Zjawisko przemocy domowej wobec kobiet

Szkoła Policji w Katowicach
Zjawisko przemocy domowej wobec kobiet
Opracowanie:
mł. asp. Magdalena Szlauer
ŁA PO
O
C JI
LI
S ZK
Zakład SłuŜby Prewencyjnej
Wydawnictwo
Szkoły Policji w Katowicach
2010
2
 Wszelkie prawa zastrzeŜone – Szkoła Policji w Katowicach 2010
KsiąŜki nie wolno reprodukować (adaptować) ani w całości, ani w części, niezaleŜnie od zastosowanej
techniki (druk, fotografia, komputer, kserograf, fonografia itd.), bez pisemnej zgody Wydawcy.
Druk i oprawa: Szkoła Policji w Katowicach
3
Spis treści
Wstęp
5
Rozdział I
ISTOTA I UWARUNKOWANIA PRZEMOCY WOBEC KOBIET
7
1. Definicje i typologie
7
2. Skąd bierze się agresja i przemoc?
8
3. Uwarunkowania osobowościowe - osobowość sprawcy i ofiary
10
4. Relacje między sprawcą i ofiarą przemocy
13
Rozdział II
UWARUNKOWANIA SPOŁECZNO-EKONOMICZNE
16
1. Zjawisko dezorganizacji rodziny i anomii w okresie gwałtownych zmian
16
2. Pozycja społeczna i wykształcenie członków rodziny
18
3. Sprzeczności ekonomiczne i bezrobocie
20
4. Sytuacja ekonomiczna rodziny i jej członków
21
5. Alkoholizm i inne zjawiska patologiczne w rodzinie
22
Rozdział III
UWARUNKOWANIA KULTUROWE
25
1. Oddziaływanie patriarchalnej kultury na przemoc wobec kobiet
25
2. Stereotyp męskości i kobiecości oraz róŜnice wynikające z bycia męŜczyzną i bycia kobietą
26
3. Konflikt płci a przemoc
28
4. Wpływ mass mediów
30
Rozdział IV
FORMY I CYKLE PRZEMOCY DOMOWEJ
32
1. Przemoc fizyczna
32
2. Przemoc seksualna
34
3. Przemoc psychiczna
36
4. Fazy i cykle przemocy w rodzinie
38
Podsumowanie
41
Bibliografia
45
4
5
Wstęp
Przemoc w rodzinie jeszcze do niedawna uwaŜana była za zjawisko zachodzące
wyłącznie w rodzinach patologicznych, a agresja pomiędzy członkami rodziny
uwaŜana była za jedną z wielu normalnych form zachowania w Ŝyciu codziennym.
Przez wiele lat zjawisko to określane było jako „kłótnie rodzinne”, czy
„nieporozumienia małŜeńskie”.
Obecnie w społeczeństwie polskim przemoc w rodzinie ujawniana jest jako
zjawisko powszechne, obecne w róŜnych środowiskach, niezaleŜnie od wykształcenia
i statusu społecznego sprawcy i ofiary.
Przemoc w rodzinie nie jest zjawiskiem nowym, występującym we
współczesnym społeczeństwie. Przez wiele lat przemoc stosowana była i akceptowana
jako sposób sprawowania władzy i kontroli osób dorosłych wobec krewnych i dzieci.
„Przemoc domowa” to zjawisko zawierające wszystkie aspekty fizycznego,
seksualnego i psychicznego znęcania się nad członkami rodziny. Obejmuje wszystkie
odmiany złego traktowania tych członków rodziny, którzy nie są w stanie skutecznie
się bronić. Niejednokrotnie sprawcy stosujący przemoc są pod wpływem alkoholu.
Przestępstwa przeciwko rodzinie naleŜą do jednych z najczęściej popełnianych,
jednak problem przemocy w rodzinie nadal jest wielokrotnie większy od przypadków
ujawnianych.
