywów, pasywów i źródeł dochodów7.
W wywiadach przeprowadzonych przez Grupę Roboczą, wiele
banków wskazywało na duży związek pomiędzy wyborem formy
7 Carmen M. Reinhart, and Kenneth S. Rogoff (2011), From Financial Crash to
Debt Crisis, American Economic Review 101(5), 1676-1706.
218
prawnej, a charakterem prowadzonych interesów. W szczególności
formę filii wybierały banki nastawione na działalność detaliczną.
W tym przypadku większość strategicznych decyzji jest podejmowana przez dyrekcję, ale większość funkcji kontrolnych pozostaje
w gestii kierownictwa lokalnego. Odnosi się to w szczególności do
bieżących operacji, wymagających oceny ryzyka i zawieranych na
poziomie lokalnym.
Inne banki stosują mechanizmy i ustalenia organizacyjne, które
nie wykorzystują w pełni niezależności filii zgodnie z uwarunkowaniami prawnymi i integrują kwestie kontroli i oceny ryzyka z grupą. Przemawiać za takim podejściem może strategia biznesowa dotycząca ogólnoświatowej specyfiki produktu, która wykorzystuje
procesy i standardy wypracowane i stosowane przez całą grupę.
Innym czynnikiem może być troska o wizerunek firmy, zwłaszcza
kiedy filia działa pod nazwą firmy macierzystej.
Rozważając wyniki przeprowadzonych badań można dojść do
wniosku, że filia była w latach 90. najczęściej stosowaną formą
prawną przez zagraniczne firmy ukierunkowane na bankowość
detaliczną przy wejściu na nowy rynek. Istnienie filii wprowadziło
nowy model istnienia firm (grup firm) o różnym stopniu centralizacji. Oddzielność prawna doprowadziła do nowego zdefiniowania
relacji z firmą macierzystą z zachowaniem indywidualnych strategii biznesowych.
Rozważania te prowadzą do dwóch wniosków. Po pierwsze forma prawna dostarcza tematu do rozważań nad wpływem wejścia
zagranicznych banków na rynki krajów rozwijających się. Wiąże się
to z elastycznością organizacyjną i stosowaniem specyficznego modelu biznesowego. Po drugie, przy różnorodności strategii inwestorów bardzo istotne jest zastosowanie podczas analizy pewnych
uogólnień. Problem sprowadza się do łączenia się z rynkiem światowym ze względu na potrzeby kontroli korporacyjnej. Nabywanie
firm przez światowe instytucje finansowe przesunęło kontrolę korporacyjną do rodzimych (macierzystych) instytucji, które stały się
własnością dużej ilości udziałowców. Może to doprowadzić do takich samych rezultatów w kwestii decyzji strategicznych, do jakich
doprowadziła globalizacja w pewnych innych aspektach. Operacje
219
w krajach rozwijających się są często planowane poprzez porównania wyników z wynikami osiąganymi na świecie przez innych
inwestorów. Chociaż uregulowania polityczne dotyczące systemu
finansowego są istotnym czynnikiem zachęcającym do rozwoju ekonomicznego, to wraz ze wzrostem inwestycji zagranicznych w sektorze finansowym oczekiwania udziałowców i polityków mogą od
siebie znacząco odbiegać.
6. Wydajność systemu finansowego
i lokowanie kapitału
Trwające ulepszenia wydajności i kształtowania cen na finansowych rynkach kraju pełniącego rolę gospodarza, są najbardziej
trwałymi korzyściami, wynikającymi z integracji krajowych przedsiębiorstw finansowych z czynnymi instytucjami międzynarodowymi8. Przepływ ludzkiego kapitału, nowych technologii, a także
integracja w zakresie procesów decyzji organizacji macierzystych
powoduje modyfikację ryzyka zarządzania i praktyki biznesowej
oraz innowacji produktu. Ocena sukcesu biznesowego poprzez
globalne wartości rynkowe podwyższa motywacje do przystosowania biznesu zgodnie z jego dochodowością na istniejącym poziomie.
Wzmożone współzawodnictwo rozprzestrzeniło zwiększenie
efektów wydajności wejścia banku zagranicznego poprzez system
finansowy. Obniżające się koszty lub wzrost wydajności jest udokumentowanym wzorem rynku bankowości po wejściu zagranicznego banku. W tym samym czasie korzyści nie wzrosły. Jedną interpretacją jest to, że bank zagraniczny bardzo często (z pozoru) jest
bardziej agresywny w stosunku do „złych” pożyczek, odzwierciedlając opartą na ryzyku ocenę jakości pożyczek i bardziej zdyscyplinowaną kulturę kredytu. Kolejną interpretacją jest to, że klienci
korzystają z niższych cen i lepszego dostępu do kredytu. Obydwa
8 Wagner (2011), Cross-Border Banking in Europe: Implications for Financial
Stability and Macroeconomic Policies, CEPR Report.
220
wyjaśnienia są jednolite ze wzmocnioną wydajnością krajowego
systemu finansowego.
Zwiększona wydajność w systemie finansowym kraju gospodarza powinna prowadzić do lepszego przydziału kredytów. Jednym
z aspektów jest redukcja powiązanej partii pożyczek. Zagraniczne
instytucje finansowe zastępują inne wzglądy decyzji kredytowej
aplikacją standardów formalnego kredytu oraz ryzykiem dostosowanego ustalenia ceny.
To redukuje (lub eliminuje) dotowanie efektywności, co może
być wykonalne w warunkach rynkowych. To redukuje również
moralne niebezpieczeństwo i unika nawarstwiania się domniemanej odpowiedzialności grupy na płaszczyźnie równowagi. Nie ma
pewnego doświadczalnego poparcia dla często wyrażanej obawy,
że standardy kredytowe stosowane przez zagraniczne banki zredukują kredyt do określonych stref, mianowicie małych i średnich
przedsiębiorstw (SME) niekiedy określanych jako „najlepsze kąski”. Niektóre badania dowodzą, że większe banki skłaniają się do
przydzielania mniejszych udziałów ich portfeli wekslowych firmom
mniejszym, a wtedy mniejsze firmy w sposób mniej prawdopodobny pożyczają od banków zagranicznych. Widoczne jest również to,
że banki zagraniczne nie różnią się od SME.
Co więcej, liczne badania udokumentowały korzyści ekonomii
kraju gospodarza wynikające z obecności banków zagranicznych.
Określone czynniki krajowe wydają się odgrywać ważną rolę w
ustalaniu udzielania pożyczek określonym strefom przez banki zagraniczne. Istnieje jedno wytłumaczenie różnic dostępu do związkowo spokrewnionej informacji kredytowej. Z jednej strony, banki
zagraniczne mogą mieć zalety w transakcjach udzielania pożyczek z
powodu lepszego dostępu do informacji technologii zbierania i oceniania „trudnych” informacji. Użytek punktowania standardów
kredytowych prawdopodobnie ułatwił rozwój banków zagranicznych w udzielaniu pożyczek na cele gospodarcze. Z drugiej strony,
zagraniczne banki mogą posiadać wady w związku z udzielaniem
pożyczek nieprzejrzystym SME z powodu trudności w użyciu „delikatnej” informacji. Z tego punktu widzenia, zachowanie zagranicznych banków wskazywałoby na braki w legalnej lub rachunkowej
221
infrastrukturze i powinno być niepokojące dla obydwu, zagranicznych i krajowych banków. W jakimkolwiek przypadku, zmiany w
polityce udzielania pożyczek przez banki zagraniczne nie mogą być
postrzegane w odosobnieniu, gdy oceniane są ich efekty dostępności kredytów dla SME. Nawet jeśli zagraniczne banki skupią się na
określonych sektorach rynku, pojawi się zwiększone współzawodnictwo po to, aby skłonić banki krajowe do skierowania środków finansowych do innych części gospodarki w momencie, kiedy zaczną
poszukiwać godnych udzielenia kredytu klientów. Banki zagraniczne wywołają również ulepszoną dostępność kredytu poprzez
poprawienie trwałości stref bankowych.
7. Motywacje prowadzące do rozwoju
lokalnych rynków finansowych
Wejście zagranicznych instytucji finansowych może również
wesprzeć rozwój rynków finansowych w krajach będących gospodarzem. Zagraniczne firmy finansowe mają zarówno motywacje,
jak i kompetencje do rozwijania pewnych stref miejscowych rynków, takie jak finansowanie, zapożyczanie i zabezpieczanie rynków. Zagraniczne firmy często próbują stworzyć rynki bądź zyskać
ich udziały poprzez innowacje produktów, a szczególnie przez
oferowanie różnorodności nowych usług finansowych do współpracy z klientami, wliczając zapożyczanie OTC lub zorganizowane
produkty. Zagraniczne instytucje finansowe często oferują kapitał
zarządzania usługami, które prawdopodobnie połączony jest przez
wzrost narodowego dochodu i zmianę pensji, dodają do wymogu
kapitały finansowe, a szczególnie w zbywalnych zabezpieczeniach9.
Zagraniczne firmy finansowe chcą również rozwijać krajowe rynki
finansowe po to, aby te mogły towarzyszyć im w zarządzaniu ich lokalnymi ekspozycjami. Zabezpieczone rynki w EME często bywają
nierozwinięte, z wyjątkiem zabezpieczonych przed ryzykiem ryn9 Goldberg, Linda S. (2009), Understanding Banking Sector Globalization, IMF
Staff Papers 56(1), 171-197.
222
ków płatniczych. Jednakże, wywiady odkryły preferencje rynków
zagranicznych na zabezpieczanie lokalnego ryzyka na krajowych
rynkach tam, gdzie tylko jest to możliwe. Motywacje promowania
rozwoju rynku finansowego istnieją szczególnie dla lokalnych rynków rynków (np. rynek bankowy lub rynek zabezpieczenia długów
bankowych) oraz dla zarządzania skalą zainteresowania i ryzyka
waluty. Zagraniczne firmy finansowe często zapewniają techniczną
radę w tworzeniu nowych i modernizacji już istniejących rynków.
Ostatecznie, zagraniczne instytucje mogą opłacać ulepszenie legalnej konstrukcji i finansowej infrastruktury, zawierając w tym standardy rachunkowości oraz praktyki kontroli.
8. Stabilność finansowa
i makroekonomiczna
Zastrzyk zagranicznego kapitału przez FSFDI w system finansowy EME stał się bardziej ważny w następstwie kryzysów finansowych w Ameryce Łacińskiej i prywatyzacji systemu finansowego CEE. FSFDI również przyczynia się do finansowej stabilności
w krajach będących gospodarzem, w średnim i długim okresie,
poprzez ulepszanie zarządzania ryzykiem i zwiększanie zdolności
systemów do pochłaniania wstrząsów. Rezultaty doświadczalne są
spójne z opinią, że zagraniczne banki przyczyniają się do zwiększenia odporności systemu finansowego w kraju gospodarza.
Wprowadzenie praktyk zagranicznej firmy macierzystej w zarządzaniu ryzykiem zwiększa ogólną dobrą formę lokalnych systemów finansowych. Bardziej agresywne zamiary banków zagranicznych są adresowane pod kątem pogorszenia jakości aktywów
oraz bardziej „ciasnego” kredytu. Analizowane przez politykę
i praktyki, mogą pomóc ograniczyć nawarstwianie się nie trasowanych aktywów systemu finansowego. Zakres, do którego wejście
zagraniczne zachęca zaadaptowanie opartych na ryzyku praktyk w
udzielaniu pożyczek i zarządzaniu portfelami wekslowymi, przyczynia się do redukcji koncentracji ekspozycji i stanowczości problemów. W dodatku, zagraniczne instytucje motywują do czynnej
223
pracy nad dobrą formą i bezpieczeństwem systemu finansowego po
to, aby zmniejszyć ich własne ryzyko. Przykładem jest wprowadzenie nowych produktów, takich jak zapożyczenia OTC, które mogą
być użyte do zabezpieczenia ryzyka i pomocy w rozwijaniu legalności, rachunkowości i nadzoru infrastruktury, po to aby udzielić
wsparcia rynkowi. Kolejnym przykładem jest promocja innowacji
oczyszczenia i ugody systemu, co zmniejsza ryzyko operacyjne. Zagraniczne instytucje mogą być również katalizatorem zmian nadzoru w systemie finansowym EME. Odpowiedzialność kierownictwa
zagranicznych instytucji finansowych może zapewnić motywacje
podniesienia standardu wiedzy nadzoru, szczególnie wtedy, gdy
zagraniczne instytucje podejmą działania innowacyjne10.
Zdolność do zarządzania ryzykiem kredytowym wraz z obcą
kapitalizacją umożliwia dostęp do rynku lub finansowania organizacji macierzystej, a także zróżnicowanie ryzyka tej organizacji
skłania ku kreowaniu zagranicznych banków, jako tych bardziej
wrażliwych w stosunku do cyklów biznesowych własnej gospodarki i kraju gospodarza. Konsekwentnie, udzielanie pożyczek lokalnym mieszkańcom na miejscowych rynkach, prawdopodobnie
jest bardziej stabilne w czasach napięcia, niż udzielanie pożyczek
„międzygranicznych” lub udzielanie pożyczek lokalnym bankom
na rynku. Badacze popierają również pogląd, że obecność zagranicznych banków tłumi cykl kredytowy kraju gospodarza.
Instytucje zagraniczne mogą także wywierać stabilizujący
wpływ w okresie finansowej nędzy. Silniejsza kapitalizacja oraz
możliwość wstrzyknięcia dodatkowych funduszy przez organizację
macierzystą, jeśli istnieje taka potrzeba, redukuje prawdopodobieństwo porażki. Istnienie banków kontynuujących działanie w kryzysie zwiększa prawdopodobieństwo systemu, jako pozostającego
i funkcjonującego w całości. Lokalna obecność banków zagranicznych, które są postrzegane jako „bezpieczne” może także redukować niestabilność finansową poprzez absorbowanie krajowego
kapitału przez miejscowy rynek finansowy, a tym samym łagodzić
10 Committee on the Global Financial System (2010), Long-Term Issues in
International Banking, CGFS Paper No. 41.
224
odpływ kapitału i większe naciski finansowe, często obserwowane w okresach kurczenia się rynku. Tradycyjnie „lot do jakości”
w EME przełożył się na „lot kapitału” z braku zaufanych instytucji
w ramach krajowych instytucji finansowych. Kiedy tak zaufane instytucje działają w kraju gospodarza, lot do jakości może nadal pojawiać się jako lot kapitałowy do tych instytucji, ale bez równowagi
efektów płatności, która dodaje do skali wymiany i skali nacisku na
zainteresowanie. Jednakże możliwość ograniczenia zdarzeń „lotu
do jakości” przez zagraniczne instytucje finansowe nie jest pewna.
Działanie rządu może unieważnić tą korzyść, tak jak stało się w Argentynie, gdzie zagraniczne banki otrzymały napływ depozytów,
ale potem nastąpiło masowe wycofanie się deponentów, którzy
zostali zaniepokojeni ryzykiem politycznym (lub bardziej ogólnie
ryzykiem krajowym).
Analizując te czynniki ważne jest, aby rozpoznać te dobrze
skapitalizowane zarządzania i zaufane banki krajowe, po których
można spodziewać się wywierania stabilizującego wpływu takiego,
jaki pochodzi od banków zagranicznych. Stąd więc, daleko idąca
lekcja jest taka, że zdrowe banki są kluczem do finansowej stabilności. Czy są bankami zagranicznymi, czy też krajowymi stanowi
problem w drugiej kolejności.
9. Kwestie zarządzania ryzykiem
instytucji finansowych
inwestujących w EME
a) zmiany w zarządzaniu powiązanym ryzykiem FSFDI
Poprawa środowiska ryzyka w EME razem z postępami w zakresie zarządzania ryzykami technikami dostępnymi dla zagranicznych inwestorów wpłynęły na sposób, w jaki powiązane ryzyka
FSFDI są oceniane i zarządzane. Zdolność lepszego dostępu określają zarządzenia, które ułatwiły integrację operacji EME w strategicznym ryzyku zarządzania ogólnoświatowych instytucji finansowych. W dodatku do codziennego zarządzania ryzykiem i ryzyka
kredytowego w EME firmy finansowe sumują ryzyko poprzez in-
225
dywidualne kraje, żeby zarządzać krajowym ryzykiem, które jest
przedmiotem szerszych parametrów określonych przez strategiczne procesy zarządzania ryzykiem.
Lepsza interpretacja makroekonomiczna zwiększa odpowiedzialność rynków finansowych krajów pełniących rolę gospodarza oraz większą zależność od sił rynkowych do ustalenia cen
w EME, które prawdopodobnie przyczyniły się do ryzyka w tej
grupie krajów. Stały się bardziej analitycznie i porównywalne
do tych na ekonomicznie zaawansowanych rynkach, gdzie nadal
często wystawiane są wyższe niezgodności i grubsze pola. Rynki,
kredyt i zwyczajna odpowiedzialność ryzyka połączona z działaniami w EME są bardziej kierowane poprzez grupowe konstrukcje
używające podobnych technik oceny ryzyka. Zarządzanie ekspozycjami połączone z codziennym biznesem jest zlecone lokalnym
działaniom. To pozwala bankom wykorzystać określone sposoby
zarządzania ryzykiem, jakie oferuje fizyczna obecność na rynkach
lokalnych. Te okazje odzwierciedlają informacje wytwarzane przez
częste kontakty z pożyczkobiorcami i innymi uczestnikami lokalnego rynku, a także osobistą wiedzę kraju pełniącego rolę gospodarza
i procesów ogólnych. Taka wiedza powinna ułatwiać monitorowanie i ocenę kredytu. Kolejnym elementem jest zdolność technik łagodzenia ryzyka. Pewne techniki, takie jak przydział zabezpieczenia,
mogą okazywać wyższy stopień legalnej pewności, jeżeli pożyczkodawcy i pożyczkobiorcy są w tym samym miejscu zamieszkania
oraz w tej samej jurysdykcji. Co więcej zagraniczne firmy mogą poprzez tworzenie lokalnej równowagi, prowadzić dopasowaną pod
względem częstotliwości ekspozycję. W chwili, kiedy lokalne rynki
zwiększają zdolność do radzenia sobie z ryzykiem finansowym, kolejne nowe ryzyka są wprowadzane. Biznesowe środowisko EME
może pociągać za sobą większe ryzyko operacyjne z powodu stanu
legalnej i finansowej infrastruktury oraz braku pewnych umiejętności wśród pracowników stref finansowych. Finansowe zarządzanie
i ryzyko operacyjne są głównym wyzwaniem w czasach ekonomicznego obciążenia i poważnego kryzysu. Kombinacja ostrego upadku
w działaniu biznesowym i nieprzewidywalność rynku finansowego może spowodować narastający i zwiększający się kredyt oraz
226
straty na rynku. Pod kilkoma warunkami, zagraniczne banki mogą
być skonfrontowane z potencjalnymi stratami, które przewyższają
kapitał ich lokalnych operacji w kraju. Z tego powodu codzienne
zarządzanie ryzykiem jest uzupełniane przez krajowy system zarządzania ryzykiem.
W postępie codziennego radzenia sobie z ryzykiem EME wpłynęły na strategiczne zarządzanie FSFDI. Zdolność zastosowania
technik szeroko grupowych dla oceny ryzyka jest ważnym i koniecznym warunkiem dla wprowadzenia strategii klienta i produktu w EME. Pojawienie się i rozprzestrzenienie technik zarządzania
ryzykiem, zawierające te zaprojektowane do określenia uderzenia
niskiej dochodowości oraz zdarzeń wysokich kosztów, ułatwiają
zastosowanie standardowych miar dochodowości. Postęp w ocenianiu powiązanego z EME ryzyka razem z reformami strukturalnymi w EME zwiększyło płynność FSFDI. Liberalizacja i zniesienie
kontroli w EME było koniecznymi warunkami dla zagranicznych
inwestorów odnośnie kupna i sprzedaży uczestnictwa w lokalnych
firmach finansowych. Zwiększona zdolność określania wartości operacji w EME i zastosowania standardowych wzorców wykonania,
przyspieszyła integrację finansowych instytucji EME z globalnymi
rynkami w zakresie wspólnej kontroli. Większa płynność powinna być dodana do gotowości, ażeby objąć ekspozycję przez FSFDI.
Opinia, że jest poparta przez szersze i bardziej odmienne podstawy
inwestora, pojawiła się w drugiej połowie lat 90. Co więcej, wyniki
wywiadu wskazały, że inwestorzy dążą do strategii, które polegają
na założeniu, że inwestycje mogą być odsprzedane. Inwestorzy często podkreślali restrukturyzację i wydajność zwiększającą zmiany,
które zwiększają obecność sieciową wartości firm w strategiach wymagających długoterminowego zobowiązania grup macierzystych.
Ogólnie, większa płynność poszerzyła pole manewru dla obydwu, dla krajowych i zagranicznych inwestorów. Jednakże nowe
strategie, zwiększyły również koszty wyeliminowania kraju. Pod
względem wartości inwestycji EME instytucje uważają ich lokalne
operacje za wiązkę aktywów – wliczając niematerialne elementy,
takie jak licencje, dobrą wolę kraju gospodarza oraz lokalne i ogólnoświatowe relacje z klientami, które są kosztowne, jeżeli chodzi
227
o wejście w ich posiadanie i opuszczenie11. Operacje na rynkach
krajowych przez wiele lat doprowadziły to tworzenia firmowych,
określonych wartości prawa, takiego jak relacje klienta i kierownictwa, zrozumienie nadzorowanego traktowania i reputacji – zalety,
które zyskały na wartości wraz z wzrastającym skupieniem się na
lokalnym biznesie i zostają stracone w chwili wyeliminowania kraju. To kładzie większy nacisk na stopniowe, ale podobno częstsze
strategie przystosowania przez kraj. Czynnikiem, który podnosi
prawdopodobieństwo wyjścia wszystkich zagranicznych grup jest
ryzyko krajowe, a szczególnie ryzyko polityczne – ryzyko nieprzewidzianego i niekorzystnego działania rządu. Takie działanie redukuje, bądź nawet usuwa element „dobrej woli rządu” w zakresie
wartości prawa wyborczego zagranicznych operacji. Redukowanie
operacji bądź wyeliminowanie kraju, a nie rekapitalizacja staje się
racjonalną decyzją, jeśli koszt działań rządu przewyższa w długim
okresie wartość sieciowej operacji. Ale nawet wtedy, pozostaje kwestia relacji z klientem i legalna zdolność do odejścia. To kontrastuje
się z uderzeniem cyklicznego spodku w ekonomii, który pozostawia długoterminowe perspektywy nienaruszonego kraju. Jeżeli
przyczyną straty kapitału jest upadek ekonomiczny lub niegospodarność części banku, rekapitalizacja przez organizację macierzystą
może być zaopiniowana jako określenie spodziewanego wzrostu
przyszłych kosztów. Rekapitalizacja w takim przypadku, prawdopodobnie zaprezentowałaby środki ograniczenia ryzyka reputacji.
b) zmiany w zarządzaniu powiązanym ryzykiem FSFDI
Ulepszenia środowiska ryzyka w EME razem z postępami technik w zakresie zarządzania ryzykami dostępnymi dla zagranicznych
inwestorów wpłynęły na sposób, w jaki powiązane ryzyka FSFDI
są oceniane i zarządzane. Zdolność lepszego dostępu określają zarządzenia, które ułatwiły integrację operacji EME ze strategicznym
ryzykiem zarządzania ogólnoświatowych instytucji finansowych.
W dodatku do codziennego zarządzania ryzykiem i ryzyka kredy11 Rodrik, Dani and Arvind Subramanian (2009), Why Did Financial Globalization Disappoint?,IMF Staff Papers 56(1), 112-138.
228
towego w EME firmy finansowe sumują ryzyko poprzez indywidualne kraje, żeby zarządzać krajowym ryzykiem, które jest przedmiotem szerszych parametrów określonych przez strategiczne procesy
zarządzania ryzykiem.
10. Bieżące zarządzanie ryzykiem
Lepsza interpretacja makroekonomiczna zwiększa odpowiedzialność rynków finansowych krajów pełniących rolę gospodarza
oraz większą zależność od sił rynkowych w zakresie ustalenia cen
w EME, które prawdopodobnie przyczyniły się do ryzyka, stającym się analitycznie bardziej porównywalne do tych na zaawansowanych ekonomicznie rynków12. Rynki, kredyt i zwyczajna odpowiedzialność ryzyka połączona z działaniami w EME są bardziej
kierowane poprzez szerokie (grupowe) konstrukcje używające
podobnych technik oceny ryzyka. Zarządzanie ekspozycjami połączone z codziennym biznesem jest zlecane lokalnym działaniom.
To pozwala bankom wykorzystać określone sposoby zarządzania
ryzykiem, jakie oferuje fizyczna ich obecność na lokalnych rynkach.
Te okazje odzwierciedlają informacje wytwarzane przez częste kontakty z pożyczkobiorcami i innymi uczestnikami lokalnego rynku,
a także osobistą wiedzę kraju pełniącego rolę gospodarza i procesów
ogólnych. Taka wiedza powinna ułatwiać monitorowanie i ocenę
kredytu. Kolejnym elementem jest zdolność technik ograniczania
ryzyka. Pewne techniki, takie jak przydział zabezpieczenia, mogą
okazywać wyższy stopień legalnej pewności, jeżeli pożyczkodawcy
i pożyczkobiorcy są w tym samym miejscu zamieszkania i podlegają tej samej jurysdykcji. Co więcej, firmy zagraniczne mogą poprzez tworzenie lokalnej równowagi prowadzić dopasowana pod
względem częstotliwości ekspozycji. W chwili, kiedy lokalne rynki
12 IMF (2000). Report of the Acting Managing Director to the International
Monetary and Financial Committee on Progress in Reforming the IMF and
Strengthening the Architecture of the International Financial System. Washington
DC, International.
229
zwiększają zdolność do radzenia sobie z ryzykiem finansowym, kolejne nowe ryzyka są wprowadzane. Biznesowe środowisko EME
może pociągać za sobą większe ryzyko operacyjne z powodu stanu
legalnej i finansowej infrastruktury oraz braku pewnych umiejętności wśród pracowników stref finansowych. Finansowe zarządzanie
i ryzyko operacyjne są głównym wyzwaniem w czasach ekonomicznego obciążenia i poważnego kryzysu. Kombinacja ostrego upadku
w działaniu biznesowym i nieprzewidywalność rynku finansowego może spowodować narastający i zwiększający się kredyt oraz
straty na rynku. Pod kilkoma warunkami, zagraniczne banki mogą
być skonfrontowane z potencjalnymi stratami, które przewyższają
kapitał ich lokalnych operacji w kraju13. Z tego powodu, codzienne
zarządzanie ryzykiem jest uzupełniane przez otoczkę krajowego
zarządzania ryzykiem.
11. Strategiczne zarządzanie ryzykiem
W postępie codziennego radzenia sobie z ryzykiem EME wpłynęły na strategiczne zarządzanie FSFDI. Zdolność zastosowania
technik szerokogrupowych dla oceny ryzyk jest ważnym i koniecznym warunkiem dla wprowadzenia strategii klienta i produktu
w EME. Pojawienie się i rozprzestrzenienie technik zarządzania ryzykiem zawierające zaprojektowane do określenia uderzenia niskiej
dochodowości oraz zdarzeń wysokich kosztów, ułatwiają zastosowanie standardowych miar dochodowości. Postęp w ocenianiu
powiązanego z EME ryzyka razem z reformami strukturalnymi w
EME zwiększyło płynność FSFDI. Liberalizacja i zniesienie kontroli
w EME było koniecznymi dla zagranicznych inwestorów warunkami dla kupna i sprzedaży uczestnictwa w lokalnych firmach finansowych. Zwiększona zdolność określania wartości operacji w
EME i zastosowanie standardów wzorców wykonania, przyspie13 Pistor K (2000). The standardization of law and its effect on developing economies. G-24 Discussion Paper Series no. 4. New York and Geneva, UNCTAD and
Center for International Development, Harvard University, June.
230
szyła integrację finansowych instytucji EME z globalnymi rynkami do wspólnej kontroli. Większa płynność powinna być dodana
do gotowości, żeby objąć ekspozycję przez FSFDI. Opinia, że jest
ona poparta przez szerszej i bardziej odmiennej podstawie inwestora pojawiła się w drugiej połowie lat 90. Co więcej, wyniki wywiadu wskazały, że inwestorzy dążą do strategii, które polegają na
założeniu, że inwestycje mogą być odsprzedane. Inwestorzy często
podkreślali restrukturyzację i wydajność zwiększającą miary, które
zwiększają obecność sieciową wartości firm w strategiach, wymagających długoterminowego zobowiązania grup macierzystych.
Ogólnie, większa płynność poszerzyła pole manewru dla obydwu
– krajowych i zagranicznych inwestorów. Jednakże nowe strategie
zwiększyły również koszty wyeliminowania kraju. Operacje na rynkach krajowych przez wiele lat prowadziły to tworzenia firmowych,
określonych wartości prawa takiego, jak relacje klienta i kierownictwa, zrozumienie nadzorowanego traktowania i reputacji – zalety,
które zyskały na wartości wraz z wzrastającym skupieniem się na
lokalnym biznesie i zostają stracone w chwili wyeliminowania kraju. To kładzie większy nacisk na stopniowe, ale podobno częstsze
strategie przystosowania przez kraj. Czynnikiem, który podnosi
prawdopodobieństwo wyjścia wszystkich zagranicznych grup jest
ryzyko krajowe, a szczególnie ryzyko polityczne – ryzyko nieprzewidzianego i niekorzystnego działania rządu. Takie działanie redukuje, bądź nawet usuwa element dobrej woli rządu w zakresie
wartości prawa wyborczego zagranicznych operacji. Redukowanie
operacji bądź wyeliminowanie kraju, a nie rekapitalizacja staje się
racjonalną decyzją, gdy koszt działań rządu przewyższa długookresową sieciową obecność wartości operacji. Ale nawet wtedy pozostaje kwestia relacji z klientem oraz legalna zdolność do odejścia. To
kontrastuje z uderzeniem cyklicznego spadku w gospodarce, który
pozostawia długoterminowe perspektywy nienaruszonego kraju.
Jeżeli przyczyną straty kapitału jest schyłek ekonomiczny lub niegospodarność części banku – rekapitalizacja przez organizację macierzystą może być zaopiniowana jako określenie spodziewanego
przyszłego wzrostu kosztów. Rekapitalizacja w takim przypadku,
prawdopodobnie zaprezentowałaby środki ograniczenia ryzyka re-
231
putacji14. Te same argumenty stoją za gałęziami większego zakresu, w momencie gdy są one integralną częścią krajowych instytucji
finansowych. Te wzglądy podkreślają ważność ryzyka krajowego
dla zarządzania i rezultatów jego zdarzeń.
12. Zarządzanie ryzykiem krajowym
Ryzyko krajowe, a zwłaszcza ryzyko polityczne jest kluczowe
do kierowania instytucjami finansowymi w EME. Jest ono wysoko
skorelowane z innymi ryzykami i bardzo trudne do zabezpieczenia. Ryzyko krajowe w kontekście FSFDI wymaga takiej możliwości, w której warunki działań krajowych zredukują lub wyeliminują
zdolność zagranicznych instytucji finansowych do otrzymywania
pełnych korzyści z tytułu bezpośrednich inwestycji w tym kraju.
W zarysie ogólnym działania rządu lub porażki w odgrywaniu tej
roli będą przybliżoną przyczyną tej niezdolności poprzez wprowadzenie kontroli wymiany, niepowodzenia w utrzymaniu społecznego porządku lub przywłaszczenia własności zagranicznej.
13. Ryzyko polityczne
Ryzyko polityczne jest ryzykiem niskiej dochodowości i zjawiska wysokich kosztów, które wymagają rządu narodowego,
poprzez legalizację lub odgórną decyzję, czy też stopniowo lub
raptownie zmniejszanej własności lub praw kredytodawcy. Przykładem takich ekstremalnych zdarzeń jest przywłaszczenie. Przypadkowe lub dyskryminacyjne interpretacje praw i regulacji mogą
być znacznie łagodniejszą wersją takiego efektu. Inne miary, takie
jak eliminacje motywacji FDI (np. dotacje) lub wprowadzenie krajowego wymogu posiadania, może również wpłynąć na wartość
prawa wyborczego.
14 Eichengreen B (2000a). The international financial architecture: Legitimacy.
Accountability and reform. Mimeo. Berkeley CA, University of California.
232
Kompromitowanie działań rządu może dotknąć dochodowość,
płynność i/lub pozycje kapitałów zagranicznych instytucji finansowych również w inny nieprzewidziany sposób. Jakakolwiek ocena potencjalnych efektów rezultatów niekorzystnego ryzyka politycznego jest skomplikowana przez fakt. że wydarzenia polityczne
często wynikają i wzmacniają pogarszające się warunki makroekonomiczne. Konsekwentnie, straty połączone z czynnikiem politycznym, często związane są ze stratami wynikającymi z kredytowego
i rynkowego ryzyka. Ostatnie wydarzenia w Argentynie przedstawiają potencjalne działania podjęte po to, aby wpłynąć na równowagę banków. Wzrost takiego ryzyka może odmienić rachunek
jego zwrotu, które doprowadzi do pierwotnej inwestycji.
14. Narzędzia do kierowania
ryzykiem krajowym
Niespełnione wysunięcia i derywaty kredytowe
Dwa narzędzia, zaprojektowane specjalnie do opanowania ryzyka krajowego, stały się coraz bardziej zbywalne: niespełnione wysunięcia (NDFs) oraz derywaty kredytowe. NDF są inwestycją w kierunku kontraktu wymiany zagranicznej, która nie wymaga fizycznej
dostawy z płatnością. NDF pozwala inwestorom kierować ryzykiem
w skali zagranicznej wymiany w krajach, gdzie płynność waluty rynku nie istnieje, wliczając do tego wiele krajów, gdzie kontrole potencjalnego kapitału reprezentują potencjalne ryzyko waluty. Derywaty
kredytowe są finansowymi narzędziami z wypłatami zależącymi od
materializacji i wcześniej określonych wydarzeń kredytowych (takich
jak wartość standardowa, restrukturyzacja lub moratorium). Niekorzystnie wpływają one na oczekiwane wartości zalet odnośnika.
Zasadnicze kwestie derywatów kredytowych spotkały się z zakłóceniami finansowymi. Były niezgodności co do interpretacji definicji
„wydarzeń kredytowych” uruchomionych wypłat i w przypadku
NDF tworzenia wartości kontraktu powydarzeniowego.
PRI zostało zaprojektowane specjalnie do łagodzenia ryzyka
politycznego. PRI zapewnia ubezpieczenie przed stratą wartości
233
aktywów z powodu politycznie spokrewnionych wydarzeń- niewymienialność waluty, przywłaszczenie lub przemoc polityczna.
Na przykład, instytucja finansowa może zabezpieczyć wartość inwestycji zagranicznej jednostki zależnej przed ryzykiem, którego
korzyść nie może być repartiowana z powodu ograniczeń waluty
narzuconych przez kraj pełniący role gospodarza. Relacja PRI jest
oferowana przez prywatnych ubezpieczycieli, którzy są przyłączeni do większych, wieloszeregowych firm ubezpieczeniowych i narodowych wielostronnych ubezpieczycieli. Tylko mała część ogólnego kapitału płynie do EME i jest chroniona przez PRI. Chociaż
dzielenie ryzyka jest racją bytu większości szeregów ubezpieczania,
dużo mediatorów finansowych przyciągniętych przez FSFDI skłania
się do bycia aktywnym na wielu stronach produktu i w wielu regionach świata. W ten sposób są już naturalnie różnorodni. Co więcej,
banki przez naturę ich operacji, poznały się na kierowaniu wyzwań,
które wyłaniają się wraz z dzieleniem ryzyka, zawierając zbieranie
informacji, monitorowanie i inne kwestie umowne. W ten sposób,
dla nich wartość dodana do PRI z dzielenia ryzyka może być mała.
Wywiady odkryły, że wiele podmiotów jest bardziej skłonnych do
zabezpieczenia samych siebie przed ryzykiem politycznym. W dodatku do dzielenia ryzyka wystarczy, że PRI zapewnia tak zwany
„halo efekt”. Jest to nazwa, która nawiązuje do politycznego wpływu, w którym ubezpieczyciele mogą pełnić władzę kraju gospodarza i potencjalne konsekwencje, które mogą być perspektywami dla
projektu ubezpieczeniowego oraz dla uzdrowienia finansowego
w chwili wydarzenia się problemu. Chociaż nie zawsze jest to zarysowane wyraźnie wierzy się, że ten składnik będzie znaczący w
PRI oferowanym przez wielu publicznych dostawców (np. Agencja Światowych Wielostronnych Gwarancji Inwestycji)15. Prywatni
ubezpieczyciele wydają się oferować różne wersje „halo efektu”,
które prawdopodobnie wywodzą się z uczestnictwa w wielostronnych koalicjach (np. Unia Berne’a). „Halo efekt” w PRI wydaje się
15 Acharya, Viral V. and Philipp Schnabl (2010), Do Global Banks Spread Global
Imbalances? Asset-Backed Commercial Paper During the Financial Crisis of 200709, IMF Economic Review 58 (1), 37-73.
234
być szczególnie pociągający dla mniejszych instytucji, gdzie wymóg dla PRI jest widocznie silniejszy. Problemy umowne związane
z ryzykiem politycznym mogą zapobiec szerszemu wykorzystaniu
PRI. Zdarzenia ryzyka politycznego są w pewien sposób swego
rodzaju złożonym, stwarzającym trudności dojścia do przejrzystej
specyfikacji opracowania na podstawie kontraktu PRI. W praktyce
kontrakty pokrywają tylko ograniczony zakres prawdopodobnych
przyczyn straty, a ubezpieczyciele skonfrontowani przez roszczenia
sprzeczali się, że zakres jest nawet węższy. Fakt, że kilku ubezpieczonych PRI zostało wynagrodzonych w momencie przebudzenia
się kryzysu w Argentynie, doprowadziło do wielu pytań na temat
wartości produktu. Na innych rynkach finansowych, gdzie pojawiły
się analogiczne problemy (np. wymiana należności kredytu) nagromadzający się zapis zdarzeń pomógł ulepszyć projekt kontraktów
sugerując, że w podobny sposób PRI może przynieść korzyści z doświadczenia. W następnym podejściu, zarówno kupujący, jak i dostawcy PRI odnoszą się do rosnącego zainteresowania kontraktami
z bardziej wszechstronną analizą, która mógłby pokonać problem
ostrego zdefiniowania politycznego ryzyka. Jeżeli koszty początkowe zapobiegają jakimkolwiek typom innowacyjnego kontraktu, publiczni ubezpieczyciele mogą służyć przez ponoszenie tego kosztu.
Wnioski
FSFDI był traktowany instrumentalnie w integracji finansowych
sektorów EME z globalnym systemem finansowym. Ważne strukturalne i regulacyjne zmiany wewnątrz EMEs w kombinacji z rozszerzaniem się globalnego rynku dla zbiorowej kontroli były głównymi siłami napędowymi tego rozwoju16. Między innymi, wzrost
FSFDI odzwierciedlił wysiłki inwestycyjne banków, by zintegrować EMEs z ich rynkami oraz specyficzne dla klientów strategie, a
16 Bergsten CF (2000). Reforming the international financial institutions: A dissenting view. Testimony before the Senatc Committec on Banking, Housing, and
Urban Affairs, Washington DC, 9 March.
235
także wykorzystać ekonomię skali. W rezultacie systemy pieniężne
EME posiadają obecnie szerszy zakres instytucji finansowych z rozmaitymi strategiami. Proces integracji dał również początek potencjalnym akcjonariuszom w dokonywaniu bardziej surowych ocen
oczekiwanej zyskowności oraz ryzyka robienia interesów w EME.
Na stałym poziomie, wiele z korzyści FSFDI dla krajów goszczących pochodziło z transferu technologii, która w sposób typowy
ma miejsce w ramach zintegrowanej firmy. Podobnie, klienci krajów goszczących korzystają bezpośrednio z nowych produktów
finansowych i usług, jakie wprowadził FSFDI. Na poziomie biznesowym, FSFDI generuje rozprzestrzenione i kontynuujące się
korzyści, jakie zagraniczny udział wnosi do wydajności systemów
pieniężnych krajów goszczących przez zaangażowanie miejscowych działań do wymogów i warunków globalnej konkurencji.
Na poziomie makroekonomicznym FSKDI też zwykle przynosi
strumienie finansowe potrzebne w bilansie płatniczym17. Silniejsza
kapitalizacja i lepsze zarządzanie ryzykiem połączyło się z FSFD
i najprawdopodobniej przyczyniło się do większej finansowej stabilności w krajach goszczących. Rozszerzenie się FSFDI przyniosło
znaczne korzyści, ale przyniosło również dwa problemy władzom
krajów goszczących w trosce o finansową stabilność. Pierwszy problem to odpowiedź na pytanie, czy i w jaki sposób rosnąca globalna integracja systemów pieniężnych krajów goszczących zmieniła
działanie dla wstrząsów, które powstają na zewnątrz ekonomicznych, finansowych i strategicznych kierunków rozwoju. Drugi problem miał zapewnić, że władze i uczestnicy rynku mają odpowiednią informację, by oszacować warunki w systemie pieniężnym kraju
goszczącego. Dostępność i jakość miejscowej informacji finansowej
może mieć szczególne znaczenie w tym kontekście. W dodatku,
wzajemne korzyści większej współpracy wśród nadzorców danego
kraju, a kraju goszczącego prowadzą do odparcia problemu w tym
kontekście z powodu dodatkowej złożoności wprowadzonej przez
rozszerzenie się działań banków dla EMEs. Badania Zespołu Robo17 Blanchard, Olivier (2007), Current Account Deficits in Rich Countries, IMF
Staff Papers 54(2), 191-219.