Pomimo, iŜ ostatnie lata przyniosły znaczące zmiany w postrzeganiu tego
zjawiska, nadal istnieje wiele mitów, iŜ „przemoc domowa” to sprawa prywatna,
rodzinna. Fakt znęcania się nad członkami rodziny jest otoczony mgłą tajemnicy
i uprzedzeń oraz stereotypów dotyczących roli kobiety i męŜczyzny w rodzinie i Ŝyciu
publicznym.
Przyczyną „słabej” wykrywalności faktów występowania przemocy w rodzinie
moŜe być równieŜ strach ofiary przed zemstą partnera, jej wstyd i lęk przed
napiętnowaniem ze strony środowiska oraz brak wiedzy, Ŝe zmiana jest moŜliwa.
6
Tym wszystkim problemom poświęcona jest niniejsza praca. Zawiera ona
analizy naukowe przedstawicieli róŜnych dyscyplin na temat czynników sprzyjających
przemocy.
Tego typu wiedzę, tzn. na temat skali przemocy oraz jej form i uwarunkowań,
naleŜy stale aktualizować.
7
Rozdział I
ISTOTA I UWARUNKOWANIA PRZEMOCY WOBEC KOBIET
1. Definicje i typologie
Przemocą jest wszystko to, co czyni się innemu człowiekowi z myślą
o zranieniu go lub wyrządzeniu mu krzywdy. Przemoc to bicie, popychanie, kopanie,
zmuszanie człowieka do upokarzających czynności, stosowanie broni lub gwałtu. Ale
nie tylko, przemoc to równieŜ poniŜanie człowieka, oczernianie go przed innymi,
ranienie jego uczuć, wyzywanie, rzucanie obelg, głodzenie, ograniczanie jego
swobody, izolowanie od otoczenia.
„Przemoc domowa, zwana teŜ przemocą w rodzinie, to zamierzone
i wykorzystujące przewagę sił działanie skierowane przeciw członkowi rodziny, które
narusza prawo i dobra osobiste powodując cierpienie i szkody”1.
Aby nazwać przemoc domową, uŜywa się róŜnych terminów i określeń:
„awantury domowe”, „kłótnie rodzinne”, „nieporozumienia małŜeńskie” itd. Jednak
kiedy sytuacje wymagają interwencji Policji lub rozprawy sądowej, terminy te są zbyt
łagodne. „Zdarza się, Ŝe męŜowie mocno biją pięściami i kopią swoje Ŝony, wyrywają
im włosy, rzucają nimi o ścianę, obrzucają najgorszymi wyzwiskami i groŜą śmiercią,
a ponadto ranią uczucia swoich dzieci i wzbudzają w nich śmiertelne przeraŜenie
i strach. Zdarza się, Ŝe kobiety głęboko ranią męŜczyznę szyderczym i obelŜywym
słowem, uderzają noŜem lub Ŝelazkiem, potrafią bić swoje dzieci, niszczyć ich
zabawki, szarpać za uszy, popychać, szczypać i bić po twarzy. Zdarza się równieŜ, Ŝe
dorośli ludzie potrafią mówić i robić straszne rzeczy swoim starym i zniedołęŜniałym
rodzicom”2.
Przemoc domowa oznacza „(...) kaŜde działanie jednego z jego członków
rodziny lub zaniedbanie, które zagraŜają Ŝyciu, cielesności i psychicznej integralności
1
2
H.D. Sasal: Niebieskie karty, PARPA, Warszawa 1998, s. 17.
TamŜe, s. 5.
8
lub wolności innego członka tej samej rodziny bądź powaŜnie szkodzą rozwojowi jego
(jej) osobowości”3.
W powyŜszych wypadkach Kodeks karny posługuje się terminem „znęcanie
się” lub „maltretowanie”. Znęcanie się moŜe być zarówno psychiczne, jak i fizyczne.
Osoba
maltretująca
lub
znęcająca
się
nad
członkiem
rodziny
podlega
odpowiedzialności karnej. Reguluje to przepis Kodeksu karnego (art. 207 § 1-3 k.k.).
2. Skąd bierze się agresja i przemoc?
Przemoc
i agresja
we
współczesnym
świecie
stały się
zjawiskiem
powszechnym. Agresja, przemoc, konflikt i nietolerancja stają się elementami
społecznego pejzaŜu, trwałymi komponentami systemu informacji, Ŝycia codziennego,
a takŜe kultury masowej i rozrywki4.
NaleŜy równieŜ szukać innych wyjaśnień, które nie odwoływałyby się
wyłącznie do zjawisk współczesnego świata, takich jak przemoc pokazywana np.
w telewizji i innych mass mediach, przeludnienie, obyczaje zachodniej cywilizacji czy
alienacja.
Agresja i przemoc są uwarunkowane wieloczynnikowo, a między czynnikami
biologicznymi,
psychicznymi
i
społecznymi
istnieją
wzajemne
dynamiczne
powiązania.
Podstawowymi mechanizmami tych zjawisk są emocje negatywne, wywołujące
w człowieku dyskomfort i konflikt. Powodują one, Ŝe człowiek sięga po destrukcyjne
formy zachowań5.
KaŜda
z
psychologicznych
koncepcji
opracowała
specyficzną
teorię
osobowości, które mogą przybliŜyć do poznania prawidłowości determinujących
i skłaniających jednostkę do stosowania przemocy6.
3
M. Skwarek: Przemoc wobec kobiet w rodzinie - perspektywa społeczno-polityczna, „Praca socjalna 4”,
październik - grudzień 2001, s. 45-46.
4
M. Banach, M. Mądry-Kupiec: Agresja i przemoc we współczesnym świecie, „Edukacja” 1998, nr 3, s. 121.
5
T. Borowska: Mechanizmy przemocy i agresji. Konteksty edukacyjne, „Edukacja” 2001, nr 3, s. 29.
6
W. Sikorski: Etiologia przemocy w świetle wybranej literatury, „Problemy opiekuńczo-wychowawcze” 2001,
nr 2.
9
Według definicji Joachima Kondzieli „przemoc to takie wywieranie wpływu na
ludzi, w wyniku którego ich aktualny poziom rozwoju somatycznego i duchowego jest
mniejszy od potencjalnego poziomu tego rozwoju”7.
Wśród „wyjaśnień biologicznych” często przywołuje się instynktowną teorię
agresji, przypisywaną Zygmuntowi Freudowi, gdzie agresja jest instynktownym
popędem, który stopniowo narasta, aŜ w końcu wybucha. Wewnętrzna budowa popędu
powoduje to, iŜ musi on uzewnętrznić się w ten albo inny sposób.
Wiele miejsca poświęca się teoriom wpływów środowiska, np. uczeniu się
przez obserwację oraz konsekwencję obecności przemocy w mediach8. Nie istnieje
jeden, niezaleŜny od okoliczności wzór zachowań agresywnych. Agresja jest bardzo
uzaleŜniona od okoliczności. Przykładem moŜe być przemoc jako sposób na
niewierność małŜeńską. Problem ten częściej dotyka męŜczyzn o niskiej samoocenie,
np. w wyniku utraty waŜnych dla kobiety zasobów (tj. praca). W takich sytuacjach
moŜliwość odejścia Ŝony zdecydowanie wzrasta, co rodzi agresję u męŜczyzny.