236
czego, włączając jego wywiady z uczestnikami rynku, ujawniły, że
inwestujące instytucje zrobiły znaczny postęp w poprawie ich możliwości zarządzania ryzykiem, szczególnie w następstwie ostatnich
problemów w Argentynie. Stali się oni bardziej wrażliwi w strategicznym planowaniu konsekwencji ryzyka kraju goszczącego jako,
że doświadczenie pociągnęło za sobą ekstremalne zdarzenia, które
poważnie zmniejszyły wartość przywileju operacji w EMEs. W części, ponieważ narzędzia zarządzania ryzykiem, włączając ograniczone instrumenty rynku dostarczają w najlepszym wypadku tylko
ograniczoną ochronę, absorpcja ryzyka kraju goszczącego jest przeważnie internalizowana przez inwestowanie firm. Krajowe ryzyko
może być trudne, by zabezpieczyć się przeciwko niemu, ale jest kilka zasadniczych kroków, które mogą być powzięte przez kraj goszczący, by poprawić jego środowisko ryzyka i uczynić je bardziej
przyjaznym dla FSFDI. Znaczące jest zaangażowanie przez główne
władze krajów goszczących dla polityki, która wspiera rozwój gospodarczy i stabilność. Następnym jest adopcja i szybkie wprowadzanie w życie międzynarodowych kodów finansowych oraz standardów. Podobnie, wzmacniane wewnętrznych ram prawnych jest
zasadniczym krokiem w zmniejszeniu ryzyka krajów goszczących.
Ponieważ wiele z korzyści FSFDI zależy od efektywnego działania
rynku dla zbiorowej kontroli, miary wycelowane w dokonywanie
bliższej zgodności miejscowych opisywanych standardów, reguł
przejęcia. i kodów bankructwa z międzynarodowymi duplikatami są również bardzo ważne. Jest kilka dodatkowych elementów
o charakterze publicznym polityki, które mogą przyśpieszyć proces
globalnej finansowej integracji. Udział w umowach skierowanych
na regionalną integrację systemów pieniężnych, często w granicach
ram dla bardziej intensywnej integracji ekonomicznej w granicach
regionu, może być ważnym krokiem ku temu celowi, jak zostało to
zademonstrowane przez doświadczenia krajów w ramach Unii Europejskiej i NAFTA. Kilka biedniejszych krajów może natomiast zasłużyć na specjalne publiczne poparcie polityki wspierającej i promującej napływy kapitału oraz wzrost gospodarczy.
237
Bibliografia
Acharya, Viral V. and Philipp Schnabl (2010), Do Global Banks
Spread Global Imbalances? Asset-Backed Commercial Paper During the Financial Crisis of 2007-09, IMF Economic Review 58 (1),
37-73.
Ahluwalia MS (2000). Reforming the global financial architecture. Economic Papers no. 41. London, Commonwealth Secretariat.
Bergsten CF (1999). Alternative exchange rate systems and re
form of the international financial architecture. Testimony before
the Committee on Banking and Financial Services. Washington DC,
United States House of Representatives, 21 May.
Bergsten CF (2000). Reforming the international financial institutions: A dissenting view. Testimony before the Senatc Committec on
Banking, Housing, and Urban Affairs, Washington DC, 9 March.
Blanchard, Olivier (2007), Current Account Deficits in Rich Countries, IMF Staff Papers 54(2), 191-219.
Chinn, Menzie D. and Hiro Ito (2006), What Matters for Financial
Development? Capital Controls, Institutions, and Interactions, Journal of Development Economics 81(1), 163-192.
Committee on the Global Financial System (2010), Long-Term Issues in International Banking, CGFS Paper No. 41.
Edwards S (1999), How effective are capital controls?, NBER
Working Paper no. 7413. Cambridge MA, National Bureau of Economic Research.
Edwards S (1999), On crisis prevention: Lessons from Mexico
and East Asia. NBER Working Paper no. 7223. Cambridge MA, National Bureau of Economic Research.
Eichengreen B (2000a). The international financial architecture:
Legitimacy. Accountability and reform. Mimeo. Berkeley CA, University of California.
Furman J and Stiglitz JE (1998), Economic crises: Evidence and
insights from East Asia. Brookings Papers on Economic Activity,
no. 2: 1-136.
Goldberg, Linda S. (2009), Understanding Banking Sector Globalization, IMF Staff Papers 56(1), 171-197.
238
IMF (2000). Report of the Acting Managing Director to the In
ternational Monetary and Financial Committee on Progress in Reforming the IMF and Strengthening the Architecture of the International Financial System. Washington DC, International.
Kose M. Ayhan, Eswar S. Prasad, and Marco E. Terrones (2009c),
Does Financial Globalization Promote Risk Sharing?, Journal of Development Economics 89(2), 258-270.
Pistor K (2000). The standardization of law and its effect on developing economies. G-24 Discussion Paper Series no. 4. New York
and Geneva, UNCTAD and Center for International Development,
Harvard University, June.
Reinhart Carmen M., and Kenneth S. Rogoff (2011), From Financial Crash to Debt Crisis, American Economic Review 101(5), 16761706.
Rodrik D (2000). Institutions for high-quality growth: What may
are and how to acquire them. NBER Working Paper no.7540. Cambridge MA, National Bureau of Economic Research, February.
Rodrik, Dani and Arvind Subramanian (2009), Why Did Financial Globalization Disappoint?,IMF Staff Papers 56(1), 112-138.
Rogoff, Kenneth (1999), International Institutions for Reducing
Global Financial Instability, Journal of Economic Perspectives 13(4),
21-42.
Rogoff, Kenneth, M. Ayhan Kose, Eswar Prasad and Shang-Jin
Wei (2004), Effects on Financial Globalization on Developing Countries: Some Empirical Evidence, IMF OccasionalPapers 220, International Monetary Fund.
Schmitz, Martin (2011), Financial Reforms and Capital Flows to
Emerging Europe, Empirica 38(4), 579-605.
Stiglitz JE (2000). Capital market liberalization, economic growth
and instability. World Development, 28: 1075-1086.
Stiglitz, Joseph (2010), Risk and Global Economic Architecture:
Why Full Financial Integration May be Undesirable, American Economic Review 100(2), 388-392.
Stulz, René M. (2005), The Limits of Financial Globalization,
Journal of Finance 60(4), 1595- 1638.
239
Wagner (2011), Cross-Border Banking in Europe: Implications
for Financial Stability and Macroeconomic Policies, CEPR Report.
Wang Y (2000). The Asian financial crisis and its aftermath: Do
we need a regional financial arrangement? ASEAN Economic Bulletin,: 205-217.
Wang Y (2000). The Asian financial crisis and its aftermath: Do
we need a regional financial arrangement? ASEAN Economic Bulletin,: 205-217.
Wolf, Martin (2009), Fixing Global Finance, Yale University
Press.
240
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Leszek Kędzierski
OPŁACALNOŚĆ A SPRAWNOŚĆ
INWESTYCJI FINANSOWYCH
PRZEDSIĘBIORSTW
PROFITABILITY AND EFFECTIVENESS
OF FINANCIAL INVESTMENTS
OF ENTERPRISES
Streszczenie
Artykuł na wstępie przedstawia pojęcia efektywności i opłacalności, a także określenie opłacalności inwestycji finansowych
przedsiębiorstw, które ma identyczną treść z terminem efektywności tych inwestycji. Opłacalność inwestycji finansowych przedsiębiorstw może być badana za pomocą różnych metod, np.: wartości
zaktualizowanej netto (Net Present Value – NPV) lub wskaźnika
rentowności (Profitability Index – PI). Istnieją co najmniej dwie
przyczyny badania i oceny opłacalności inwestycji finansowych
przedsiębiorstw: diagnostyczno-wewnętrzna i diagnostyczno-zewnętrzna. Występują różne walory sprawności inwestycji finansowych przedsiębiorstw, np. skuteczność, korzystność i ekonomiczność. Między opłacalnością inwestycji finansowych przedsiębiorstw
a wymienionymi postaciami sprawności tych inwestycji istnieje
określony związek.
SUMMARY
In the introduction the Article presents the ideas of effectiveness
and profitability, as well as the definition of profitability of financial
242
investments of enterprises that contains the identical content as the
idea of efficiency of these investments. Profitability of the financial
investments of enterprises may be examined with the help of various methods, for example: Net Present Value – NPV or profitability index – PI. There exist at least two reasons for examining and
assessment of profitability of financial investments of enterprises:
the diagnostic-internal and diagnostic-external one. There are various values of efficiency of financial investments of enterprises for
example the efficacy, advantageousness and economy. There exists
relation between the profitability of financial investments of enterprises and the listed forms of efficiency of these investments.
Słowa klucze: opłacalność inwestycji finansowych przedsiębiorstw, sprawność inwestycji finansowych przedsiębiorstw, formy opłacalności inwestycji finansowych przedsiębiorstw, postaci sprawności inwestycji finansowych przedsiębiorstw, związek
opłacalności inwestycji finansowych przedsiębiorstw z walorami
sprawności tych inwestycji.
Keywords: profitability of financial investments of enterprises,
efficiency of financial investments of enterprises, forms of profitability of financial investments of enterprises, forms of efficiency
of financial investments of enterprises, relation of profitability of
financial investments of enterprises with the values of efficiency of
these investments.
WSTĘP
Na rynku kapitałowym przedsiębiorstwa podejmują zróżnicowane rodzajowo decyzje inwestycyjne (inwestycje), w tym
decyzje dotyczące realizacji inwestycji finansowych (inwestycje
finansowe). Pod pojęciem inwestycji finansowych rozumie się wydatkowane przez nie środki na finansowe aktywa trwałe, które mają
zwiększać ich zysk w długim okresie (ponad rok). Przedsiębiorstwa
lokują kapitały własny i obcy w różne instrumenty finansowe: akcje, obligacje (skarbowe, korporacyjne, samorządowe), jednostki
Leszek Kędzierski – opłacalność a sprawność inwestycji...
243
uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych, certyfikaty inwestycyjne wydawane przez fundusze inwestycyjne, depozyty bankowe
(w bankach komercyjnych), udziały w spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością, pożyczki pieniężne, a także pozyskują kapitały
własny (np. poprzez emisję akcji, udziałów w spółce z ograniczoną
odpowiedzialnością) i obcy (np. w drodze emisji obligacji korporacyjnych). Z kolei na rynku pieniężnym są emitowane bony skarbowe i inne papiery wartościowe, które są również przedmiotem
krótkoterminowych lokat finansowych. Kapitał jest też krótkoterminowo lokowany na rynku walutowym.
Opłacalność inwestycji finansowych powinna być uwzględniania
przez przedsiębiorstwa przy ich podejmowaniu. Badanie opłacalności powinno być dokonywane za pomocą odpowiednich metod.
W problematyce opłacalności inwestycji finansowych przedsiębiorstw istotne są następujące składniki:
– wydatki na inwestycje finansowe,
– wpływy generowane przez instrumenty finansowe uzyskane
przez inwestora dzięki inwestycjom finansowym (umownie
w tej pracy określanych też mianem projektu inwestycyjnego),
– czas obejmujący swym zasięgiem cykl inwestycji finansowych
(cykl rozwoju projektu inwestycji finansowych),
– ryzyko inwestycyjne.
Terminy „efektywność inwestycji” i „opłacalność inwestycji” są
rozmaicie pojmowane w literaturze. Opłacalność inwestycji finansowych może mieć różne postaci. Przykładowo zalicza się do nich
wartość zaktualizowaną netto (NPV) i wskaźnik rentowności (PI).
Kategoria sprawności inwestycji finansowych przedsiębiorstw
występuje w różnych formach. Istnieje określony związek między
opłacalnością inwestycji finansowych przedsiębiorstw a walorami
sprawności tych inwestycji.
244
ISTOTA OPŁACALNOŚCI INWESTYCJI
FINANSOWYCH PRZEDSIĘBIORSTW
Inwestycje finansowe uruchamiane przez przedsiębiorstwa
powinny charakteryzować się określonym pułapem opłacalności
(ekonomicznej efektywności).
W pracy J. H. De Soto znaleźć można wyjaśnienie pochodzenia
kategorii „efektywność”. Mianowicie wywodzi się ona od terminu
łacińskiego efficiens, który pochodzi od łacińskiego czasownika ex
facio – „otrzymać coś od”. To podejście do efektywności występowało już w starożytnej Grecji. Pojęcie „ekonomia” było odnoszone
do efektywnego zarządzania domem i majątkiem rodzinnym. Ksenofont wskazał dwa sposoby powiększania majątku i wyodrębnił
w związku z tym dwa aspekty efektywności: „statyczny” i „dynamiczny”. Aspekt pierwszy dotyczył „efektywności statycznej”
bazującej na pomyślnym zarządzaniu zasobami, unikającym marnotrawstwa. Z kolei aspekt drugi odnosił się do „efektywności dynamicznej” sprowadzającej się do powiększania majątku poprzez:
działania cechujące się przedsiębiorczością i prowadzenie przedsiębiorstwa. Chodzi tu o zwiększanie ilości dóbr w drodze handlu,
spekulacji, a nie o działania ukierunkowane na unikanie utraty
posiadanych zasobów1. Pod pojęciem efektywności dynamicznej
rozumie się zdolność systemu ekonomicznego do pobudzania kreatywności i koordynacji (przedsiębiorczej). Wymieniony termin jest
powiązany z etyką2.
Mianem efektywności określa się pozytywny wynik, sprawność,
skuteczność.
Termin pochodzi od słowa efektywny pojmowanego jako dający pozytywne wyniki, wydajny, skuteczny3. Spotyka się również
1 J.H. De Soto, Sprawiedliwość a efektywność, Fijorr Publishing Company,
2 J.H. De Soto, op. cit., s. 61–62.
3 Słownik Wyrazów Obcych PWN. Wydanie nowe, Wydawnictwo Naukowe PWN,
245
pojęcie „efektywność pomiaru” rozumiane jako stosunek kosztów
pomiaru do jego efektów rzeczywistych4.
Efektywność ekonomiczna dotyczy relacji wartości poniesionych nakładów do wartości efektów otrzymanych z wymienionych
nakładów5. Pod tym pojęciem rozumie się też relację odwrotną –
wynik przedsięwzięcia lub działalności podmiotu gospodarczego
będący skutkiem stosunku otrzymanych efektów do poniesionych
nakładów6.
Obie zaprezentowane definicje efektywności ekonomicznej są
poprawne. W pierwszym ujęciu pożądany jest jak najniższy pułap
tej relacji. W drugim natomiast przypadku powinno się dążyć do
uzyskania jak najwyższego poziomu tego stosunku.
Termin „opłacalność” wywodzi się od słowa „opłacalny”, które
oznacza przynoszący dochód, zysk, opłacający się, korzystny. Można mówić o opłacalności, np. produkcji, eksportu, inwestycji7. Z kolei pod pojęciem „opłacalne działanie” rozumie się działanie, które
przynosi zyski. Przykładowo lokata kapitału finansowego w antyki
może być opłacalna8. Termin „opłacać się” określa się jako przynosić zyski, korzyści (przedsiębiorstwo przynosi duży zysk, praca
przynosi korzyść)9. W innym ujęciu słowo „opłacać się” jest pojmowane w sposób węższy i określane jako przynoszący zysk10. Występuje też stanowisko, zgodnie z którym „coś się opłaca” lub „nie
4 Leksykon marketingu, (red.) J. Altkorn i T. Kramer, PWE, Warszawa 1998, s. 75.
Słownik ekonomiczny dla przedsiębiorcy. Wydanie V rozszerzone, Wydawnictwo
„Znicz”, Szczecin 1996, s. 58. Słownik ekonomiczny dla przedsiębiorcy w warunkach rynku, Wydawnictwo „Znicz”, Szczecin 1993, s. 53. Ł. Gęsicki, M. Gęsicki, Słownik terminów ekonomiczno-prawnych, Wydawca: Agencja Wydawnicza INTERFART, Łódź,
s. 93.
6 J. Penc, Leksykon biznesu, Agencja Wydawnicza „Placet”, Warszawa 1997,
s. 99. Encyklopedia Powszechna PWN, t. 1, PWN, Warszawa 1998, s. 424.
7 Słownik Języka Polskiego. Wydanie zmienione i poprawione, t. 2, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 1992, s. 529. Mały Słownik Języka Polskiego, (red.)
S. Skorupka, H. Auderska, Z. Łempicka, PWN, Warszawa 1974, s. 511.
8 Inny Słownik Języka Polskiego PWN. A...Ó, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2000, s. 1172.
9 Słownik Wyrazów Bliskoznacznych, (red) S. Skorupka, PW „Wiedza Powszechna”, Warszawa 1991, s. 125.
10 Słownik Poprawnej Polszczyzny PWN, Warszawa 1980, s. 463.
5 246
opłaca” oznacza, że coś jest warte czegoś lub nie jest praktyczne,
celowe11.
Określenie ekonomicznej efektywności może być zamiennie stosowane z pojęciem opłacalności (w sensie ekonomicznym)12.
D. Krzemińska jest zdania, że mianem ekonomicznej efektywności inwestycji określa się relację przewidywanego dochodu pieniężnego z inwestycji do zaangażowanego w tę inwestycję kapitału
(nakładu inwestycyjnego)13.
Inny autor – J. Czarnek stwierdza, że inwestycja może być oceniona pozytywnie, jeśli stopa zwrotu wypływająca ze stosunku założonego efektu dochodowego netto do nakładów inwestycyjnych
(porównanie efektów i nakładów) nie jest mniejsza od stopy granicznej1414.
M. Walczak omawiając zagadnienie oceny efektywności ekonomicznej przedsięwzięć portfelowych zauważa, że efektywność
ekonomiczna najczęściej jest ujmowana w postaciach zysku lub
nadwyżki wpływów nad wydatkami. Autor ten podkreśla że zysk
bilansowy jest lepszym kryterium służącym ocenie wewnętrznej.
Natomiast nadwyżka środków pieniężnych stanowi kryterium bardziej użyteczne w ocenie zewnętrznej15.
Zdaniem E. Nowaka zasada opłacalności inwestycji pociąga za
sobą konieczność inwestowania stwarzającego możliwość otrzymania odpowiedniej relacji uzyskanych efektów do dokonanych
nakładów. Natomiast ujęcie pieniężne sprowadza się do kształtowania odpowiedniego stosunku wpływów otrzymanych poprzez
inwestycję do wydatków poniesionych na tę inwestycję. Opłacalne
11 S. Skorupka, Słownik Frazeologiczny Języka Polskiego. A/P, Wiedza Powszechna,
12 L. Kędzierski, Inwestycje finansowe spółek akcyjnych, Wydawnictwo „OFICYNA”,
Gdańsk 2000, s. 105.
13 D. Krzemińska, Finanse przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań 2000, s. 183.
14 J. Czarnek, Ocena efektywności i jej elementy, (w:) Efektywność projektów inwestycyjnych, (red.) J. Czarnek, Wydawnictwo „Dom Organizatora”, Toruń 2010, s. 26.
15 M. Walczak, Prospektywna analiza finansowa w przedsiębiorstwie, PWE, Warszawa 1998, s. 129.
247
inwestowanie powinno generować odpowiednio wysoki dochód
i pomnażać aktywa właściciela16.
Opłacalność inwestycji finansowych przedsiębiorstw (według rodzajów lub ich portfela) to kategoria wyrażająca związek między wydatkami na projekt inwestycyjny, wpływami uzyskiwanymi przez
ten projekt i czasem. Należy ją rozpatrywać indywidualnie w przekroju poszczególnych rodzajów inwestycji finansowych i zespołowo
(w odniesieniu do portfela inwestycji finansowych). Występują różne
postaci opłacalności inwestycji finansowych (według rodzajów lub
portfela inwestycji finansowych). Przykładowo są to: wartość zaktualizowana netto (NPV) i wskaźnik rentowności (PI).
Opłacalność inwestycji finansowych przedsiębiorstw jest ustalana za pomocą określonej metody badania tej opłacalności. Pod
pojęciem metody badania opłacalności inwestycji finansowych
rozumie się sposób badania opłacalności wymienionych inwestycji, zbiór reguł wykorzystywanych do obliczania tej opłacalności.
Metoda badania opłacalności inwestycji finansowych opiera się na
różnych modelach analitycznych wskaźnika opłacalności inwestycji finansowych.
Badanie opłacalności inwestycji finansowych przedsiębiorstw
oznacza ogół działań podejmowanych przez przedsiębiorstwa (inwestorów finansowych) zmierzających do ustalenia opłacalności
inwestycji finansowych (według rodzajów lub portfela inwestycji
finansowych).
Model analityczny wskaźnika opłacalności inwestycji finansowych przedsiębiorstw to przyjęta postać (forma, wzór) wskaźnika
opłacalności inwestycji finansowych wiążąca wydatki na projekt
inwestycyjny, wpływy uzyskiwane przez ten projekt i czas. Model
analityczny wskaźnika opłacalności inwestycji finansowych jest
więc przyjętym przez inwestora finansowego wzorcem opłacalności wymienionych inwestycji wyrażonym w określonej formie (za
pomocą odpowiedniej formuły) wskaźnika opłacalności inwestycji
finansowych. Istnieją rozmaite modele analityczne wskaźnika opła16 E. Nowak, Istota inwestycji, ich opłacalność i ryzyko, (w:) E. Nowak, E. Pielichaty,
M. Poszwa, Rachunek opłacalności inwestowania, PWE, Warszawa 1999, s. 20-21.
248
calności inwestycji finansowych, np. model analityczny wskaźnika
okresu zwrotu wydatków (model statyczny), model analityczny
wskaźnika zdyskontowanego okresu zwrotu wydatków (model
dynamiczny).
Natomiast mianem wskaźnika opłacalności inwestycji finansowych przedsiębiorstw określa się liczbę obrazującą opłacalność
inwestycji finansowych (według rodzajów lub portfela inwestycji
finansowych). Oblicza się ją dzięki wykorzystywaniu odpowiednich modeli analitycznych wskaźnika opłacalności inwestycji finansowych przedsiębiorstw.
Po dokonaniu badania opłacalności inwestycji finansowych
przedsiębiorstw następuje ocena tej opłacalności. Jest to sąd wartościujący w formie jednoznacznej wypowiedzi dotyczący opłacalności inwestycji finansowych formułowany przez przedsiębiorstwa
(inwestorów finansowych).
Terminy opłacalności inwestycji finansowych i efektywności
(ekonomicznej) inwestycji finansowych mają identyczną treść.
Z tego względu pojęcie opłacalności inwestycji finansowych może
być zamiennie stosowane z określeniem ekonomicznej efektywności tych inwestycji17.
Przedsiębiorstwo dokonuje badania i oceny opłacalności inwestycji finansowych (według rodzajów lub ich portfela) z różnych
przyczyn. Można tu wymienić przyczyny
– diagnostyczno-wewnętrzną (decyzyjną),
– diagnostyczno-zewnętrzną.
Przyczyna diagnostyczno-wewnętrzna (decyzyjna) jest bezpośrednio związana z procesem decyzyjnym inwestowania finansowego. Diagnoza opłacalności inwestycji finansowych dokonana za
17 Dotyczy to również pojęć rachunku opłacalności inwestycji finansowych i rachunku efektywności (ekonomicznej) inwestycji finansowych. H. Gawron i Z. Sójka
słusznie utożsamiają pojęcia efektywności inwestycji i rachunku efektywności
inwestycji odpowiednio z terminami opłacalności inwestycji i rachunku opłacalności inwestycji. H. Gawron, Ocena efektywności inwestycji małych firm, Akademia
Ekonomiczna w Poznaniu, Katedra Inwestycji i Budownictwa, Poznań 1993, s. 136.
H. Gawron, Ocena efektywności inwestycji, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej
w Poznaniu, Poznań 1997, s. 40. Z. Sójka, Ekonomika inżynierii, Wydawnictwo
Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 1991, s. 48 i n.
249
pomocą rachunku opłacalności tych inwestycji stanowi podstawę
do sformułowania przez inwestora jednoznacznej wypowiedzi odnoszącej się do poziomu opłacalności pojedynczego rozwiązania
inwestycyjnego lub zestawu konkurencyjnych wariantów inwestycyjnych. Ocena opłacalności inwestycji finansowych dokonana po
przeprowadzeniu jej badania powinna być brana pod uwagę przez
inwestora przy podejmowaniu decyzji inwestycyjnych. Mianowicie
inwestor może uruchomić inwestycje finansowe lub zrezygnować
z ich podjęcia stosownie do jej wskazań.
Z kolei przyczyna diagnostyczno-zewnętrzna wiąże się z oczekiwaniem dostawców kapitału finansowego, np. banków komercyjnych, banków spółdzielczych na informacje o opłacalności inwestycji
finansowych. Ocena opłacalności inwestycji finansowych przeprowadzona – co już zostało powiedziane – po jej badaniu może być jednym z czynników decydujących o dopływie kapitału finansowego
lub zaniechaniu zasilenia w niezbędne środki pieniężne.
Kategoria opłacalności inwestycji finansowych jest istotna dla
inwestora (przedsiębiorstwa) i podmiotów finansujących projekty
inwestycyjne. Wyższa opłacalność inwestycji finansowych oznacza
możliwy większy ich wpływ na stopień realizacji podstawowego
celu przedsiębiorstwa. Opłacalność inwestycji finansowych powinna być więc przedmiotem uwagi zarówno w teorii, jak i praktyce
gospodarczej.
POSTACI SPRAWNOŚCI INWESTYCJI
FINANSOWYCH PRZEDSIĘBIORSTW
Działania podejmowane przez przedsiębiorstwa powinny charakteryzować się sprawnością. W literaturze fachowej przedstawia
się postaci sprawności dotyczące różnych działań. Chodzi między
innymi o skuteczność, korzystność i ekonomiczność18. Walory te
18 Warto nadmienić, że istnieją inne formy sprawności działania. J. Zieleniewski
stwierdził: „Ponadto jako postacie sprawnego działania bywają wymieniane takie
„walory dobrej roboty”, jak energiczność, prostota, preparacja, czystość, udatność,
250
można odnosić, np. do inwestycji finansowych podejmowanych
przez przedsiębiorstwa. Inwestycje finansowe cechuje nie tylko
aspekt pieniężny – przepływy pieniężne występujące, np. w związku z zakupem akcji określonej spółki akcyjnej. Towarzyszą im także
różne inne działania realizowane w procesie inwestycyjnym, odbywające się w sferze „realnej”, a nie w obszarze ruchu pieniądza
(czyli w sferze finansowej). Chodzi tu, np. o prace przygotowawcze
projektu inwestycji finansowych wymagające oczywiście uruchomienia odpowiednich strumieni inwestycyjnych. Inwestor finansowy może zlecić, np. dodatkowe badania geologiczne, związane
z terenem będącym własnością spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, w której udziały zamierza ulokować swój kapitał.
T. Kotarbiński określił pojęcie „sprawność” w sensie uniwersalnym. W zakres sprawności wchodzą wymienione wyżej trzy walory praktyczne stanowiące główne postaci sprawności pojmowanej uniwersalnie19. Sprawność w znaczeniu syntetycznym według
T. Kotarbińskiego oznacza „ogół tych walorów razem wziętych.
Działa się tym sprawniej w tym rozumieniu, im działanie bliższe
jest posiadania w sobie wszystkich walorów dobrej roboty i to w jak
najwyższym wymiarze”20.
Działania skuteczne to takie, które – jak pisał T. Kotarbiński
„prowadzą do skutku zamierzonego jako cel”21. Skuteczność jest
stopniowalna. Jej miarą jest stopień przybliżenia do osiągnięcia celu
podstawowego i celów ubocznych. Przyjmuje to postać relacji przewidywanej sumy cenności celu (sumy cenności celów) do cenności skutku rzeczywistego (sumy cenności skutków rzeczywistych).
Działanie jest skuteczniejsze od innego działania, jeśli bardziej
przybliża do osiągnięcia celów. Oceniając skuteczność uwzględnia
dokładność, racjonalność, solidność działania oraz pewność zastosowanych środków (aż do ich niezawodności rozumianej jako pewność zupełna)” J. Zieleniewski,
Organizacja zespołów ludzkich. Wstęp do teorii organizacji i kierowania, PWN, Warszawa
1978, s. 269. Niektóre powyższe postaci sprawności działania, np. racjonalność, preparacja można też odnosić do inwestycji finansowych przedsiębiorstw.
19 J. Zieleniewski, Organizacja i zarządzanie, PWN, Warszawa 1976, s. 232-233.
20 J. Zieleniewski, Organizacja i zarządzanie... op. cit., s. 233.
21 J. Zieleniewski, Organizacja zespołów... op. cit., s. 242.
251
się jedynie skutki, które przewidziano i oceniono pozytywnie. Nie
bierze się pod uwagę kosztów działania i skutków dwojakiego rodzaju, tj. ocenionych negatywnie i ocenionych pozytywnie. W drugim przypadku chodzi o skutki nieprzewidywane w chwili podejmowania decyzji odnoszącej się do działania. Działania mogą być
w pełni skuteczne, bardziej skuteczne i mniej skuteczne22.
Działanie korzystne oznacza działanie, które przyniosło korzyść. Natomiast działanie definiuje się jako niekorzystne, jeśli spowodowało powstanie realnej straty netto. Działanie może być też
obojętne ze względu na korzystność. Jest to działanie, które nie spowodowało powstania korzyści ani straty. Wystąpiła więc równość
wyniku użytecznego i kosztu. Oceniając korzystność uwzględnia
się wszystkie składniki wyniku użytecznego i wszystkie składniki kosztu. Bierze się więc pod uwagę zamierzone i niezamierzone
skutki działania23.
Ustalenie ekonomiczności działania24 wymaga określenia stosunku wyniku użytecznego do kosztu. Jeśli relacja ta jest większa
od 1 to działanie jest ekonomiczne. Sposób działania jest bardziej
ekonomiczny, gdy stosunek ten jest określony wyższą liczbą. Działania mogą być też nieekonomiczne i obojętne z punktu widzenia
ekonomiczności. Jeżeli wymieniona wyżej relacja jest niższa od 1 to
działanie jest nieekonomiczne. Jeśli zaś relacja jest równa 1 to działanie jest obojętne z punktu widzenia ekonomiczności. Działania
korzystne25 zapewniają, że bezwzględna wielkość wyniku użytecznego jest większa od bezwzględnej wielkości kosztu. Innymi słowy
cenność wyniku użytecznego (w ujęciu absolutnym) jest większa
od cenności kosztu (w wyrażeniu absolutnym). Działania korzystne
są jednocześnie ekonomiczne. Jednakże nie oznacza to, że zmiana
korzystności następuje proporcjonalnie do zmiany ekonomiczności,
a w rezultacie wariant najbardziej korzystny (najkorzystniejszy) jest
jednocześnie najbardziej ekonomiczny.
22 J. Zieleniewski, Organizacja zespołów... op. cit., s. 243-244.
J. Zieleniewski, Organizacja zespołów... op. cit., s. 255.
25 J. Zieleniewski, Organizacja zespołów... op. cit., s. 257. J. Zieleniewski, Organizacja i zarządzanie... op. cit., s. 227.
23 252
Słowo „ekonomizacja” oznacza zmiany sposobu działania pociągające za sobą zwiększenie relacji wyniku użytecznego do kosztu26. Ekonomizację27 można zatem zdefiniować jako zmianę sposobu działania, przy której każdy kolejny wariant (z tej samej klasy
wariantów) jest bardziej ekonomiczny. Mniej ekonomiczny sposób
działania jest zastępowany bardziej ekonomicznym sposobem działania. Spotyka się różne drogi ekonomizacji:
– zmierzanie do oszczędności (dążenie do zmniejszenia kosztu przy
utrzymaniu wyniku użytecznego na tym samym poziomie),
– zmierzanie do wzrostu wydajności (dążenie do wzrostu wyniku
użytecznego przy utrzymaniu kosztów na tym samym poziomie).
Ponadto ekonomizacja działania może być uzyskana przez:
– jednoczesne obniżenie kosztów i wyników, przy czym koszty
spadają więcej niż wyniki,
– jednoczesne zwiększenie wyników i kosztów, przy czym wyniki
zwiększają się bardziej niż koszty,
– jednoczesne zwiększenie wyników i obniżenie kosztów.
Termin „sprawność inwestycji finansowych przedsiębiorstw”
jest kategorią wieloaspektową obejmującą wymienione już terminy „skuteczność”, „korzystność” i „ekonomiczność”. Są to formy
sprawności tych inwestycji. Jeżeli inwestycje finansowe przedsiębiorstw prowadzą do osiągnięcia wyznaczonego celu to określić je
należy jako skuteczne. Spośród szeregu inwestycji finansowych najbardziej skuteczna jest inwestycja, która zapewnia największe powodzenie z punktu widzenia stopnia realizacji wyznaczonego celu
(w największym stopniu przybliża do osiągnięcia wytyczonego
celu). Inwestycje finansowe przedsiębiorstw odznaczają się korzystnością wówczas, gdy powodują osiągnięcie korzyści finansowych.
Z kolei inwestycje finansowe przedsiębiorstw charakteryzują się
ekonomicznością w sytuacji, w której stosunek wyniku do kosztu
jest większy od 1. Natomiast ekonomizacja inwestycji finansowych
przedsiębiorstw prowadzi do zwiększenia ich ekonomiczności.
26 27 J. Zieleniewski, Organizacja zespołów... op. cit., s. 260.
J. Zieleniewski, Organizacja i zarządzanie... op. cit., s. 227-228.
253
ZWIĄZEK MIĘDZY OPŁACALNOŚCIĄ
INWESTYCJI FINANSOWYCH
PRZEDSIĘBIORSTW A WALORAMI
SPRAWNOŚCI TYCH INWESTYCJI
Przedsiębiorstwo w pewnym okresie może inwestować finansowo i rzeczowo. Inwestycje finansowe mogą być w określonej sytuacji
substytucyjne, komplementarne i neutralne względem inwestycji
rzeczowych. Przykładowo lokata w akcje lub udziały przedsiębiorstwa kooperującego, umożliwiająca jego przejęcie, może zastępować inwestycje rzeczowe polegające na budowie nowego zakładu
o takiej samej produkcji jak przedsiębiorstwo przejmowane za pomocą inwestycji w wymienione instrumenty finansowe. Ponadto
inwestycje w akcje lub udziały przedsiębiorstwa wytwarzającego
elementy niezbędne inwestorowi stanowić mogą uzupełnienie realizowanych inwestycji rzeczowych. Inwestor może bowiem zrezygnować z pewnego zakresu rzeczowego, np. z rozbudowy przedsiębiorstwa, jeśli okaże się, że komplementarna inwestycja finansowa
jest bardziej opłacalna.
Istnieją różne wyznaczniki skuteczności inwestycji finansowych
przedsiębiorstw. Podmioty te mogą lokować kapitał w instrumenty
finansowe ze względu na zamierzenie osiągnięcia zysku generowanego przez te instrumenty (przybierającego postać dywidendy
wypłacanej przez emitenta). Przedsiębiorstwa mogą też podejmować inwestycje w akcje, udziały w celu rozwoju współpracy kooperacyjnej lub tworzenia tej współpracy od podstaw. Inwestowanie
finansowe umożliwia zatem rozwój lub uruchomienie kooperacji
prowadzące, co jest oczywiste, do wypracowania określonego zysku w długim przedziale czasu. Inwestor może lokować środki
w akcje lub udziały wielu spółek – kooperantów. Z tego względu
inwestycje finansowe podejmowane ze względów kooperacyjnych
mogą pociągać za sobą konieczność ponoszenia niekiedy znacznych wydatków.
Inwestycje finansowe umożliwiają wprowadzenie zmian w zakresie prowadzonej działalności – są czynnikiem zmiany struktury
produkcji podmiotu przejmowanego czy też inwestora – przedsię-
254
biorstwa przejmującego akcje lub udziały innego podmiotu. Dzięki
lokowaniu kapitału w akcje lub udziały inwestor może:
– wzbogacić swoją strukturę asortymentową produkcji,
– realizować produkcję podmiotu przejętego przy równoczesnym
zaniechaniu wytwarzania jakiegoś produktu lub produktów,
– całkowicie skoncentrować się na produkcji wyrobów wykonywanej dotychczas przez spółkę (akcyjną lub z ograniczoną odpowiedzialnością) przejętą przy równoczesnej likwidacji produkcji
własnej.
Inwestycje finansowe są skuteczne, jeśli prowadzą – co już zostało powiedziane – do realizacji wytyczonego celu. Celem inwestycji
finansowych jest określone zwiększenie zysku inwestora (przedsiębiorstwa)28 w długim okresie (przekraczającym rok). Jeśli zatem inwestycje finansowe prowadzą do określonego zwiększenia zysku
podmiotu inwestującego w długim przedziale czasu to są skuteczne. Natomiast mniej skuteczne inwestycje finansowe generują zysk
mniejszy od założonego (powodują wzrost zysku inwestora mniejszy od oczekiwanego).
Jeżeli inwestycje finansowe nie generują zysku lub powodują
powstawanie strat to są nieskuteczne29.
Inwestycje finansowe mogą być też obojętne (neutralne) w stosunku do inwestycji rzeczowych. Są to, np. inwestycje w obligacje
skarbowe czy inwestycje depozytowe.
28 Jan Paweł II pisał, że „Kościół uznaje pozytywną rolę zysku jako wskaźnika dobrego funkcjonowania przedsiębiorstwa” i „Może się zdarzyć, że mimo poprawnego
rachunku ekonomicznego, ludzie ... są poniżani i obraża się ich godność” oraz „czynniki ludzkie i moralne ... są przynajmniej równie istotne dla życia przedsiębiorstwa”. Ks.
R.J. Neuhaus, Biznes i Ewangelia. Wyzwanie dla chrześcijanina – kapitalisty, Wydawnictwo
Polskiej Prowincji Dominikanów „W drodze”, Poznań 1994, s. 197-198.
29 Inwestycje rzeczowe nieskuteczne spotykane, są np. w Afryce. Ksiądz prof.
dr hab. A. Zwoliński zauważa, że „Wzorami tzw. kleptokracji ... jest wiele krajów
w Afryce. Np. nieuzasadnione inwestycje ... zwiększają bałagan krajobrazu ekonomicznego wielu z nich. W całej Afryce znaleźć można opuszczone drogi, fabryki,
szkoły i szpitale; maszyny i urządzenia, które nigdy nie zostały zainstalowane lub
które nie działają po zainstalowaniu; są także fabryki, które nigdy nie zostaną wykorzystane zgodnie z potencjałem, ponieważ są albo niestosowne, albo zbyt wyprzedzają popyt na ich usługi”. Ks. A. Zwoliński, Chciwość, Polskie Wydawnictwo
Encyklopedyczne, Radom, 2008, s. 95.
255
Korzystność jest mierzona nadwyżką wyniku ponad koszt. Przyjmuje ona postać różnicy między wynikiem działania a jego kosztem.
Ma ona zatem postać bezwzględną. Działanie korzystne generuje
wymienioną wyżej nadwyżkę. Inwestycje finansowe przedsiębiorstwa są korzystne wówczas, gdy umożliwiają generowanie nadwyżki zdyskontowanych wpływów (generowanych przez instrumenty
finansowe powstałe wskutek wymienionych inwestycji i wpływów likwidacyjnych) nad zdyskontowanymi wydatkami (inwestycyjnymi i bieżącymi) z nimi związanymi. W miarę wzrostu tej
nadwyżki zwiększeniu ulega korzystność inwestycji finansowych.
Innymi słowy, im większa jest wartość zaktualizowana netto (NPV)
inwestycji finansowych tym lepiej – inwestycje finansowe cechują
się większą korzystnością. W sytuacji, w której NPV 0 to projekt inwestycji finansowych jest opłacalny (absolutnie opłacalny). Można
więc stwierdzić, że terminowi „korzystność” inwestycji finansowych odpowiada pojęcie opłacalności tych inwestycji mierzonej
za pomocą NPV, która jest większa od zero.
Należy podkreślić, że inwestycja finansowa opłacalna przy
NPV = 0 jest (zgodnie z wcześniejszym ujęciem korzystności) obojętna ze względu na korzystność. Stopa dyskontowa (stopa aktualizacji) inwestora finansowego służy dyskontowaniu wpływów
i wydatków związanych z projektem inwestycji finansowych. Jest
ona stopą zwrotu wymaganą (żądaną) przez podmiot inwestujący.
Ta stopa korzyści inwestora finansowego jest granicznym wskaźnikiem opłacalności. Stopa dyskontowa dotycząca projektów inwestycji finansowych obejmuje różne elementy, w tym stopę wolną od
ryzyka. Inwestor (przedsiębiorstwo) może ustalać stopę dyskontową za pomocą różnych metod. Może on, np. przyjąć, że stopą dyskontową jest rynkowa stopa procentowa od kredytu bankowego
(cena rynkowa kredytu bankowego). Nawet więc dla NPV = 0 projekt inwestycji finansowych jest jednak – co już zostało powiedziane – opłacalny i w związku z tym może być zrealizowany. Ta stopa
umożliwia bowiem osiąganie określonego zysku.
Ekonomiczność natomiast przyjmuje postać wskaźnika będącego rezultatem relacji wyniku do kosztu. Działanie ekonomiczne podejmowane przez przedsiębiorstwo umożliwia uzyskanie wskaźni-
256
ka większego od 1. Ze zbioru działań ekonomicznych określonego
rodzaju najbardziej ekonomiczne jest działanie zapewniające osiągnięcie największego wymienionego wskaźnika. Każde działanie
charakteryzujące się wyższym wskaźnikiem jest bardziej ekonomiczne od działania o niższym wskaźniku. Wskaźnik jest rezultatem relacji wielkości jedynie wymiernych. Podmiot podejmujący
działania powinien dążyć do zwiększania wskaźnika. Może on to
osiągnąć poprzez ekonomizację. Przykładowo pojęcie ekonomiczności dotyczy inwestycji finansowych. Ekonomiczność inwestycji finansowych przejawia się w tym, że relacja (w jednej z dwóch
postaci modelu analitycznego wskaźnika rentowności – PI) sumy
zdyskontowanych nadwyżek finansowych uzyskiwanych przez
projekt do sumy zdyskontowanych wydatków inwestycyjnych
dotyczących tego projektu jest większa od 1. Wskaźnik rentowności (PI), służący badaniu opłacalności inwestycji finansowych,
jest więc większy od 1. Za opłacalny uznaje się projekt inwestycji finansowych, dla którego wskaźnik rentowności (PI) jest nie
tylko większy od 1 (a więc projekt cechujący się ekonomicznością), ale też równy 1. W drugim przypadku projekt inwestycji finansowych jest także (zgodnie z podanym wcześniej określeniem
ekonomiczności) obojętny z punktu widzenia ekonomiczności.