„W przeciwieństwie więc do teorii instynktów, zgodnie z którymi bodźce
zewnętrzne powodują niekontrolowane wyzwolenie agresji, psychologia ewolucyjna
zakłada, Ŝe mechanizmy psychiczne odpowiedzialne za działania agresywne są
wyczulone na okoliczności. Mechanizmy wyzwalające działania agresywne mogą
pozostać w uśpieniu przez całe Ŝycie danego człowieka, jeŜeli nie znajdzie on
odpowiedniej sytuacji. Agresja opiera się więc na mechanizmach psychicznych
wykształconych w toku ewolucji, ale nie jest niezmienna i nie uzewnętrznia się
niezaleŜnie od okoliczności”9.
Według Adolfa Adler’a, twórcy psychologii indywidualnej, zachowanie
człowieka jest motywowane społecznie, a nie przez wrodzone popędy. Zdaniem
Adler’a człowiek, który ucieka się do przemocy dąŜy poprzez takie zachowanie do
mocy, zaspokojenia potrzeby bycia silniejszym, lepszym, doskonalszym. W przypadku
osób stosujących przemoc są to zachowania patologiczne. Negatywne pojmowanie
dąŜenia do mocy moŜe być reakcją na poczucie niŜszości, wynikające z rzeczywistej
7
J. Bińczycka: Stereotypy relacji interpersonalnych jako zarzewie przemocy, „Opieka, wychowanie, terapia”
1994, nr 4, s. 5.
8
D.M. Buss: Psychologia ewolucyjna, GWP, Gdańsk 2001, s. 309.
9
TamŜe, s. 312-313.
10
słabości
lub
subiektywnie
odczuwanego
braku
zdolności
psychicznych
i społecznych10.
Według psychologów z Yale University, J. Dollarda, L.W. Doobe i N.E.
Millera, agresja jest ściśle związana z frustracją. Agresja jest popędem nabytym
stanowiącym reakcję na frustrację. Im większa frustracja, tym silniejsze, wynikające
z niej reakcje agresywne. Agresja jest konsekwencją frustracji, a zarazem sposobem
odreagowania.
Według teorii behawioralnej agresja i przemoc to „zachowania wyuczone
społecznie” i mogą być skutkiem przeŜyć, korzyści i podniet. Nieprzyjemne lub
bolesne zdarzenia pobudzają emocjonalnie, co w konsekwencji uruchamia róŜne
zachowania, mające pokonać lub zminimalizować niekorzystny stan (np. stres,
frustrację).
Jednym ze sposobów uczenia się nowych zachowań jest obserwowanie innych
ludzi. Dotyczy to równieŜ postaw agresywnych. Jednak utrwalanie negatywnych
wzorców zaleŜy od indywidualnych predyspozycji psychicznych, umysłowych
i wynikającej z nich odporności na sytuacje trudne.11
Twórcy psychologii poznawczej źródeł agresji i przemocy doszukują się
w nieprawidłowościach w sferze funkcji poznawczych, w sposobie poznawania świata
i myślenia. Błędne akty poznawcze powstałe we wczesnym dzieciństwie, a takŜe
w toku doświadczeń Ŝyciowych, prowadzą do niewłaściwego postrzegania świata. To
sprawia, Ŝe w efekcie jednostka budując swój świat wartości odwołuje się do
zaburzonych przeświadczeń, oczekiwań i przekonań. Konsekwencją takiego
wadliwego systemu wartości w zderzeniu z rzeczywistością jest dezorientacja, która
rodzi lęk i obawy a nieraz prowadzi do reagowania agresją12.
3. Uwarunkowania osobowościowe - osobowość sprawcy i ofiary
„Osobowość człowieka jest systemem regulacyjnym, który pośredniczy między
wpływami otoczenia, a reakcjami wywołanymi w organizmie człowieka, a takŜe
10
W. Sikorski: Etiologia..., s. 30.
TamŜe, s. 31-32.
12
TamŜe, s. 32.
11
11
koordynuje całokształt reakcji, zachowań i odczuć w obrębie organizmu. Stanowi ona
względnie stałą strukturę potrzeb, postaw, uzdolnień oraz mechanizmów oceniających
(a zwłaszcza samooceny) i obronnych”13.
Codzienne obserwacje zwróciły uwagę na fakt, Ŝe te same sytuacje wywołują
u róŜnych osób odmienne zachowania oraz, Ŝe ta sama osoba, mimo Ŝe działają na nią
odmienne bodźce, reaguje na nie niekiedy w podobny sposób.
Z uwagi na to, Ŝe ofiary przemocy często cierpią na róŜnego rodzaju zaburzenia
natury psychologicznej, nierzadko ich zachowanie bywa niezrozumiałe, irytujące
i zniechęcające do pomagania. Ofiary często nie wiedzą, czego chcą, nie chcą ukarania
sprawcy, a nierzadko ochraniają sprawcę. Osoby, które doświadczyły przemocy
domowej popadają w depresję, niepokój, niekontrolowane wybuchy płaczu, śmiechu,
agresji. Osoby te cechuje często niepewność, nieuzasadnione reakcje lękowe, ciągłe
poczucie zagroŜenia. PowyŜsze zachowanie jest następstwem Ŝycia w strachu przed
sprawcą, gdyŜ ofiara przemocy domowej przebywa w sytuacji nieustannego
zagroŜenia przez kilka lub kilkanaście lat, a najczęściej sprawcą przemocy jest
człowiek najbliŜszy14.
Istotą przemocy jest to, Ŝe zbudowana jest na asymetrii sił – ktoś jest silniejszy,
ktoś słabszy. W przemocy ta przewaga uŜywana jest do wyrządzania krzywdy.
Zazwyczaj występowanie przemocy nie zaczyna się od brutalnych aktów ze strony
sprawcy, zwykle, aby osiągnąć swój cel, zmusza on ofiarę do posłuszeństwa albo
zaspokojenia swoich zachcianek i Ŝądań. Kiedy kobieta stawia jakiś opór, wtedy akt
przemocy ma prowadzić do przełamania tego oporu, wtedy sprawca okazuje swoją
przewagę – to swoista demonstracja siły: „To ja jestem najsilniejszy, ja jestem górą”.
U sprawcy gniewne napięcie rozkręca się w chwili, kiedy zaczyna orientować
się, Ŝe jego pozycja i prawa, jego doraźne interesy nie są dostatecznie respektowane.
Ofiara przez takie traktowanie doznaje cierpienia. Niektóre ofiary wybierają, często
nieświadomie, strategię zmniejszenia przemocy przez zwiększenie posłuszeństwa.
13
14
K. Imieliński: Seksiatria - Psychofizyka - Patologia społeczna, PWN, Warszawa 1990, s. 137.
H.D. Sasal: Niebieskie karty..., s. 26.
12
Takie postępowanie bywa czasem skuteczne w doraźnym łagodzeniu cierpień, jednak
przewaŜnie utrwala przemoc15.
Stosowanie przemocy często zmienia stosunek ofiary do samej siebie. Zwraca
swój gniew, który powinna skierować w stronę sprawcy, przeciwko samej sobie.
Zaczyna traktować przemoc sytuację jako nieuniknioną, z którą nic nie moŜna zrobić.
W wyniku powtarzającego się aktu przemocy, cierpienia z nim związanego, u ofiary
pojawiają się róŜne dolegliwości fizyczne, zaburzenia nerwicowe, koszmary senne.
Istotną rolę w procesie znęcania się nad rodziną oraz narastania agresji sprawcy
wobec rodziny odgrywa alkohol – ale nie on jest tego przyczyną, lecz pewne cechy
osobiste sprawcy. W większości przypadków, sprawcy juŜ w dzieciństwie stykali się
z przemocą, mogli sami być ofiarami przemocy lub teŜ w ich zachowaniu pojawiały
się wybuchy gniewu i agresywne reakcje w stosunku do rodziców lub kolegów16. Te
czynniki mogły odegrać pewną rolę w zachowaniu się sprawcy, w jego impulsywności
i obniŜonej zdolności do kontrolowania własnej agresji.