Fakt, że projekt inwestycji finansowych jest obojętny z punktu widzenia ekonomiczności nie przekreśla celowości jego realizacji. Taki
projekt inwestycyjny może być uruchomiony, gdyż jest opłacalny.
W inwestowaniu finansowym przedsiębiorstwo (inwestor) stosuje odpowiednią stopę dyskontową. Poczynione wyżej uwagi na
temat tej stopy stosowanej w metodzie NPV dotyczą też metody
PI. W inwestowaniu finansowym może być tak, że rozwiązania inwestycyjne bardziej korzystne będą charakteryzowały się niższym
pułapem ekonomiczności w porównaniu z rozwiązaniami inwestycyjnymi mniej korzystnymi.
Inwestor finansowy powinien poszukiwać rozwiązań inwestycyjnych o większej ekonomiczności, tj. wariantów bardziej ekonomicznych, które zastępują warianty o mniejszej ekonomiczności.
Ekonomizacja na etapie planowania inwestycji finansowych oznacza więc zmiany zmierzające do zastępowania wariantów inwesty-
257
cyjnych o mniejszej ekonomiczności wariantami o większej ekonomiczności, tj. wariantami bardziej ekonomicznymi. Ekonomizacja
w inwestowaniu finansowym może być realizowana różnymi drogami umożliwiającymi znalezienie wariantów inwestycji finansowych30:
– generujących większe zdyskontowane wpływy przy zachowaniu tych samych zdyskontowanych wydatków,
– generujących tej samej wielkości wpływy i wymagających poniesienia mniejszych zdyskontowanych wydatków,
– charakteryzujących się równoczesnym powiększeniem zdyskontowanych wpływów i zdyskontowanych wydatków, a zdyskontowane wpływy powiększają się w większym stopniu niż
zdyskontowane wydatki,
– cechujących się równoczesnym spadkiem zdyskontowanych
wpływów i zdyskontowanych wydatków, a zdyskontowane
wydatki ulegają obniżeniu w większym stopniu niż zdyskontowane wpływy,
– charakteryzujących się równoczesnym zwiększeniem zdyskontowanych wpływów i obniżeniem zdyskontowanych wydatków.
Powyższe uwagi dotyczą wariantów inwestycji finansowych
badanych i ocenianych za pomocą kryterium NPV. Analogicznie
można rozważać ekonomizację w zakresie projektów inwestycji finansowych, których efektywność jest badana i oceniana za pomocą wskaźnika rentowności (PI). Zwrócić należy uwagę na fakt, że
z punktu widzenia poziomu opłacalności inwestycji finansowych
istotny jest rozkład w czasie zdyskontowanych wpływów i zdyskontowanych wydatków.
PODSUMOWANIE
W literaturze przedmiotu spotyka się różne ujęcia pojęcia efektywności i opłacalności, a także efektywności inwestycji i opłacalności inwestycji. Terminy „efektywność inwestycji finansowych”
258
i „opłacalność inwestycji finansowych” mogą być stosowane zamiennie. Należy odróżniać badanie opłacalności inwestycji finansowych przedsiębiorstw od oceny tej opłacalności. W literaturze
często utożsamia się te pojęcia, a nawet traktuje ocenę opłacalności
jako część jej badania.
Do metod badania opłacalności inwestycji finansowych przedsiębiorstw zalicza się przykładowo metody: wartości zaktualizowanej netto (NPV) i wskaźnika rentowności (PI). Służą one do
ustalenia form opłacalności. Badanie i ocena opłacalności inwestycji
finansowych są przeprowadzane przez inwestorów finansowych ze
względu na procesy: podejmowania decyzji inwestycyjnych, a także pozyskiwania kapitału ze źródeł bankowych i pozabankowych.
Inwestycje finansowe opłacalne zapewniają zwiększenie zysku
inwestora w długim okresie (cel inwestycji). Są one skuteczne, gdyż
zapewniają realizację wymienionego celu.
Pojęcia „korzystność” i „ekonomiczność” inwestycji finansowych
odpowiadają pojęciu opłacalności tych inwestycji (z zastrzeżeniami dotyczącymi wielkości NPV=0 i PI=1). Opłacalność inwestycji
finansowych przybiera bowiem różne formy: różnicową – mierzoną, np. za pomocą NPV i relatywną – ilorazową mierzoną, np. przy
użyciu PI.
Z powyższych treści wynika, że między walorami sprawności
inwestycji finansowych: skutecznością, korzystnością i ekonomicznością a opłacalnością występuje istotny związek. Powinien być on
przedmiotem uwagi menedżerów zarządzających inwestycjami finansowymi.
BIBLIOGRAFIA
Czarnek J., Ocena efektywności i jej elementy, (w:) Efektywność projektów inwestycyjnych, (red.) J. Czarnek, Wydawnictwo „Dom Organizatora”, Toruń 2010.
De Soto J.H., Sprawiedliwość a efektywność, Fijorr Publishing Company, Warszawa 2010.
Encyklopedia Powszechna PWN, t. 1, PWN, Warszawa 1998.
259
Gawron H., Ocena efektywności inwestycji, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 1997.
Gawron H., Ocena efektywności inwestycji małych firm, Akademia
Ekonomiczna w Poznaniu, Katedra Inwestycji i Budownictwa, Poznań 1993.
Gęsicki Ł., Gęsicki M., Słownik terminów ekonomiczno-prawnych,
Wydawca: Agencja Wydawnicza INTERFART, Łódź.
Inny Słownik Języka Polskiego PWN. A...Ó, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.
Kędzierski L., Inwestycje finansowe spółek akcyjnych, Wydawnictwo „OFICYNA” , Gdańsk 2000.
Krzemińska D., Finanse przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Wyższej
Szkoły Bankowej, Poznań 2000.
Leksykon marketingu, (red.) J. Altkorn i T. Kramer, PWE, Warszawa 1998.
Mały Słownik Języka Polskiego, (red.) S. Skorupka, H. Auderska,
Z. Łempicka, PWN, Warszawa 1974.
Ks. Neuhaus R.J., Biznes i Ewangelia. Wyzwanie dla chrześcijanina –
kapitalisty, Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów „W drodze”, Poznań 1994.
Nowak E., Istota inwestycji, ich opłacalność i ryzyko, (w:) E. Nowak,
E. Pielichaty, M. Poszwa, Rachunek opłacalności inwestowania, PWE,
Warszawa 1999.
Penc J., Leksykon biznesu, Agencja Wydawnicza „Placet”, Warszawa 1997.
Skorupka S., Słownik Frazeologiczny Języka Polskiego. A/P, Wiedza
Powszechna, Warszawa 1985.
Słownik ekonomiczny dla przedsiębiorcy. Wydanie V rozszerzone,
Wydawnictwo „Znicz”, Szczecin 1996.
Słownik Języka Polskiego. Wydanie zmienione i poprawione, t. 2,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992.
Słownik Poprawnej Polszczyzny PWN, Warszawa 1980.
Słownik Wyrazów Bliskoznacznych, (red) S. Skorupka, PW „Wiedza Powszechna”, Warszawa 1991.
Słownik Wyrazów Obcych PWN. Wydanie nowe, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 1995.
260
Sójka Z., Ekonomika inżynierii, Wydawnictwo Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 1991.
Walczak M., Prospektywna analiza finansowa w przedsiębiorstwie,
PWE, Warszawa 1998.
Zieleniewski J, Organizacja i zarządzanie, PWN, Warszawa 1976.
Zieleniewski J., Organizacja zespołów ludzkich. Wstęp do teorii organizacji i kierowania, PWN, Warszawa 1978.
Ks. Zwoliński A., Chciwość, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom, 2008.
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Jarosław Szewczyk
Modelowanie transakcji
sekurytyzacyjnych:
od „Collateralized Debt Obligation”
do „Partially-Funded Synthetic CDO”
Modelling securitisation
transactions: from Collateralized
Debt Obligations to
Partially-Funded Synthetic CDOs
Streszczenie
Bez wątpienia, wysoki poziom skomplikowania instrumentów
finansowych ogranicza możliwości inwestorów monitorowania
ryzyka prowadząc w wielu przypadkach do zniekształceń mechanizmów rynkowych. Celem tego artykułu jest ukazanie, jak immanentnie złożonym procesem jest proces sekurytyzacji wierzytelności. Artykuł porusza zagadnienie mechanizmów stosowanych
w procesie sekurytyzacji. W pierwszej części artykułu zaprezentowane zostają definicje sekurytyzacji, zarysowana zostaje historia
oraz wskazane najważniejsze trendy rynkowe prowadzące do jej
rozwoju. W drugiej części pracy zaprezentowane zostają różnego
rodzaju typy sekurytyzacji, począwszy od najprostszych papierów
wartościowych nazywanych na rynku amerykańskim: „Collateralized Debt Obligations – CDO” do wysoce złożonych „Partially-Funded Synthetic CDOs”.
262
Summary
Undoubtedly, complexity of financial instruments can limit investors’ ability to monitor risk and more often than not leads to market
distortions. The aim of this article is to demonstrate how inherently
complex the process of securitization can be. The article deals with
different mechanisms of securitization. The first part of the article
discusses the process of securitization in general. The author presents different definitions of securitization, outlines the history of this
financial practice and indicates the most important trends that could
be observed in the course of its development. In the second part various types of securitization are showcased. The author demonstrates
different schemes moving on from an example of the most basic securities called “Collateralized Debt Obligations” to highly complex
and volatile instruments called “Partially-Funded Synthetic CDOs”.
Słowa klucze: CDO, sekurytyzacja, Partially-Funded Synthetic
CDO, rynki finansowe
Keywords: CDO, securitization, Partially-Funded Synthetic CDO,
financial markets
1. Wstęp
Jeszcze w 2006 roku wydawało się, że barierą dla sekurytyzacji
jest jedynie wyobraźnia. Na fali powszechnie panującego optymizmu, przeprowadzano sekurytyzację nawet najbardziej zagrożonych i najmniej płynnych aktywów.1 Nadmiar kapitału lokowano
w coraz bardziej skomplikowane mechanizmy inwestycyjne, czyniąc z sekurytyzacji współczesną wersję lapis philosophorum2, narzędzia zamieniającego długi w papiery wartościowe.
1 Zob. M. Simkovic, Secret Liens and the Financial Crisis of 2008, American
Bankruptcy Law Journal, Vol. 83, 2009, s. 253.
2 „kamień filozoficzny” – zob. R. Guiley, The Encyclopedia of Magic and Alchemy,
USA 2006, s. 250–252.
Jarosław Szewczyk – modelowanie transakcji...
263
Od początku 2008 roku o sekurytyzacji częściej mówi się w kategorii „kuglarstwa” niż sztuki.3 Strukturyzowanie przepływów
finansowych postrzega się bardziej, jako żonglerkę aktywami, niż
optymalizację finansową. Niemniej jednak sekurytyzacja aktywów
nadal ma miejsce. Jak każdy kryzys także ten obecny, stanowi dla
rynków finansowych nie tylko zagrożenie ale i szansę. Wady dostrzeżone w dotychczas stosowanych mechanizmach sekurytyzacji posłużą do zbudowania lepszych, bezpieczniejszych i bardziej
transparentnych modeli sekurytyzacji. Pogłoski o „śmierci sekurytyzacji” są z pewnością przedwczesne.
Sekurytyzacja, jako metoda strukturyzowania przepływów kapitałowych jest rynkom finansowym niezbędna. Powstaje jedynie
pytanie o mechanizm, który pozwoli na bezpieczne i efektywne
strukturyzowanie aktywów. Niniejszy artykuł pragnę poświęcić
zagadnieniu dotychczas stosowanych mechanizmów sekurytyzacji. Mimo, iż sekurytyzacja wykorzystywano już w różnego rodzaju
transakcjach, ze względu na charakterystykę rynku, rozwinęła się
ona najpełniej na rynku kredytów hipotecznych. Ze względu na limity pracy, artykuł ograniczy się do mechanizmów stosowanych
na tym właśnie rynku.
2. Pojęcie sekurytyzacji
Sekurytyzacja („securitisation”) jest mechanizmem inżynierii
finansowej, za pomocą którego dochodzi do strukturyzacji przepływów kapitałowych.4 Organizacja procesu polega na gromadze3 „Zawsze zarabiała [Wall Street] na krojeniu, miksowaniu i przepakowywaniu ryzyka”, zob. J. Stiglitz, Wątpliwe lekarstwo na kryzys, Europa Nr 4-5/10/2008, s.12.
4 Zob. A. Kosiński, Sekurytyzacja aktywów na świecie i w Polsce, Biblioteka Menadżera
i Bankowca, Warszawa, 1997, s. 24; P. Cyburt, Sekurytyzacja bankowych kredytów hipotecznych, Zeszyty BRE Bank CASE - Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych,
Nr 82, Warszawa 2006, s. 15-16; B. Półtorak, Sekurytyzacja kredytu hipotecznego: na
podstawie działalności banków hipotecznych, Warszawa 2005; Ł. Reksa, Sekurytyzacja
wierzytelności na rynkach międzynarodowych, „Bank i Kredyt”, Nr 2, Warszawa
2004. P. Karnkowski, Sekurytyzacja aktywów bankowych, Zeszyty BRE Bank CASE
– Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Nr 82, Warszawa 2006, s. 19-26;
264
niu określonego rodzaju aktywów („pooling”) i emitowaniu na ich
podstawie papierów wartościowych. Zadaniem sekurytyzacji jest
„przemiana” mało płynnych i trudnych do sprzedaży aktywów
w płynne i zestrukturyzowane papiery wartościowe.
Dotychczasowe pomysły na sekurytyzację sięgały bardzo daleko. Stąd też wiele definicji cytowanych w licznych podręcznikach
na temat sekurytyzacji jest nieadekwatna do poziomu jej obecnego
rozwoju. Należy jednak dodać, iż bardzo trudno o adekwatną definicję, która byłaby na tyle szeroka a zarazem precyzyjna, aby objąć swoim zakresem wszystkie modele mechanizmu sekurytyzacji,
a jednocześnie ujmowała istotę samego procesu.
Definicja jest jednak potrzebna i kilka całkiem udanych powstało:
Jedną z pierwszych sformułowali J. Rosnethal i J. Ocampo, według
których: „sekurytyzacja to starannie przygotowany proces, gdzie
pożyczki i inne wierzytelności są scalane, ubezpieczane i sprzedawane w formie papierów wartościowych”.5
Łukasz Reksa definiuje sekurytyzację, jako „nowoczesną technikę refinansowania, w ramach której najczęściej zdywersyfikowana
pula aktywów wraz z generowanymi przez nie strumieniami gotówkowymi zostaje wyizolowana z bilansu banku czy przedsiębiorstwa, zabezpieczona dzięki wewnętrznym lub zewnętrznym
technikom oraz prawnie usamodzielniona w tzw. spółce specjalnego przeznaczenia („special purpose vehicle SPV”), która następnie refinansuje zakupioną pulę aktywów poprzez emisję papierów
wartościowych na krajowych i(lub) międzynarodowych rynkach finansowych”.6 Christine Pavel sekurytyzacją określa również samą
P. Majka, Sekurytyzacja wierzytelności trudnych, Zeszyty BRE Bank CASE – Centrum
Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Nr 82, Warszawa 2006, s. 11-12. W.Z. Jaworski,
Z. Zawadzka, Bankowość – Podręcznik akademicki, Warszawa 2005, s. 451-467;
G. Svetlana, Sekurytyzacja należności kredytowych banku, Wydawnictwo Wyższej
Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego, Warszawa 2002;
J. Zombirt, Sekurytyzacja – technika zarządzania ryzykiem kredytowym, Prawo Bankowe
2003, Nr 3, s. 29.
5 J.A. Rosenthal, J.M. Ocampo, Securitisation of Credit: Inside the New Technology
of Finance, New York 1988.
6 Zob. Ł. Reksa, Sekurytyzacja wierzytelności..., s. 2. Zob też: Ł. Reksa, Sekurytyzacja
po polsku, Bank 2003, Nr 10, s. 51.
265
tendencje rynków kapitałowych do zbierania i przekształcania
udzielanych pożyczek w płynne instrumenty finansowe i sprzedawanie ich zainteresowanym inwestorom.7
Najogólniej rzecz biorąc: sekurytyzacja jest to proces polegający na łączeniu jednorodnych, niepłynnych aktywów finansowych,
które następnie usunięte z bilansu inicjatora procesu stanowią zabezpieczenie płynnych papierów wartościowych będących przedmiotem obrotu na rynkach kapitałowych.8
3. Historia rozwoju sekurytyzacji
Historia sekurytyzacji sięga końca lat 60-tych XX wieku oraz stolicy światowych finansów – Nowego Jorku9. Rozwój sekurytyzacji
w Europie, to dopiero koniec lat 80-tych, a w Polsce początek XXI
wieku.10
Sekurytyzacja pojawia się na rynkach finansowych na fali nowych zjawisk w świecie finansów, związanych z rozwojem inżynierii finansowej, deregulacją i liberalizacją. Z upływem czasu staje się,
obok dźwigni finansowej, opcji walutowych i VaRu jednym z głównych akceleratorów niezwykle dynamicznego rozwoju rynków finansowych.
Zanim nastąpił rozkwit sekurytyzacji, działalność kredytowa
ograniczona była pułapem posiadanych funduszy (pożyczonych lub
7 Zob. A. Waszkiewicz, Papierowe bogactwo sekurytyzacji, Bank Kredyt Nr 4,
8 Ibid. s. 16-17.
9 Sama nazwa „securitization” pojawiła się w 1977 r., zob. R. Bucholski, Sekurytyzacja aktywów banku hipotecznego, s. 34, dostępna [http://www.bibliotekacyfrowa.
pl/Content/34651/002.pdf].
10 Zob. np. J. Grodzicki, R. W. Kaszubski, Sekurytyzacja – aspekty prawne, Glosa,
sierpień 1999, s. 4-8; J. Cichorska, Sekurytyzacja depozytów, Bank, nr 4, Warszawa
2000, s. 23-26; J. Cichorska, Sekurytyzacja pasywów, Bank, nr 8, Warszawa 2000, s. 3335; R. Jagiełło, Sekurytyzacja aktywów jako forma finansowania przedsiębiorstw, Studia
i Prace Kolegium Zarządzania i Finansów, Zeszyt Nr 16 (IX/2000), s.119; M.A.
Olszak, Międzynarodowy rynek instrumentów transferu ryzyka kredytowego,
Bank i Kredyt, Nr 3, Warszawa 2006.
266
własnych). Specyficzna sytuacja występowała na rynku hipotecznym: ze względu na charakterystykę tego rodzaju kredytów, banki
pozostawały wierzycielami przez bardzo długi okres czasu (30–40
lat).11 Były to wierzytelności relatywnie bezpieczne i przynoszące w
miarę stały dochód. Mimo oczywistych korzyści płynących z tego
rodzaju kredytów, były to wierzytelności zalegające („dead assets”).
Tymczasem w dobie szybkiego rozwoju rynków finansowych, instytucje finansowe dążyły do uwolnienia, jak największej ilości kapitału,
którym można byłoby w szybki i elastyczny sposób zarządzać.12
1. Trendy rynkowe prowadzące do powstania sekurytyzacji
Mechanizm sekurytyzacji należy rozpatrywać w szerszej perspektywie trzech wyraźnie zarysowanych trendów:
1/ przenoszenia punktu ciężkości finansowania działalności
z klasycznego finansowania instrumentem kredytu, na fi nansowanie zaciąganym „długiem inwestorskim” (przez emi sje akcji, obligacji, bonów);
2/ przekształcania różnego rodzaju ryzyk rynkowych w przed miot transakcji rynkowych („handel ryzykiem”); oraz
3/ spadającej skłonności do oszczędzania.
W związku z dywersyfikacją źródeł pozyskiwania kapitału nastąpiło uniezależniania się, od często niewygodnej więzi kredytodawca – kredytobiorca. Dzięki emisji różnego rodzaju papierów
wartościowych, emitent mógł adresować ofertę do nieokreślonej
liczby odbiorców. Wraz z rozwojem metod wyceny ryzyka nastąpiło uelastycznienie zarządzania ryzykiem. Spadającą skłonność
do oszczędzania, doprowadziła do spadku wartości depozytów,
utrudniając tym samym ekspansje kredytową i wymuszając poszukiwanie nowych źródeł pozyskiwania kapitału.
Na początku lat 80-tych sekurytyzacja stanowiła głównie mechanizm pozyskiwani kapitału. Dość szybko jednak punkt ciężkości przeniósł się z pozyskiwania kapitału na zarządzanie ryzykiem.
Sekurytyzacja stała się przede wszystkim narzędziem zarządzania
ryzykiem (zarządzania aktywami).
11 12 Tj., do momentu całkowitej spłaty wierzytelności.
Innymi słowy „szukały płynności”.
267
Sekurytyzacja znacznie poszerzyła możliwości pozyskiwania
kapitału. W przeciwieństwie do klasycznego zadłużania się w oparciu o pasywa, sekurytyzacja powstała, jako sposób finansowania
w oparciu o aktywa. Mówi się zatem bądź o sekurytyzacji aktywów,
bądź sekurytyzacji wierzytelności. Mimo, iż sekurytyzacji w oparciu o pasywa wykluczyć nie można.13
4. Mechanizm sekurytyzacji14
Przeprowadzenie sekurytyzacji wymaga zgromadzenia odpowiednio dużej puli aktywów. Najlepiej, aby były to aktywa do siebie
podobne przynoszące w miarę stały dochód. Uważa się, że przedmiotem sekurytyzacji powinny być aktywa charakteryzujące się
przewidywalnością i pewnością przyszłych wpływów: im wyższa
egzekwowalność długów, terminowość spłat, zdolność kredytowa,
dywersyfikacja dłużników, tym lepiej. Niemniej z biegiem czasu
zaczęto sięgać po coraz mniej pewne aktywa proponując w zamian
wyższy zysk. Selekcjonowanie aktywów przeznaczonych do sekurytyzacji nosi nazwę „flaggingu” (od |flag| odznaczać, zaznaczać).15
Pierwszym podmiotem zaangażowanym w proces jest inicjator
transakcji, zwany też aranżerem lub organizatorem („Originator”,
„Transferor”, „Servicer”) w dalszej części pracy nazywany: |Inicjatorem|. Jest to podmiot, który posiada odpowiednią ilość aktywów
13 Zob. J. Cichorska, Sekurytyzacja depozytów, Bank Nr 4, Warszawa 2000, s. 24; J.
Zombirt, Sekurytyzacja – technika zarządzania ryzykiem kredytowym, Prawo Bankowe,
nr 3, Warszawa 2003, s. 29.
14 Zob. np. J. Nowakowski, A. Santarek, Sekurytyzacja na świecie i w Polsce, Studia
i Prace. Kolegium Zarząi Finansów, Zeszyt Naukowy nr 12, Warszawa 2000, Szkoła
GłówHandlowa; S. Stanuch, Sekurytyzacja aktywów bankowych – aspekty prawne i perspektywy rozwoju, Biuletyn Prawa Bankowego Nr 3 KNB UW, dostępny [http://
www.knpb.wpia.uw.edu.pl/biuletyn/BIULETYN%20PRAWA%20 BANKOWEGO
%20Numer%203.pdf]; M. Choudhry, F. Fabozzi, Originating Collateralized Debt
Obligations for balance sheet management, The Journal of Structured and Project
Finance, 2003.
15 Na ekranach komputerów aktywa nadające się do sekurytyzacji oznacza się
malutkimi flagami, stąd nazwa.
268
(własnych lub nabytych od innych wierzycieli) i chce przeprowadzić transakcję sekurytyzacji.
Z reguły wyodrębniona pula aktywów zostaje sprzedana spółce specjalnego przeznaczenia (dalej nazywana: |SPV| – „Special
Purpose Vahicle”), która przejmuje większość funkcji i ryzyk całej
operacji. Założenie SPV wydaje się być istotą sekurytyzacji. Wykorzystanie SPV pozwala na „oderwanie” puli aktywów od ich właściciela. Najczęściej zamiarem Inicjatora transakcji jest usunięcie puli
aktywów z bilansu, stąd transakcja przeniesienia wierzytelności do
SPV nosi nazwę „off-balance sheet transaction” – „transakcji poza
bilans”. Pula aktywów wędrując poza bilans oddziela się od pierwotnego właściciela, tym samym sytuacja finansowa właściciela nie
wpływa na rating emitowanych papierów wartościowych.
Jeżeli zostaje powołana SPV (a tak się dzieje najczęściej), to ona
zawiera umowę z powiernikiem (dalej w tekście: |Powiernik|),
którego funkcją jest zabezpieczenie operacji przed ewentualnymi
nieprawidłowościami. Powiernik zostaje upoważniony do dodatkowego zabezpieczenia transakcji poprzez zawarcie transakcji hedgingowych bądź ubezpieczenie emisji.
Kolejnymi podmiotami w procesie sekurytyzacji mogą być ubezpieczyciel i wystawca derywatów (np. CDS, IRS). Ponadto istotną
rolę odgrywa agencja ratingowa. Umowę z agencją ratingową (dalej
w tekście: |Agencja|) zawiera Powiernik, SPV lub sam Inicjator.
Tak czy inaczej, podmiotem wynajmującym agencje jest podmiot
bezpośrednio zainteresowany przeprowadzaną operacją. Ostatnim
ogniwem w mechanizmie są oczywiście inwestorzy.
1. Typy sekurytyzacji: “pass-through” i “pay-through”
Wyróżnia się dwa podstawowe typy mechanizmu sekurytyzacji:
„pass-through” i „pay-through”. Różnią się one zarówno stopniem
komplikacji jak i elastycznością wykorzystania, jaką oferują.
Mechanizm „pass-through” oznacza transfer prawa do udziału w dochodach z części wierzytelności bezpośrednio od Inicjatora
do uprawnionych z papierów wartościowych. Przepływy gotówki
przekazywane są proporcjonalnie przez cały okres ważności papieru. Płatności uiszczane przez dłużników przekazywane są bez
269
wprowadzanych zmian. Pociąga to za sobą niebezpieczeństwo nieregularnych płatności, zależą one bowiem od płatności dłużników.
Dobrze nadające się do tego typu sekurytyzacji są różnego rodzaju
certyfikaty udziałowe, które są stosunkowo mało skomplikowane i jednorodne. Ze względu na prostotę tego typu sekurytyzacji
przeprowadza się ją w oparciu o mało ryzykowne długoterminowe
kredyty.
Inwestorzy preferują jednak papiery wartościowe o w miarę
przewidywalnym mechanizmie spłaty. Uzyskanie takiego efektu
oferuje wykorzystanie mechanizmu „pay-thorugh”. Sekurytyzacja
„pay-through” zakłada wykorzystanie dodatkowego podmiotu w
procesie, czyli SPV, a jej cechą charakterystyczną jest wypłata kapitału w transzach. Strukturyzacja strumienia płatności i podział
na transze zabezpiecza inwestorów zarówno przed przedwczesną
jak i zbyt późną spłatą zaciągniętych kredytów. Podstawową cechą
struktury „pay-through” jest wygładzenie („smoothing”) strumieni pieniężnych, ich ustabilizowanie m.in. przez reinwestowanie
przedwczesnych spłat.
W strukturze „pay-through” poszczególne transze mogą mieć
różne programy spłat. Mogą to być papiery wartościowe o stałej
lub zmiennej stopie oprocentowania, mogą ograniczać się tylko do
odsetek („Interest Only IO”) lub tylko poszczególnych rat kapitałowych („Principle Only PO”).
2. Dodatkowa kalka pojęciowa
Artykuł ma za zadanie zaprezentować podstawowe mechanizmy sekurytyzacji w ich teoretycznym wymiarze. Potrzebne jest
zatem uporządkowanie niektórych nazw oraz wprowadzenie kilku
podziałów związanych szczególnie z sekurytyzacją CDO („Collateralized Debt Obligation” dalej: |CDO|).
Pierwszy podział wiąże się z motywacją przeprowadzania sekurytyzacji: Wyróżniamy dwa podstawowe typy sekurytyzacji: „balance sheet CDO” i „arbitrage CDO”. Celem „balnce-sheet CDO”
jest usunięcie ryzykownych wierzytelności z bilansu Inicjatora, natomiast motywem „arbitrage CDO” jest uzyskaniem określonego
dochodu. Oczywiście oba cele mogą występować łącznie.
270
Drugi podział dotyczy transferu ryzyka: Może on przebiegać na
dwa sposoby; albo poprzez sprzedaż aktywów SPV („true sale”)16,
albo przez wykorzystanie mechanizmu „synthetic CDO”, a więc
zatrzymanie aktywów w bilansie Inicjatora i zabezpieczenie się
przed ryzykiem za pomocą CDSów („Credit Default Swaps” dalej:
|CDS|).
Trzeci podział dotyczy portfolia aktywów: W związku z rodzajem sekurytyzowanych aktywów wyróżniamy sekurytyzację
typu „physical debt” i „structured”. Sekurytyzacja „physical debt”
,oznacza sekurytyzację pierwotnych wierzytelności (z tytułu udzielonych kredytów, pożyczek); sekurytyzacja „structured” oznacza
sekurytyzację portfela aktywów złożonego z produktów zestrukturyzowanych. Również te dwa typy mogą być łączone.
Ostatnim istotnym podziałem jest podział na sekurytyzację typu:
„partially funded” i „fully funded”. Podział wiąże się z zagadnieniem dostarczania środków przez inwestorów na pokrycie ryzyka
wynikającego z portfolia sekurytyzowanych aktywów. Jeżeli środki pochodzące z emisji pokrywają ryzyko tylko części aktywów, to
taką sekurytyzację nazywamy sekurytyzacją „partially funded”,
jeżeli pokrywają całość wydzielonych do sekurytyzacji aktywów –
sekurytyzacją „fully funded”.
16 Zob. Financial Accounting Standards Board (FASB) Statement No. 140
“Accounting for transfers and servicing of financial assets and extinguishments of
liabilities—a replacement of FASB Statement No. 125” September 2000.
271
3. Rozbicie puli papierów na transze
W pierwszej kolejności SPV emituje papiery wartościowe dzieląc
je na transze [rysunek nr 1].
Rysunek 1. Podział puli na transze
Źródło: opracowanie własne.
Są to: transza najbardziej uprzywilejowana („senior tranche”),
gorsza („mezaninie”) i najbardziej ryzykowna, ale przynosząca potencjalnie najwyższy dochód („equity tranche”). Wyjaśnić należy
obecność Powiernika. Mimo, że najczęściej jest to jednostka związana organizacyjnie z SPV, to jej głównym zadaniem jest ochrona kapitału. Powiernik działa w interesie inwestorów, dostarcza
raportów z przeprowadzanych procesów, informuje inwestorów
o istotnych danych dotyczących SPV, itd. Niejednokrotnie Powiernik występuje także w roli administratora zabezpieczeń („collateral
administrator”)17.
Jeżeli sekurytyzacja jest typu „off-balnce sheet”, to sytuacja jest
dość prosta: Inicjator przenosi aktywa, których chce się pozbyć do
SPV. Jeżeli jednak jest to sekurytyzacja arbitrażowa, to konieczny
jest podmiot, który wybierze odpowiednie aktywa [rysunek nr 2].
Zazwyczaj zajmuje się tym „Asset Manager”.
17 Wiele międzynarodowych banków dostarcza tego typu usługi: Bank of New
York Melon, PNB Paribas, Deutsche Bank, HSBC, LaSalle Bank, Wells Fargo etc.
272
Rysunek 2. Udziała Asset Manager’a w doborze aktywów
Zanim nastąpi emisja CDO, na kilka miesięcy wcześniej bank dostarcza asset menadżerowi środki pieniężne celem zgromadzenia
odpowiedniego portfela aktywów („warehousing” – gromadzenie
aktywów). Czasem gromadzenie aktywów trwa nawet po pierwszej emisji CDO (może być kilka emisji).18
W każdej sekurytyzacji CDO ważną rolę odgrywa również Underwriter [rysunek nr 3]. Najczęściej jest to bank inwestycyjny, którego zadaniem jest koordynowanie całego procesu.19
18 Do najbardziej znanych „CDO Managers” należą: Ambac Financial Group,
AXA Investment Managers, Prudential M&G, The Carlyle Group.
19 Do największych underwriterów przed 2008 rokiem należały takie banki jak:
Bear Stearns Companies Inc., Merrill Lynch & Co Inc., Wachovia, Citigroup Inc.,
Deutsche Bank AG, Bank of America Corporation.
273
Rysunek 3. Rola Underwritera w procesie sekurytyzacji
5.Off-Balance Collateralized
Debt Obligation20
Pierwszym z przykładów sekurytyzacji jest mechanizm „Offbalance Sheet Collateralized Debt Obligation” dotyczący wierzytelności hipotecznych („physical debt”). Jest to typ sekurytyzacji „off-balance sheet”, a zatem motywowany usunięciem ryzykownych
aktywów poza bilans Inicjatora procesu.
Pierwszym krokiem w procesie jest dokonanie selekcji aktywów
(„flagging” i „warehousing”)). W niniejszym przypadku wierzycielem jest bank hipoteczny („Originator”), który chce usunąć posiadane przez siebie wierzytelności hipoteczne „poza bilans”. W takim
celu Inicjator zakłada SPV. Inicjator chce całkowicie usunąć ryzy20 Zob. M. Choudhry, Structured Credit Products, Credit Derivatives and
Synthetic Securitization, Wiley Finance 2004.
274
kowne aktywa poza swój bilans, dlatego transakcja pomiędzy nim
a SPV musi spełniać warunki prawdziwej sprzedaży w sensie ekonomicznym („true sale”). Istotnym jest takie skonstruowanie SPV,
aby spełniała ona warunki „Qualified Special Purpose Entity”, czyli
podmiotu prawnie niezależnego.
Rysunek 4. True sale pomiędzy Inicjatorem a SPV
W procesie występuje także Powiernik, staje się on zarządcą specjalnego konta, na które przelewane są środki pieniężne uzyskane
przez Inicjatora z tytułu sprzedaży aktywów (ponadto, inne środki
pochodzące od SPV). Od Inicjatora trafiają one na zasadzie pożyczki, a bezpośredni dostęp do konta ma SPV. Konto zapewnia płynność finansową SPV.
SPV emituje CDO i sprzedaje je inwestorom. Emisja jest przeprowadzana przy udziale Underwritera, który bada rynek, oferuje
CDO, przedstawia plan podziału na transze itd. Pieniądze uzyskane z emisji ostatecznie trafiają do Inicjatora.
Wyemitowane CDO podzielone są na transze, z których każda
prezentuje inny poziom ryzyka i inny potencjalny zysk. Transza najbardziej uprzywilejowana („senior tranche”) jest chroniona przez
transze podporządkowane. Od ilości niespłacanych kredytów zależy ile kolejnych transz będzie dotkniętych ewentualną niewypła-
275
calnością dłużników. Obsługą programu sekurytyzacji (serwisem)
może zajmować się Inicjator procesu, ponieważ ma odpowiednie
środki ku temu (ściąganie wierzytelności, przekazywanie przepływów pieniężnych inwestorom) lub specjalnie do tego celu wynajęty
Serwisant („Servicer”).
Rysunek 5. Schemat CDO
Z punktu widzenia bezpieczeństwa tego rodzaju sekurytyzacji,
ważne jest to, aby najbardziej ryzykowną transzę CDO („equity
tranche”) nabywał sam Inicjator (zachował dla siebie). Ponieważ
jest to transza, która ucierpi, jako pierwsza w przypadku niewypłacalności, Inicjator nie ma powodów, aby przeznaczać do sekurytyzacji najgorsze ze swoich aktywów.
6. Synthetic Collateralized
Debt Obligation
Drugim przykładem jest sekurytyzacja typu „Synthetic CDO”.
Najważniejszą zmianą w stosunku do pierwszego przykładu jest
to, że nie dochodzi do realnej sprzedaży aktywów (sekurytyzacja
typu „synthetic”). Aktywa pozostają w bilansie Inicjatora, a sprzedawane jest tylko ryzyko. Inicjator nie otrzymuje żadnych pienię-
276
dzy w związku z samą transakcją natomiast ponosi koszty pozbycia
się ryzyka.
Prezentowany przykład jest mechanizmem najbardziej popularnym, oznacza to, że istnieje wiele znacznie bardziej skomplikowanych i bardziej ryzykownych mechanizmów. Jednym z bardziej
skomplikowanych jest mechanizm prezentowany w ostatnim przykładzie.
W przypadku „Synthetic CDO” aktywa nie są sprzedawane SPV
niemniej jego rola jest kluczowa. Inicjator posiada pewną pulę ryzykownych aktywów (często po prostu papierów sekurytyzacyjnych
– sekurytyzacja „structured”), których chciałby się pozbyć (a właściwie ryzyka z nimi związanego). Z pozoru najlepszym rozwiązaniem byłaby ich sprzedaż, nie zawsze jednak jest to możliwe.
Zamiast sprzedawać aktywa a wraz z nimi ryzyko, można pozbyć
się ryzyka pozostawiając w bilansie aktywa. Aby wytransferować
ryzyko Inicjator kupuje od SPV określonej wartości CDS („Credit
Ddefault Swap”) w zamian, za co zgadza się uiszczać okresową
opłatę [rysunek nr 6].
Rysunek 6. Zakup „Credit Default Swap” przez Inicjatora
Podobnie jak w przypadku zwykłych CDO, SPV emituje papiery wartościowe, przy udziale underwritera dzieli je na transze
i sprzedaje inwestorom [rysunek nr 8]. Emisja jest możliwa ponieważ opłaty (tytułem CDS) pochodzące od Inicjatora generują stały
277
dochód. Sytuacja jest jednak bardziej skomplikowana: środki pieniężne pochodzące z emisji wpływają do SPV, która przekazuje je
Powiernikowi; także opłaty dokonywane przez Inicjatora przekazywane są Powiernikowi.
Rysunek 7. Podział emitowanych papierów na transze (SynCDO)
Ani zgromadzone środki pochodzące od inwestorów tytułem
emisji „Sythetic CDO”, ani środki pochodzące od Inicjatora tytułem zawartego kontraktu CDS nie mogą zalegać u SPV [rysunek nr 8].
Powiernik w interesie inwestorów i Inicjatora inwestuje zebrane
środki w bezpieczne aktywa. Stają się one zabezpieczeniem wywiązania się SPV z kontraktu CDS, a dodatkowo dostarczają dochód,
który wpływa na płatności przekazywane inwestorom.
278
Rysunek 8. Rola Powiernika w procesie „Synthetic CDO”
„Synthetic CDO” emitowane są w transzach i podobnie jak
w przypadku zwykłych CDO transze podporządkowane chronią płatności transz uprzywilejowanych (pierwsze straty ponoszą
właściciele CDO pochodzących z transzy najbardziej podporządkowanej).
Niemniej jednak bezpieczne aktywa, którymi zarządza Powiernik w pierwszej kolejności zabezpieczają pokrycie strat poniesionych przez Inicjatora (jako efekt ziszczenia się jednej z negatywnych okoliczności przed którym ma chronić CDS) dopiero w drugiej
kolejności dostarczają przepływów pieniężnych dla inwestorów.
Prezentowana konstrukcja jest typem „fully-funded” oznacza to,
że środki pochodzące z emisji „Synthetic CDO” są wystarczające,
aby pokryć całą sumę potencjalnych szkód, na jakie narażony jest
Inicjator.
279
7. Mechanizm Partially-Funded
Synthetic Collateralized
Debt Obligation
Ostatnim z przykładów jest konstrukcja „Partially-funded
Synthetic Collateralized Debt Obligation” (|ParFunSynCDO|).
W związku z obecnym kryzysem jest to jeden najbardziej krytykowanych mechanizmów sekurytyzacji, wyjątkowo ryzykowny i podatny na wszelkiego rodzaju zawirowania rynkowe.
Konstrukcja jest podobna do zaprezentowanej wcześniej „Synthetic CDO” jednak z pewną istotną różnicą: jest to sekurytyzacja
„partially-funded”, co oznacza, że tylko część aktywów zostaje zabezpieczona przez bezpieczne aktywa zakupione i przechowywane
przez Powiernika. Chodzi o zabezpieczenie mechanizmem „SynCDO”, a nie zabezpieczenie transakcji w ogóle. Niniejszy przykład
różni się od poprzedniego tym, że tworzy się dwie transze aktywów
wydzielonych do sekurytyzacji: „Super Senior Tranche” i „Funded
Tranche”. Część „Super Senior Tranche” stanowi najczęściej zdecydowanie większą częścią portfela aktywów (więcej niż 90%). Podział ten nie jest podziałem papierów wartościowych, ale podziałem aktywów wydzielonych do sekurytyzacji.
Początkowo przeprowadza się „subordynacje” poszczególnych
aktywów tak, aby stworzyć dwie transze. Transza „Super Senior”
pozostaje w bilansie właściciela aktywów natomiast transza „Funded” podlega syntetycznej sekurytyzacji („Synthetic CDO”). Emitowane papiery wartościowe sprzedawane są inwestorom [rysunek
nr 9]. Pierwszy podział na transze i związane z tym podporządkowywanie aktywów jest także mechanizmem sekurytyzacji. W wyniku tego procesu (|sekurytyzacji numer 1|) powstają dwie transze,
z których jedna („Super Senior Tranche”) zostaje odkupiona przez
Inicjatora (właściciela aktywów).
Jeżeli chodzi o transze „Funded”, to jej sekurytyzacja (zabezpieczenie, emisja i podział na transze przeznaczone dla inwestorów) wygląda tak samo jak w przykładzie poprzednim („Synthetic
CDO”). Natomiast w wyniku tej sekurytyzacji (|numer 2 – „Synthetic CDO”|) część aktywów (papierów wartościowych „Super
280
Senior”) pozostaje albo w ogóle niezabezpieczona, albo Inicjator zawiera osobną umowę CDS z innym renomowanym podmiotem.
W teorii uważa się, że „Super Senior Tranche” powinna być relatywnie bezpieczna21, ponieważ jest ona uprzywilejowana względem wszystkich innych transz. Jednak w praktyce okazało się, że
nie jest to do końca prawda. Ze względu na wysoką dźwignie finansową, transza najbardziej uprzywilejowana wcale nie musi zostać „dotknięta” przez niewypłacalność dłużników, wystarczy aby
rynek stał się bardziej sceptyczny względem strukturyzowanych
papierów wartościowych i wartość rynkowa papierów z transzy
Super-Senior także szybko spada w dół.
Rysunek 9. Partially-Funded Synthetic Collateralized Debt Obligation
21 S. Raynes, A. Rutledge, The Analysis of Structured Securities, Oxford University
Press, 2003.
281
8. Podsumowanie
Mechanizm sekurytyzacji od samego początku podlegał licznym
zmianom. Wpływ na jego rozwój (i wzrastające skomplikowanie)
miało wiele czynników, m.in. rozwój metody wyceny ryzyka VaR
(„Value-at-risk”), przyjęcie za podstawową zasadę wyceny aktywów metodę wyceny rynkowej („mark-to-market accounting”) oraz
wprowadzenie zasad adekwatność kapitałowej (Bazylejska Umowa
Kapitałowa). Mechanizmy sekurytyzacji stosowane w ostatnich latach (w szczególności przed 2008 r.) miały już niewiele wspólnego
z tymi wymyślonymi przed ponad 30-laty. Sekurytyzacja przestała
być jedynie narzędziem zarządzania ryzykiem a stała się skomplikowanym mechanizmem inżynierii finansowej. Skala komplikacji
i rozmiar rynku sekurytyzacji stał się ogromny. Niestety konsekwencją tego stał się również wzrost ryzyka systemowego i zmniejszenie transparentności rynków finansowych.
BIBLIOGRAFIA
Bucholski R., Sekurytyzacja aktywów banku hipotecznego, s. 34,
dostępna [http://www.bibliotekacyfrowa.pl/Content/34651/002.
pdf].
Cichorska J., Sekurytyzacja depozytów, Bank, nr 4, Warszawa
2000, s. 23-26.
Cichorska J., Sekurytyzacja pasywów, Bank, nr 8, Warszawa
2000, s. 33-35.
Choudhry W., Fabozzi F., Originating Collateralized Debt Obligations for balance sheet management, The Journal of Structured
and Project Finance, USA 2003.
Choudhry M., Structured Credit Products, Credit Derivatives
and Synthetic Securitization, Wiley Finance 2004.
Cyburt P., Sekurytyzacja bankowych kredytów hipotecznych,
Zeszyty BRE Bank CASE – Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Nr 82, Warszawa 2006, s. 15-16.
282
Grodzicki J., Kaszubski R.W., Sekurytyzacja – aspekty prawne,
Glosa, sierpień 1999, s. 4-8.
Guiley R., The Encyclopedia of Magic and Alchemy, USA 2006,
s. 250–252.
Jagiełło R., Sekurytyzacja aktywów jako forma finansowania
przedsiębiorstw, Studia i Prace Kolegium Zarządzania i Finansów,
Zeszyt Nr 16 (IX/2000), s. 119.
Jaworski W.Z., Zawadzka Z., Bankowość – Podręcznik akademicki, Warszawa 2005, s. 451-467.
Karnkowski P, Sekurytyzacja aktywów bankowych, Zeszyty
BRE Bank CASE – Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych,
Nr 82, Warszawa 2006, s. 19-26.
Kosiński A, Sekurytyzacja aktywów na świecie i w Polsce, Biblioteka Menadżera i Bankowca, Warszawa 1997, s. 24.
Majka P, Sekurytyzacja wierzytelności trudnych, Zeszyty BRE
Bank CASE – Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Nr 82,
Warszawa 2006, s. 11-12.
Nowakowski J., Santarek A., Sekurytyzacja na świecie i w Polsce,
Studia i Prace Kolegium Zarządzania i Finansów, Zeszyt naukowy
SGH, nr 12, Warszawa 2000.
Olszak M.A., Międzynarodowy rynek instrumentów transferu
ryzyka kredytowego, Bank i Kredyt, Nr 3, Warszawa 2006.
Półtorak B., Sekurytyzacja kredytu hipotecznego: na podstawie
działalności banków hipotecznych, Warszawa 2005, s. 47.
Raynes S., Rutledge A., The Analysis of Structured Securities,
Oxford University Press, 2003
Reksa Ł, Sekurytyzacja wierzytelności na rynkach międzynarodowych, Bank i Kredyt, Nr 2, Warszawa 2004.
Reksa Ł, Sekurytyzacja po polsku, Bank, Nr 10, Warszawa 2003,
s. 51.
Rosenthal J.A., Ocampo J.M., Securitisation of Credit: Inside the
New Technology of Finance, New York 1988.
Simkovic M., Secret Liens and the Financial Crisis of 2008, American Bankruptcy Law Journal, Vol. 83, 2009, s. 253.
Stiglitz J., Wątpliwe lekarstwo na kryzys, Europa Nr 4-5/10/2008,
s.12.
283
Stanuch S., Sekurytyzacja aktywów bankowych – aspekty prawne i perspektywy rozwoju, Biuletyn Prawa Bankowego Nr 3 KNB
UW, dostępny [http://www.knpb.wpia.uw.edu.pl/biuletyn/BIULETYN%20PRAWA%20BANKOWEGO%20Numer%203.pdf].
Svetlana G., Sekurytyzacja należności kredytowych banku, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im.
Leona Koźmińskiego, Warszawa 2002.
Waszkiewicz A., Papierowe bogactwo sekurytyzacji, Bank i Kredyt, Nr 4, Warszawa 2004, s.17.
Zombirt J., Sekurytyzacja – technika zarządzania ryzykiem kredytowym, Prawo Bankowe 2003, Nr 3, s. 29.
284
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Marcin Łuszczyk
Informacja w Internecie
a poszukiwanie adekwatnego
systemu wartości
Information on the Internet
and seeking for an appropriate
system of values
Streszczenie
Dostępny współcześnie niemal dla wszystkich Internet zdominował komunikację i przekaz danych. Niestety nadmiar i niska jakość
informacji dostępnej w Internecie jest dla jej odbiorców źródłem
wielu zagrożeń i problemów. W sferze etyczno-moralnej poważny
problem stanowi trudność wyboru podstawy aksjologicznej i kierunków przyszłego rozwoju społeczno-gospodarczego.
Zdaniem autora celem rozwoju powinno być ukierunkowanie
na wysoką jakość życia obecnego społeczeństwa i zapewnienie
możliwości rozwoju przyszłych pokoleń. Realizacja tak określonego zadania wymaga między innymi: dbałości o środowisko naturalne, dążenia do rozwoju jakościowego zamiast dotychczasowego
wzrostu ilościowego; partnerstwa społecznego, a nie konkurencji;
poszukiwania mądrości zamiast taniej informacji tłumiącej samodzielny proces myślowy oraz przestrzegania zasad etycznych i osadzenia podejmowanych decyzji na solidnym fundamencie aksjologicznym. Przedstawione warunki spełnia paradygmat rozwoju
trwałego oparty na umiarkowanym antropocentrycznym systemie
wartości.
286
Summary
Available in our times almost for everyone the Internet dominated the communication and the transmission of data. The excess
and the poor quality of accessible information on the Internet for
her recipients are the source of many threats and problems. In the
ethical-moral sphere the serious problem constitutes the problem of
choice about the axiological base and directions of the future socialeconomic development.
According to the author, the goal of development should the
high quality of life of the current society and providing development opportunities for future generations. The accomplishment of
such a specific task requires care of the natural environment, aspiring to the qualitative development instead of the current quantitative height, the partnership, rather than the competition, seeking the
wisdom instead of cheap information suppressing the independent
thought process and observing ethical principles among others and
planting decisions on the solid axiological base. A paradigm of sustainable development based on a moderate anthropocentric system
of values is meeting the presented conditions.
Słowa klucze: Internet, informacja, umiarkowany antropocentryczny system wartości, rozwój trwały
Keywords: Internet, information, moderate anthropocentric system of values, sustainable development
Wprowadzenie
O globalnej sieci teleinformatycznej – Internecie, której historia
sięga początku lat 70. XX wieku, słyszał już niemal każdy mieszkaniec Ziemi. Obecnie w krajach wysoko rozwiniętych nasycenie
i uzależnienie życia społeczno-gospodarczego od Internetu jest już
tak duże, że wielu przestaje zdawać sobie sprawę z jego wszechobecności. Świadomość ta powraca ze zdwojoną siłą w sytuacji
nieprzewidzianego braku dostępu do sieci. Upowszechnianie tech-
Marcin Łuszczyk – informacja w internecie a poszukiwanie...
287
nologii informacyjnych powoduje również znaczące przeobrażenia
w życiu społeczno-gospodarczym. Internet wywarł istotny wpływ
na sposób wykorzystania czasu, oddziałuje na charakter relacji
międzyludzkich i sposób funkcjonowania społeczeństw1. O zaletach Internetu z reguły nie trzeba przekonywać. Przez ogół społeczeństwa wykorzystywany jest powszechnie do komunikacji, jako
źródło informacji i rozrywki, dla przedsiębiorstw jest sposobem
na prezentację własnej oferty i narzędziem poszukiwania kontrahentów, coraz częściej funkcjonuje też jako miejsce przechowywania zasobów informacji oraz dostęp do usług oferowanych w tzw.
chmurze (ang. cloud), dla ośrodków naukowych stanowi z kolei
platformę wymiany doświadczeń i informacji o osiągnięciach, ułatwia współpracę między badaczami. Za pośrednictwem Internetu
odbywają się również nieznające barier transfery danych i kapitału.
Występujące jeszcze nieliczne bariery w dostępie do Internetu są
względnie szybko likwidowane. Techniczne braki infrastruktury
uzupełniają łącza bezprzewodowe, za pomocą których globalna
sieć dociera do najdalszych zakątków Ziemi i jest zarazem dostępna w urządzeniach mobilnych. Natomiast niedostatek umiejętności w korzystaniu z Internetu łagodzony jest z kolei poprzez kursy i wykłady, jak na przykład w formie uniwersytetów trzeciego
wieku i programów „uczenia się przez całe życie”2. Tym sposobem
Internet, będąc w XXI wieku najszybciej rozwijającym się medium,
stwarza nieograniczone możliwości w zakresie komunikowania się,
przekazu informacji, wpływania na podejmowane przez jednostkę
decyzje i kreacji rzeczywistości3.
Sieć może stanowić istotne zagrożenie, wynikające między innymi z: uzależnienia od informacji i wirtualnego świata, szumu
1 K. Lechowicz, Kontrowersje wokół zwalczania cyberprzestępczości, w: Społeczeństwo internautów a kultura globalna, red. M. Kalczyńska, M. Majos, P. Malinowski, Oficyna Wydawnicza Politechniki Opolskiej, Opole 2013, s. 85.
2 Por. Decyzja nr 1720/2006/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 15 listopada 2006 r. ustanawiająca program działań w zakresie uczenia się przez całe
życie, Dz. U. UE L327.
3 J. Morbitzer, Interakcja człowiek – Internet: refleksje pedagogiczne, w: Komputer w edukacji: 19. ogólnopolskie sympozjum naukowe, red. J. Morbitzer,
Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, Kraków 2009, s. 178.
288
informacyjnego, utraty anonimowości i prywatności w sieci, cyberprzestępstw oraz manipulacji. Internet stanowi ponadto potencjalne
źródło zagrożeń dotyczące sfery etyczno-moralnej. Skala problemów
jest tym większa, im niższa jest świadomość użytkownika Internetu. Celem artykułu jest wskazanie wpływu Internetu i dostarczanej za jego pośrednictwem informacji na postrzeganie powszechnie
przyjętych norm etycznych i poszukiwanie nowego systemu wartości. Podjęty problem dotyczy w szczególności młodzieży – najliczniejszej grupy użytkowników Internetu, osób, których osobowość
dopiero się kształtuje, a które często, jako wyraz młodzieńczego
buntu, przeciwstawiają się tradycyjnym wartościom. W zamiarze
autora artykuł ma stanowić również próbę odpowiedzi na pytanie
dotyczące systemu wartości, który mógłby stanowić podstawę aksjologiczną trwałego rozwoju społeczno-gospodarczego.
Internet i informacja przyczyną
dysonansu międzypokoleniowego
Z pozoru nie ma nic złego w pozyskiwaniu informacji. Stanowi ona niezbędny element komunikowania się, wspomaga proces
kształcenia, ułatwia zrozumienie nowych zjawisk i wzbogaca osobowość. Niestety informacja, a właściwie jej nadmiar i niska jakość,
jest przyczyną poważnych problemów. Prowadzone badania wskazują, że Internet i informacja docierająca za jego pośrednictwem
do odbiorcy stwarza zagrożenia porównywalne do uzależnienia
od telefonów komórkowych, hazardu, komputerów i gier komputerowych, zakupów oraz kredytów. Odbiorcę informacji coraz
częściej opanowuje również stres informacyjny, którego powodem
jest przeciążenie informacyjne4. Docierająca informacja stanowi
przecież kolejny bodziec, który absorbuje uwagę odbiorcy, wymaga przy tym chociaż krótkotrwałego jej zachowania i wewnętrznej
4 W. Babik, Uzależnienia od informacji – problem technologii informatycznych
XXI wieku, „Edukacja. Studia – Badania – Innowacje” 2010, dodatek do numeru
2(110), s. 5-6.
289
decyzji o reakcji na nią. Wspomniany stres informacyjny nasilają
często sprzeczne ze sobą komunikaty. Bezustanny napływ wiadomości powoduje również, że zdobyta wcześniej, często wartościowa, informacja jest tłumiona, wypierana i zakłócana przez nowe
wiadomości – „tania komunikacja zalewa więc raczej pamięć i ją
tłamsi, aniżeli karmi i utrwala”5.
Nowoczesne media, w tym przede wszystkim Internet, mają we
współczesnym niebagatelne znaczenie w kształtowaniu postaw
społecznych. Poprzez odpowiednią prezentację informacji, dopasowaną do własnych potrzeb, potrafią w krótkim czasie uformować
pozytywne bądź negatywne oceny i reakcje społeczne komentowanego zdarzenia. Z tego też powodu nazywane są powszechnie
czwartą władzą. Niestety oddziaływanie środków przekazu informacji może mieć również negatywny wpływ. Propagują relatywizm
moralny i sceptycyzm religijny poprzez promowanie krótkowzrocznego i konsumpcyjnego stylu życia, przeciwstawiają się zasadom
wzajemnego szacunku, sprawiedliwości społecznej i dążeniom do
pokoju. Jak zauważył Jana Paweł II Internet dostarcza odbiorcy nieograniczonej ilości informacji i pojęć, lecz nie przedstawia ich rzeczywistej wartości. Ich utrata lub zafałszowanie powodować będzie
utratę godności człowieka6. Środki przekazu informacji przełamały
również „dotychczasową barierę w dostępie młodego człowieka do
informacji niepożądanej”. W ten sposób, dążące do jak najsilniejszego oddziaływania na odbiorcę, media wprowadzają do ukształtowanego świata wartości elementy negatywne – antywartości, takie
jak: zniewolenie, brak odpowiedzialności, głupotę i zakłamanie.
W tej sytuacji szczególną rolę powinna odgrywać edukacja, która
zapewni internautom umiejętność dokonywania trafnego wyboru
wartości, ukształtuje odpowiednią postawę aksjologiczną tak, aby
stała się ona życiowym drogowskazem – podstawowym kryterium do5 Z. Bauman, Globalizacja i co z tego dla ludzi wynika, PIW, Warszawa 2000,
s. 22-23.
6 J. Budniak, Sekularyzacja w nauczaniu Jana Pawła II, „Teologia Praktyczna”
2006, t. 7, s. 65, za: Orędzie Jana Pawła II na Światowy Dzień Środków Przekazu
Społecznego wygłoszone w dniu 24 stycznia 2002 r. „Wiadomości Katolickiej
Agencji Informacyjnej” 2002, nr 5, s. 33.
290
konywania wyborów7. Pozostawienie kształtowania postaw społecznych i etycznych wyłącznie Internetowi stwarza ryzyko utraty
kierunków i narzędzi własnego rozwoju zwane syndromem pijanego statku8. Tendencje te wzmacniają i bardzo chętnie wykorzystują
wielkie korporacje, dla których maksymalizacja zysku jest najważniejszym celem. Promują one konsumpcjonizm i niezrównoważenie w sferze etyczno-moralnej.
Silne uzależnienie młodzieży od mediów elektronicznych powoduje reakcję łańcuchową. Poza utratą tradycyjnych kierunków rozwoju i przyjętych zasad etyczno-moralnych pogłębia się rozdźwięk
pomiędzy młodzieżą – pokoleniem Y, a starszą grupą – cyfrowych
migrantów, czyli pokoleniem X. Obydwie grupy zupełnie inaczej
postrzegają Internet i nowoczesne technologie. Cyfrowi tubylcy
– pokolenie Y – w zasadzie nie odróżniają świata rzeczywistego
i wirtualnego. Wzrastali oni wraz z rozwojem Internetu, telefonii
komórkowej i multimediów. Wirtualny świat jest dla nich naturalnym środowiskiem9, w którym z łatwością się poruszają – na tyle
swobodnie, że są skłonni kupować wirtualne zasoby za rzeczywiste
pieniądze. Zjawisko takie łatwo można zaobserwować w internetowych grach strategicznych, w których posiadanie płatnego konta
daje użytkownikowi dodatkowe korzyści w wirtualnym świecie.
Podobny mechanizm zastosowali również twórcy gry internetowej
Second Life10. Gra wprawdzie jest bezpłatna, ale specjalne konto
zapewnia użytkownikowi regularne kieszonkowe w wirtualnej walucie, a nawet pozwala nabyć wirtualną wyspę. Trudno się zatem
dziwić, że w wypadku niepowodzeń w rzeczywistym świecie zafascynowani grą internauci chętnie uciekają do wirtualnego świata,
wolnego od sztywnych reguł, w którym na dodatek są właściciela 7 J. Morbitzer, Świat wartości w Internecie, w: Dydaktyka informatyki : problemy metodyki, red. W. Furmanek, A. Piecuch, Wydawnictwo Uniwersytetu
Rzeszowskiego, Rzeszów 2004, s. 175-176.
8 T. Borys, Zrównoważony rozwój jako wyzwanie edukacyjne, w: Edukacja
dla zrównoważonego rozwoju. Tom I. Edukacja dla ładu zintegrowanego, red.
T. Borys, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok-Wrocław 2010, s. 32.
9 J. Morbitzer, Interakcja człowiek..., op. cit., s. 180.
10 Dla wielu osób pokolenia Y Second Life to być może już nie tylko gra ale ich
quasi-rzeczywisty świat.
291
mi pokaźnych nieruchomości. Pokolenie Y wyróżnia także sposób
korzystania z telefonów komórkowych. Dla niego telefon komórkowy, a od kilku już lat smartfon, służy nie tylko do komunikacji głosowej i przesyłania krótkich wiadomości, ale dodatkowo stanowi
centrum rozrywki, miejsce przechowywania prywatnych danych,
narzędzie do przeglądania stron internetowych, a ponadto pełni
funkcję kamery i aparatu fotograficznego. Zupełnie przeciwnie do
nowoczesnych technologii odnosi się pokolenie X. Dla nich Internet
stanowi narzędzie do pozyskiwania niezbędnych informacji i komunikacji, a telefon komórkowy – tradycyjnie pełni przede wszystkim
rolę urządzenia służącego do komunikacji głosowej, zdecydowanie
rzadziej pokolenie to korzysta z dodatkowych funkcji oferowanych
przez zaawansowane telefony.
W przypadku pokolenia Y okazuje się, że przenikanie się wirtualnego i rzeczywistego świata może powodować niekorzystne
zmiany w mózgu. „Wirtualne technologie, które skutecznie radzą
sobie z czasem i przestrzenią, potrzebują niewiele czasu, aby obnażyć i wyjałowić przestrzeń”11. Długotrwały kontakt z Internetem
i wirtualnym światem powoduje zmiany w sposobie myślenia: zamiast dotychczasowego linearnego na wielowątkowy. W wyniku
tego procesu notoryczni internauci nie są zdolni „do głębszej refleksji, nie potrafią wyciągać ogólnych wniosków czy przyjąć szerszego
punktu widzenia”12.
Nadużywanie Internetu pogłębia dysonans międzypokoleniowy, który często prowadzi do sytuacji konfliktowych i negowania
świata pokolenia X przez młodych internautów. Zjawiska te nasila konsumpcyjny styl życia: „tam, gdzie pojawia się konsumpcyjna obfitość, fałszywość ról przyjmuje szczególnie jaskrawą postać
w spektakularnej opozycji między młodzieżą a dorosłymi”13. Krytyka norm społecznych wypracowanych przez starszych połączona
z opisanym wcześniej brakiem własnej wizji prowadzi młodzież do
11 Z. Bauman, Globalizacja..., op. cit., s. 89-90.
J. Morbitzer, Interakcja człowiek..., op. cit., za: P. Górecki, Mózg w sieci,
„Newsweek” 2008, nr 34, s. 51.
13 G. Debord, Społeczeństwo spektaklu oraz rozważania o społeczeństwie spektaklu, PIW, Warszawa 2006, s. 57.
12 292
wewnętrznego rozdarcia, zagubienia i niepewności jutra. Trudność
w przestrzeganiu norm etycznych i moralnych powszechnie uznanych za pozytywne powoduje również u młodych użytkowników
sieci zniechęcenie tradycyjnymi wzorcami, które postrzegane są
przez nich jako przestarzałe, ograniczające wolność światopoglądową, swobodę wyboru i przekonań. Tym łatwiej jest im akceptować,
w zasadzie pozbawiony reguł, wirtualny świat. Ponadto, coraz
chętniej identyfikują się oni z grupami użytkowników, którzy poszukują w Internecie wyłącznie rozrywki. W rzeczywistym świecie
zjawisko to prowadzi do dalszej relatywizacji i dewaluacji wzorców
moralnych. Należy jednak pamiętać, że oferowana przez Internet
wolność może być jedynie ułudą wolności. Wolność bowiem stanowi dla człowieka dużą wartość. Każda z grup społecznych oczekuje wolności: biznes wolności gospodarczej, społeczeństwo wolności wyboru dóbr i usług, użytkownicy sieci swobodnego dostępu
do zasobów Internetu. Jednak można zatem mówić o prawdziwej
wolności bez odpowiedzialności14. Okazuje się, że niczym nieskrępowane korzystanie z Internetu może prowadzić do powstania
uzależnień, między innymi od pornografii, gier i anonimowości
umożliwiającej wcielanie się w różne postaci w wirtualnym świecie.
Wymienione uzależnienia poważnie ograniczają wolność człowieka sprawiając, że nie może on swobodnie funkcjonować zarówno
w wirtualnej przestrzeni, jak i rzeczywistym świecie. Internet zamiast służyć rozwojowi sprzyja destrukcji15. Ponadto bez osadzenia
wolności w ściśle określonym systemie wartości zamiast wolności
prowadzącej do pełnego rozkwitu osobowości i podjęcia odpowiedzialności społecznej będziemy mieć do czynienia z wolnością od
wszelkich reguł, ograniczeń, zasad przyzwoitości i w konsekwencji
prowadzącą do anarchii16.
Przedstawione tendencje będące skutkiem nadużywania Internetu wzmacniane są przez szybko rozpowszechniające się wzor14 L. Karczewski, Perspektywy młodzieży – komunikacja – Internet, w: Społeczeństwo internautów..., op. cit., s. 115.
15 K. Glombik, Wolność, prawda, solidarność. O moralności w Internecie, w:
Społeczeństwo internautów..., op. cit., s. 122-123.
16 J. Morbitzer, Świat wartości..., op. cit., s. 179.
293
ce kulturowe Zachodu, stopniowe zwiększanie się dochodu na
mieszkańca, globalizację oraz dążenia polityków i ekonomistów
wyłącznie do ilościowego wzrostu gospodarczego zamiast dbałości o rozwój społeczno-gospodarczy i rzeczywistą poprawę jakości
życia. Wskazane zjawiska przyczyniają się do konsekwentnego wyeliminowania lokalnych kultur i tradycji, zaniku więzi społecznych.
W przedstawionym procesie negatywną rolę odgrywają korporacje.
Ich dominacja w sferze mediów powoduje narzucenie całemu światu własnego kulturowego porządku, będącego mieszanką informacji i rozrywki. Rozwijający się w błyskawicznym tempie Internet jest
doskonałym narzędziem propagowania komercyjnych wzorców.
Temu zjawisku nie jest w stanie zapobiec żadna administracja publiczna. We współczesnym świecie państwa utraciły monopol informacyjny na rzecz podmiotów telesektora inforozrywkowego17. W efekcie narasta konsumpcjonizm, a w sytuacjach, kiedy nie może być
on zaspokojony, pojawia się również agresja. Nietrudno przy tym
o głosy sprzeciwu i radykalizację poglądów niektórych środowisk
chcących za wszelką cenę utrzymać własną tożsamość. W skrajnych
przypadkach mogą przerodzić się one nawet w terroryzm.
Aksjologiczne podstawy
przyszłego rozwoju
Pewnym usprawiedliwieniem postaw pokolenia Y jest specyfika „nowoczesności”, która od wieków zaskakuje kolejne pokolenia.
Okazuje się, że nowoczesność nie może i nie chce czerpać ze wzorców poprzednich epok – nowoczesność jest skazana wyłącznie na
siebie. Stąd jej ciągle ponawiane próby autoryzacji samej siebie18.
Nie oznacza to jednak, że nie należy poszukiwać pewnych uniwersalnych i ponadczasowych wzorców. Godząc się na status quo, jak
twierdzi Hans Jonas, będziemy żyć w próżni aksjologicznej: „... naj17 B. Barber, Dżihad kontra McŚwiat, Muza, Warszawa 1997, s. 101.
J. Habermas, Filozoficzny dyskurs nowoczesności, Towarzystwo Autorów
i Wydawców Prac Naukowych Universitas, Kraków 2000, s. 16.
18 294
pierw natura, a następnie sam człowiek został aksjologicznie zneutralizowany. I oto drżymy w nagości nihilizmu, w którym niemal
wszechmocna potęga idzie w parze z niemal zupełną pustką”19. Co
więcej, proces degradacji wartości etyczno-moralnych jest tak zaawansowany, że nie wierzymy już w nic i żądamy dowodów. Nie
ma jednak pewności, czy możliwe jest jeszcze uzasadnienie czegokolwiek, zwłaszcza w etyce20. Wskazanie i uzasadnienie wyboru
podstaw aksjologicznych ma również znaczenie praktyczne. Przyjęcie uniwersalnego systemu wartości pozwoli na ustalenie pozytywnych i negatywnych wzorców, względem których dokonywane
będzie porównywanie zachodzących zdarzeń.
Proponowana przez telesektor inforozrywkowy aksjologiczna
droga donikąd prowadzi raczej do zubożenia sfery etyczno-moralnej,
a nie jej wzbogacenia, nie może być zatem podstawą dalszego rozwoju społeczno-gospodarczego. Wyeliminowanie tej ścieżki poszukiwań sprawia, że pozostają jeszcze dwie zasadnicze drogi: wzrostu konwencjonalnego i rozwoju trwałego (Sustainable Development).
Ścieżki te są zasadniczo różne od siebie, a ich podstawę stanowią
dwa odmienne systemy wartości (rysunek 1).
Rysunek 1. Możliwe kierunki przemian cywilizacyjnych
19 J. Filek, Filozofia odpowiedzialności XX wieku, Wydawnictwo Znak, Kraków
2003, s. 271, za: H. Jonas, Zasada odpowiedzialności. Etyka dla cywilizacji technologicznej, Wydawnictwo Platan, Kraków 1996, s. 58.
20 Ibidem.
295
Droga wzrostu konwencjonalnego oparta jest, w ujęciu aksjologicznym, na egocentryzmie, natomiast w sferze gospodarczej promowane są:
• egoizm i chciwość, których wyrazem jest model homo oeconomicus,
• intensywna eksploatacja zasobów naturalnych nastawiona wyłącznie na zaspokojenie potrzeb jednego pokolenia,
• urynkowienie każdej sfery społecznej aktywności,
• unikanie społecznej odpowiedzialności przez biznes21.
Ścieżka ta, z uwagi na krótkookresowe korzyści i uwarunkowania systemów politycznych, jest współcześnie chętnie wybierana
przez rządy wielu państw. W efekcie wzrost gospodarczy stanowi
cel nadrzędny, chociaż powinien być wyłącznie środkiem do osiągnięcia zasadniczego celu jakim jest rozwój społeczno-gospodarczy22. Taka postawa administracji publicznej sprawia również, że
społeczeństwa utwierdzane są w przekonaniu o słuszności wyboru
egocentryzmu jako właściwej podstawy aksjologicznej. Utrwalanie
postaw egocentrycznych skutkuje między innymi nienotowanym
dotąd wzrostem nierówności społecznych i niesprawiedliwej redystrybucji dochodów. W skrajnym przypadku dochody przeciętnego
mieszkańca Kataru (87478 USD) były w 2011 roku 274 razy większe niż obywatela Demokratycznej Republiki Konga (319 USD).
W wyjątkowo trudnej sytuacji mieszkańców tego ostatniego kraju
świadczy fakt, że 87,7% ogółu społeczeństwa uzyskiwało dochody poniżej granicy ubóstwa – 1,25 USD dziennie na mieszkańca23.
Współcześnie zapomina się, że obok niekwestionowanego dążenia
do zaspokojenia potrzeb społeczeństw celem powinno być zachowanie godności ludzkiej. Godność ta oznacza wzajemne poszanowanie zarówno względem jednostek odmiennych kulturowo, jak
21 T. Borys, Zrównoważony rozwój..., op. cit., s. 30.
B. Fiedor, K. Kociszewski, Istota i zakres ekonomii rozwoju, w: Ekonomia rozwoju, red. B. Fiedor, K. Kociszewski, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego
we Wrocławiu, Wrocław 2010, s. 18.
23 Human Development Report 2013. The Rise of the South: Human Progress in
a Diverse World, United Nations Development Programme, New York 2013, s. 144147, 160.
22 296
i szacunek dla samego siebie24. Proces utrwalania postaw egocentrycznych wzmacniają ponadto oparta na zasadach neoliberalizmu
globalizacja oraz powszechnie wykorzystywany w rachunkach narodowych PKB. W efekcie zdezorientowane społeczeństwo często
wyraża dystans, nieufność bądź nawet dezaprobatę w stosunku do
otrzymywanych informacji statystycznych i medialnych odnośnie
sytuacji gospodarczej i dochodów rozporządzalnych, które wyrażają odmienne tendencje niż wskazuje na to obserwacja codziennego
życia.
Należy również pamiętać, że zachowania charakterystyczne dla
egocentryzmu – chciwość i nieuczciwość finansistów i menadżerów z wielkich korporacji jest jedną z przyczyn przedłużającego się
kryzysu gospodarczego25. Z kolei intensywna eksploatacja zasobów naturalnych i ignorowanie stanu środowiska przyrodniczego
są sprzeczne z elementarną zasadą odpowiedzialności za warunku
egzystencji przyszłych pokoleń. Przyjmując nawet za słuszną tezę,
że we współczesnym świecie nie wierzymy już w nic i żądamy
niezbitych dowodów to podstawą podjęcia odpowiedzialności za
przyszłość powinien być przynajmniej strach przed nadchodzącą
katastrofą – własną a nawet całej cywilizacji26. Warto przypomnieć,
że środowisko naturalne spełnia wiele ważnych dla człowieka
funkcji:
• tworzy infrastrukturę biologiczną, podtrzymującą życie, które
ma miejsce nawet wtedy, gdy nie istnieje system gospodarczy
i społeczny, a tym samym stanowi niezbędny warunek jego istnienia i funkcjonowania,
• tworzy infrastrukturę przestrzenną, która jest polem działalności gospodarczej człowieka,
24 Z. Piątek, S. Florek, Wpływ zmian w systemach wartości na kształtowanie się
społeczeństwa wiedzy, w: Zrównoważony rozwój gospodarki opartej na wiedzy,
red. B. Poskrobko, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku,
Białystok 2009, s. 32.
25 K. Górka, Światowy kryzys finansowy i gospodarczy w kształtowaniu wyzwań rozwojowych, w: Ekonomia przemysłowa w warunkach kryzysu finansowego, red. P. P. Małecki, Fundacja UEK, Kraków 2012, s. 38.
26 J. Filek, Filozofia odpowiedzialności..., op. cit., s. 272.
297
• tworzy infrastrukturę gospodarczo-techniczną, w której poszczególne komponenty środowiska stają się elementami procesów produkcyjnych,
• stanowi źródło surowców, które zapewniają ciągłość procesów
gospodarczych,
• warunkuje istnienie oraz rozwój dóbr i usług konsumpcyjnych,
• przejmuje odpady, posiadając samoistne możliwości ich utylizacji27.
Niestety, droga rozwoju konwencjonalnego z reguły unika odpowiedzialności, nie zapewnia poszanowania środowiska naturalnego i w tym znaczeniu odpowiada wyłącznie egocentrycznemu
systemowi wartości. Dlatego też dla nowego paradygmatu rozwoju, należy poszukiwać innego systemu wartości mającego szersze
pole etyczne. Pozostaje zatem trzecia droga – rozwój trwały, który
w sferze aksjologicznej opiera się na umiarkowanym antropocentrycznym systemie wartości.
Filozofia antropocentryzmu powstała w XIV wieku jako opozycja
do średniowiecznego teocentryzmu, a jej podstawę stanowiła myśl
Terencjusza – człowiekiem jestem, nic, co ludzkie, nie jest mi obce28.
Źródeł antropocentryzmu poszukuje się również w magii i mitologii.
Chociaż teza ta wzbudza wiele wątpliwości i kontrowersji posiada
fundament faktograficzny i jest intuicyjnie akceptowalna. Zwolennikiem takiego podejścia był James Fazer, który zauważył, że rozwój
myśli ludzkiej przebiegał od magii poprzez mitologię, religię aż do
nauki29. Na przykład w mitologii człowiek bliższy był bogom aniżeli
istotom pochodzącym z ziemi. Świadczyć ma o tym grecki mit o powstaniu człowieka. Tytan Prometeusz ulepił z gliny człowieka, który
miał być na podobieństwo bogów, następnie dał mu moc panowania
27 A. Jankowska-Kłapkowska, Makroekonomiczny i mikroekonomiczny rachunek zasobów przyrody w Polsce, Biblioteka „Ekonomia i Środowisko”, Kraków
1993, nr 8, s. 9.
28 S. Czaja, B. Fiedor, Ekonomia środowiska i ekologiczna jako filary ekonomii zrównoważonego rozwoju, w: Ekonomia zrównoważonego rozwoju, red.
B. Poskrobko, Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku, Białystok 2010, s. 33.
29 A. Ganowicz-Bączyk, Mityczno-magiczne źródła antropocentryzmu, „Seminare” 2006 nr 23, s. 109, za: J. G. Frazer, Złota gałąź, Warszawa 1996, s. 508-509.
298
nad światem. Przekonanie, że to właśnie człowiek stoi w centrum
świata, można również odnaleźć w dawnych wyobrażeniach ludzi
o świecie. Dopiero w XVI wieku Mikołaj Kopernik rozpowszechnił
teorię heliocentryczną30, chociaż w dalszym ciągu codzienna obserwacja nieba wywołuje przekonanie, że ziemia znajduje się w centrum, a wszystkie ciała niebieskie krążą wokół niej.
Niezależnie od źródeł antropocentryzmu pogląd ten zawęża sferę moralności wyłącznie do człowieka, a cały świat pozaludzki jest
tylko narzędziem do realizacji celu. Podejście to może budzić wśród
wielu uzasadnione wątpliwości. Łatwiej jest zaakceptować pogląd,
że człowiek jest jedną z wielu istot, którym przypisać można moralny status. Potwierdzeniem tej tezy jest nierzadko bardzo silne przywiązanie, jakim obdarza się towarzyszące nam zwierzęta, które stają
się z czasem równorzędnym domownikiem. Warto zatem przyjąć
tezę, że właściwym systemem wartości jest łagodna wersja antropocentryzmu, do które nawiązuje również nauka społeczna Kościoła
katolickiego: „Bądźcie płodni i rozmnażajcie się, abyście zaludnili
ziemię i uczynili ją sobie poddaną; abyście panowali nad rybami
morskimi, nad ptactwem powietrznym i nad wszystkimi zwierzętami pełzającymi po ziemi”31. Podkreśla ona wyraźnie nadrzędne
miejsce człowieka w świecie, jednakże bez uprawnienia do jej niszczenia przyrody32. Również Arystoteles dowodził, że tylko umiarkowanie w każdej sprawie pozwoli osiągnąć doskonałość33. Dwadzieścia wieków później Kartezjusz potwierdził te same spostrzeżenia.
Należy „kierować się przekonaniami najbardziej umiarkowanymi
i najdalszymi od wszelkiej przesady oraz powszechnie stosowanymi
w postępowaniu przez najrozsądniejszych spośród tych, z którymi
30 Pierwsze wydanie dzieła Mikołaja Kopernika „O obrotach sfer niebieskich
miało miejsce w 1543 roku w Norymberdze (N. Copernic, Nicolai Copernici torinensis De revolutionibus orbium coelestium: Libri VI, J. Petreium, Norimbergae
1543).
31 Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Biblia Tysiąclecia, Wydawnictwo Pallottinum, Poznań 2003, . 25, (Rdz 1, 28).
32 M. Łuszczyk, Pomiar jakości życia w skali międzynarodowej, Wydawnictwo
Fundacji UEK, Kraków 2013, s. 50.
33 Arystoteles, Etyka Wielka, w: Dzieła wszystkie, tom 5, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 1996, s. 321.
299
żyć mi wypadnie”34. Należy również pamiętać o odpowiedzialności
człowieka względem drugiego człowieka oraz środowiska naturalnego i to nie tylko z powodu potencjalnej katastrofy cywilizacyjnej,
przed którą przestrzegał Hans Jonas, ale również dlatego, jak stwierdził laureat Pokojowej Nagrody Nobla Albert Schweitzer: „jesteśmy
życiem, które chce żyć, pośród życia, które chce żyć”35. Odpowiedzialność i sprawiedliwość społeczna odwołuje się bezpośrednio do
kategorii etycznych. Etyka współczesnego społeczeństwa musi być
także oparta na godności osoby ludzkiej i respektować również prawa przyszłych pokoleń, które będą chciały z godnością realizować
swoje potrzeby, a nie mają jeszcze możliwości wyrażenia swoich
oczekiwań. Biorąc powyższe opinie pod uwagę oraz występujące
różnice społeczne, gospodarcze, kulturowe i religijne między społeczeństwami, konsensus w wyborze podstaw aksjologicznych rozwoju może stanowić umiarkowany antropocentryczny system wartości36.
Związany z nim rozwój trwały byłby wówczas docelowym paradygmatem rozwoju społeczno-gospodarczego, w praktyce bowiem
„urzeczywistnianie trwałości polega na utrzymywaniu w równowadze dwóch rywalizujących ze sobą celów: zapewnienia wysokiej
jakości życia i życia w zasięgu granic natury”37. Słuszność wyboru
właśnie takiej ścieżki rozwoju społeczno-gospodarczego i jego podstawy aksjologicznej potwierdzają głosy ludzi nauki:
• albo wiek XXI będzie wiekiem ekologii, albo nie będzie go wcale,
• albo wiek XXI będzie wiekiem jakości, albo nie będzie go wcale,
• albo wiek XXI będzie wiekiem partnerstwa, albo nie będzie go
wcale,
• albo wiek XXI będzie wiekiem mądrości, albo nie będzie go wcale,
• albo wiek XXI będzie wiekiem duchowości, albo nie będzie go
wcale38.
34 R. Descartes, Rozprawa o metodzie właściwego kierowania rozumem i poszukiwania prawdy w naukach, Wydawnictwo Antyk, Kęty 2002, s. 26.
35 A. Schweitzer, Życie, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1971, s. 33.
36 M. Łuszczyk, Pomiar jakości..., op. cit., s. 61 i 240.
37 N. Chambers, C. Simmons, M. Wackernagel, Sharing Nature’s Interest: Ecological
Footprints as and Indicator of Sustainability, Earthscan, London-Sterling 2000, s. 3.
38 T. Borys, Zrównoważony rozwój..., op. cit., s. 33-34.
300
Uwagi końcowe
Pytanie o system wartości będący aksjologiczną podstawą przyszłego rozwoju społeczno-gospodarczego i dążeń do wysokiej jakości życia nurtuje wiele środowisk i mimo ogromnego postępu nauki
wciąż pozostaje bez odpowiedzi. Co więcej, wraz z upowszechnianiem się Internetu pojawiają się nowe dylematy, narasta dysonans
międzypokoleniowy i zróżnicowanie pomiędzy ciągle ewoluującym, pozbawionym barier światem Internetu, a niepodlegającym
zasadniczym zmianom, za to znacznie ograniczonym światem wartości. Tania, niskiej jakości i docierająca do odbiorcy w nadmiarze
za pośrednictwem Internetu informacja zamiast pomagać w międzypokoleniowym dialogu w rzeczywistości pogłębia nieład aksjologiczny. W rezultacie coraz trudniej osiągnąć konsensus. W tej
sytuacji warto zwrócić uwagę na umiarkowany antropocentryczny
system wartości stanowiący podstawę aksjologiczną rozwoju trwałego, którego zasadniczym celem jest wysoka jakości życia obecnego pokolenia i dbałość o możliwości rozwoju przyszłych generacji.
Głoszone przez zwolenników łagodnej wersji antropocentryzmu
umiarkowanie w podejmowanych działaniach mogłoby stanowić
również czynnik sprzyjający poprawie jakości informacji w Internecie i sposobu jej wykorzystania.