W młodym wieku dzieci są otwarte i podatne na zmienne przejawy
funkcjonowania i dysfunkcji w rodzinie. Przemoc między rodzicami, rozwód,
odrzucenie i zawstydzenie oddziaływuje negatywnie na wszystkie sfery Ŝycia dziecka.
Na kaŜdym poziomie, od fizjologiczno-neurologicznego po psychologiczny,
maltretowany (odrzucony) chłopiec jest przygotowany do stosowania przemocy.
W ten sposób kształtuje się osobowość zdolna do przemocy. Tworzą się sposoby
reagowania prowadzące do dalszego wzmacniania przemocy: wściekłość wobec
partnerki, zaborczość, dobór kolegów tolerujących lub nawet pochwalających
skłonność do przemocy.
Skłonność do przemocy u takiego męŜczyzny jest na tyle silna, Ŝe uŜywanie
przemocy w związkach intymnych staje się nieuniknione17. Te czynniki mogą odegrać
pewną rolę w zachowaniu się sprawcy, w jego impulsywności i obniŜonej zdolności
do kontrolowania własnej agresji.
15
J. Mellibruda: Ofiary i sprawcy, „Świat Problemów”1997, nr 5, s. 6.
TamŜe, s. 8.
17
D.G. Dutton: Przemoc w rodzinie, GWBM, Warszawa 2001, s. 99-100.
16
13
Akty przemocy pozwalają agresorowi zaspokoić wewnętrzną potrzebę poczucia
się silnym. Oprócz potrzeby rozładowania wzbierającej złości, motywuje go próba
utrzymania swojej mocy i kontroli nad sytuacją. Takie zachowania sprawcy powoduje
fakt, Ŝe przewaŜnie sprawca przemocy czuje się słaby, mało wartościowy i za pomocą
aktów przemocy i agresji próbuje zagłuszyć poczucie słabości i impotencji, nie tylko
w znaczeniu psychicznym18.
4. Relacje między sprawcą i ofiarą przemocy
„Przemoc
angaŜującą
naleŜy
osobę
traktować
sprawcy
i
jako
ofiary.
specyficzną
Relację
tę
relację
cechuje
interpersonalną,
wysoki
stopień
niesymetryczności w zakresie posiadanej władzy i okazywanej przewagi siły.
W konsekwencji istniejącej nierównowagi sprawca wywołuje cierpienie u ofiary,
godzi w jej prawa, dobra osobiste – w szczególności w jej zdrowie i Ŝycie”19.
Relacje między ofiarą i sprawcą przemocy w rodzinie często porównuje się do
„prania mózgu”. Sprawca dąŜy do odizolowania ofiary od środowiska społecznego,
rodziny, znajomych. Kobieta często jest poniŜana, degradowana, sprawca zmusza ją
do bezwarunkowego spełniania jego poleceń i posłuszeństwa względem niego. To
powoduje, Ŝe ofiara psychicznie czuje się osobą gorszej kategorii, co dodatkowo łamie
jej wolę. PrzeŜywa lęk, grozę, bezsilność, staje się bezradna i wyczerpana, aŜ
w pewnym momencie staje się osobą zniewoloną i całkowicie podporządkowaną woli
sprawcy. Nierzadko teŜ ofiara przemocy w rodzinie, aby załagodzić i poradzić sobie ze
swoim cierpieniem, moŜe „znieczulać” się alkoholem lub środkami uspokajającymi.
To z kolei wciąga ją w inną pułapkę – uzaleŜnienia od środków chemicznych.
Sprawcy przemocy w rodzinie manipulują swoimi ofiarami, chociaŜ zdarza się,
Ŝe otoczeniem równieŜ, gdyŜ skutecznie kamuflują swoje prawdziwe oblicze.