Bibliografia
Arystoteles, Etyka Wielka, w: Dzieła wszystkie, tom 5, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996.
W. Babik, Uzależnienia od informacji – problem technologii informatycznych XXI wieku, „Edukacja. Studia – Badania – Innowacje” 2010, dodatek do numeru 2(110).
B. Barber, Dżihad kontra McŚwiat, Muza, Warszawa 1997.
Z. Bauman, Globalizacja i co z tego dla ludzi wynika, PIW, Warszawa 2000.
T. Borys, Zrównoważony rozwój jako wyzwanie edukacyjne, w:
Edukacja dla zrównoważonego rozwoju. Tom I. Edukacja dla ładu
301
zintegrowanego, red. T. Borys, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok-Wrocław 2010.
J. Budniak, Sekularyzacja w nauczaniu Jana Pawła II, „Teologia
Praktyczna” 2006, t. 7.
S. Czaja, B. Fiedor, Ekonomia środowiska i ekologiczna jako filary ekonomii zrównoważonego rozwoju, w: Ekonomia zrównoważonego rozwoju, red. B. Poskrobko, Wyższa Szkoła Ekonomiczna w
Białymstoku, Białystok 2010.
N. Chambers, C. Simmons, M. Wackernagel, Sharing Nature’s
Interest: Ecological Footprints as and Indicator of Sustainability,
Earthscan, London-Sterling 2000.
N. Copernic, Nicolai Copernici torinensis De revolutionibus orbium coelestium: Libri VI, J. Petreium, Norimbergae 1543.
G. Debord, Społeczeństwo spektaklu oraz rozważania o społeczeństwie spektaklu, PIW, Warszawa 2006.
R. Descartes, Rozprawa o metodzie właściwego kierowania rozumem i poszukiwania prawdy w naukach, Wydawnictwo Antyk,
Kęty 2002.
Decyzja nr 1720/2006/WE Parlamentu Europejskiego i Rady
z dnia 15 listopada 2006 r. ustanawiająca program działań w zakresie uczenia się przez całe życie, Dz. U. UE L327.
B. Fiedor, K. Kociszewski, Istota i zakres ekonomii rozwoju, w:
Ekonomia rozwoju, red. B. Fiedor, K. Kociszewski, Wydawnictwo
Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2010.
J. Filek, Filozofia odpowiedzialności XX wieku, Wydawnictwo
Znak, Kraków 2003.
A. Ganowicz-Bączyk, Mityczno-magiczne źródła antropocentryzmu, „Seminare” 2006, nr 23.
K. Glombik, Wolność, prawda, solidarność. O moralności w Internecie, w: Społeczeństwo internautów a kultura globalna, red.
M. Kalczyńska, M. Majos, P. Malinowski, Oficyna Wydawnicza Politechniki Opolskiej, Opole 2013.
K. Górka, Światowy kryzys finansowy i gospodarczy w kształtowaniu wyzwań rozwojowych, w: Ekonomia przemysłowa w warunkach kryzysu finansowego, red. P.P. Małecki, Fundacja UEK,
Kraków 2012.
302
J. Habermas, Filozoficzny dyskurs nowoczesności, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas, Kraków
2000.
Human Development Report 2013. The Rise of the South: Human Progress in a Diverse World, United Nations Development
Programme, New York 2013.
A. Jankowska-Kłapkowska, Makroekonomiczny i mikroekonomiczny rachunek zasobów przyrody w Polsce, Biblioteka „Ekonomia i Środowisko”, Kraków 1993, nr 8.
L. Karczewski, Perspektywy młodzieży – komunikacja – Internet, w: Społeczeństwo internautów a kultura globalna, red. M. Kalczyńska, M. Majos, P. Malinowski, Oficyna Wydawnicza Politechniki Opolskiej, Opole 2013.
K. Lechowicz, Kontrowersje wokół zwalczania cyberprzestępczości, w: Społeczeństwo internautów a kultura globalna, red.
M. Kalczyńska, M. Majos, P. Malinowski, Oficyna Wydawnicza Politechniki Opolskiej, Opole 2013.
M. Łuszczyk, Pomiar jakości życia w skali międzynarodowej,
Wydawnictwo Fundacji UEK, Kraków 2013.
J. Morbitzer, Interakcja człowiek – Internet: refleksje pedagogiczne, w: Komputer w edukacji: 19. ogólnopolskie sympozjum naukowe, red. J. Morbitzer, Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie,
Kraków 2009.
J. Morbitzer, Świat wartości w Internecie, w: Dydaktyka informatyki : problemy metodyki, red. W. Furmanek, A. Piecuch, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2004.
Z. Piątek, S. Florek, Wpływ zmian w systemach wartości na
kształtowanie się społeczeństwa wiedzy, w: Zrównoważony rozwój gospodarki opartej na wiedzy, red. B. Poskrobko, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 2009.
Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Biblia Tysiąclecia,
Wydawnictwo Pallottinum, Poznań 2003.
A. Schweitzer, Życie, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa
1971.
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Konrad Rokoszewski
Metoda projektów jako wyraz
zmiany w praktyce edukacyjnej
polskiej szkoły. Wnioski
z realizacji projektu
Rozwój zainteresowań uczniów
gimnazjum drogą do kariery.
Method of projects as an expression
of changes in educational practice
Polish school. The conclusions
of the project development
interests by middle school
students for a career
Streszczenie
Przedmiotem artykułu jest omówienie kierunków przemian jakie zachodzą w polskim systemie edukacji, głównych problemów
z tym związanych i postulowanych kierunków zmian w kontekście
stosowania, promowania i wdrażania metody projektów jako strategii postępowania dydaktycznego. Przy czym analiza możliwości
wykorzystywania w praktyce metody projektów to oparta zostanie
na wnioskach z realizacji projektu realizowanego w okresie lipiec
2010 – grudzień 2013, w ramach Działania 3.3.4. Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego pt. „Rozwój zainteresowań uczniów
304
gimnazjum drogą do kariery”1. Jest to projekt innowacyjny, którego realizacja oparta jest właśnie na stosowaniu w praktyce metody projektów w gimnazjach, po to, aby zwiększać zainteresowanie
przedmiotami matematyczno-przyrodniczymi i kształceniem na
tych kierunkach. Przed projektem a także w czasie jego trwania realizowanych było wiele badań mieszczących się w obszarze działań
ewaluacyjnych, mających na celu udzielenie odpowiedzi w kontekście diagnozy potrzeb oraz realizacji postawionych we wniosku projektowym celów. Badania te były skierowane zarówno do
uczestniczących w projekcie nauczycieli jak i uczniów, dotyczyły
z jednej strony problemów stanowiących podstawę realizacji projektu, z drugiej zaś przyrostów kompetencji w wybranych obszarach związanych ze stosowaniem metody projektów w praktyce nauczania szkoły gimnazjalnej, w związku z realizowanym projektem.
W drugiej części artykułu zaprezentowane zostaną główne wnioski
wynikające z przeprowadzonych badań i trwającego procesu ewaluacji w kontekście stosowania w praktyce metody projektów. Będą to
wprawdzie wnioski z realizacji tego konkretnego przedsięwzięcia,
jednakże biorąc pod uwagę sam charakter projektu i jego i skalę –
w projekcie uczestniczy 40 gimnazjów z miasta i terenów wiejskich,
1600 uczniów i 160 nauczycieli – wnioski wynikające z jego przebiegu mogą być uznane za reprezentatywne i warte upowszechniania. Zanim wnioski te zostaną przedstawione, w pierwszej części
artykułu zaprezentowane zostaną wybrane zagadnienia związane
z obserwowanymi i postulowanymi kierunkami zmian w polskiej
edukacji, tworzącymi obszar zastosowań dla wdrażania nowych
metod i strategii dydaktycznych.
1 Realizatorem i liderem projektu jest Ecorys Polska Sp. z o.o., projekt jest realizowany w partnerstwie z instytucjami holenderskimi i brytyjskimi – Ecorys
International BV oraz ECOTEC- Research and Consulting a także partnerem Polskim
Wyższą Szkołą Pedagogiczną Towarzystwem Wiedzy Powszechnej w Warszawie.
Konrad Rokoszewski – metoda projektów jako wyraz...
305
Summary
The article is to discuss the directions of change taking place in
the Polish education system, the main problems involved and the
postulated directions of change in the context of use, promotion and
implementation of the projects as a method of teaching strategies. In
the analysis of the usability in practice this method of projects will
be based on the conclusions of the project carried out in the period
July 2010 – December 2013, under Action 3.3.4. Human Capital Operational Programme co-financed by the European Social Fund Fri
„The development of interest in high school students for a career
path.” This is an innovative project, the implementation of which
is based on the use of the method in practice projects in secondary schools, in order to increase interest in mathematics and natural objects and training in these fields. Prior to the project as well
as during his lifetime was a lot of research carried out within the
sphere of evaluation activities designed to answer the needs in the
context of the diagnosis and the accomplishment of the purpose in
the application form. This study was aimed at both participating
teachers and students, focused on the one hand, the concerns underlying the project, on the other hand gains competence in selected
areas related to the application of the method of projects in middle
school teaching practice in relation to the project. In the second part
of this article will present the main conclusions of the study and the
ongoing process of evaluation in the context of practical application
of the method of projects. This will be true conclusions from the
implementation of this particular project, but given the very nature
of the project and its scale and – the project involves 40 high schools
from the city and the countryside, 1600 students and 160 teachers –
the conclusions of the course can be considered representative and
worth promoting. Before the conclusions will be presented in the
first part of this article will present selected topics related to the observed and postulated directions of changes in the Polish education,
forming areas of application for the implementation of new teaching methods and strategies.
306
Słowa klucze: kierunki zmian w edukacji, metody aktywizacji
uczniów, misja szkoły, metoda projektów w edukacji
Keywords: trends in education, methods of mobilizing students,
the mission of the school, the project method in education
1. Wprowadzenie
Zmiany, jakie zachodzą w ostatnich latach na rynkach pracy
w krajach wysokorozwiniętych sprawiają, że wzrasta rola poszukiwania nowych, lepiej dostosowanych do pojawiających się potrzeb
metod i strategii edukacji. Wzrastające wymagania pracodawców
w połączeniu z dużą konkurencją na rynku pracy sprawiają, że
od absolwentów wymaga się w coraz większym stopniu zupełnie
nowych kompetencji, zarówno w kontekście posiadanej wiedzy,
jak i umiejętności oraz reprezentowanych postaw. Można bez cienia wątpliwości stwierdzić, że w obecnych realiach, fundamentem efektywności kształcenia we współczesnej szkole staje się lub
w każdym razie powinno stawać się dążenie do upowszechniania
metod pozwalających na wykorzystywanie przez uczniów wiedzy
i zdolności w praktyce. Dotychczasowy, encyklopedyczny sposób
uczenia staje się coraz mniej efektywny i powoduje wiele ograniczeń po stronie uczniów w zakresie możliwości akumulowania coraz większej ilości wiedzy, która przyrasta w zastraszająco szybkim
tempie. Fakt ten powoduje, że postuluje się podejmowanie działań
na rzecz poszukiwania metod aktywizujących uczniów i uczennice
w procesie przyswajania wiedzy. Metody te powinny prowadzić
do tego, że przestają oni być biernymi odbiorcami przekazywanych
treści, a bardziej ich współkreatorami, samodzielnie dochodzącymi
do wiedzy przy wspierającej roli nauczyciela. Nie jest to i z pewnością nie będzie łatwe zadanie, zważywszy na zakorzenienie praktyki i sposoby postrzegania roli współczesnej szkoły wśród wielu
przedstawicieli teorii i praktyki edukacyjnej, a także utrwalone
latami sposoby postępowania. Niemniej wiele zaczyna się zmieniać, czemu sprzyja dostęp do środków unijnych a także zalecenia
zawarte w różnego rodzaju dokumentach strategicznych obowią-
307
zujących również w Polsce z racji przynależności do struktur Unii
Europejskiej.
2. Kierunki zmian we współczesnej edukacji.
Mimo od wielu lat powtarzanych i wyrażanych potrzeb w tym
zakresie, nadal w większości szkół dominują tradycyjne metody
kształcenia, nie przykładające wystarczająco dużo uwagi do procesu usamodzielniania uczniów i uczennic. Zbyt mało uwagi zwraca
się na budowanie pewnych kluczowych i niezbędnych w procesie
uczenia się umiejętności. Są to takie umiejętności, jak umiejętność
planowania, organizowania i oceniania własnej nauki, współpracy
w zespole, komunikacji, podejmowania decyzji i budowania więzi
międzyludzkich2. Wymienione deficyty dotyczą różnych przedmiotów, aczkolwiek najbardziej są widoczne w odniesieniu do przedmiotów ścisłych, w tym matematyczno-przyrodniczych. Przedmioty te nie cieszą się dużym zainteresowaniem wśród uczniów
i uczennic z racji tego, że są zazwyczaj trudne i wymagają poświęcenia większej ilości czasu na naukę.
Nie ulega wątpliwości, że problemów, z którymi przychodzi
zmierzać się współczesnej edukacji jest wiele. Duża część z nich
związanych jest z koniecznością przemodelowania współczesnych
instytucji edukacyjnych. Wiele działań skupionych jest obecnie bardziej na technicznych aspektach zarządzania placówkami edukacyjnymi, obniżce kosztów i przyspieszaniem pewnych procesów
aniżeli rzeczywistej, jakościowej zmianie, jaka powinna dotyczyć
metod i strategii nauczania, a także wyzwań jakie niosą ze sobą
2 Temat kluczowych kompetencji poruszany jest także na szczebli Parlamentu
Europejskiego, który w 2006 r. dokonał określenia głównych kompetencji, które
miałyby stać się zasobami Europejczyków za sprawą starań ich rządów, reform
systemów oświaty i działań nauczycieli, wyróżniono łącznie 8 kompetencji kluczowych: porozumiewanie się w jeżyku ojczystym, porozumiewanie się w jeżykach
obcych, kompetencje matematyczne i podstawowe kompetencje naukowo – techniczne, kompetencje informatyczne, umiejętność uczenia się, kompetencje społeczne i obywatelskie, inicjatywność i przedsiębiorczość, świadomość i ekspresja kulturalna, zob: Zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 w sprawie
kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie (2006/962/WE)
308
procesy globalizacji. Twierdzi się, że zadaniem priorytetowym jest
zdefiniowanie na nowo priorytetów i celów szkoły, zarówno w zakresie treści, czyli określenia tego z czym są związane, jak i pod
względem znaczenia dla procesu uczenia się, czyli podjęcia decyzji,
które z nich są najważniejsze. Nie chodzi jednak o to, aby jednostki
otrzymywały od szkoły gwarancję sukcesu, ale bardziej o to, aby
budowanie przestrzeni dla budowania społeczeństwa zdolnego do
rozwiązywania kolejnych zadań i dobrego życia dla wszystkich.
Chodzi więc, a przynajmniej powinno, mniej o torowanie drogi indywidualnym sukcesom na rynku pracy a bardziej o budowanie
umiejętności współpracy i wspólnoty. Więcej zadań szkoły powinno być nakierowanych na budowanie zdolności do stawiania czoła
przyszłości, transformacji otaczającego świata, tworzenia wiedzy
w celu rozwiązywania przyszłych problemów aniżeli przekazywaniu informacji o przeszłości3.
Łatwo jest krytykować współczesną szkołę i obarczać ja za
nieprzygotowanie młodych ludzi do aktywnego uczestnictwa w
życiu społecznym i gospodarczym. Pytanie tylko w czym jednak
tkwi podstawowy problem i czy można go w jakiś konstruktywny
sposób rozwiązać. Model współczesnej edukacji, nie tylko w Polsce został skonstruowany na potrzeby innej ery – ery industrializacji. Ikoną tej epoki była fabryka Forda ze swoją słynną, pionierską
taśmą produkcyjną, fabryka w której pracownicy znali dokładnie
swoje miejsce i byli postrzegani jako „trybiki w maszynie”. Dziś
taki model działania staje się mało efektywny, gdyż liczba i rodzaj
problemów na stanowiskach pracy oraz wymagania konkurencyjności przekraczają często możliwości skutecznego działania w stałych, stabilnych i z trudem poddających się zmianom strukturach.
Środowisko edukacji musi zacząć przygotowywać ludzi do życia
w świcie, w którym ceni się kreatywność i przedsiębiorczość, zaś
zmiana i niepewność jest jego immanentną cechą. Nie oznacza to, że
każdy może, jest w stanie i posiada zdolności do bycia kreatywnym.
3 G.Mazurkiewicz, Jakość edukacji: społeczne oczekiwania, polityczne decyzje i praktyczne implementacje, [w:]G.Mazurkiewicz (red.), Jakość edukacji. Różnorodne perspektywy, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2012, s. 8.
309
Niemniej każdy powinien doceniać znaczenie kreatywności dla dobra wspólnego, co wiąże się często z akceptacją dla odmienności,
czyli tolerancją. Istotnym zadaniem szkoły jest przygotowywanie
do kreatywnego myślenia i życia w kreatywnym systemie społecznym. Niebycie osobą kreatywną nie oznacza, że nie ma się wpływu
na funkcjonowanie takiego nowego, otwartego systemu społecznego. Niezbędne jest jednak poszanowanie dla tych co wykazują nieszablonowe, niestandardowe myślenie i ich wspieranie – poszanowanie dla innowatorów, szacunek lub choćby nawyk refleksji nad
oryginalnym myśleniem4. W obliczu szybko postępujących zmian
na świecie, istotne jest szybkie adaptowanie się do ich przebiegu i
kierunku, co nie jest z pewnością łatwe już w środowisku prywatnych podmiotów gospodarczych – przedsiębiorstw, a co dopiero w
odniesieniu do opartych na wieloletnich rozwiązaniach administracyjno-systemowo-prawnych podmiotach publicznych, w tym tych
działających na sferze edukacji. Zmiana w szkole to nie tylko zmiana w jednej placówce, ale w całym systemie i obowiązujących rozwiązaniach, na które mają wpływ kwestie historyczne, ideologiczne,
polityczne, społeczne ale i ekonomiczne. Zmiana w edukacji to nie
zmiana asortymentu produktów, jego wzbogacenie, skierowanie
produktu do nowych klientów, nowe metody promocji czy intensyfikacja sprzedaży, jak ma to miejsce w przedsiębiorstwie. Nie oznacza to jednak, aby edukacja i planowane w niej do wprowadzania
zmiany nie brały pod uwagę specyfiki rynku i szeroko rozumianego otoczenia. Nie można jednak zapomnieć, że mimo bliskości tych
dwóch sfer – sfery rynkowej i edukacji, są to jednak sfery rządzące
się innymi prawami. W dyskursie związanym z przyszłością edukacji pojawiają się opinie dotyczące roli i znaczenia zmian w sferze
edukacji i obawach przed jej „prywatyzacją”. Jeden z bardziej znanych autorów piszący o edukacji i kierunkach jej zmian, B. Śliwerski
uważa, że duży problem tkwi zwłaszcza w miernikach badających
poziom kształcenia w kontekście wymagań narzucanych przez UE:
4 J. Fazlagic (red.), Edukacja dla modernizacji i rozwoju, III Kongres Obywatelski,
Wolność i Solidarność nr 4, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk
2008, s. 6.
310
„pomijają nasze kwestie narodowe i kulturowe jako mało istotne.
Rynek oświatowy opanowała ukryta prywatyzacja. Zdumiewające, że choć mamy w ustawie o oświacie jasno sformułowane cele
i wartości kształcenia, podstawy programowe kształcenia ogólnego i zawodowego, określające, czego każdy przedmiot ma nauczyć,
nasz system podporządkowuje edukację procesom kluczowym dla
funkcjonowania gospodarki rynkowej. Staje się narzędziem władzy
wspomagania tych procesów. Przenosi do sfery edukacji publicznej
rozwiązania znane z firm, koncernów, zobowiązujące do pilnowania efektywności, optymalizacji kosztów i zysków. Innymi słowy
jakość polskiego szkolnictwa mierzy się unijnymi wskaźnikami,
które warunkują, gdzie trzeba zaoszczędzić, ograniczyć środki
z budżetu, ciąć etaty. (…) Jak w chińskiej fabryce, taniej i więcej,
jakość to rzecz wtórna”5. Egzemplifikacją tych trendów w jednym
z wymiarów funkcjonowania edukacji w Polsce jest problematyka oceniania z wykorzystaniem testów. Testy stały się w ostatnich
latach najbardziej popularnym weryfikatorem wiedzy uczniów
i stosowane są – można już tak z całą odpowiedzialnością powiedzieć – na szeroką skalę. Tymczasem ocena rzetelności i trafności
tej metody weryfikacji wiedzy jest bardzo zróżnicowana i wywołuje ożywioną dyskusję. Pod testy dostosowywany jest cały proces
edukacji, nauczyciele zaczynają nauczać dzieci i młodzież w taki
sposób, aby optymalizować szanse pozytywnych efektów poprzez
sztukę ich wypełniania. Zawęża to zakres materiału do nauki, co
samo przez się w przypadku niektórych z przedmiotów nie byłoby
złym następstwem, jednakże nie uczy jednocześnie samodzielności myślenia i rozwiązywania problemów, a także bardzo ważnych
umiejętności w dzisiejszych czasach – pracy zespołowej i szukania
niestandardowych rozwiązań.
Testy są natomiast zdecydowanie tańszą metodą oceny, niż
sprawdzanie pytań otwartych i zadań. Pytania otwarte, czyli takie,
które musi sprawdzać człowiek, są o wiele droższe niż te zamknięte, sprawdzane komputerowo. Zaś pieniędzy na sprawdzanie jest
5 Rozmowa z B. Śliwerskim „Familiada edukacji”, Gazeta Prawna, 26-28 kwietnia 2013 r. s. 14.
311
coraz mniej. Problemy z zastosowaniem testów są zauważane i analizowane nawet w krajach uważanych za prekursorów tych metod
czyli Stany Zjednoczone i Wielka Brytanię, co daje świadectwo tego,
że polscy reformatorzy i osoby odpowiedzialne za jakość edukacji nie powinni kierować się tylko modą, kosztami czy kryterium
użyteczności. W Stanach Zjednoczonych amerykańscy naukowcy
zaapelowali do Baracka Obamy, by odchodzić od testowości, bo
ich zdaniem nie pokazuje ona realnej wiedzy uczniów. W tym samym tonie utrzymane są wnioski płynące z brytyjskiego raportu
„Assessment and Teaching of21st Century Skills”, mówiące, że nauczyciele skupiają się na uczeniu pod testy i nie zachęcają uczniów
do szukania samodzielnych odpowiedzi6. Wyżej zasygnalizowany,
przykładowy problem oceniania jest jednym z wielu, jakie dotycząc systemowych rozwiązań mających usprawniać i optymalizować zarządzanie edukacją, aczkolwiek niezmiernie istotnym pod
względem procesów, jakie go poprzedzają, czyli właściwego procesu edukacji i stosowanych w niej metod. Należy zadać sobie pytanie – czy nauczania „pod testy” ma sens w obliczu zupełnie innych
wymagań społecznych życia, które coraz częściej obligować będzie
uczniów do poszukiwania w życiu nieszablonowych, opartych na
współpracy i bazujących na umiejętności praktycznego wykorzystania wiedzy rozwiązaniach. Taki sposób oceniania niewiele daje
i ogranicza możliwości stosowania aktywizujących metod nauczania, takich jak np. metoda projektów.
Poza wyżej wymienionymi uwagami warto zadać sobie jeszcze
jedno pytanie – jaki sens miałaby mieć edukacja, jeśli sprowadzałaby
się tylko do serii zestandaryzowanych procedur zarówno w trakcie
samego nauczania jak i ewaluacji tego procesu? Zestandaryzowany
proces oceny ograniczony przede wszystkim do testów, prowadzi
niestety często również do standardowych i sztampowych metod
nauczania, co w warunkach dużej zmienności otoczenia, konieczności szukania przyczyn zjawisk i problemów w coraz bardziej złożonym i powiązanym przeróżnymi sieciami świecie, może okazać
się kompletnie nieprzystające do realiów życia.
6 K. Klinger, Szkoła w niskim standardzie, Gazeta Prawna 23 kwietnia 2013 r.
312
Urynkawianie edukacji nie może także oznaczać, że wartość
oświaty sprowadzana będzie tylko i wyłącznie do oczekiwań pracodawców. Pracodawca, będąc tym zainteresowany, jest w stanie
poprawić stan wiedzy czy też jakość zachowań i postaw pracowników, w mniejszym stopniu wpływając na zachowanie człowieka
poza pracą, za które odpowiada tylko on sam. Tymczasem szkoła
jest tym miejscem, w którym młodzież nabywa wiedzę o życiu poza
domem i poza rodziną, co nie jest bez znaczenia również dla budowania jej identyfikacji i utożsamiania z otoczeniem, środowiskiem
życia. Nie zmienia to jednak faktu, że świat na zewnątrz szkoły zmienia się tak szybko, że nie zawsze jest ona w stanie nadążyć za tymi
zmianami i przekazywane przez nią uczniom wiedza, umiejętności
i postawy są często postrzegane przez samych uczniów jako nieadekwatne do ich środowiska życia wymagań świata w jakim żyją.
Wg. Z. Baumana, reakcje wielu ludzi na obserwowane sprzeczności
świata, w którym żyją, stają się coraz bardziej bezładne, jak bodźce,
które je wywołują. To samo dotyczy z pewnością młodzieży, nastawionej na ciągłą ekspozycję często sprzecznych lub nakładających
się na siebie „dystraktorów” i zachęt do zejścia z drogi, którą akurat podążają. Zdaniem Baumana niewiele można tu zrobić siłami
samych reform edukacji. Za przyczynę tego stanu rzeczy trudno też
obarczać wychowawców, wytykając im błędy i zaniedbania. „To
świat na zewnętrz budynku szkolnego stał się zupełnie różny od
świata, do życia w którym przygotowywały swoich wychowanków
tradycyjne szkoły (…)7. Cytowany autor, uznany w świecie socjolog, który w sposób barwny, obrazowy i niezmiernie trafny opisuje
w licznych publikacjach postrzegane przez siebie zmiany społeczne,
twierdzi, że jak dotąd edukacja przybierając w przeszłości rozmaite
formy, udowadniała, że potrafi przystosowywać się do zmieniających się okoliczności, poprzez wytyczanie sobie celów i wypracowując nowe strategie działania. Niemniej socjolog ten, dzisiejsze
zmiany postrzega jako z gruntu odmienne i nie dające się porównać
do wcześniejszych, czego dowodem ma być liczba wyzwań i pro7 Z.Bauman, 44 listy ze świata płynnej rzeczywistości, Wydawnictwo literackie,
Warszawa 2011, s. 156-157.
313
blemów, z jakimi przychodzi się zmierzać dzisiejszym wychowawcom. Warunkiem koniecznym jest wg. niego w pierwszej kolejności
wykształcanie w sobie umiejętności życia w świecie przesyconym
nadmiarem informacji8. Jest to zadanie zarówno dla ucznia jak i nauczyciela – jak z bezmiaru informacji, często sprzecznych, dokonać
selekcji i wybrać te, które są najważniejsze, następnie uporządkować je i wykorzystać w rozwiązywaniu problemów. Nauczyciele
siłą rzeczy muszą nauczać selekcji informacji i wskazywać na praktyczne możliwości ich wykorzystania, z drugiej strony, jak mają
tego dokonywać, jak często sami nie radzą sobie z ich absorpcją?.
Poza tym, czy sam sposób edukacji, nastawiony na pozyskiwanie
i przekazywanie wiedzy, a nie jej samodzielne i zespołowe odkrywanie i wykorzystywanie w rozwiązywaniu konkretnych problemów, czyli nauczanie poszukujące, uczenie się przez we współpracy i uczenie się przez doświadczanie, rzeczywiście ułatwia zadanie
w tej kwestii?9.
Współczesne dylematy kierunków rozwoju i zmian w edukacji oddaje trafnie zestawienie rodzajów wpływów wynikających ze
zbytniego urynkowienia tych procesów, widocznych i poruszanych
w dyskursie na ten temat przedstawionych w jednym z cytowanych wcześniej opracowań10.
Po pierwsze nastawnie rynkowe powoduje prymat określeń i kategorii ściśle ekonomicznych mieszczących się w triadzie skuteczność – efektywność – użyteczność, co prowadzi do zbytniej koncentracji na wymiernych celach, dominacje podejścia nakłady – koszty
oraz utylitarność samej edukacji.
Po drugie następuje utowarowienie edukacji, która przestaje być
dobrem i sprowadza się do zaspokajania potrzeb „klientów”, gdy
nadal nie ma w filozofii i edukacji jednoznacznej odpowiedzi na to,
jaki jest ostateczny sens nauczania i uczenia się. Powoduje to częsty
8 Tamże s. 165.
Na temat trzech podstawowych strategii postępowania dydaktycznego (modeli kształcenia), ważnych dla reformowanej szkoły zobacz szerzej w: R.A. Arends,
Uczmy się nauczać, WSiP, Warszawa 1994.
10 H. Mizerek, Jakość edukacji. Dyskursy, które wybrzmiały, milcząc, [w:] G. Mazurkiewicz (red.), op. cit, s. 16-17.
9 314
dylemat w pracy nauczycieli i wychowawców związany koniecznością oferowania mało popularnych i często nie przystających do nowej rzeczywistości treści nauczania budzących małe zainteresowanie „klientów”. Z drugiej zaś strony, w obliczu skategoryzowanych
metod oceny pracy i nauczania, szaleństwem byłoby koncentrowanie się tylko na poszukiwaniu kryteriów efektywności własnej pracy
na zewnątrz i dążeniu do wywoływania pozytywnych stanów emocjonalnych własnych uczniów. Dziś warsztat pracy nauczyciela siłą
rzeczy musi w coraz większym stopniu być nastawiony na uczenie
się tego, jak się uczyć. Jak to jednak pogodzić z koniecznością realizacji podstawy programowej i ograniczeń czasowych nauczania, to
kolejny problem do rozwiązania, bardziej chyba jednak na poziomie jednostkowym warsztatu każdego nauczyciela z osobna. Każdy nauczyciel jest kierownikiem procesu dydaktycznego w ramach
własnego przedmiotu, to od jego siły, determinacji i zaangażowania
zależy dobór najbardziej odpowiednich metod oddziaływania na
uczniów. Wiele zależy również od siły i spójności środowiska pedagogicznego na terenie szkoły i woli wspólnego wypracowywania
konstruktywnych rozwiązań.
Trzeci obszar wpływów rynkowych obserwowany w dyskursie
na temat edukacji dotyczy agresywnego wkraczania języka ekonomii na teren edukacji. Klient, rynek, usługa – to słowa kluczowe,
które mają zastępować tradycyjne kategorie pojęć opisujących i interpretujących to, co się w szkole dzieje. O ile świadomość znaczenia i rozumienia pojęć ekonomicznych jest pozytywnym aspektem,
o tyle problem tkwi w nieadekwatności opisu natury zjawisk, które
są za pomocą tych pojęć charakteryzowane. Sprowadzanie analizy
w tym zakresie do terminologii ekonomicznej i rezygnacja lub drastyczne ograniczenia kategorii pojęciowych zbudowanych na gruncie psychologii, pedagogiki, socjologii i filozofii, może utrudniać
wyjaśnianie natury procesów uczenia się i nauczania11.
Dzisiejsza szkoła ma bardzo trudne zadanie do wykonania, pogodzenia swojej misji i celów z dynamiką zmian i często trudnymi
oraz ulegającymi nieustannym zmianom wymaganiami rynku pra11 Tamże, s. 21-21.
315
cy. Nauczyciele, oczywiście ci posiadający minimum refleksji nad
swoim warsztatem pracy, stają przed ciągłym dylematem dotyczącym relacji między tym co muszą zrobić, a tym co mogliby, gdyby
posiadali ku temu odpowiednie narzędzia i środki, na których deficyt bardzo często się uskarżają.
W dalszych częściach artykułu zostaną scharakteryzowane zmiany jakie zachodzą po stronie ról pełnionych przez nauczycieli i wymagań samego procesu nauczania, aby w końcowej części przejść
do ukazania roli znaczenia metody projektów jako nowoczesnej
strategii dydaktycznej i wniosków wypływających z realizacji projektu Rozwój zainteresowań uczniów gimnazjum drogą do kariery.
3.Nauczyciele i uczniowie w nowej roli
Nie ulega wątpliwości, że warunkiem skutecznie realizowanego
programu nauczania jest splot różnych czynników, w których na
plan pierwszy wysuwa się poziom przygotowania i zaangażowania nauczycieli. Nie trzeba wielkiej przenikliwości, aby wiedzieć, że
młodzi ludzie są bardziej chętni do nauki, gdy uzyskują odpowiednie wsparcie ze strony nauczycieli, rodziców i samej instytucji szkoły. Zrozumiałe jest także, że w sytuacji dużej ilości wiedzy i materiału oraz konieczności rozumienia coraz bardziej złożonych zjawisk
społeczno-ekonomicznych, w większym zakresie trzeba przesuwać nacisk z programu nauczania na ludzi. Trudno dziś budować
wśród młodych osób autorytet, ale będzie to w małym stopniu
wykonalne, gdy nauczyciele powielać będą tradycyjne zachowania
dydaktyczne, nastawione na odtwórczy charakter przekazywanej
wiedzy. Młodzież w coraz mniejszym stopniu oczekuje tradycyjnych nauczycieli, a bardziej kogoś, kto pomaga im w kształtowaniu
warunków sprzyjających uczeniu się. Oczekiwaną funkcją nauczycieli, bardzo dobrze widoczną w metodzie projektów, która będzie
przedmiotem omówienia w dalszej części artykułu, jest pomoc
w formułowaniu koncepcji dotyczących świata, introspekcji i warunków do analizowania koncepcji dotyczących świata, w ramach
których młodzi ludzie stają się uczniami globalnymi, sterującymi
316
własną edukacją12. Nauczyciele, prawdziwi edukatorzy pomocni
uczniom, mają obecnie po pierwsze za zadanie opracowywanie
programu nauczania dostosowanego do szybko zmieniającego się
świata, po drugie – włączenie każdego ucznia w jego realizację, a po
trzecie kształtowanie pozytywnego nastawienie do nauki, co ma
sprzyjać uczeniu się przez całe życie13. Niewiele się pod tym względem zmienił w stosunku do przeszłości, jeśli chodzi o zadania i cele,
wiele natomiast jeśli chodzi o formę i sposób realizacji tych zadań.
Aktywne metody edukacji mają zmieniać oblicze szkoły, nauczycieli i uczniów, co z pewnością jest bardzo szlachetnym i ambitnym
wyzwaniem, ale jakże trudnym do realizacji w polskich warunkach chaosu i niespójnych strategii działania. Niemniej, zarówno
twórcy, reformatorzy jak i osoby odpowiedzialne za implementację
edukacji powinni brać pod uwagę wyniki dostępnych badań nad
uczeniem się i funkcjonowaniem mózgu, z których jasno wynika,
że trudno mówić obecnie o skuteczności przekazywania wiedzy,
bowiem to mózg każdego człowieka podejmuje decyzje czy daną
wiedzę będzie absorbować i czy stworzy jej odpowiednią konstrukcję. To zarówno potrzeby poznawcze, emocje jak i własne kryteria
oceny sytuacji są wg badań neurologicznych najbardziej istotne w
procesie przyswajania wiedzy. Znamienne jest, że to sam uczący,
chcąc znaleźć odpowiedź aktywizuje w odpowiednim kierunku
mózg. Badacze mózgu jednoznacznie sugerują, aby odchodzić od
traktowania uczniów jedynie jako biernych odbiorców wiedzy14.
Ciekawym wkładem nauki w rozumienie tych procesów, zwłaszcza
w kontekście relacji nauczyciel – uczeń i modelowania odpowiednich zachowań oraz postaw jest również odkrycie neuronów lustrzanych15. Ważne są przy tym nie tylko relacje na linii nauczyciel
12 A.Townsend, Nauczyciele jako „przewodnicy w uczeniu się”. [w:] G. Mazurkiewicz
(red.), op. cit., s. 114.
13 Tamże, s. 116.
14 M. Żylińska, Dlaczego neurodydaktyka?, Psychologia w szkole, nr 3, 2011.
15 Zob. J.Bauer, Empatia: co potrafią lustrzane neurony, PWN, Warszawa 2008,
Dobbs, D. (2006, April). A revealing reflection: mirror neurons, talk, walk, and culture. Scientific American.(2006) Retrieved from http://daviddobbs.net/articles/arevealing-reflection-mirror-neurons-talk-walk-and-culture.html.
317
– uczeń, ale także relacje w zespole, gdyż mózgi ludzkie szczególnie
wśród dzieci i dorastającej młodzieży uczą się i rozwijają w interakcji z innymi ludźmi16.
Swoistym manifestem zmiany w metodach uczenia i nauczania
stosowanych przez nauczycieli jest znana publikacja G.Drydena
i J. Vos’a Rewolucja w uczeniu17. Autorzy ci wyraźnie sugerują, aby
w szkole było mniej uczenia przedmiotów, a więcej troski wykazywano w kierunku nauki myślenia. W przeciwnym razie edukacja
sprowadzać będzie jedynie do gotowych, wystandaryzowanych
odpowiedzi, zawężających horyzonty myślenia. Będzie to powodowało zamykanie się a nie otwieranie na rzeczywistość18. Taki sposób
pojmowania kierunków dla rozwoju edukacji odpowiada negocjacyjnemu stylowi nauczania, zakładającemu symulowanie aktywności ucznia poprzez takie strategie i techniki aktywnego uczenia się,
jak: stawianie pytań, planowanie, dyskutowanie, kreślenie map poznawczych, stymulowanie logicznego myślenia, myślenia dywergencyjnego, wzmacniane informacją zwrotną budowanie metawiedzy oraz formowanie środowiska dydaktyczne, swoiste łączenie
wolności i kontroli19. Jest to więc rodzaj nauczania stymulujący do
dialogu, aktywnego poszukiwania rozwiązań z zachowaniem akceptacji dla błędów.
Z tym sposobem myślenia wiąże się także dialogowy model komunikacji szkolnej i społeczny model nabywania i przekazywania
wiedzy, w której20:
16 Ch. Hinton, K.W. Fischer, Learning from the Developmental and Biological
Perspective, [w:] H. Dumont, D. Instance, F. Benavides, The Nature of Learning: Using
Research to Inspire Practice, s. 126.
17 G. Dryden, J. Vos, Rewolucja w uczeniu, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań
2003.
18 J. Placha, O lepszą jakość uczenia się, Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała
Stefana wyszyńskiego, Warszawa 2010, s. 44.
19 B. Gołębniak, Nauczanie i uczenie się w klasie, [w:] Z. Kwieciński, B. Śliwerski
(red.), Pedagogika, Tom 2, PWN, Warszawa 2003, s. 165.
20 K. Perlińska, Model dialogowej edukacji jako propozycja procesu przekazywania
wiedzy, [w:] J. Surzykiewicz, M. Kulesza (red.), Ciągłość i zmian w edukacji szkolnej
– społeczne i wychowawcze obszary napięć, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego,
Łódź 2010, s. 135-136.
318
1) wiedza usytuowana jest w autentycznym społecznym kontekście i dostarcza złożonych kulturowych odniesień,
2) proces nabywania wiedzy łączy się ze społecznymi negocjacjami
i pośrednictwem w konstruowaniu znaczeń, w takich warunkach nauczyciel pełni rolę kierującą, określa sytuację i podejmowane tematy, nie manipulując jednak wypowiedziami uczniów,
3) uczenie się pełni funkcję adaptacyjną, a wzmacnia je elastyczność w doborze zadań i treści edukacyjnych,
4) zadaniem szkoły jest ukazanie rozbieżnych perspektyw oraz
wieloaspektowości i wielowymiarowości wiedzy, a także kształtowanie umiejętności jej twórczego przekształcania,
5) nauczyciele pełnią role przewodników po wiedzy, a nie jej funkcjonariuszy – nauczyciele motywuje, dostarcz przykładów, dyskutuje, ułatwia, popiera, a nie tylko zmierza do odtwarzania wiedzy.
W cytowanej już publikacji jednostki organizacyjnej OECD Centre for Educational Research and Innovation: pt. The Nature of Learning:Using Research to Inspire Practice D. Instance i H. Dumont
w rozdziale podsumowującym dokonali streszczenia siedmiu cech
środowiska, które powinno sprzyjać uczeniu się21:
1) środowisko uczenia się traktujące uczniów jako głównych uczestników, zachęcające ich do aktywnego zaangażowania się i rozwijania w nich zrozumienia własnej roli w procesie uczenia się,
2) środowisko bazujące na społecznej naturze uczenia się i aktynie
zachęcające do zorganizowanego i wspólnego uczenia się,
3) w środowisku sprzyjającym uczeniu się nauczyciele dopasowują
się do motywacji uczniów i są świadomi roli emocji w osiąganiu
wyników,
4) środowisko sprzyjające uczeniu się jest wyjątkowo wrażliwe na
różnice pomiędzy poszczególnymi uczniami, włączając w to ich
wcześniejszą wiedzę,
5) w środowisku sprzyjającym uczeniu się opracowywane są
programy, które wymagają ciężkiej pracy, są wyzwaniem dla
wszystkich, ale nie są przesadnie przeładowane,
21 H. Humont, I. Instance, Future Directions firm Learning Environments In the 21
st Century, [w:] The Nature of Learning, op. cit. s. 317-368.
319
6) środowisko sprzyjające uczeniu się stawia jasne wymagania
i stosuje strategie oceniania, które są spójne z tymi oczekiwaniami; duża rola przypada na wspierającą proces uczenia się kształtującą informację zwrotną,
7) środowisko sprzyjające uczeniu się stawia na horyzontalne powiązania pomiędzy dziedzinami wiedzy i przedmiotami, a także społecznością lokalną i szerszym światem.
Konieczność zmian w sposobach i metodach nauczania jest oczywista i nikt tego nie kwestionuje. Kwestia do rozważenia dla decydentów i realizatorów polityki edukacyjnej jest to w jaki sposób
i z wykorzystaniem jakich narzędzi zmiany te powinny być wprowadzane. Z cała pewnością zmiany te powinny respektować zalecenia Raportu opracowanego przez Międzynarodową Komisję do
Spraw Edukacji w XXI w. pod przewodnictwem Jacques’a Delorsa.
Raport ten zwraca uwagę na potrzebę rozwijania zdolności intelektualnych i poznawczych, w tym innowacyjności wśród obywateli,
po to, aby zdolni byli do dostosowywania się do zmieniającego się
świata a nawet kontroli zmian. W Raporcie wymienia się cztery kluczowe filary, wokół których powinna być organizowana edukacja22:
• uczyć się, aby wiedzieć – czyli rozwijanie i dostarczanie narzędzi
pozwalających rozumieć otaczającą rzeczywistość,
• uczyć się, aby działać- czyli rozwijanie zdolności do aktywnego oddziaływania na środowisko życia społecznego i gospodarczego,
• uczyć się, aby żyć wspólnie – czyli rozwijanie umiejętności
współpracy z innymi23,
• uczyć się, aby być – czyli mobilizowanie do rozwoju samego siebie, własnych zdolności, talentów, zainteresowań, aby móc w pełni efektywnie uczestniczyć w społeczeństwie wiedzy.
22 Raport UNESCO Międzynarodowej komisji do Spraw Edukacji dla XXI w.:
Edukacja , jest w niej ukryty skarb, Stowarzyszenie Oświatowców Polskich, UNESCO,
Warszawa 1998 s. 85.
23 Konieczność rozwoju tej umiejętności determinowana będzie w coraz większym stopniu zmianami jakie zachodzą w strukturach organizacyjnych współczesnych firm, które stają się coraz bardziej płaskie/ horyzontalne co wymusza współpracą i współdziałanie, jest to , por. M.Buelens, K.Sinding, Ch.Waldstrom, R.Kreitner,
A.Kinicki, Organisational Behaviour, McGraw-Hill, Berkshire 2011, s. 454-459.
320
Praktyka edukacyjna ostatnich lat zaczęła zwracać uwagę w coraz
większym zakresie na metodę projektów, jako strategię postępowania dydaktycznego. W dalszej części artykułu zaprezentowane zostaną zarówno główne założenia metody projektów jak i konkretne
doświadczenia z wdrażania projektu realizowanego w ramach PO
KL Rozwój zainteresowań uczniów gimnazjum drogą do kariery.
4. Metoda projektów jako strategia
postępowania dydaktycznego.
Wnioski z wdrażania projektu
Rozwój zainteresowań uczniów
gimnazjum drogą do kariery
Wdrażana obecnie reforma edukacji, w tym w gimnazjach, kierując się postulowanymi przez środowisko ekspertów ds. edukacji
i wytyczne UE zmianami, zakłada odstąpienie od encyklopedycznego sposobu kształcenia na rzecz wyposażanie uczennic i uczniów
nie tylko w wiedzę, lecz przede wszystkim – w umiejętność zastosowania jej w praktyce. Tak jak już wcześniej zostało powiedziane,
współczesna edukacja powinna kłaść szczególny akcent na kształtowanie ludzi gotowych do odkrywania, przekształcania rzeczywistości, doskonalenia siebie i podejmowania nowych wyzwań. Ludzi
– obywateli, którzy potrafią samodzielnie myśleć i rozwiązywać
problemy, wykorzystując posiadaną wiedzę, umiejętności i zdolności w praktyce życia społecznego. Niestety praktyka edukacji wskazuje na istnienie szeregu problemów. Jedną z podstawowych strategii postępowania dydaktycznego, stosowaną od dawna w krajach
Unii Europejskiej, w Polsce zyskującą w coraz większym zakresie
legitymizację, jest metoda projektów, która zastosowana w procesie
kształcenia skupia się na samodzielnym dochodzeniu do wiedzy,
w której uczennice i uczniowie są w centrum zainteresowania, aktywnie uczestniczą w procesie kształcenia, natomiast nauczyciele
i nauczycielki są organizatorami procesu nauczania – uczenia się.
W metodzie tej duży nacisk położony jest na zastosowanie teorii
w praktyce, silnie promowane jest uczenie się we współpracy i ucze-
321
nie się przez doświadczanie. Ponadto metoda projektów przygotowuje uczniów i uczennice do ważnych w późniejszym dorosłym
życiu umiejętności planowania, organizowania i oceniania własnej
nauki. Uczy ponadto odpowiedzialności, skutecznego porozumiewania się w różnych sytuacjach, prezentacji własnego punktu widzenia i uwzględniania poglądów innych ludzi. To nie koniec zalet
metody projektów. Przygotowuje ona bowiem również do publicznych wystąpień, efektywnego współdziałania w zespole, budowania więzi międzyludzkich, a także podejmowania indywidualnych
i grupowych decyzji. Założenia i konstrukcja samej metody sprawiają, że uczniowie nabywają również umiejętności skutecznego działania na gruncie respektowania obowiązujących norm, które często
narzuca siłą rzeczy sam projekt i zawierany kontrakt edukacyjny,
będący jego ważnym elementem, kształtuje umiejętność rozwiązywania problemów w twórczy sposób, mobilizuje do poszukiwania,
porządkowania i wykorzystania informacji z różnych źródeł. Motywuje także to odnoszenia zdobywanej wiedzy do praktyki oraz tworzenia potrzebnych doświadczeń i nawyków, w tym również rozwijania sprawności umysłowych oraz osobistych zainteresowań24.
W metodzie projektów uczniowie są bardziej zmotywowani do
działania, gdyż identyfikują się ze swoim projektem, którego tematykę sami przecież ustalali25.
Korzyści ze stosowania metody projektów wynikają nie tylko
dla dzieci i młodzieży. Metoda ta jest potencjalnie dużym wsparciem dla nauczycieli, mogących występować w zupełnie nowych
rolach i znaczeniach, aczkolwiek to głównie od ich zaangażowania,
twórczego podejścia i odpowiedniego przygotowania zależy, czy jej
zalety będą odpowiednio wykorzystane w procesie nauczania.
W dobie zmian i działań dostosowawczych, nauczyciele zmuszani są do ciągłego doskonalenia zawodowego. Wiąże się to
24 Zob. A. Mikina, B. Zając, Jak wdrażać metodę projektów, Oficyna Wydawnicza
Impuls, Kraków 2006, s. 45-112.; Zob. także A. Mikina, B. Zając, Metoda projektów nie
tylko w gimnazjum. Poradnik dla nauczycieli i dyrektorów szkół, ORE, Warszawa 2012,
s.67-73.
25 A. Okońska-Walkowicz, M. Plebańska, H. Szaleniec, O kompetencjach kluczowych, e-learningu i metodzie projektów, WSiP, Warszawa 2009. s. 60.
322
z koniecznością przygotowywania się do rozwiązywania nowych
problemów dydaktycznych i wychowawczych w związku z „przebudową” systemu edukacji. W związku z tym potrzebują pełnych,
rzetelnych informacji o aktualnych tendencjach w dydaktyce szkolnej w tym o nowoczesnych metodach nauczania. Metoda projektów daje ku temu dużo możliwości, pozwala bowiem łączyć teorię
z praktyką. Udział w projekcie Rozwój zainteresowań uczniów gimnazjum drogą do kariery był dla wielu nauczycieli okazją do praktycznego treningu i eliminowania ewentualnych niepowodzeń we
wdrażaniu tej metody. Dla zdecydowanej większości był to jednak
pierwszy kontakt z tego rodzaju metodą.
Jest wiele przyczyn problemów polskiej edukacji, które utrudniają wprowadzanie zmian niezbędnych w procesie jej unowocześniania. Najważniejszych z nich należy upatrywać w wysokim
poziomie werbalizmu w polskiej szkole, polegającym na tym, że
uczennice i uczniowie nastawieni są przede wszystkim na „odbiór”,
zaś w procesie dydaktycznym materiał nauczania przekazywany
jest w gotowej postaci. Polega to na tym, że nauczyciele zwracają
uwagę przede wszystkim na program kształcenia, a nie na podmiot
swoich oddziaływań, czyli uczniów. Tempo przekazywania wiedzy jest dostosowane do uczniów i uczennic o wysokim, średnim
lub niskim poziomie percepcji, co w efekcie powoduje niską jakość
kształcenia i brak indywidualizacji. Uczniowie i uczennice w wyniku tak zorganizowanego procesu kształcenia mają olbrzymią trudność stosowania wiedzy w praktyce. Kolejną przyczyną występowania problemów w polskiej edukacji jest obowiązujący w polskiej
szkole system klasowo-lekcyjny, który nie sprzyja organizacji pracy
grupowej i indywidualizacji procesu kształcenia. Na plus należy
zaliczyć fakt, że reforma edukacji – nowa podstawa programowa
otworzyła przed nauczycielkami i nauczycielami konieczność stosowania nowych form pracy. Program nauczania przestaje już być
traktowany jak „spis treści i zadanie”. Obecnie jest to bardziej zbiór
celów i zadań, które mogą być realizowane na wiele sposobów,
z uwzględnieniem specyfiki szkoły, jej środowiska wewnętrznego
i zewnętrznego i konkretnej grupy uczennic i uczniów. Istota metody projektów wydaje się szczególnie atrakcyjną i adekwatną do
323
zmieniających się okoliczności formą osiągania celów i realizowania zadań współczesnej szkoły.
Skala i charakter wyżej omówionych problemów prowadzi do
określonego rodzaju niekorzystnych konsekwencji, których głównym wyznacznikiem są26:
• niska aktywność uczniów i uczennic,
• niski pozom ich samodzielności,
• brak przejmowania odpowiedzialności za własne działania,
• brak umiejętności pracy zespołowej, promowania siebie. dokonań własnych i zespołowych,
• brak chęci i motywacji do rozwijania swoich zainteresowań,
• „odrzucanie” i awersja do przedmiotów szkolnych, które w odbiorze uczniów wydają się czysto teoretyczne i nie związane
z otaczającą ich rzeczywistością, są więc trudne i niesprzyjające
wielostronnemu ich rozwojowi,
• trudności w dokonywaniu wyborów dotyczących własnego
kształcenia i wyboru dalszej ścieżki kariery edukacyjnej w oparciu o zdiagnozowane zainteresowania i predyspozycje, czego
konsekwencją są trudności w budowaniu społeczeństwa opartego na wiedzy i kształceniu specjalistów w obszarach poszukiwanych przez państwo i współczesne i przyszłe wymogi rynku
pracy.
Projekt Rozwój zainteresowań uczniów gimnazjum drogą do kariery
został pomyślany jako odpowiedź na zdiagnozowane przez lata
praktyki problemy, wsparte materiałem empirycznym. Badaniami
z wykorzystaniem kwestionariusza ankiety objęto uczniów i uczennice z 11 gimnazjów województwa łódzkiego – łącznie 803 uczniów
i uczennic Z tej liczby, 71% wykazało wysoki poziom zainteresowania udziałem w zajęciach edukacyjnych podwyższających ich poziom umiejętności z przedmiotów matematyczno-przyrodniczych
i przedsiębiorczości (22% nie miało zdania). Na pierwszym etapie
realizacji projektu przeprowadzono badania w 4 gimnazjach w Łodzi (Gimnazjum nr 34, Gimnazjum nr 29, Gimnazjum nr 10i Gim26 Na podstawie opisu Produktu Finalnego Projektu Innowacyjnego Testującego
Rozwój zainteresowań uczniów gimnazjum drogą do kariery, styczeń 2013.
324
nazjum nr 33). Łącznie w gimnazjach tych zbadano 395 uczniów
i uczennic. Zainteresowanie udziałem w projekcie wykazało 87%
uczniów i uczennic (11% nie miało zdania). Realizacja projektu ma
w zamierzeniach jego realizatorów przyczynić się do rozwiązania
problemu niskiej aktywności uczennic/uczniów w procesie kształcenia w gimnazjum. Zmiana ma nastąpić również w stosunku do
roli nauczycielki/nauczyciela – będą oni towarzyszyli uczniom
w procesie uczenia się, co powinno prowadzić do obniżania poziom
encyklopedyzmu w kształceniu.
Przygotowując wniosek projektowy sformułowano cele główne
i szczegółowe projektu, które zorientowane zostały na uzyskanie
wzrostu zainteresowania uczniów i uczennic kontynuowaniem nauki na kierunkach o kluczowym znaczeniu dla gospodarki i podniesieniem zainteresowania przedmiotami matematyczno-przyrodniczymi i WOS. W celach znajdował się również aspekt zwiększenia
motywacji nauczycieli do stosowania w praktyce metody projektów
i wzrostu kompetencji w zakresie oceny, podnoszenia umiejętności
(uczniów i nauczycieli) w zakresie ICT oraz wykorzystywania doświadczeń partnerów zagranicznych z Holandii i Wielkiej Brytanii.
Zgodnie z metodologią projektów innowacyjnych, projekt obejmuje fazę przygotowawczą, testowania i upowszechniania. W fazie przygotowawczej wypracowano główny „produkt” projektu
w postaci Innowacyjnego Programu Zajęć Edukacyjnych z Pakietem
Edukacyjnym (IPZEzPE)27, na który składał się Program zajęć, Przewodnik dla ucznia i dla nauczyciela, Poradnik z zakresu platformy
IT, film dydaktyczny dotyczący metody projektów, prezentacje multimedialne oraz dobre praktyki. W przygotowaniu wstępnej wersji
Produktu wykorzystano mechanizm konsultacji ze specjalnie powołanym Zespołem Ewaluacyjnym złożonym z wybranych nauczycieli i dyrektorów szkół, którego zadaniem była wstępna korekta
materiału. W tej fazie wszyscy nauczyciele przeszli specjalistyczne
szkolenie dotyczące metody projektów i struktury Produktu. Od27 W dalszej części artykułu na opisanie Innowacyjnego Programu Zajęć
Edukacyjnych z Pakietem Edukacyjnym zamiennie używany będzie skrót IPZEzPE
lub Produkt.
325
były się równie pierwsze wizyty studyjne u partnerów. Po tej fazie
projektu od początku 2012 r. uczestniczący w projekcie 160 nauczycieli z 40 gimnazjów woj. łódzkiego przystąpiło do etapu testowania mając do realizacji 50 godzin zajęć pozalekcyjnych. W trakcie
testowania nauczyciele wspierani byli przez specjalistyczne konsultacje i po przerobieniu każdego modułu zajęć wypełniali specjalne
karty testowania, na podstawie których autorzy Produktu i zespół
zarządzający dokonywali zmian w jego ostatecznej wersji. Zajęcia
prowadzone były zgodnie z metodologią zawarta w Poradniku dla
nauczycieli i obejmowały 5 modułów: I. Działania okołoprojektowe,
II. Przygotowanie projektu, III. Wykonanie projektu, IV, Ocenianie,
V. Ścieżka kariery zawodowej uczniów i uczennic. Etap testowania
kończył się specjalnie organizowanymi 20 giełdami pomysłów, podczas których uczniowie mieli możliwość zaprezentowania wyników
własnych prac przed szerszą publicznością szkoły oraz spoza niej28.
Przeprowadzono także 20 pogłębionych wywiadów grupowych
ze wszystkimi 160 nauczycielami i 40 dyrektorami szkół, których
celem było poznanie głównych wniosków i przemyśleń z fazy testowania oraz zainicjowanie wymiany poglądów między poszczególnymi uczestnikami projektu29. Materiał z każdego z wywiadów
stanowił jeden z elementów ewaluacji pod potrzeby procesu walidacji, wsparty dodatkowo wynikami kwestionariuszy zainteresowań
uczniów, testami deklaratywnymi oraz badaniami typu CAWI30.
Po etapie testowania dokonano pewnych zmian w finalnej wersji
Produktu polegających m.in. na skróceniu zbyt długich treści, bar28 Przez cały czas trwania projektu uczniów oraz nauczycieli wspiera specjalna
Platforma IT, będąca źródłem komunikacji miedzy samymi uczniami i uczniami i nauczycielami, zespołem zarządzającym, konsultantami. Ponadto w trakcie testowania
uczniowie uczestniczyli w specjalnie organizowanych sesjach Młodzieżowej Akademii
Przedsiębiorczości, której organizatorem był partner w projekcie – WSP-TWP
29 Wywiady grupowe (focus group) prowadzone były podczas 20 spotkań;
każdym spotkaniu uczestniczyli nauczyciele (AMP) i dyrektorzy (SZAP) z dwóch
placówek – łącznie 10 osób plus dwie osoby moderujące, wywiady były nagrywane
za pomocą kamery, na ich podstawie przygotowano 20 raportów oraz jeden raport
podsumowujący.
30 CAWI- Computer Assisted Web Interview – wspomagany komputerowo
wywiad za pomocą strony WWW.
326
dziej szczegółowym opisie ćwiczeń i ich zastosowań czy podzielenie materiału na 25 scenariuszy zajęć.
Kolejny etap projektu, stanowiący istotny kamień milowy był
etap walidacji, podczas której niezależna, powołana z grona specjalistów edukacji i realizatorów innych projektów krajowa Sieć
Tematyczna dokonywała wartościowania i sprawdzenia zgodności
z pierwotnie przyjętymi w projekcie założeniami powstałego i zmodyfikowanego w fazie testowania Produktu, pod kątem możliwości
i sensu jego upowszechniania w skali kraju oraz wdrażania do głównego nurtu polityki. Walidacja zakończyła się pomyślnie, w chwili
przygotowywania artykułu projekt jest w fazie upowszechniania
włączania do głównego nurtu polityki edukacyjnej.
Przygotowując raporty cząstkowe związane z ewaluacją pod
potrzeby walidacji, dokonano weryfikacji stopnia realizacji zakładanych zamierzeń związanych z przyjętymi wskaźnikami realizacji projektu. Analiza wskazała, że osiągnięto zakładane przyrosty
umiejętności, co należy uznać za sukces biorąc pod uwagę, że zostały one określone na wysokim około 80% poziomie. Ograniczone
ramy artykułu nie pozwalają na bardzo szczegółową charakterystykę projektu, niemniej warto tytułem podsumowania dokonać syntetycznego streszczenia jego dotychczasowego przebiegu i wpływu
na uczestników na podstawie dokonanej obserwacji oraz materiałów źródłowych w postaci kwestionariuszy zainteresowań, testów
deklaratywnych oraz przede wszystkim wywiadów grupowych,
wskazując jednocześnie wnioski na przyszłość.
Metoda projektów była dla wielu nauczycieli pierwszym zetknięciem z aktywnymi i pobudzającymi do większej samodzielności uczniów metodami pracy. Realizacja projektu dobrze wpisywała się we wprowadzony akurat przez MEN obowiązek zakładający
od 2010/11r. przygotowanie przez uczniów gimnazjów minimum
jednego projektu edukacyjnego. Ponadto czynnikiem wspierającym
była możliwość wynagradzania nauczycieli – AMP31 za dodatko31 Nauczyciele uczestniczący w testowaniu pełnili w projekcie rolę Animatorów
Metody Projektów (AMP), zaś dyrektorzy szkół – Szkolnych Asystentów Projektu
(SZAP).
327
we zajęcia pozalekcyjne, podobnie jak i dyrektorów szkół (SZAP)
za organizację zajęć na terenie szkoły. Czynnikiem wspierającym
była także możliwość zapewnienia skromnego poczęstunku podczas zajęć oraz możliwość obycia szkoleń z metody projektów, co
nie było bez znaczenia na trenie obszarów wiejskich i w biedniejszych placówkach. Ponadto uczniowie uczestniczyli w Akademiach Przedsiębiorczości, podczas których mieli okazję rozwijać
własne umiejętności pracy zespołowej i nieszablonowego myślenia.
Podczas wywiadów grupowych poruszano ten wątek wskazując na
pewną odmienność warunków testowania w projekcie od sytuacji,
w której znajdą się nauczyciele bez tego dodatkowego wsparcia.
Zważywszy, że w normalnych warunkach z reguły nie będzie tego
dodatkowego wsparcia, które zapewniał projekt, kluczowa będzie
odpowiednia organizacja pracy metodą projektów, wsparcie dyrektora oraz pozostałych członków rady pedagogicznej. Będzie to
niewątpliwie przejaw postawy przedsiębiorczej, której sama metoda projektów ma uczyć. Podczas wywiadów grupowych nauczyciele bardzo wysoko określili własny wzrost umiejętności związany
z organizacją pracy metodą projektów. Biorąc pod uwagę kontekst
scharakteryzowanych we wcześniejszych etapach artykułu problemów „nękających” polską edukację główna korzyść wynikającą
z wdrażania metody w szkole na poziomie gimnazjum mieści się
we wpływie na polepszenie relacji między nauczycielem i uczniem
a także wpływie na pracę dydaktyczną. Nauczyciele mieli okazję
do zaistnienia w nowych dla siebie rolach – coacha i mentora. Nauczyciele w metodzie projektów występują bardziej w roli koordynatora i konsultanta, przy czym nie muszą być oni ekspertami od
wszystkiego, co projekt zawiera pod względem merytorycznym,
warto jednak aby mieli chociażby ogólną orientację w temacie. Niejednokrotnie potrzebna jest pomoc i wsparcie nauczyciela innego
przedmiotu, co daje okazję do budowania współpracy w gronie
pedagogicznym. Nauczyciel stosujący metodę projektów rozwija
w sobie umiejętności zarządzania czasem, planowania, organizowania pracy, podziału zadań a przede wszystkim poszukuje najbardziej optymalnych metod motywowania uczniów. Ciekawym faktem, potwierdzającym zainteresowanie samych uczniów udziałem
328
w projekcie było to, że niemal wszyscy nauczyciele potwierdzali, że
na zajęciach nie odnotowywano żadnych problemów z frekwencją.
Poniższa tabela zawiera zestawienie najważniejszych wypowiedzi
uczestników wywiadów w tym obszarze wpływu.
Polepszenie relacji
między uczniem i nauczycielem
Polepszenie umiejętności w zakresie oddziaływanie projektu na
poprawę relacji wychowawczych
planowania, organizowania pracy
przez uczniów i zarządzania czasem, między nauczycielami i uczniami,
lepsze poznanie się uczniów mięSposobność do zaistnienia w często
dzy sobą z jednej strony, z drugiej
nowych dla siebie rolach – coacha
zaś możliwość lepszego poznania
i mediatora
uczniów przez nauczycieli
Rozbudowanie umiejętności
zmiana wizerunku samego
motywowania uczniów do pracy
Współpraca nauczycieli między sobą nauczyciela w oczach uczniów,
którzy zaczynali dostrzegać go
Metoda projektów może być stosow nowej roli, często całkowicie odwana na różnych etapach edukacji
miennej od tradycyjnej, realizowanej
Udział w zajęciach motywował do
podczas zajęć przedmiotowych,
działania zgodnego z planem, przy
czym uczniowie przychodzą na zaję- wpływ na dynamikę relacji uczniowskich, zwłaszcza w sytuacji, gdy
cia bez przymusu
uczniowie będących w dobrych
relacjach towarzyskich stawiani byli
przed koniecznością wzajemnej oceny (samoocena i ocena koleżeńska),
coraz większy poziom obiektywizmu
w dokonywaniu oceny przez
uczniów w miarę upływu czasu
dla wielu uczniów wcześniej
wycofanych i stroniących od pracy
zespołowej, udział w pracy
projektowej był doskonałą okazją do
zaistnienia na forum i wykazania się
zdolnościami lub umiejętnościami
wcześniej ukrytymi i niewyeksponowanymi.
autorefleksję nad własną pracą
i pracą kolegów w grupie
polepszenie frekwencji
Wpływ na pracę dydaktyczną
Źródło : opracowanie własne na podstawie wywiadów grupowych
329
Podstawową korzyścią, jaka dostrzegli uczestnicy fazy testowania – AMP, jest wyrabianie wśród uczniów postawy samodzielności. Nie oznacza to jednak, że nauczyciele powinni całkowicie
wycofać się i stać obok. Muszą on jednak w przypadku tej metody
zaakceptować wysoki poziom własnego zaangażowania i decydowania oraz autonomii wśród uczniów. Nie będzie to często łatwe,
zwłaszcza wtedy, gdy w codziennym postępowaniu utrwaliły się
pewne wzorce zachowań. Dopuszczenie uczniów do współdecydowania jest niewątpliwie bardzo ambitnym zadaniem, ale to
właśnie otwartość nauczycieli na tego rodzaju współpracę może
być lepszym sposobem budowania autorytetu niż rygorystyczne
i autorytarne wyznaczanie zadań i egzekwowanie ich wyników.
Oczywiście należy brać pod uwagę fakt, że oferta projektu Rozwój
zainteresowań... została skierowana do wybranej grupy uczniów,
w stosunku do których istniała szansa, na ich aktywne uczestnictwo i zaangażowanie. Tymczasem młodzież w szkołach jest bardzo
zróżnicowana i pochodzi z różnych środowisk, co ma z pewnością
wpływ na różnorodność przejawianych postaw.
Zdaniem uczestników testowania praca metodą projektów dawała możliwość treningu pracy zespołowej, poznawania własnych
mocnych i słabych stron do tego rodzaju pracy, podziału ról, rozwoju postaw asertywnych, dochodzenia do kompromisu, a nawet
empatii, co związane było z realizacją działań okołoprojektowych,
podczas których uczniowie wykonywali szereg testów i ćwiczeń
mających doprowadzić do większej integracji w zespole, i zrozumienia własnych ról. Uczniowie rozwijali także zdolność do aktywnego słuchania, poszanowania innych poglądów. Nauczyciele wyraźnie twierdzą, że praca metodą projektów pozwala uczniom na
inne spojrzenie na szkołę i wzmacnia motywację do uczęszczania
do szkoły, pokazując inne oblicze nauczanych przedmiotów, zwracając uwagę przede wszystkim na praktyczny wymiar zastosowania wiedzy. Takich efektów trudno byłoby z pewnością oczekiwać
w normalnym trybie realizacji standardowych zajęć.
Dla nauczycieli praca metodą projektów może stanowić dobrą okazję do rozwoju wiedzy psychologicznej potrzebnej do pracy z uczniami, na której deficyty zwracali uwagę niemal wszyscy
330
uczestnicy wywiadów grupowych. Szereg testów i ćwiczeń zawartych w Produkcie budował wiedzę o uczniach, ich słabych i mocnych
stronach. Sama praca metodą projektów wzmacniała u nauczycieli
postawę akceptacji dla błędów, cierpliwość oraz zdolność do krytycznego, ale jednocześnie konstruktywnego spojrzenia na wyniki
pracy uczniów. Ważną sugestią, wynikającą z wywiadów jest to, aby
moduł I. Działania okołoprojektowe był stosowany w pierwszych
klasach szkoły, jako przygotowanie uczniów do dalszej pracy. Jest
to również ogólny wniosek mający zastosowanie w różnych okolicznościach wdrażania metody projektów w szkole – aby pierwszy
kontakt z projektem polegał na dobrym zbudowaniu zespołu, wzajemnym poznaniu siebie i zaakceptowaniu własnych ról.
Efektywność stosowania metody projektów jest uwarunkowania odpowiednim wyborem tematu, w procesie którego główna
rola przypada uczniom. Wybór tematu jest przejawem partycypacji
uczniów we wdrażaniu metody. Doświadczenia projektu Rozwój zainteresowań... wskazują, że nauczyciele stosowali różne podejścia w
tym zakresie. Częstokroć rola nauczyciela była ważna ze względu
na zbyt szeroki charakter proponowanych tematów i konieczność
ich zawężania. Praktyka wdrażania metody podpowiada, aby tematy nie były sformułowane zbyt szeroko i ogólnie, trudno będzie
w takim przypadku zachować i podtrzymać odpowiedni poziom
motywacji uczniów poprzez identyfikowalność kolejnych etapów
realizacji. Istotne jest takie podzielenie pracy, aby jej poszczególne
etapy były dla uczniów identyfikowalne pod względem celów i rezultatów, do jakich mają prowadzić. Sprawdza się tutaj zasada, ze
grupa dzieci wykonująca prace konkretne, krótkotrwałe, wymierne, o widocznych rezultatach łatwych do stwierdzenia, wykonuje
tego rodzaju prace chętniej i wydajniej niż takie, które rozciągają
się na długi okres z niewidocznymi wynikami32. Ważny jest bieżący feedback, który będzie uświadamiał uczniom dotychczasowy
poziom osiągnięć i stanowił czynnik motywujący do dalszych działań. Zawsze jednak musi istnieć poczucie i przekonanie o „własno32 s. 86.
Zob. A.Kamiński, Samorząd młodzieży jako metoda wychowawcza, WSiP 1986,
331
ści” tematu wśród uczniów. Warto pamiętać też, że absolutnie inne
mechanizmy psychologiczne są uruchamiane, gdy otrzymujemy
zadanie zlecone z zewnętrz, a zupełnie inaczej zachowuje się człowiek, gdy realizowane zadanie wykreowane jest przez niego samego. Człowiek potrafi wykrzesać z siebie ogromne pokłady energii i
możliwości tylko wtedy, kiedy sam jest autorem swych działań33.
W czasie realizacji projektów, już na etapie ich planowania
uczniowie zapoznawali się z koniecznością prowadzenia dokumentacji potwierdzających kolejne etapy działań. Choć metoda
projektów w praktyce edukacyjnej ma odchodzić od formalizmu
i sztampy, nie ulega wątpliwości, że dowody osiągnięć uczniów
są ważne, stąd pewien minimalny poziom dokumentowania jest
wskazany. Główne dokumenty w projektach to harmonogram,
teczka projektu oraz kontrakt. We wdrażaniu metody należy uświadamiać uczniom, że nie jest to sztuka dla sztuki, ale istotna część
przedsięwzięcia, pozwalająca powracać do sformułowanych celów,
terminów, zabezpieczająca wyniki działań i zobowiązująca wszystkich sygnatariuszy do respektowania poczynionych ustaleń. Obserwacja uczniów wskazuje, że w miarę upływu czasu uczestnictwa
w projekcie, uczniowie w coraz większym stopniu zdawali sobie
sprawę z sensu tego rodzaju dokumentów. Tak naprawdę metoda
projektów daje okazję do zetknięcia się z charakterem zadań i pracy, z jaką młodzież zetknie się w dorosłym życiu, wymagających
planowania, oceny zasobów, potencjału pracy, wyników.
Luźniejszy i bardziej swobodny charakter pracy w metodzie
projektów nie zwalnia z konieczności nadzorowania dynamiki pracy i wyłapywania na możliwie wczesnym etapie ewentualnych problemów. Zwłaszcza etap planowania i wdrażania projektu są tymi,
w których może pojawić się pewne rozprzężenie wynikające z dość
swobodnego charakteru pierwszego, przygotowawczego etapu
pracy. Ważne jest więc szczególnie respektowanie rygorów pracy,
ograniczeń czasowych i wykorzystania potencjału poszczególnych
członków zespołu. W przeciwnym razie młodzież może się szyb33 M. Taraszkiewicz, Jak uczyć lepiej, czyli refleksyjny praktyk w działaniu, CODN,
332
ko zniechęcić i demotywować. Pomocne jest w takich przypadkach
zobligowanie do prowadzenia karty projektu, w której zawarte
są najważniejsze informacje o jego przebiegu, celach, założeniach,
produktach i rezultatach. Ponadto, zważywszy na zdiagnozowane
wcześniej deficyty w polskiej oświacie, warte uwagi jest inicjowanie
możliwie szerokiej współpracy z otoczeniem, aby wychodzić z projektem poza mury szkoły i uczyć szeroko rozumianej współpracy.
W pracy metodą projektów najważniejsze jest rozbudzenie wewnętrznych zainteresowań uczniów danym obszarem problemowym w ramach danego przedmiotu lub w wymiarze międzyprzedmiotowym, nie zaś tylko sam temat. Ważniejsze jest nastawienie na
proces niż sam wynik. Przy czym nie jest to jednoznaczne z bagatelizowaniem roli znaczenia oceniania. Jednak ocena powinna mieć
inny charakter niż tradycyjne ocenianie szkolne. Musi to być ocena opisowa i kształtująca a nie tylko podsumowująca. Prowadzona powinna ona być na kolejnych etapach realizacji projektu, aby
uczniowie mieli poczucie, że efekty ich pracy są dostrzegane. Chodzi tu zarówno o ocenę koleżeńską, samoocenę jak i ocenę samego
projektu. W miarę kolejnych miesięcy trwania projektu uczniowie
stawali się coraz bardziej obiektywni, co wynikało z lepszego poznania siebie nawzajem, oraz zrozumienia charakteru pracy projektowej. Udział uczniów w projekcie rozszerzał kryteria oceniania
samych nauczycieli, którzy mogli dostrzegać aktywność uczniów
wychodzącą poza ścisłe i ograniczające ramy przedmiotu. Niemniej
z przeprowadzonych wywiadów z AMP jasno wynika, że ocenianie było najtrudniejszym aspektem pracy nauczycieli w trakcie
fazy testowania. Jest to wniosek w kierunku potrzeby budowania
wewnątrzszkolnych systemów oceniania, w których uregulowane byłyby m.in. kwestie relacji między oceną projektową i oceną
przedmiotową. Odnośnie wątku oceniania celowym jest dodać,
że zdaniem większości uczestników oceny powinny być relatywizowane w zależności od ucznia. Jest tak dlatego, że w metodzie
projektów nie ma znaczenia czy uczestniczy uczeń słaby czy dobry. W przypadku mocnej identyfikacji uczniów z tematem, można
osiągnąć wysoki stopień zaangażowania i przyrostów umiejętności
również słabszych uczniów.
333
W projekcie Rozwój zainteresowań... jeden z modułów dotyczył
ścieżki kariery zawodowej. Biorąc pod uwagę doświadczenia projektu można z całą pewnością stwierdzić, że jest to bardzo istotny
element pracy projektowej. W zamyśle autorów miał ukazywać
uczniom szerszy kontekst realizowanych przedsięwzięć projektowych pod kątem rozwoju umiejętności uczniów i cech potrzebnych
na dalszych etapach kształcenia a nawet późniejszego życia zawodowego. Ścieżka kariery zawodowej jest elementem uzupełniającym, jednak wskazującym praktyczny wymiar pracy i pozwalającym na praktyczną analizę własnych predyspozycji.
Podstawowym problemem w stosowaniu metody projektów
w polskich warunkach jest jej relacja do założeń i zakresu podstawy programowej – na ile zajęcia w ramach podstawy programowej
mogłyby być realizowane z wykorzystaniem metody projektów.
W analizowanym projekcie metoda projektów, poprzez opracowanyProdukt stosowana była podczas zajęć pozalekcyjnych i taki był
też pierwotny cel zorientowany na wzrost zainteresowań uczniów
przedmiotami matematyczno-przyrodniczymi i WOS/przedsiębiorczością. Łączna liczba godzin przeznaczonych na realizację zajęć
zgodnie z założeniami IPZEzPE (50 godz.) przekracza możliwości
stosowania całej procedury w całości. Modułowy charakter zaproponowanych rozwiązań pozwala jednak na ich elastyczne stosowanie na różnych etapach edukacji i podczas różnych przedmiotów.
Przykładowo działania okołoprojektowe mogą być z powodzeniem
stosowane w pierwszych klasach gimnazjum na lekcjach wychowawczych, pozwalają bowiem na lepsze poznanie uczniów przez
nauczyciela. Kolejne moduły mogą być wdrażane elastycznie w
zależności od potrzeb dydaktycznych, możliwości organizacyjnych
i przygotowania samej szkoły.
Podsumowanie
Metoda projektów zyskuje coraz większe możliwości stosowania
w polskiej szkole. W projekcie Rozwój zainteresowań... zaproponowano innowacyjne podejście polegające na stworzeniu rozwiązania
334
metodycznego, które oferuje zintegrowane narzędzia i metody pracy pozwalające na efektywne stosowanie w praktyce dydaktycznej
metody projektów. Jak wskazuje przeprowadzona na potrzeby projektu ewaluacja zewnętrzna rozwiązanie to umożliwia wspieranie
rozwoju zainteresowań i umiejętność radzenia sobie przez uczniów
i uczennice w sytuacjach niestandardowych w obrębie nauk matematycznych, definiowanie problemów badawczych, stosowanie
metod badawczych w obrębie nauk przyrodniczych, wdrożenie
rozwiązań wspierających kształtowanie postaw przedsiębiorczych,
a także rozwijanie kompetencji informatycznych. Innowacja w projekcie polega na zwiększeniu aktywności i kreatywności uczniów
i uczennic gimnazjów w obszarze nauk matematyczno-przyrodniczych i przedsiębiorczości, a przez to zwiększenie zainteresowania
podjęciem kształcenia na kierunkach o kluczowym znaczeniu dla
gospodarki opartej na wiedzy. Ponadto działania innowacyjne są
nakierowane na rozwijanie umiejętności informacyjno-komunikacyjnych uczniów i uczennic poprzez posługiwanie się narzędziami
IT w procesie uczenia się. Zintegrowany charakter proponowanych
rozwiązań, pozwala na wdrażanie metody projektów w postaci
rozwiązań systemowych. Niezależna walidacja przeprowadzona
w styczniu 2013 roku wyraźnie wskazała na celowość włączania
stworzonych rozwiązań do głównego nurtu polityki edukacyjnej w
Polsce. Nie należy jednak zapominać, że metoda projektów nie jest
całkowicie nową metodą edukacji, aczkolwiek jak wskazuje praktyka, w polskiej dydaktyce jest mało popularna. Rozwiązania przetestowane w ramach projektu proponują skoordynowany i uporządkowany sposób podejścia do systemowego wdrożenia metody
projektów do praktyki edukacyjnej. Nie zmienia to jednak faktu, że
brak odpowiednich umiejętności nauczycieli i nauczycielek w zakresie systemowego wdrażania metody w praktyce szkolnej można
uznać za główne ograniczenie w zastosowaniu metody projektów
w obecnych warunkach. Potwierdzały do badania realizowane
przez wnioskodawcę na etapie uzasadniania potrzeby realizacji
projektu, wykonane na próbie docelowych użytkowników produktu innowacyjnego, w których określone zostały główne obszary deficytów kompetencyjnych w praktycznym wykorzystaniu metody
335
projektów oraz deficyty w zakresie narzędzi metodycznych, pozwalających na skuteczne stosowanie metody w tym metod oceniania kształtującego i sumującego ze szczególnym uwzględnieniem
samooceny i oceny koleżeńskiej. Deficyty te potwierdzają również
bardzo bogate doświadczenia zespołu projektowego.
Zaproponowane i scharakteryzowane w mniejszym artykule
podejście, kładące nacisk na uczenie się przez doświadczanie i realizację projektów edukacyjnych w powiązaniu z przedmiotami
matematyczno-przyrodniczymi i przedsiębiorczością (WOS), jest
szczególnie godne polecenia do stosowania w polskich warunkach
edukacyjnych. Jest tak dlatego, ponieważ stanowi odpowiedź na
deficyt zainteresowania i niską aktywność uczniów. Podejście to
opierając się na fundamentalnej zasadzie pobudzania zainteresowań uczniów i uczennic zakłada zgoła odmienną od tradycyjnej
rolę nauczycieli – rolę wspierającą. Pozwala przy tym uzyskiwać
lepsze od standardowych efekty dydaktyczne. Stworzona w ramach
projektu bogata baza metodyczna, obejmująca wcześniej wymienione elementy: Innowacyjny Program Zajęć Edukacyjnych, zawarty
w każdym module, poradnik dla nauczyciela i nauczycielki, przewodnik dla uczniów/uczennic „Jak wykonać dobry projekt edukacyjny?”, poradnik z zakresu obsługi Platformy IT, film dydaktyczny, prezentacje multimedialne do każdego z w/w modułów, dobre
praktyki projektowe, jest świadectwem olbrzymiego nakładu pracy
i bogactwa rozwiązań, które mogą stanowić istotny wkład w unowocześnianie polskiej edukacji. Metoda projektów w wersji proponowanej przez projekt Rozwój zainteresowań... może być ciekawym
sposobem na stopniowe wzbogacanie narzędzi metodycznych o
rozwiązania adekwatne do zmieniającej się roli i zadań współczesnej edukacji nie tylko na poziomie gimnazjalnym. Zważywszy na
duże zainteresowanie, jakim cieszy mimo wszystko się metoda
projektów w szkołach, które ja wdrożyły, należy domniemywać, ze
„kultura projektowa” będzie się rozprzestrzeniać również na inne
typy szkół, w tym podstawowe i ponadgimnazjalne.
336
Bibliografia
Arends R.A., Uczmy się nauczać, WSiP, Warszawa 1994.
Bauer J., Empatia: co potrafią lustrzane neurony, PWN, Warszawa 2008.
Bauman Z., 44 listy ze świata płynnej rzeczywistości, Wydawnictwo
literackie, Warszawa 2011.
Buelens M., Sinding K., Waldstrom Ch., Kreitner R., Kinicki A.,
Organisational Behaviour, McGraw-Hill, Berkshire 2011.
Dobbs, D. (2006, April). A revealing reflection: mirror neurons, talk,
walk, and culture. Scientific American.(2006) Retrieved from http://
daviddobbs.net/articles/a-revealing-reflection-mirror-neurons-talk-walk-and-culture.html.
Dryden G., Vos J. Rewolucja w uczeniu, Wydawnictwo Zysk
i S-ka, Poznań 2003.
Fazlagic J. (red.), Edukacja dla modernizacji i rozwoju, III Kongres
Obywatelski, Wolność i Solidarność nr 4, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2008.
Gołębniak B., Nauczanie i uczenie się w klasie, [w:] Kwieciński
Z., Śliwerski B. (red.), Pedegogika, Tom 2, PWN, Warszawa 2003,
s. 165.
Hinton Ch., Fischer K.W., Learning from the Developmental and
Biological Perspective, [w:] Dumont H, Instance D., Benavides F., The
Nature of Learning: Using Research to Inspire Practice, s. 126.
Humont H., Instance I., Future Directions firm Learning Environments In the 21 st Century, [w:] The Nature of Learning, The
Nature of Learning: Using Research to Inspire Practic, s. 317-368.
Kamiński A., Samorząd młodzieży jako metoda wychowawcza, WSiP
1986.
Klinger K., Szkoła w niskim standardzie, Gazeta Prawna 23 kwietnia 2013.
Mazurkiewicz G., Jakość edukacji: społeczne oczekiwania, polityczne
decyzje i praktyczne implementacje, [w:] Mazurkiewicz G. (red.), Jakość edukacji. Różnorodne perspektywy, Wydawnictwo Uniwersytetu
Jagiellońskiego, Kraków 2012, s. 8.
337
Mikina A., Zając B., Jak wdrażać metodę projektów, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006.
Mikina A., Zając B., Metoda projektów nie tylko w gimnazjum. Poradnik dla nauczycieli i dyrektorów szkół, ORE, Warszawa 2012.
Mizerek H., Jakość edukacji. Dyskursy, które wybrzmiały, milcząc, [w:]
Mazurkiewicz G. (red.), Jakość edukacji. Różnorodne perspektywy, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2012, s. 16-17.
Okońska-Walkowicz A., Plebańska M., Szaleniec H., O kompetencjach kluczowych, e-learningu i metodzie projektów, WSiP, Warszawa
2009.
Perlińska K., Model dialogowej edukacji jako propozycja procesu przekazywania wiedzy, [w:] Surzykiewicz J., Kulesza M. (red.),
Ciągłość i zmian w edukacji szkolnej-społeczne i wychowawcze obszary napięć, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2010,
s. 135-136.
Placha J., O lepszą jakość uczenia się, Wydawnictwo Uniwersytetu
Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2010.
Raport UNESCO Międzynarodowej komisji do Spraw Edukacji
dla XXI w.: Edukacja , jest w niej ukryty skarb, Stowarzyszenie Oświatowców Polskich, UNESCO, Warszawa 1998.
Rozmowa z B. Śliwerskim „Familiada edukacji”, Gazeta Prawna,
26-28 kwietnia 2013.
Taraszkiewicz M., Jak uczyć lepiej, czyli refleksyjny praktyk w działaniu, CODN, Warszawa 1996.
Townsend A., Nauczyciele jako „przewodnicy w uczeniu się”. [w:]
Mazurkiewicz G. (red.), Jakość edukacji. Różnorodne perspektywy, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2012, s. 114.
Zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006
w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie
(2006/962/WE).
Żylińska M., Dlaczego neurodydaktyka?, Psychologia w szkole,
nr 3, 2011.
338
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Wanda Walkowiak
Walka o zachowanie
tożsamości narodowej poprzez
tajne kształcenie gimnazjalne
(na przykładzie gimnazjum
w Wiśniewie)
The fight for the preservation
of national identity
through clandestine lower
secondary education
(on the basis of secondary
school in Wisniewo)
Streszczenie
Szkolnictwo polskie okresu II wojny światowej doczekało się
wielu opracowań naukowych, jednak specyfika lokalnej oświaty
jawnej jak i konspiracyjnej pozostaje sprawą otwartą. Przyczyn tego
upatrywać należy w braku źródeł, które uległy zniszczeniu podczas
działań wojennych, ale też małej ilości powstałych dokumentów ze
względów bezpieczeństwa tajnej działalności edukacyjnej.
Artykuł odnosi się do funkcjonowania tajnych kompletów gimnazjalnych w Wiśniewie, którym dotąd nie poświęcono opracowania historycznego. Odtworzenie dziejów szkoły w okresie II wojny światowej było możliwe dzięki wywiadom przeprowadzonym
z nauczycielką tej placówki i siedmioma uczniami skupionymi wokół Gimnazjum nr 121 im. Wojciecha Zawadzkiego w Warszawie,
a także pozyskanym materiałom źródłowym. Autorka odnosząc się
340
do wywiadów, archiwaliów oraz literatury przedmiotu analizuje
warunki i kształt tajnego nauczania gimnazjalnego na terenie obecnej Białołęki.
Summary
Polish education during the Second World War has been a subject of many scientific studies, however, the specificity of the local
education both public and underground remains an open question. The reasons for this should be sought in lack of sources,
which were destroyed during the war, but also in a small amount
of the resulting documents for safety reasons of secret educational
activities.
Article relates to the operation of clandestine classes of lower
secondary school in Wisniewo, which has not been devoted to historical elaboration so far. Reconstruction of the history of the school
during the Second World War was made possible through interviews conducted with the teacher of this school and seven students
gathered around School No. 121 named Wojciech Zawadzki in Warsaw and acquired source material. The author referring to the interviews, archives and literature is examining the conditions and
shape of clandestine classes in the area of present Bialoleka.
Słowa klucze: tajne nauczanie, szkolnictwo ogólnokształcące,
historia Białołęki, okupacja hitlerowska w Generalnym Gubernatorstwie, II wojna światowa.
Keywords: Clandestine classes, General education, History of
Bialoleka, Nazi occupation in General Government, Second World
War.
Wstęp
Polityka oświatowa okupanta w czasie II Wojny Światowej na
ziemiach polskich zmierzała do uczynienia ze społeczeństwa taniej
Wanda Walkowiak – walka o zachowanie tożsamości...
341
siły roboczej1. Zjawisko oporu we wszystkich dziedzinach życia,
które znalazły się pod panowaniem państwa okupacyjnego znalazło wyraz w społecznej kontestacji społeczeństwa legalizowanej
poczuciem sprawiedliwości a także prawem do egzystencji narodu
jako wartości absolutnej2. Już w pierwszych miesiącach okupacji na
terenie Generalnego Gubernatorstwa zamknięto wszystkie szkoły
wyższe i średnie i ograniczono zakres i poziom nauczania szkół powszechnych. Z programów szkolnych usunięto patriotyczne treści,
zakazano nauczania historii, geografii, literatury i nauki o Polsce3.
Wielu nauczycieli i profesorów znalazło się w więzieniach4. W wielu szkołach znalazły siedziby niemieckie władze administracyjne
a także koszarowano wojsko. Zwiększano liczbę uczniów przypadających na jednego nauczyciela.
Jeszcze gorzej wyglądała sytuacja szkolna na terenach włączonych do Rzeszy. Już w pierwszych dniach okupacji zamknięto wszystkie szkoły wyższe, średnie a wiosną 1940 roku również
wszystkie polskie szkoły powszechne. Na miejsce szkół polskich
władze okupacyjne zakładały szkoły niemieckie, w których nauczały wyłącznie Niemki, najczęściej bez kwalifikacji, polskich nauczycieli pozbawiono prawa nauczania. Program i wymiar nauczania
ograniczony był do nauki języka niemieckiego, podstaw arytmetyki, przyrody i geografii i trwał 3-4 lata około dwóch godzin dziennie. Pozostały czas uczniowie spędzali na zajęciach praktycznych
i pracach przymusowych.
1 W memoriale E. Wetzla i G. Hechta z urzędu do spraw polityki rasowej
NSDAP w sprawie traktowania ludności okupowanej Polski czytamy: Mielibyśmy
na wschodzie rolniczą i rzemieślniczą niemiecką warstwę panów [Herrenschicht ] z masą
prymitywnych robotników rolnych polskiej narodowości na gospodarstwach chłopskich.
za: Okupacja i ruch oporu w Dziennikach Hansa Franka 1939-1945, t. 1, red. S. Płoski,
Książka i Wiedza, Warszawa 1972, s. 129-138.
2 F. Ryszka, Ruch oporu. Pojęcie i zjawisko. [w:] Ruch oporu w Polsce i w Niemczech
w latach drugiej wojny światowej, Instytut Zachodni Poznań 1988, s. 9–17.
3 C. Madajczyk, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, t. I, Warszawa 1970,
s. 287.
4 J. Miąso, Tajne nauczanie w Polsce. [w:] Ruch oporu... op. cit. s.119–127.
342
I. Tajne gimnazjum
W okresie międzywojennym osada Wiśniewo położona na północny – wschód od Warszawy przynależała administracyjnie do
gminy Jabłonna powiatu warszawskiego5. W roku 1921 była to
miejscowość o charakterze rolniczym; liczba jej ludności wynosiła
jedynie 257 osób6. Z upływem czasu tereny podmiejskie stały się atrakcyjne ze względu na niskie ceny gruntów […] stały się dostępne dla przedstawicieli niższych warstw klasy średniej: urzędników państwowych czy
kolejarzy7. Niemieckie dane statystyczne8 z 1943 roku pokazują, że
liczba mieszkańców Wiśniewa, znajdującego się wówczas w Granicach Generalnego Gubernatorstwa, wynosiła 1597 osób9.
Wiśniewo nie posiadało dotąd placówki oświatowej na gimnazjalnym szczeblu kształcenia. Zarówno respondenci: nauczycielka
i uczniowie, a także sam Wojciech Zawadzki wskazują, że nauka
w szkole trwała: od 1 września 1941 do lipca 1944 roku. W istocie
tajne komplety w formie szkoły gimnazjalnej funkcjonowały wówczas nieprzerwanie trzy lata. Wyjątek stanowi krótki okres, prawdopodobnie w maju 1944 roku, kiedy to na skutek próby donosu10
5 Współcześnie Wiśniewo znajduje się w warszawskiej dzielnicy Białołęce.
Skorowidz miejscowości Rzeczpospolitej Polskiej: opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dnia 30 września 1921 roku i innych źródeł
urzędowych, t. 1 M. St. Warszawa, województwo warszawskie, Warszawa, GUS, 1925,
s. 185-187.
7 P. Majewski, Niepodległość i wojna. Białołęka w latach 1918–1945, w: Historia Białołęki
i jej dzień dzisiejszy red. zespół redakcyjny Białołęckiego Ośrodka Kultury, wyd. II poprawione i rozszerzone, Warszawa, Białołęcki Ośrodek Kultury, 2007, s. 61.
8 Amtliches Gemeinde und Dorfverzeichnis für das Generalgouvernement auf
Grund der Summarischen Bevölkerungsbestandsaufnahme am 1. Marz 1943, hrsg. vom
Statistischen Amt des Generalgouvernements, Krakau 1943, s. 83.
9 Wojenne straty ludności zostały wyrównane, a nawet przekroczono stan z września 1939 r. poprzez przyjęcia uchodźców z Warszawy i Kresów Zachodnich, za: M.M.
Drozdowski, W Polsce odrodzonej, w: Historia Białołęki..., s. 57.
10 Wywiad: z Marią Wujtewicz – nauczycielką; Rozdział: Bezpieczeństwo
uczniów, Janem Bukowskim – uczniem; Rozdział: Bezpieczeństwo uczniów;
W. Zawadzki, Próba opisu tajnego kompletu gimnazjalnego w Wiśniewie. Rozdział:
Ochrona tajności. Archiwum Gimnazjum nr 121 w Warszawie – teczka nr 104.
Materiały nie mają spójnej paginacji, zatem przypisy będą zawierać nazwy fragmentów, bądź istniejących rozdziałów w celu identyfikacji cytowanych wyimków.
6 Wanda Walkowiak – walka o zachowanie tożsamości...
343
do Gestapo szkoła uległa podziałowi na małe grupy uczniów i przeniosła się czasowo do prywatnych mieszkań rodziców uczniów, nabierając charakteru kompletów tajnych, znanych z literatury przedmiotu jako kilkuosobowe grupy uczniów nauczane w prywatnych
mieszkaniach przez nauczyciela11.
Najważniejszą postacią, twórcą i kierownikiem kompletów był
Wojciech Zawadzki. Mieszkaniec Warszawy, uczeń stołecznych
szkół wakacje i wolne od nauki dni spędzał w Wiśniewie. Tam właśnie, już w roku 1929, rozpoczął działalność kulturalno-oświatową
i społeczną12. Udzielał korepetycji mieszkającym w okolicy dzieciom
i młodzieży. Od października 1939 r., po bombardowaniu Warszawy, podczas którego uległo zniszczeniu mieszkanie Zawadzkich,
stał się również mieszkańcem Wiśniewa.
Restrykcje na poziomie szkolnictwa powszechnego w Generalnej Guberni spowodowały, że nowy dom rodziny w Wiśniewie
wypełnił się grupami dzieci z okolicznych szkół powszechnych,
potrzebujących lekcji z przedmiotów zakazanych prawem13. Okupant zlikwidował szkolnictwo średnie ogólnokształcące, przez co
uczniowie, którzy ukończyli szkołę powszechną, nie mogli podjąć
dalszej nauki14. Rodzice przekonani o potrzebie dalszego kształcenia swoich dzieci, poszukiwali dostępnych rozwiązań. Wiedzieli,
że Wojciech Zawadzki dawał korepetycje z języka polskiego i historii na poziomie gimnazjum już przed wojną, więc do niego zapisy11 J. Krasuski, Tajne szkolnictwo polskie w okupacji hitlerowskiej 1939–1945, PWN,
Warszawa, 1971, s. 46.
12 Jako 15-letni uczeń Gimnazjum im. Stefana Batorego, wraz z przyjaciółmi,
Tadeuszem Huttlem i Włodzimierzem Rydzewskim, założył i prowadził bibliotekę dla dzieci, a później dla dorosłych. Był współorganizatorem Koła Przyjaciół
Wiśniewa i Srebrnej Góry, redagował pismo: Kronika Młodych Polskiej Macierzy
Szkolnej w Warszawie, Oddział w Wiśniewie (na podstawie zasobów Archiwum
Gimnazjum nr 121 w Warszawie).
13 25 listopada 1939 roku memoriał E. Wetzla i G. Hechta w sprawie traktowania ludności polskiej z punktu widzenia polityki rasowej przewidywał zaprzestanie nauczania przedmiotów takich jak: historia, historia literatury, geografia czy
gimnastyka wśród polskiej młodzieży za: Okupacja i ruch oporu w dzienniku Hansa
Franka 1939–1945, red. St. Płoski, t. 1, wydanie drugie, Książka i Wiedza, Warszawa,
1972, s. 137.
14 Okupacja... op. cit., s. 137.
344
wali dzieci na naukę15. W roku szkolnym 1941/1942 tak prowadzone zajęcia z kilkuosobową grupą uczniów, którzy skończyli Szkołę
Powszechną Sióstr Rodziny Marii, przekształciły się w komplet na
poziomie klasy I gimnazjalnej. Rodzice zaczęli zgłaszać swoje dzieci
na następny rok szkolny. Dwudziestu jeden zapisanych na lekcje
w roku szkolnym 1942/43 uczniów skłoniło nauczyciela i członków
jego rodziny do otwarcia tajnego gimnazjum.
Pełny skład grona pedagogicznego gimnazjum nie zachował się
w pamięci uczniów. Jest on możliwy do odtworzenia na podstawie
ankiety przeprowadzonej w 1946 r. przez Ministerstwo Oświaty16.
W rubryce „Wykaz wszystkich nauczycieli, jacy – krócej lub dłużej
– byli na liście pracowników danej szkoły pomiędzy dniem 15. VI.
1939 r. i dniem 15.VI.1946 r.” zawiera zapis: Wojciech Zawadzki,
Antoni Zawadzki, Wujtewicz Feliks, Wujtewicz Maria, Godlewski
Stanisław, Gass Bronisław, ks. Rutkowski Edward, Szymanowska
Maria, Lipińska Stefania, Koźmińska Anna. Wszyscy wymienieni, oprócz ostatniej osoby, mieli naówczas wykształcenie wyższe.
Pedagodzy realizowali program w zakresie szkoły średniej gimnazjalnej z nauką języka łacińskiego wprowadzony rozporządzeniem Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z dnia
12 lipca 1934 r. (Nr.I.PR.2858/34) o nowym programie nauki w gimnazjach państwowych z polskim językiem nauczania17. Świadczy
o tym zapis Wojciecha Zawadzkiego18 oraz liczba godzin realizo15 Wywiad z uczniem – Janem Bukowskim, Rozdział: Uczniowie tajnych kompletów. Wywiad z uczniem – Januszem Morawskim, Rozdział: Uczniowie tajnych
kompletów.
16 Archiwum Akt Nowych, zespół nr 283: Oświaty w Warszawie daty:
[1944] 1945-1966. Kwerenda tego zespołu pozwoliła odnaleźć akta o sygnaturze
2/283/0/7631 tytułem: Szkolnictwo polskie jawne i tajne w okresie wojny i okupacji – ankieta – szkoły średnie ogólnokształcące w woj. warszawskim; 1946; dokument: Ankieta Samorządowego Gimnazjum im. R. Traugutta w Piekiełku pod
Warszawą.
17 Program nauki w gimnazjach państwowych z polskim językiem nauczania (tymczasowy), Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, t. 2, Państwowe
Wydawnictwo Książek Szkolnych we Lwowie, Lwów [1934].
18 W. Zawadzki, Próba opisu… Rozdział: Organizacja Kompletu: Komplet pod względem nauczania realizował program gimnazjum ogólnokształcącego. Nauczano wszystkich
przedmiotów z wyjątkiem zajęć praktycznych i ćwiczeń cielesnych i przedmiotów nadobo-
345
wana tygodniowo, podawana przez wszystkich uczniów w wywiadach19. W programie tajnego gimnazjum w Wiśniewie brakuje jednak dwóch przedmiotów z przedwojennego programu nauczania:
ćwiczeń cielesnych i zajęć praktycznych20.
Uczniowie tajnych kompletów w większości rekrutowali się
do gimnazjum w Wiśniewie po skończeniu klasy szóstej i siódmej
Szkoły Powszechnej Sióstr Rodziny Marii w Płudach. Zawadzcy zamieszkiwali bowiem w najbliższym sąsiedztwie posiadłości sióstr,
a ich posesja graniczyła z dobrami zakonu. Oczywiście uczniowie
przychodzili też z innych szkół, np. ze szkoły powszechnej w Piekiełku, Nowodworach, Henrykowie, Białołęce Dworskiej21. Znalazły się też dzieci przesiedleńców, ukończywszy szkoły powszechne
w miejscowościach, z których uciekli lub zostali wysiedleni przez
Niemców, a także ze szkół powszechnych ukończonych w Warszawie. Do gimnazjum trafiali również tacy, których rodzice na skutek
zawieruchy wojennej uszli z kraju, pozostawiając dzieci pod opieką
bliższej lub dalszej rodziny22 osiadłej w okolicach Wiśniewa.
Zapisy do gimnazjum były inspirowane osobistymi kontaktami
rodziców z założycielem kompletu. Lekarka, która otoczyła opieką
zdrowotną mieszkańców Piekiełka, dowiedziała się, że będzie na
tym terenie komplet o wyższym poziomie, wobec tego zapisała tam
wiązkowych. Z języków nowożytnych uczono niemieckiego.[…] Przedmioty których udzielano miały tygodniowy wymiar godzin w ilości przewidzianej przez program…
19 Uczniowie podają, że każdego dnia przebywali na lekcjach cztery do pięciu
godzin. Plan godzin zakładał naukę w sześć dni tygodnia. Wymiar obowiązkowych
zajęć wynosił 30 godzin pomniejszonych o 4 godziny zajęć praktycznych i ćwiczeń
cielesnych. Średnio zatem dziennie uczniowie winni być w szkole przez 4,3 godz.
20 Program nauki w gimnazjach państwowych… op. cit. s. III.
21 P. Majewski, Niepodległość i wojna. Białołęka w latach 1918-1945, w: Historia
Białołęki…, s. 63; J. Pelc, O szkołach w Henrykowie i okolicach, w: Historia Białołęki…,
s. 187-193; E. Figauzer, Nowodwory. Tu upłynęła moja młodość, w: Historia Białołęki…,
s. 237-252; B. Dziubak, Powiat warszawski, w: Walka o oświatę, naukę i kulturę w latach
okupacji 1939-1944, materiały z terenu m.st. Warszawy, red. S. Dobraniecki, W. Pokora,
Nasza Księgarnia, Warszawa, 1967, s. 348.
22 Wywiad z uczniem – Wiesławem Kuszkowskim, Rozdział: Uczniowie tajnych kompletów. Wywiad z uczniem – Januszem Morawskim, Rozdział: Uczniowie
tajnych kompletów.
346
syna: Chodziłem tu do takiej szkoły powszechnej23, a w końcu, jak się pojawił Zawadzki, zrobił tam ostatnią klasę szkoły powszechnej24, to się wtedy
nazywało pierwsza klasa gimnazjum, no to tam chodziłem do Wojciecha,
do Wiśniewa25. W relacji kolejnej uczennicy znalazła się informacja,
że Zawadzki był najbliższym sąsiadem i jednocześnie rodzice przyjaźnili się z jego rodziną26. Jedna z uczennic stwierdziła, że decyzję
o jej nauce podjął ojciec, oficer rezerwy, zaangażowany w działalność konspiracyjną AK: Pierwszy raz zobaczyłam Wojciecha na komplecie. Wcześniej nie znałam go. Z respektem się do niego odnosiłam. Miałam
takie poczucie, że jest człowiekiem odważnym i śmiałym. […] Ojciec zawsze mówił, że ten człowiek się poświęca dla was27.
Wielu uczniów trafiło do gimnazjum poprzez bibliotekę. W warunkach wojennych i okupacyjnych istniała możliwość poszerzenia
wiadomości, szczególnie w zakresie historii, geografii oraz literatury polskiej, poprzez wypożyczanie książek w Wiśniewie. Dla młodych ludzi była ona olbrzymią szansą zdobywania wiedzy. W ten sposób ja
i moi koledzy trafiliśmy właśnie w latach 1942-43 do Wojciecha Zawadzkiego [na tajne komplety]28 - wspomina jeden z uczniów.
Już przed wojną Wojciech Zawadzki udzielał korepetycji kolejnej uczennicy. Rozmówczyni miała 11 lat, gdy rozpoczęła się
wojna i uczęszczała do szkoły Sióstr Rodziny Marii. Konieczne było
uzupełnienie programu poprzez dodatkowe zajęcia. Do tych lekcji
dołączyły dwie koleżanki, Alina Nowotczyńska i osierocona Elżbie23 Chodzi o Szkołę Powszechną w Piekiełku.
Chodzi o klasę siódmą szkoły powszechnej, która kończyła edukację na szczeblu podstawowym, ale nie była konieczna do szkoły średniej ogólnokształcącej, do
której można było się dostać po klasie szóstej: Program nauki w gimnazjach państwowych z polskim językiem nauczania (tymczasowy), Biblioteka Oświaty i Wychowania, t. 2,
Lwów, Państwowe Wydawnictwo Książek Szkolnych we Lwowie, [1934], s. XVI.
25 Wywiad z uczniem – Januszem Morawskim, Rozdział: Uczniowie tajnych
kompletów.
26 Wywiad z uczennicą – Elżbietą Przędzińską, Rozdział: Uczniowie tajnych
kompletów.
27 Wywiad z uczennicą – Urszulą Krysińską, Rozdział: Uczniowie tajnych kompletów.
28 Wywiad z uczniem – Janem Bukowskim, Rozdział: Uczniowie tajnych kompletów.
24 347
ta Żeniewicz z poznańskiego. Ta ostatnia była wychowywana przez
dyrektora miejscowej fabryki marmolady29. Zajęcia odbywały się
we dworze oraz willi przy fabryce, zamieszkałej przez opiekunów
Elżbiety Żeniewicz. Do tej grupy dołączył w charakterze nauczyciela Antoni Zawadzki i kolejni uczniowie. W pierwszych miesiącach wojny bracia Zawadzcy – Wojciech i Antoni – prowadzili tajne
komplety30.
II.Uczniowie
Polityka oświatowa okupanta odbiła się na karierach szkolnych
uczestników kompletów, zaistniała bowiem duża rozbieżność pomiędzy wiekiem metrykalnym uczniów a wiekiem szkolnym. Kryterium wiekowe uczniów pozwoliło Wojciechowi Zawadzkiemu
dokonać poniższego zestawienia:
Tabela I. Zestawienie uczniów według klas i roku urodzenia
w roku szkolnym 1943/44
Rocznik
Klasa I
Klasa II
Klasa III
Razem
1926
1927
2
2
1
3
4
1928
2
6
1929
8
13
1930
10
1931
1
8
21
10
1
Razem
21
20
5
46
Źródło: W. Zawadzki, Próba opisu tajnego kompletu gimnazjalnego w Wiśniewie,
Rozdz. Charakterystyka materiału uczniowskiego s. 14.
29 O przetwórni w Płudach pisze E. Figauzer : wytwarzała ogórki konserwowe,
przetwory pomidorowe, a w okresie okupacji marmoladę z jabłek i resztek nieprzerobionych
pomidorów oraz buraków cukrowych. Drożdżownia i gorzelnia „Henryków” uruchomiona przez Henryka Bienenthala, w okresie międzywojennym zaliczana do największych w kraju za: E. Figauzer, Nowodwory. Tu upłynęła moja młodość, w: Historia
Białołęki..., s. 239.
30 Wywiad z uczennicą – Jolantą Łączyńską, Rozdział: Uczniowie tajnych kompletów.
348
Zestawienie to podaje stan uczniów w roku szkolnym 1943/44,
gdyż wtedy szkoła miała wszystkie trzy klasy. Łatwo więc stwierdzić, że w 1944 r. uczniowie klasy III to młodzież w wieku 16–18 lat,
uczniowie klasy II mieli od 14 do 17 lat a uczniowie klasy I to dzieci
w wieku od 12 do 16 lat.
Największą rozpiętością wiekową charakteryzowała się klasa
pierwsza. Jednak skala tej rozpiętości nie różniła się od dzisiejszych danych szkolnych. Niestety, przytoczone tu dane nie są
precyzyjne – są jedynie przybliżone. Świadczy o tym wiek dwóch
uczniów31 klasy II, którzy urodzili się w roku 1930, a rok ów nie
występuje w zestawieniu podanym przez kierownika kompletu. Poza tym, dane zawarte w wykazach Szarych Szeregów nie
potwierdzają powyższego zestawienia: dwie uczennice z roku
1927 to Barbara Pałkowska i Anna Koperkiewicz32. Należą one do
pierwszego rocznika w całej szkole. Spośród chłopców w relacjach
nauczycielki, a także uczniów, najstarszym był Michał Koźmiński, aczkolwiek źródła harcerskie podają, że jest on z roku 192833.
Niedokładność powyższa wynika z faktu dokonania zestawienia
w roku 1947, bez dokumentacji szkolnej, która spłonęła podczas
działań wojennych34.
Uczniowie tajnego gimnazjum pochodzili z nieodległych miejscowości i osiedli. Autor Próby opisu tajnego kompletu gimnazjalnego w Wiśniewie przedstawił wykaz tych miejscowości oraz liczbę
uczniów z nich pochodzących, uwzględniając płeć.
31 Wywiad z uczniem – Janem Bukowskim, Rozdział: Uczniowie tajnych kompletów oraz wywiad z uczniem – Januszem Morawskim, Rozdział: Uczniowie tajnych kompletów.
32 B. Romanowska-Mazur., Czas próby... historia legionowskich Kolumbów, Legionowo, Muzeum Historyczne w Legionowie, 2010, s. 324–326 oraz 331–332.
33 Tamże s. 324-326.
34 Wywiad z nauczycielką – Marią Wujtewicz, Rozdział: Organizacja pracy
szkoły.
349
Tabela II. Miejsca zamieszkania uczniów35 z podziałem na płeć
Miejscowość
Wiśniewo
Białołęka Dworska
Henryków
Żerań
Piekiełko
Liczba dziewcząt
3 (Jolanta Łączyńska,
Elżbieta Przędzińska)
3
3
4 (Anna Koperkiewicz,
Bożena Koperkiewicz)
1 (Janina Stawska)
Liczba chłopców
4
6 (Jan Bukowski,
Wiesław Kuszkowski,
Ryszard Kazana)
4
1
4 (Janusz Morawski,
Krzysztof Stopa)
Płudy
1 Urszula Krysińska, Barbara Krysińska36, 2 Wojciech Pełczyński
Tarchomin
Marcelin
Jabłonna
Dąbrówka Szlachecka
Utuczek
Razem
1
1
16 dziewcząt
4
1
2
2
30 chłopców
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: W. Zawadzki, Próba opisu...,
Rozdz. Charakterystyka materiału uczniowskiego37.
Analizując dysproporcje między liczbą dziewcząt i chłopców
autor dostrzegał po pierwsze, większą odwagę i samodzielność
chłopców, po wtóre kulturowe uwarunkowania, z których wynika
podział zadań społecznych i sposoby przygotowania młodego pokolenia do ich realizacji.
35 Imiona i nazwiska przyporządkowano na podstawie przeprowadzonych
wywiadów z uczniami.
36 Barbara i Urszula Krysińskie były siostrami i obie uczęszczały do gimnazjum
– wskazuje to na niedokładności w sporządzeniu wykazu przez jego autora.
37 W. Zawadzki, Próba opisu..., Rozdział: Charakterystyka materiału uczniowskiego.
350
Wspomnienia uczniów potwierdzają informacje na temat miejsc
zamieszkania podane przez organizatora tajnej szkoły. Dzieci mogły z nich chodzić do gimnazjum pieszo, dojeżdżać rowerem lub
kolejką WKD38.
Żaden z uczniów i wychowanków, jak o sobie lubią mówić
uczestnicy tajnego gimnazjum, nie podaje pełnego składu klas, do
których uczęszczali. Często powołują się na listę uczniów opublikowaną w Historii Białołęki i jej dniu dzisiejszym39. Wymieniane podczas wywiadów imiona i nazwiska pozostają zgodne z tymi, które
są tam podane.
Pozycja ta zawiera dosyć precyzyjne informacje o uczniach:
znajduje się wykaz 46 osób z podziałem na klasy. Ta sama liczba
uczniów podana jest w Próbie opisu tajnego kompletu gimnazjalnego
w Wiśniewie Wojciecha Zawadzkiego. Odpowiedzi kierownika Samorządowego Gimnazjum im. R. Traugutta40 na zawarte w Ankiecie Ministerstwa Oświaty pytania zawierają informację, że liczba
uczniów wynosiła 51. Różnice w liczebności mogą wynikać z ruchu uczniów41 czy ich błędnego przyporządkowania w roku 2000
do poszczególnych klas. O rezygnacji uczniów z nauki pisał autor
w Próbie opisu tajnego kompletu gimnazjalnego w Wiśniewie podając
jako przyczynę przejście do szkół niemieckich z powodu podpisania przez rodziców volkslisty42.
38 Warszawska Kolej Dojazdowa – Kolej jabłonowska (karczewska) to kolej
wąskotorowa, obsługująca ludność stolicy i terenów podwarszawskich od 1900 r.
Podczas II wojny światowej obsługiwała stacje: Jabłonna II, Jabłonna I, Buchnik,
Buków, Dąbrówka Grzybowska, Henryków, Wiśniewo, Piekiełko, Żerań, Pelcowizna,
Śliwice, Golędzinów, Warszawa Most, Straż Ogniowa, Park Paderewskiego, Grochów, Wawer, Anin, Miedzeszyn, Borków, Radość, Falenica, Michalin, Józefów,
Jarosław-Anielin, Świder, Otwock, Karczew. za: B. Pokropiński, Kolej jabłonowska,
Warszawa, Wydawnictwa Komunikacji i Łączności WKŁ, 2004.
39 Historia Białołęki...
40 Po wyzwoleniu gimnazjum działając już jawnie przyjęło imię Romualda
Traugutta.
41 Określenie używane w organizacji szkół na zmianę liczebności spowodowane np. migracją rodzin czy zmianą szkoły.
42 Ustawodawstwo niemieckie w zakresie tworzenia szkół w Generalnej Guberni opisuje m.in. A. Massalski, Szkolnictwo na kielecczyźnie w okresie okupacji 19391945, Kraków, PWN,1975, s. 30-36.
351
Wykaz uczniów tajnego gimnazjum sporządzony w 2000 roku
jest zgodny pod względem liczby uczestników z danymi pochodzącymi z opracowania założyciela gimnazjum. Różni się jedynie
stanem klasy trzeciej. Wywiad z uczennicą – Jolantą Łączyńską43
pozwolił zweryfikować ten stan. Uczennica została przeniesiona po
klasie II do innej szkoły.
Znakomita większość uczniów rozpoczynała naukę w gimnazjum po ukończeniu szkół powszechnych znajdujących się na terenie dzisiejszej Białołęki44. Pozostały one w ich pamięci.
Janusz Morawski tak wspomina szkołę: A ta druga szkółka w Piekiełku była bezpłatna, jawna, była państwowa. To była niemiecka szkoła,
którą Niemcy dopuszczali. To się zaczęło tutaj. Bo przecież jak żeśmy się
tutaj sprowadzili w 1934 roku, to w Jabłonnej nie miałem do czynienia ze
szkołą na pewno. Musiałem chodzić tutaj45. Zaś Elżbieta Przędzińska relacjonuje: Ja chodziłam do Sióstr Rodziny Marii, skończyłam VII klasę. Na
ulicy Szkolnej46 taki drewniany budynek był i tam była szkoła właśnie taka
państwowa47. Bliżej tej fabryki, właśnie tej drożdżowej48. To była szkoła powszechna. W Piekiełku też. Część uczniów była z Płud, a część z Piekiełka.
Białołęka też miała swoją szkołę. Ta prywatna, no to tylko te siostry49.
Janusz Morawski wspomina też inną placówkę prowadzoną
przez siostry Samarytanki50: W Henrykowie były takie trudniejsze
43 Wywiad z uczennicą – Jolantą Łączyńską, Rozdział I: Wojciech Zawadzki.
P. Majewski, Niepodległość i wojna. Białołęka w latach 1918–1945, w: Historia
Białołęki..., s. 59-83 oraz B. Dziubak, Powiat warszawski, w: Walka o oświatę..., s. 348–531.
kompletów.
46 Obecnie ulica Uczniowska 24.
47 Chodzi o Szkołę Powszechną w Henrykowie.
48 Drożdżownia i gorzelnia „Henryków” uruchomiona przez Henryka Bienenthala, w okresie międzywojennym zaliczana do największych w kraju za: E. Figauzer,
Nowodwory. Tu upłynęła moja młodość, w: Historia Białołęki..., s. 238-239. Wspominana gorzelnia, a następnie Fabryka Drożdży w Henrykowie, po wojnie rozbudowana, przekształcona w Warszawską Fabrykę Syntetyków Zapachowych „Pollena – Aroma” –
za: M. Wędrowska, Jak budowaliśmy kościół w Płudach, w: Historia Białołęki..., s. 189-191.
kompletów.
50 Siostry benedyktynki samarytanki w Henrykowie przy ulicy Modlińskiej
257 od 1927 r. do 1944 r. prowadziły dom dla kobiet moralnie zaniedbanych.
44 352
dziewczęta, które miały jakieś kłopoty obyczajowej natury raczej, ale bardzo miłe, razem z nami występowały w jasełkach51. Była to jednak placówka opiekuńczo-wychowawcza i resocjalizacyjna.
Wszyscy uczniowie pochodzili z rodzin narodowości polskiej
i byli wyznania rzymsko-katolickiego. To było nie do pomyślenia, aby
ktoś był innej narodowości albo innego wyznania. Tu nie było innych ludzi
- twierdzi Janusz Morawski. Żydów trochę było, najbardziej to w Henrykowie. Na komplety chodziły dzieci polskie52.
III.Organizacja pracy szkoły
W relacjach uczniów lekcje w gimnazjum wiśniewskim odbywały się na dwie zmiany. Dwie klasy: I i III rozpoczynały zajęcia
o godzinie ósmej. Natomiast klasa II chodziła na drugą zmianę
i rozpoczynała zajęcia około południa53. Wynikało to z możliwości lokalowych domu Zawadzkich. Duży pokój mieszczący około dwudziestki uczniów zajmowały klasy liczne, natomiast klasa
5-osobowa mieściła się w małym pokoju Stefanii Lipińskiej. Taki
sposób rozplanowania zajęć obowiązywał w ostatnim roku nauki,
wcześniej praca na kompletach była jednozmianowa.
W 1938 r. ustalono wiek przyjmowanych na 15-18 lat. Dziewczęta odprowadzane były do Szkoły Powszechnej Sióstr Rodziny Marii w Płudach. za: E. Figauzer,
Siostry Benedyktynki Samarytanki w Henrykowie, w: Historia Białołęki..., s. 379-386.
Matka Janusza Morawskiego była lekarzem opiekującym się tym zakładem, stąd
jego obecność w tej placówce.
51 Respondent wspomina wystawioną w 1942 i 1943 r. Pastorałkę Leona Schillera.
Na jednym z przedstawień był obecny Czesław Miłosz, który wrażenia z przedstawienia opisał w Roku Myśliwego. Leon Schiller od 1943 r. był mieszkańcem zakładu. za: E. Figauzer, Siostry Benedyktynki..., s. 379-386 oraz Kultura okupacyjna, red.
K. Kurek, Warszawa, New Media Koncept dla Wydawnictw Narodowych Cop.,
2009, s. 96-97.
kompletów.
53 5 uczniów, z którymi przeprowadzono było w klasie 2 i pamiętają zajęcia
popołudniowe.
353
W codziennym planie było 4–5 lekcji. Przerwy pomiędzy lekcjami trwały, podobnie jak we współczesnej szkole, 10-15 minut.
Podobnie też używano dzwonka do oznajmienia rozpoczęcia i zakończenia lekcji. Dzwonienie należało do czynności wykonywanej
przez panią Stefanię Lipińską, nauczycielkę języka francuskiego
i domowniczkę Weteranów 43. Podczas przerw jesienią, wiosną
i na początku lata uczniowie wychodzili na przerwy do ogrody Zawadzkich. Tam chłopcy, grali w piłkę nożną, szczypiorniaka, wspinali się na drzewa. Dziewczynki bawiły się w chowanego, w berka, grały w piłę, w klasy, skakały na skakankach. Grupy dziewcząt
i chłopców rozmawiały ze sobą o sprawach, które byli w tym wieku interesowani. Latem zawsze na tarasie i rozmawiałyśmy. Była jakaś
koleżanka, która ciągle wróżyła z kart...54 – wspomina jedna z uczennic. Teren sprzyjał takiej rekreacji, ponieważ dom był odosobniony.
Luźna zabudowa, oddalenie od sąsiadów, wielkość posesji zapewniały bezpieczeństwo i możliwość zabaw uczniów tajnego gimnazjum. Zadrzewiony budynek był mało widoczny, co sprzyjało tajnym kompletom. Z przerw w ogrodzie zwoływała pani Lipińska
lub pani Zawadzka „na obiad”.
Zimą warunki były trudniejsze. Uczniowie przebywali wewnątrz
budynku, mając do dyspozycji jedynie pokój, w którym odbywali
lekcje i korytarz. Jedna z uczennic wspomina, że jedli galaretki szykowane przez panie domu: Latem na dwór, zimą jedliśmy galaretki.
Był taki życzliwy stosunek całej tej kadry do młodzieży. Ciotka nas dokarmiała55. Po zakończeniu lekcji uczniowie rozchodzili się różnymi
drogami, nigdy grupowo zawsze pojedynczo.
Przebieg roku szkolnego nie różnił się niczym od tego realizowanego w warunkach przedwojennych. Szkoła funkcjonowała od 1
września do końca czerwca. Jedynie w ostatnim roku – 1944/45 po
kilku dniach września szkoła przestała funkcjonować ze względu
na ewakuację związaną z frontem rosyjsko-niemieckim. We wspo-
55 Tamże.
354
mnieniach uczniów56 ten czas wyglądał następująco: Także wakacje
były jeszcze normalne. Także tam do czerwca chyba lekcje normalne trwały. [Potem] to już było powstanie w Warszawie, była strzelanina. O żadnej szkole nie było mowy w 44 roku latem. Skąd, przecież tutaj na Kanale
Żerańskim stali już po drugiej stronie Ruscy. Tu nas ostrzeliwali. O szkole
nie było mowy.
Oprócz dni nauki były przerwy świąteczne związane z Bożym
Narodzeniem i Wielkanocą. Uczniowie nie mają pewności co do ferii zimowy i wiosennych: nie wiem czy mieliśmy przerwę taką dłuższą,
czy tylko same święta. W każdym razie, żeśmy tak na terenie szkoły organizowali świąteczne koncerty. Chodziliśmy przecież z paczkami do różnych biednych rodzin57. Początek roku szkolnego inaugurowała Msza
Święta, która pozostała we wspomnieniach uczniów: Była Msza
Święta. Nie pamiętam, czy indywidualnie, czy jak – u zakonnic przystępowaliśmy do Komunii Świętej. Zaczynał się rok i ksiądz staruszek mówił
„módlcie się, żebyście bezpiecznie mogli się uczyć58.
Wojciech Zawadzki dbał o duchowość religijną swoich podopiecznych, ich obecność na niedzielnych mszach, a także nabożeństwach
w dni powszednie oraz święta religijne. W szkole organizowano
uroczystości poprzedzające Boże Narodzenie i Wielkanoc. Dzielenie
się opłatkiem, życzenia, drobne prezenty tkwią w pamięci rozmówców. Przygotowania do świąt Bożego Narodzenia rozpoczynały się
wcześniej od przygotowań do wystawienia jasełek oraz pozyskaniem
upominków dla ubogich mieszkańców Białołęki. Do tych uroczystości
to się wiele dni przygotowywano. Ustalono, kto co będzie robił, kto deklamował, kto śpiewał, kto w jakimś chórze musiał przygotować. Ja pamiętam
też tam deklamowałem jakieś wiersze59 – wspomina inny uczeń. Jasełka
wystawiano w kaplicy u sióstr Rodziny Marii bądź felicjanek.
kompletów.
kompletów.
59 Wywiad z uczniem – Janem Bukowskim, Rozdział: Uczniowie tajnych kompletów.
355
W organizację roku szkolnego wpisuje się harmonogram uroczystości patriotycznych obchodzonych przez społeczność szkolną. Wszyscy uczniowie pamiętają obchody Święta Niepodległości
– 11 Listopada. Wprowadzone ustawą Sejmu RP 23 kwietnia 1937 r.
obchody okazały się elementem wychowania patriotycznego gimnazjum wiśniewskiego. Jeden z uczniów do dziś pamięta wiersz
Ujejskiego Maraton, który recytował z tej okazji: Z tych wierszy to
najbardziej pamiętam, bo to był długi, i bardzo się długo musiałem uczyć,
ale skutek był taki, że mimo tego, że mam 81 lat, to do dzisiejszego dnia potrafię powiedzieć cały Maraton Ujejskiego60. Wśród uroczystości o charakterze patriotycznym uczniowie wymieniają również 3 Maja.
Jedna z uczennic wspomina akademię poświęconą Tadeuszowi Kościuszce nie precyzując jednak okazji tych obchodów61. W pamięci
chórzystki pozostała wówczas pieśń: Patrz Kościuszko, na nas z nieba,/ jak w krwi wrogów będziem brodzić...62. Można przypuszczać, że
uroczystość ta miała miejsce około 24 marca 1944 r. w 150 rocznicę
insurekcji kościuszkowskiej.
Uroczystości rozpoczynały się Mszą Świętą w intencji wolności
ojczyzny, czy bohatera narodowego, następnie było wystąpienie
Wojciecha Zawadzkiego na temat wydarzenia, bądź osoby, którym
poświęcona była uroczystość. Uczniowie występowali z programem artystycznym, na który składały się teksty literatury pięknej
oraz pieśni przygotowane przez chór szkolny w akompaniamencie
muzycznym uczniów63. Wykonawcy występowali w kostiumach,
bądź przebraniach. Akademie gromadziły wszystkich uczniów,
grono nauczycielskie, rodziców i osoby bliskie gimnazjalistów.
60 Tamże.
kompletów.
62 Utwór pt. Polonez Kościuszki znajduje się w: Wiązanka pieśni polskich, Drukarnia
A. Koziańskiego, Kraków 1905.
kompletów.
356
Podsumowanie
Dokumentowanie nauczania w wiśniewskim gimnazjum podczas II wojny światowej to ostatnia możliwość zebrania informacji
od żyjących uczestników kompletów. W tajnym gimnazjum w podwarszawskim Wiśniewie w warunkach okupacyjnych znalazło
miejsce 46 uczniów z okolicznych miejscowości. Wojciech Zawadzki w rodzinnym domu zorganizował szkołę, która nieprzerwanie
przez trzy lata realizowała przedwojenny program nauczania.
Dziesięciu nauczycieli z narażeniem życia kształciło uczniów trzech
klas szkoły średniej. Dzieci w większości pochodzące z rodzin inteligenckich, nie miały możliwości jawnej nauki w zakazanej przez
okupanta szkole ogólnokształcącej. Ich życie codzienne przebiegało
w poczuciu zagrożenia, a także w trudnych warunkach materialnych. Tajne nauczanie, wychowanie dzieci wedle ustalonych reguł
i tradycji, było przejawem działań o zachowanie polskiej kultury
i tożsamości narodowej.
Bibliografia
Źródła:
Amtliches Gemeinde und Dorfverzeichnis für das Generalgouvernement auf Grund der Summarischen Bevölkerungsbestandsaufnahme am
1.Marz 1943, hrsg. vom Statistischen Amt des Generalgouvernements, Krakau 1943.
Ankieta Samorządowego Gimnazjum im. R. Traugutta w Piekiełku pod Warszawą. Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Zespół
nr 283/0: Ministerstwo Oświaty w Warszawie daty: [1944] 19451966, akta o sygnaturze 2/283/0/7631 – ankieta – szkoły średnie
ogólnokształcące w woj. warszawskim.
„Kronika Młodych Polskiej Macierzy Szkolnej” w Warszawie
Oddział w Wiśniewie, redaktor Wojciech Zawadzki, maj – czerwiec
1937 nr 1-2 i nr 5-6. Archiwum Gimnazjum nr 121 im. Wojciecha
Zawadzkiego: Spuścizna po Prof. Wojciechu Zawadzkim. teczka
nr 71.
357
Skorowidz miejscowości Rzeczpospolitej Polskiej: opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dnia 30 września 1921 roku i innych źródeł urzędowych, t. 1 M.st. Warszawa, województwo warszawskie, Warszawa, GUS, 1925.
Statuty Prywatnych Szkół Powszechnych w Płudach i Międzylesiu. Archiwum Główne Zgromadzenia Sióstr Rodziny Marii w Warszawie, III 38, F-f-19.
Zawadzki W., Próba opisu tajnego kompletu gimnazjalnego w Wiśniewie, Archiwum Gimnazjum nr 121 im. Wojciecha Zawadzkiego
w Warszawie: Spuścizna po Prof. Wojciechu Zawadzkim. teczka
nr 104.
Wspomnienia publikowane:
Historia Białołęki red. zespół redakcyjny Białołęckiego Ośrodka
Kultury, wyd. 2 poprawione i rozszerzone, Warszawa, Białołęcki
Ośrodek Kultury, 2007.
Romanowska-Mazur B., Czas próby... historia legionowskich Kolumbów, Legionowo, Muzeum Historyczne w Legionowie, 2010.
Wspomnienia niepublikowane:
Wywiad z nauczycielką tajnego gimnazjum w Wiśniewie: Marią
Wujtewicz.
Wywiady z uczniami tajnego gimnazjum w Wiśniewie: Janem Bukowskim, Urszulą Krysińską, Wiesław Kuszkowski, Jolantą Łączyńską, Januszem Morawskim, Elżbietą Przędzińską, Janiną Stawską.
Opracowania:
Chrobaczyński J., Tajna szkoła w okupowanym Krakowie 1939–1945,
Kraków, Wydawnictwo Literackie, 2000.
Dziubak B., Powiat warszawski, w: Walka o oświatę, naukę i kulturę
w latach okupacji 1939-1944, materiały z terenu m.st. Warszawy, red.
S. Dobraniecki i W. Pokora, Warszawa, Nasza Księgarnia, 1967.
Frącek T., Zgromadzenie Sióstr Franciszkanek Rodziny Marii w latach 1939–1945, Warszawa, Akademia Teologii Katolickiej, 1981.
Krasuski J., Tajne szkolnictwo polskie w okupacji hitlerowskiej 1939–
1945, Warszawa, PWN, 1971.
358
Kultura okupacyjna, red. K. Kurek, Warszawa, New Media Koncept dla Wydawnictw Narodowych Cop., 2009.
Okupacja i ruch oporu w dzienniku Hansa Franka 1939–1945, red.
S. Płoski, t. 1 i 2, wydanie 2, Warszawa, Książka i Wiedza, 1972.
Massalski A., Szkolnictwo na Kielecczyźnie w okresie okupacji 19391945, Kraków, PWN, 1975.
Pokropiński B., Kolej jabłonowska, Warszawa, Wydawnictwa Komunikacji i Łączności WKŁ, 2004.
Program nauki w gimnazjach państwowych z polskim językiem nauczania (tymczasowy), Biblioteka Oświaty i Wychowania, t. 2, Lwów,
Państwowe Wydawnictwo Książek Szkolnych we Lwowie, [1934].
Sawicki T., Front wschodni a powstanie warszawskie, Warszawa,
PWN, 1989.
Walka o oświatę, naukę i kulturę w latach okupacji 1939-1944. Materiały z terenu m.st. Warszawy i woj. warszawskiego, red. St. Dobraniecki, W. Pokora, Warszawa, Nasza Księgarnia, 1967.
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Wit Hubert
Uczestnictwo, więzi i zaufanie
„cyfrowych tubylców”,
czyli socjologiczny opis kapitału
społecznego ludzi młodych.
Participation, ties and trust
„digital natives,” or how
the social capital of young people?
Trying sociological description
Streszczenie
Młodym ludziom przychodzi żyć w coraz bardziej dynamicznie
zmieniającej się rzeczywistości społecznej. Do elementów mających
na celu utrzymanie społecznego equlibrium, jak i opisujących sposoby indywidualnej adaptacji, należą takie elementy jak: zaufanie,
zdolności tworzenia i podtrzymywani więzi czy działanie na rzecz
dobra wspólnego, innymi słowy składowe tego co nauki społecznego określa mianem kapitału społecznego. Autor analizując zastane
dane sondażowe stara się opisać świat ludzi młodych w kontekście
koncepcji kapitału społecznego. Opis ten przedstawiony zostanie
celem ukazania różnic w sposobach obcowania z bogactwem nowych mediów pomiędzy dwiema kategoriami: „cyfrowymi tubylcami” i „cyfrowymi imigrantami”.
360
Summary
Youth people come live in an dynamically changing society. The
elements aimed at maintaining social equlibrium and forming individual adaptation, include values such as: trust, the ability to create
and sustain social ties and investments in common good. In other
words, the components of what social science describes as social
capital. By analyzing the survey data author describes the world of
youth people applying the concept of social capital. This description
will be presented to release generational differences in the way of
mew media usage between the two social categories: „digital natives” and „digital immigrants”.
Słowa klucze: ???????
Keywords: internet, social capital, digital divide.
Wprowadzenie
Od czasu pojawienia się Internetu, medium to przenika coraz
to nowe obszary życia codziennego większości z nas. Dla coraz
szerszych kategorii społecznych, Internet staje się zarówno narzędziem, zmysłem poznawania, jak i miejscem konstruowania rzeczywistości. Już przeszło 40 lat temu Marshall McLuhan pisał: „(…)
technologia elektroniczna – jako medium naszych czasów – przekształca i zmienia charakter stosunków społecznych oraz wpływa na wszystkie sfery naszego życia. Zmusza ona do ponownego
rozważenia każdej idei, każdego działania i każdej instytucji, które dotychczas uznawaliśmy za podstawowe” (McLuhan 1967: 8).
Bez względu na to jaki charakter przybiera opisywany wyżej przez
McLuhana determinizm technologiczny („twardy” czy „miękki”)
(por. Levinson 1999), upowszechnienie się nowych narzędzi komunikacyjnych istotnie wpływa na wszystkie sfery życia zbiorowego
ich użytkowników, czyli w szczególności ludzi młodych. W sferze
gospodarczej, która w coraz większym stopniu opiera się na zasa-
361
dach Business Intelligence1, mamy do czynienia z szeregiem zmian,
począwszy od dominacji wiedzy jako głównego środka produkcji,
skończywszy na pojawieniu się nowych form zatrudnienia na przykład telepracy. W wymiarze kulturowym dochodzi do pojawiania
się nowych form twórczości (blogosfera, wideo i audio-sfera). Postępująca konwergencja kulturowa powoduje mieszanie się produkcji korporacyjnych z twórczością fanowską (por. Jenkins 2007).
W sferze społecznej Internet sprzyja zarówno fragmentaryzacji, jak
i rekompozycji istniejących więzi oraz struktur społecznych (por.
Mikułowski-Pomorski 2007). CMC2 umożliwia również tworzenie
się zupełnie nowych więzi (subiektywnych, jak i obiektywnych),
które mogą mieć charakter zarówno medialnie zapośredniczony,
jak i zdominowany przez kontakty typu „face to face”.
Wszystkie te zmiany składające się na to, co Alvin Toffler określał mianem „szoku przyszłości” (por. Toffler 1999), wymagają od
ludzi młodych oraz tworzonych przez nich społeczności działań
neutralizujących wszelkie negatywne aspekty toczącej się rewolucji. Do elementów mających na celu utrzymanie społecznego equlibrium należą takie elementy jak: zaufanie, zdolności tworzenia więzi, działania na rzecz dobra wspólnego. Innymi słowy wszystkie
składowe tego co socjologia określa mianem kapitału społecznego.
1. Kapitał społeczny
– rozumienie terminu
W najwyższej ogólności kapitał społeczny oznacza ogół norm,
sieci wzajemnego zaufania, istnienie lojalności oraz poziomych
sieci zależności w danej grupie społecznej. „Można to mierzyć po1 Business Intelligence – jest szerokim pojęciem odnoszącym się głównie do komputerowych technik stosowanych do identyfikacji, wydobywaniu i analizy danych
biznesowych, takich jak na przykład przychody ze sprzedaży. W większej ogólności jest to proces przekształcania danych w informacje, a tych że w wiedzę, która
może być wykorzystana do zwiększenia efektywności rynkowej.
2 CMC – ang. computer mediated communication, komunikacja zapośredniczona
komputerowo.
362
ziomem zaufania, korupcji, aktywnością społeczną, gęstością sieci
nieformalnych, liczbą znajomych, przyjaciół, przynależnością do
różnych organizacji” (Czapiński 2009: 19). Ponieważ jak zauważa
Kennetha Newtona, kapitał społeczny „to potencjalnie mocna koncepcja, której wielu różnych ludzi, dla wielu różnych celów nadaje
wiele różnych znaczeń” (Newton 1997: 575), tak też prezentuję poniżej główne stanowiska związane z różnymi tradycjami rozumienia tego terminu.
Robert Putnam za kluczową składową kapitału społecznego uważał budowanie relacji wzajemnego zaufania, oraz tak zwanych sieci
obywatelskiej partycypacji. „Kapitał społeczny odnosi się tu do takich
cech organizacji społeczeństwa, jak zaufanie, normy i powiązania,
które mogą zwiększyć sprawność społeczeństwa ułatwiając skoordynowane działania: Tak jak i inne postaci kapitału, kapitał społeczny
jest produktywny, umożliwia bowiem osiągnięcie pewnych celów,
których nie dałoby się osiągnąć, gdyby go zabrakło (...). Na przykład
grupa, której członkowie wykazują, że są godni zaufania i ufają innym
będzie w stanie osiągnąć znacznie więcej niż porównywalna grupa,
w której brak jest zaufania (...). Spontaniczna współpraca jest łatwiejsza
dzięki społecznemu kapitałowi” – pisał Robert Putnam (1995: 258).
Nieco inne rozwinięcie tej koncepcji zaproponował James Coleman. Zdaniem tego badacza kapitałem społecznym danej społeczności, powinniśmy nazywać potencjał tkwiący w stosunkach
społecznych, który ujawnia się dopiero w postaci zjawisk wpływających na samoregulację społeczną (por. Grosse 2002). Koncepcja
ta ujmuje kapitał społeczny jako kategorię opisu obejmująca takie
zagadnienia jak stosunki władzy, normy i zaufanie oraz zdolność
podporządkowania się nim nawet, gdy stoją one w sprzeczności
z partykularnym interesem jednostki. Francis Fukuyama zauważył,
iż kapitałem społecznym są nie tylko więzi społeczne budowane
z pobudek altruistycznych, ale również tych mających na celu partykularne interesy jednostki (egoizm). Tak więc wartość kapitału
społecznego jest wynikiem pragmatycznej kooperacji ekonomicznej
oraz wspólnego interesu (tamże).
Zgoła odmiennie kapitał społeczny zdefiniowany został przez
Pierra Bourdieu. Jego zdaniem terminem tym należy określać „(…)
363
zbiór rzeczywistych i potencjalnych zasobów, jakie związane są
z posiadaniem trwałej sieci, mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanych związków wspartych na wzajemnej znajomości i uznaniu –
lub inaczej mówiąc z członkostwem w grupie – która dostarcza każdemu ze swych członków wsparcia w postaci kapitału posiadanego
przez kolektyw, wiarygodności, która daje im dostęp do kredytu w
najszerszym sensie tego słowa” (Bourdieu 1985: 248). Tak ujmowany kapitał społeczny stanowi sumę innych kapitałów (ekonomicznego, kulturowego i symbolicznego) oraz władzy, jaką można za
jego pośrednictwem zmobilizować. Bourdieu podkreśla również, iż
termin kapitał społeczny nie jest jednoznacznie pozytywny, gdyż
jako cecha jednostki (nie społeczeństwa) może powodować takie jej
zachowania, które z punktu widzenia interesu zbiorowego są negatywne. Dlatego też to ujęcie pozwala zastosować kategorię kapitału
społecznego do opisu nierówności społecznych, jak również do badania nieformalnych sieci zależności (por. Grosse 2002).
Traktowanie kapitału społecznego jako elementu właściwego
jednostce implikuje tezę o tym, że sieci formalnych i nieformalnych
powiązań oraz związane z nimi praktyki społeczne, przyczyniają
się do poprawy indywidualnej sytuacji życiowej jednostki. Wobec
powyższego słuszna i właściwa wydaje się tu definicja zaproponowana przez Wnuka-Lipińskiego, traktująca kapitał społeczny jako
„(…) ogół nieformalnych powiązań społecznych, czyli ‘znajomości’,
dzięki którym jednostka podwyższa prawdopodobieństwo awansu
społecznego” (Wnuk-Lipiński 1996: 22).
Pomimo wielu prac, współczesne koncepcje kapitału społecznego nie rozstrzygają czy nośnikiem kapitału społecznego jest jednostka czy też społeczeństwo. Edward Glaeser uważa na przykład, że na
kapitał społeczny składa się ogół związków jednostki z jej otoczeniem społecznym. Według tej koncepcji, wraz ze wzrostem dystansów społecznych i fizycznych, kapitał społeczny maleje, natomiast
gdy sieć powiązań i relacji się zagęszcza – przyrasta (por. Góralczyk 2008). Zdaniem Ronalda Burta zdolność do budowy kapitału społecznego jest zarówno cechą charakteru danej społeczności,
jak również ogólnej struktury (topologii) sieci powiązań pomiędzy
członkami społeczności. Największą szansę na osiągniecie najwyż-
364
szego poziomu kapitału społecznego mają te grupy, które tworzą
jednocześnie sieci gęste (wielość pozycji i ich połączeń) i są zarazem otwarte na inne grupy (podsieci). Teoretycy sieci społecznych
zwracają również uwagę, iż proces wymiany informacji, zasobów,
wzajemnego poparcia i możliwości, prowadzi do wytworzenia zarówno trwałych, jak i dynamicznych sieci korzystnych kontaktów
społecznych (ang. networking) (tamże).
2. Kapitał społeczny ludzi młodych
w Polsce
Pojemność koncepcji kapitału społecznego ma swe konsekwencje
w trudnościach jakie napotykają badacze społeczni chcąc przełożyć
ją na język wskaźników statystycznych. Metodologiczne niedogodności są zapewne powodem braków w danych pozwalających mierzyć wielkości i gęstość sieci społecznych, czyli kapitału społecznego
w ujęciu indywidualnym3. Prezentowane niżej dane dotyczą jednego z filarów koncepcji, czyli uogólnionego zaufania społecznego.
Jak zauważa bowiem Piotr Sztompka, zaufanie stanowi o naszych
postawach względem otoczenia oraz decyduje o naszej podmiotowości, czyli „(…) polega na aktywnym przewidywaniu i stawianiu
czoła nieznanej przyszłości” (Sztompka 2007: 69).
Jak wskazują dane Europejskiego Sondażu Społecznego poziom
uogólnionego zaufania społecznego, definiowanego akceptacją
twierdzenia „większości ludzi można ufać” jest silnie skorelowany z wiekiem badanych. Jak widać na rysunku numer 1, największym zaufaniem obdarzeni są ludzie młodzi (kategoria 15-29 lat).
Osób młodych odpowiadających się za tym że ludziom można ufać
(„zdecydowanie” lub „raczej”) było w 2008 roku w Polsce ponad
33,2%, co stanowi wartość o 5,6% większą od ogółu badanych Po3 Próbę pomiaru zindywidualizowanego kapitału społecznego odnaleźć można
w badaniach zespołu Gizy Poleszczuk, w projekcie „Wiem jak jest”. Projekt oprócz
oceny jakości życia i rządzenia implementuje do polskiej socjologii pomiar sieciowego kapitału społecznego (generator zasobów, generator pozycji społecznych).
365
laków. Kategorią wiekową o najniższym poziomie zaufania (27,7%)
stanowiły osoby w kategorii wiekowej 30-59 lat. Zaufanie w grupie
osób starszych (60 +) osiągnęło wartość 29,6%. Co ważne, zależność
pomiędzy zmiennymi zaufanie i wiek jest widoczna we wszystkich
falach badania. Istotna jest również ogólna tendencja jaką przyjmuje
zmienna zaufanie na przełomie lat. Jak pokazuje poniższy wykres,
w prawie wszystkich kategoriach wiekowych zaufanie uogólnione
wzrasta równomiernie od pomiaru z 2004 roku. Wyjątkiem są tu
osoby starsze (60+), pośród których odnotowujemy niewielki spadek zaufania pomiędzy 2006 a 2008 rokiem oraz wyraźne odbicie
w ostatnim badaniu.
Rys 1. Zróżnicowanie wartości kapitału społecznego wg wieku
w Polsce
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Europen Social Survey 2002-2011.
Pomimo pozytywnej dynamiki dotyczącej zmiany poziomu
zaufania pośród ludzi młodych, na pytanie o to, „czy większości
ludzi można ufać czy też ostrożności nigdy za wiele” twierdząco
odpowiada w Polsce wyraźnie mniej respondentów niż w innych
366
krajach, w których prowadzony jest Europejski Sondaż Społeczny.
Średnią wartością na skali 1-10 – gdzie 1 oznacza zdecydowany
brak zaufania, a 10 zdecydowaną ufność – jaką zaznaczali młodzi
Polacy było 4,7. Jest to wynik zbliżony do takich krajów jak Węgry
(4,5), czy Francja (4,5). Od lat wartości tak mierzonego zaufania są
największe pośród młodych Finów i Duńczyków (odpowiednio 6,5
i 6,4 dla pomiaru z 2010/2011 roku). Warte podkreślenia są widoczne wzrosty zaufania pośród młodych Polaków oraz znaczący przyrost nieufności pośród młodych Słoweńców i Ukraińców.
Rys. 2. Przemiany zaufania wśród ludzi młodych w wybranych
krajach Europy
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Europen Social Survey 2002-2011
3. Cyfrowi tubylcy i cyfrowi migranci
To jak błyskawicznie i zdecydowanie nowe technologie informacyjno-komunikacyjne opanowują współczesny świat, pokazują
dane ilustrujące dynamikę rozwoju Internetu w porównaniu z innymi „starymi” mediami. Radio pierwsze 50 mln słuchaczy zdobyło w przeciągu 38 lat, telewizji zajęło to 13 lat, natomiast komputer
spopularyzował się w tym stopniu w przeciągu 16 lat. Sieć inter-
367
netowa podobną liczbę użytkowników zdobyła w zaledwie 4 lata
(por. Krzysztofek, Szczepański 2005: 184).
Zanim jednak rozważymy kierunek i charakter wpływu upowszechniania się cyfrowych technologii informacyjnych na społeczeństwo, należy się zastanowić, kogo i w jakim zakresie te procesy obejmują. Na to pytanie stara się odpowiedzieć między innymi
amerykański badacz mediów Marc Prensky. Autor ten opisując
społeczny wpływ CMC zaproponował interesujący podział użytkowników nowych technologii na cyfrowych tubylców (ang. digital
natives) oraz cyfrowych imigrantów (ang. digital immigrants) (por.
Prensky 2001). Dychotomia ta rozgranicza dwa odmienne sposoby
obcowania z bogactwem sieci. Dla osób urodzonych w połowie lat
‘80 cyfrowy świat jest naturalnym środowiskiem życia. Jest to kategoria ludzi, dla których Internet, telefonia komórkowa jest medium
podstawowym, a czas który poświęcają na ich używanie stanowczo
przewyższa czas obcowania ze starymi mediami (prasa, radio, telewizja). To pokolenie nazywane przez publicystów również „pokoleniem Google”, „generacją Y”, kategorią „podłączonych-połączonych”, charakteryzuje przede wszystkim to, iż za pośrednictwem
mediów cyfrowych realizują znacznie więcej potrzeb niż ich starsi rówieśnicy. Nowe media to dla nich nie jedynie źródło wiedzy
i rozrywki, ale swoisty interface całego życia społecznego. Osoby
od nich starsze to cyfrowi imigranci, którzy przybyli do nowej
rzeczywistości i muszą uczyć się obowiązujących tam zasad oraz
zdobywać nowe umiejętności poznawcze z zakresu obsługi wielu
urządzeń i aplikacji. W tej grupie użytkowników sieć internetowa,
czy usługi mobilne, nie są mediami pierwszego wyboru. Tu wciąż
istnieje wyraźne przywiązanie do regularnego i rytualnego odbierania przekazów prasowych, radiowych i telewizyjnych. Cyfrowi
imigranci to pokolenie, które nowych mediów musiało się uczyć
niejako w czasie socjalizacji wtórnej, natomiast dla młodszych kohort technologie informacyjne stanowiły już nieodzowny element
okresu socjalizacji pierwotnej.
Dla ludzi młodych nowe media są też najważniejszymi środkami komunikacji, bez których funkcjonowanie byłoby zdecydowanie
trudniejsze. Hipotezę tą potwierdzają dane z polskiej edycji badania
368
World Internet Project (Center for Digital Future). W ankiecie przeprowadzonej w 2010 respondenci musieli uszeregować media pod
katem tego, jak trudno byłoby im z nich zrezygnować. Dla wszystkich młodych (15-30) nowe media (Internet i telefonia komórkowa)
stanowią te kanały komunikacji, od których najtrudniej byłoby się
odciąć.
Rys. 3 Internet a inne media – hierarchia ważności
Źródło: World Internet Project Poland 2012, s. 37.
Dostęp do sieci najważniejszy jest dla młodych respondentów
(15-29 lat). Co prawda pośród kategorii starszych niż 30 lat medium
pierwszego wyboru wciąż pozostaje telewizja, to niemniej jednak
dla 30 i 40-latków zaraz za nią w hierarchii ważności plasuje się Internet oraz nieznacznie dalej telefonia komórkowa. W pozostałych
grupach wiekowych zdecydowany prym wiedzie telewizja.
Według danych sondażowych dostęp do Internetu posiada 51,4%
gospodarstw domowych (por. Batorski 2011: 299), a korzysta z sieci
64% Polaków w wieku powyżej 15 roku życia (por. World Internet Project Poland 2012: 11). Powyższe dane wskazują na istnienie
wyraźnego cyfrowego podziału na tych, którzy posiadają dostęp
do bogactwa sieci internetowych, jak i tych niepodłączonych. Jak
widać na rysunku numer 4, problem cyfrowego wykluczenia w stosunkowo niewielkim stopniu dotyczy ludzi młodych, bowiem dla
kategorii 15-30 wartość wskaźnika penetracji Internetu przekracza
369
80%. Co ważne, ten sam wykres pokazuje, że odsetek młodych ludzi (pomiędzy 17 a 24 rok życia) korzystających z sieci przewyższa
odsetek osób posiadających stały dostęp do Internetu. Oznacza to,
że wraz z wiekiem maleje dostęp do Internetu, ale jeszcze raptowniej maleje jego wykorzystanie. Niewątpliwym faktem jest jednak
to, że problem „ostatniej mili” czyli występowanie obszarów, na
których operatorom nie kalkuluje się dostarczać sygnału internetowego, wciąż dotyka także ludzi młodych.
Rys. 4 Dostęp i korzystanie z Internetu wśród osób w różnym
wieku.
Źródło: Diagnoza społeczna 2011, s. 309.
4. Kapitał społeczny
a zmiana technologiczna
Dotychczasowe próby zastosowania kategorii kapitału społecznego do opisu społecznego wpływu CMC można zawęzić do trzech
dominujących koncepcji. Pierwsza z nich oparta jest na hipotezie, iż Internet jest technologią przekształcającą kapitał społeczny.
Amerykański badacz społeczny Barry Wellman uważa, iż poprzez
relatywnie niskie koszty oraz asynchroniczność, CMC może prowadzić do zauważalnych przemian w życiu społecznym, w szcze-
370
gólności przejawiających się we wzroście uczestnictwa w formalnych i nieformalnych grupach. Zmianom tym – zdaniem Wellmana
– towarzyszyć będzie przejście od dominacji więzi opartych na
solidarności grupowej w kierunku modelu sieciowego, w którym
kontakty społeczne są zdecydowanie bardziej przestrzennie rozproszone i racjonalne (por. Wellman 2001). Kolejne podejście oparte
jest na hipotezie, iż Internet będzie sprzyjał dalszej deprecjacji kapitału społecznego. Zdaniem niektórych badaczy fakt, iż Internet
wypełniają dziś głównie treści rozrywkowe i informacyjne (ang.
infotaiment), nie sprzyja inwestowaniu w więzi i kontakty społeczne (por. Nie 2001). Trzecie stanowisko sugeruje, iż CMC stanowi
uzupełnienie dla kapitału społecznego. Internet wkraczając w coraz
to nowe obszary naszego życia ułatwia zarówno utrzymywanie istniejących kontaktów społecznych, jak i budowę nowych relacji. Jednostki, które korzystają z Internetu mają więcej znajomych, chętniej
angażują się w życie publiczne oraz intensywniej rozwijają swoje
zainteresowania, co powoduje, iż ich sieć społeczna jest zarówno
gęsta jak i otwarta (por. Wellman 2001).
Szukając odpowiedzi na pytanie jaki kierunek i jaką siłę przybiera owy determinizm technologiczny warto odwołać się do międzynarodowych badań porównawczych. Jak pokazuje rysunek
numer 5, poziom dostępności i wykorzystania cyfrowych technologii informacyjnych definiowany wartością Indeksu Gotowości
Sieciowej4 jest bardzo silnie dodatnio skorelowany (rPearsonsa=0,833, dla p<0,01) z wartościami średnimi uogólnionego zaufania
jakie posiadają ludzie młodzi (15-30 lat). Uzyskana na podstawie
danych z 28 europejskich krajów korelacja sugeruje, że im wyższy
poziom informatyzacji danego państwa, tym większe jest zaufanie
jakim obdarzeni są ludzi młodzi. Należy jednak mieć na uwadze
fakt, iż powszechność nowych technologii jest wynikiem działania
4 Indeks Gotowości Sieciowej – ang. The Networked Readiness Index (NRI), badanie opracowane przez World Economic Forum. Indeks wyliczany na podstawie 68
zmiennych dotyczących nasycenia i wykorzystania technologii cyfrowych w gospodarce. Przy czym 27 z nich to tzw. „zmienne twarde” dotyczące infrastruktury
telekomunikacyjnej. Najwyżej sklasyfikowanym w 2009 roku krajem jest Dania, natomiast Polska na 134 kraje zajęła w badaniu 69 pozycje.
371
wielu innych czynników o charakterze społeczno-ekonomicznym,
niekiedy równie silnie skorelowanych z poziomem zaufania społecznego.
Rys. 5. Zależność pomiędzy poziomem zaufania ludzi młodych
a potencjałem ICT5
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Europen Social Survey 2008
i The Global Information Report 2008-2009; rPearsonsa=0,833, dla p<0,01
Również silna zależność (rPearsonsa=0,646, dla p<0,01) występuje pomiędzy jakością więzi społecznych ludzi młodych zoperacjonalizowaną jako „częstotliwość spotkań w celach towarzyskich
z przyjaciółmi lub krewnymi” oraz owym Indeksem Gotowości Sieciowej (patrz rysunek numer 6). Sugeruje to, iż w krajach, w których
obywatele mają łatwiejszy dostęp do technologii informacyjno-ko5 ICT – ang. Information and Communication Technologies, technologie informacyjno-komunikacyjne.
372
munikacyjnych, stosunki społeczne ludzi młodych z otoczeniem rówieśniczym lub rodzinnym mają bardziej zażyły charakter.
Kolejną zmienną wybraną do zobrazowania relacji pomiędzy
upowszechnieniem ICT a poziomem kapitału społecznego jakim
dysponują ludzie młodzi jest wymiar zaangażowania obywatelskiego, który przejawiali badani w 28 krajach. Zależność pomiędzy
liczbą działań uznanych za proobywatelskie podjętych w przeciągu
12 miesięcy6 jest również silnie skorelowana (rPearsonsa=0,851, dla
p<0,01) ze współczynnikiem NRI (patrz rysunek numer 7)
Rys. 6 Zależność pomiędzy więzami interpersonalnymi ludzi
młodych a potencjałem ICT
i The Global Information Report 2008-2009; rPearsonsa=0,646 , dla p<0,01.
6 Wskaźnik partycypacji obywatelskiej utworzony przez agregacje zmiennych: Kontakt z politykiem, urzędnikiem rządowym/samorządowym; Działalność
w partii politycznej lub organizacji; Działalność w innej organizacji lub stowarzyszeniu; Noszenie znaczka propagującego jakąś kampanię lub akcję; Podpisanie petycji; Udział w legalnej demonstracji; Bojkot określonych towarów/produktów.
373
Rys 7. Zależność pomiędzy poziomem partycypacji ludzi młodych a potencjałem ICT
i The Global Information Report 2008-2009; rPearsonsa=0,851, dla p<0,01.
Oznaczać to, że nowe technologie informacyjne, jako „media
wolności”, są doskonałym narzędziem do wyrażania swojego poparcia lub sprzeciwu dla wielu kwestii społeczno-ekonomicznych.
Nowe media mogą być też kanałem transmisji woli politycznej,
czy po prostu nowoczesnym sposobem komunikowania pomiędzy
obywatelami a władzą. Przykładem może być wysoka sprawność
samoorganizacyjna młodych protestantów na ulicach miast państw
Maghrebu, czy aktywistów związanych z ruchem „oburzonych”
protestujących jesienią 2011 przeciw niesprawiedliwościom ekonomicznym współczesnego kapitalizmu.
Przedstawione powyżej dane wskazują na wyraźne zależności
pomiędzy składowymi elementami kapitału społecznego reprezentowanymi przez ludzi młodych a poziomem informatyzacji danego
374
kraju. Korelacje te nie wykazują jednak, jak intensywność wykorzystania ICT różnicuje kapitał społeczny wewnątrz samej kategorii
ludzi młodych (15-30 lat). Analiza danych Europejskiego Sondażu
Społecznego (patrz rysunek 8) zbieranych we wszystkich 20 krajach wskazuje, iż młodzi respondenci, którzy z Internetu korzystają
„kilka razy w tygodni lub codziennie” („cyfrowi tubylcy”) uzyskują najwyższe wartości we wszystkich trzech wymiarach kapitału
społecznego (zaufanie, więzi interpersonalne, partycypacja obywatelska). Młodych Europejczyków, których z uwagi na mniej intensywne korzystanie z sieci („raz w tygodniu lub rzadziej”), zaliczyć
można do kategorii „cyfrowych imigrantów”.
Rys. 8 Elementy kapitału społecznego a stopień wykorzystania
ICT w 20 krajach
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Europen Social Survey 2010/2011
Posiadają oni zatem mniejszy od „cyfrowych tubylców” kapitał
społeczny. Aby mówić o wpływie jakiegoś czynnika na zmiany dokonujące się w danym systemie – w którym ten czynnik oddziałuje – musi istnieć grupa kontrolna, która tego oddziaływania nie
doświadcza. W tym przypadku są to młodzi ludzie, nie korzystający z Internetu. Kategoria „cyfrowo wykluczeni” okazała się tą,
w której zarówno poziom zaufania, jak i intensywność kontaktów
375
interpersonalnych oraz aktywność na polu spółczyno-politycznym,
okazały się zdecydowanie odbiegać od wszystkich pozostałych badanych grup.
5. Podsumowanie
Powyżej starałem się wykazać, że w sieciach komunikacyjnych
ukryty jest duży potencjał społeczny, którego siłę oraz kierunek nie
jest jednak łatwo jednoznacznie opisać. Jak się wydaje jednostki,
grupy i kategorie społeczne, dzięki opanowaniu nowych zdolności
komunikacyjnych, dostają szanse pomnażania posiadanych już zasobów. Zapewne zmniejszenie nierówności w dostępie do nowych
mediów nie niweluje różnic pomiędzy poszczególnymi aktorami
życia społecznego w dostępie do kapitału społecznego. Niemniej
jednak zależność pomiędzy poziomem wykorzystania cyfrowych
technologii, a takimi elementami jak zaufanie, więzi interpersonalne, czy zaangażowanie społeczne są bardzo wyraźne. Konsekwencją tej relacji jest to, że im więcej jest obszarów zastosowania nowych technologii, tym koszty związane z nierównością w dostępie
do nich są większe i trudniejsze do zniwelowania.
W związku z tym, iż obliczenie „wartości netto” jaką mogą mieć
technologie informacyjne w pomnażaniu kapitału społecznego ludzi młodych jest z punktu widzenia metodologicznego praktycznie
niemożliwe. Najsłuszniejsze wydaje się więc twierdzenie, iż Internet nie stanowi źródła zasobów, ale przede wszystkim miejsca ich
wymiany. Wysoki poziom umiejętności wykorzystania nowych
technologii informacyjnych stanowi swoisty „kapitał komunikacyjny” będący katalizatorem w procesach efektywnej konwersji
wszystkich posiadanych już przez jednostkę kapitałów (społecznego, ekonomicznego, kulturowego i symbolicznego).
Należy jednak pamiętać, że społecznie podzielane wzorce
konsumpcji nowych mediów mogą skutkować indywidualną aktywnością, twórczością i przedsiębiorczością lub wręcz przeciwnie,
mogą prowadzić do zachowawczości, izolacji i bierności. Jednak, jak
podkreśla Krystyna Szafraniec, „ (…) nie powinniśmy zapominać,
376
że dziś, być może bardziej niż kiedykolwiek przedtem, potrzebne
są również inne umiejętności – samodzielnego i krytycznego poszukiwania wiedzy, formułowania i przekazywania myśli w języku
komunikatywnym dla różnych odbiorców, bezpiecznego poruszania się w sieci, wykorzystywania Internetu do konstruktywnych celów” (Szafraniec 2011: 261).
Literatura
Batorski Dominik, 2011, Korzystanie z technologii informacyjnokomunikacyjnych, (w:) Janusz Czapiński, Tomasz Panek (red.), Diagnoza społeczna 2010 – warunki i jakość życia Polaków, Warszawa:
Rada Monitoringu Społecznego.
Bourdieu Pierre, 1985, The forms of capital, in John Richardson (w:),
Handbook of theory and research for the sociology and education.
New York: Greenwood.
Czapiński Janusz, 2009, Polska smuta, Tygodnik Polityka, nr 16/2701.
Góralczyk Andrzej, 2008, Kapitał społeczny – przegląd koncepcji,
opublikowano: http://dyrekcja.objectis.net/biblioteka/articles/
socialcapital [dostęp: 23.11.2011].
Jenkins Henry, 2007, Kultura konwergencji. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne.
Krzysztofek Kazimierz, Szczepański S. Marek, 2005, Zrozumieć
rozwój. Od społeczeństw tradycyjnych do informacyjnych, Katowice:
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Levinson Paul, 1999, Miękkie ostrze. Naturalna historia i przyszłość
rewolucji informacyjnej. Warszawa: Wydawnictwo Literackie Muza.
McLuhan Marshall, Quentin Fiore, 1967, The Medium is the Massage, New York.
Newton Kenneth, 1997, Social capital and democracy, (w:) American Behavioral Scientist, vol. 40, no 5.
Nie Norman, 2001, Sociability, Interpersonal Relations and the Internet. Reconciling Conflicting Findings, (w:) American Behavioral Scientist, vol. 45, no3, opublikowano: http://abs.sagepub.com/cgi/content/abstract/45/3/420 [dostęp: 13.11.2011].
377
Prensky Marc, 2001, Digital natives, digital immigrants, (w:) On the
Horizon, MCB University Press, Vol. 9, No. 5, pp. 1–6, opublikowano: http://www.marcprensky.com/writing/Prensky%20-%20
Digital %20Natives,%20Digital%20Immigrants%20-%20Part1.pdf
[dostęp: 23.11.2011].
Putnam Robert, 1995, Demokracja w działaniu. Tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech, Kraków: Wydawnictwo Znak.
Szafraniec Krystyna, 2011, Młodzi 2011, Warszawa: Kancelaria
Rady Ministrów
Sztompka Piotr, 2007, Zaufanie. Fundament społeczeństwa, Kraków: Wydawnictwo Znak.
The Global Information Technology Report 2008–2009. Mobility
in a Networked World, opublikowano: https://members.weforum.
org/pdf/gitr/2009/gitr09fullreport.pdf [dostęp: 23.11.2011].
Toffler Alvin, 1999, Szok przyszłości. Poznań: Zysk i S-ka.
Wellman Barry, 2001, Computer Networks As Social Networks, (w:),
Science 293 (14), opublikowano: http://www.chass.toronto.edu
/~wellman/publications/science/science.pdf [dostęp: 25.11.2011].
Wnuk-Lipiński Edward, 1996, Demokratyczna rekonstrukcja, Warszawa: PWN.
World Internet Project Poland, 2010, Warszawa: PL: Agora S.A.
i Grupa TP, opublikowano: http://www.worldinternetproject.
net/_files/_Published/_oldis/760_world_internet_project_poland_2011.pdf [dostęp: 23,11,2011].
378
NOTY O AUTORACH
Dobijański Mariusz – mgr; Mazowiecki Wicekurator Oświaty
Filippova Irina – prof., Volodymyr Dahl East-Ukrainian National
University, Lugansk, Ukraine.
Hubert Wit – mgr; Uniwersytet Jagielloński
Kędzierski Leszek – dr; Akademia Pomorska w Słupsku
Klimiuk Zbigniew – dr hab.; Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego w Warszawie
Łuszczyk Marcin –
Michalak Martyna – mgr; Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu
Pawlak Zbigniew – dr; Szkoła Główna Handlowa w Warszawie
Rosa Kacper – mgr; Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego w Warszawie, Wydział Zamiejscowy w Krakowie.
Smoleń Andrzej – dr; Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego
w Warszawie
Stawicka Małgorzata – dr; Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego
w Warszawie
Sumcov Victor – prof., Volodymyr Dahl East-Ukrainian National
University, Lugansk, Ukraine
Miedziński Bogdan – dr; Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego
w Warszawie
Rokoszewski Konrad – dr; Wyższa Szkoła Informatyki Stosowanej
i Zarządzania w Warszawie
Szewczyk Jarosław – mgr; Uniwersytet Jagielloński
Szyjko Cezary Tomasz – dr; Uniwersytet im. Jana Kochanowskiego
w Kielcach
Walkowiak Wanda – mgr; Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego
w Warszawie
Zinczuk Bartłomiej – dr; Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego
w Warszawie, Wydział Zamiejscowy w Chełmie

Zarządzanie i Edukacja - Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego

Transkrypt

Podobne dokumenty

Social banking - nieuchronna przyszłość?

dr Mateusz Hohol Wykład 1: Wprowadzenie

raport_csr_29-edycja