„Sprawca wykorzystuje róŜne strategie do zmniejszenia wagi popełnionych czynów.
Dotyczą one głównie sposobów osłabiania lęku i zmniejszenia poczucia winy przed
popełnieniem czynu zabronionego przez prawo, nagannego moralnie, czy osłabienia,
18
19
J. Mellibruda: Ofiary i sprawcy..., s. 9.
S. Pawlas-CzyŜ, D. Trawkowska: Istota przemocy interpersonalnej - praca socjalna z ofiarą i sprawcą, „Praca
socjalna 4”, październik - grudzień 2002, s. 42.
14
a czasem nawet całkowitego wyeliminowania wyrzutów sumienia. Sprawca przemocy
musi takŜe przed sobą usprawiedliwić swoje postępowanie”20.
Dlaczego kobiety pozostają w takich związkach? Niektóre z nich pociąga
słodycz i władza na etapie „miodowego miesiąca”. U innych panuje przekonanie, Ŝe
wszystko się ułoŜy. Niebagatelną sprawą jest zabezpieczenie materialne danej kobiety.
Gdyby odeszła od swego partnera, nie miałaby za co Ŝyć. A jest on niejednokrotnie
jedynym Ŝywicielem rodziny (bezrobocie kobiet). Niektóre kobiety zostają tak mocno
bite przez swoich partnerów, Ŝe tracą chęć troszczenia się o siebie i o swoje dzieci21.
Podstawowym powodem pozostawania kobiet w związkach je krzywdzących,
jest zjawisko tzw. syndromu sztokholmskiego, polegające na powstawaniu między
ofiarą a sprawcą specyficznej traumatycznej więzi. Maltretowana kobieta czuje się
bezsilna w swojej sytuacji. Ma ona poczucie niskiej samooceny, natomiast męŜczyzna
odwrotnie. Prowadzi to do psychicznego uzaleŜnienia się agresora od swojej ofiary,
poniewaŜ wymuszanie na kobiecie uległości zwiększa poczucie własnej wartości
męŜczyzny. Wpływ na wysoką samoocenę agresora ma równieŜ paradoksalna reakcja
ofiary, polegająca na jej fascynacji agresorem22.
Jednym z czynników jakie decydują o tym, Ŝe kobieta pozostaje w związku
z partnerem stosującym przemoc, jest tzw. efekt psychologicznej pułapki. Zjawisko to
odnosi się do kobiet, które poniosły duŜe koszty, związane z przeŜytym cierpieniem
fizycznym i psychicznym, z upokorzeniem, gdy od dłuŜszego czasu podejmowały
próby stworzenia szczęśliwego domu i udanego małŜeństwa. Gdy cel ten nie zostanie
osiągnięty, kobieta decyduje się znosić kolejne akty przemocy ze strony partnera, gdyŜ
zerwanie związku byłoby poraŜką wobec poniesionych przez nią kosztów. Taka
sytuacja jest w rozumieniu kobiety mniejszym złem23.
Inną teorią tłumaczącą pozostanie kobiety przy partnerze stosującym wobec
niej przemoc jest tzw. masochizm kobiecy. „Wedle tej teorii przystosowanie do
znoszenia cierpienia i trudów związanych z rolą płciową kobiety cechować ma
20
H.D. Sasal: Niebieskie karty..., s. 31.
D.G. Dutton: Przemoc..., s. 65.
22
K. Malińska: Kobiety - ofiary przemocy domowej, „Problemy rodziny” 1998, nr 4, s. 43.
23
TamŜe, s. 44.
21
15
przekonanie, Ŝe bierność i podporządkowanie męŜczyźnie są nierozerwalnie związane
z ich rolą, tak jak dominacja (a takŜe przemoc i agresja) są przejawem roli męskiej”24.
Według Ireny Pospiszyl (1994) zjawisko kobiecego masochizmu nie uzasadnia
w sposób wystarczający faktów godzenia się kobiet na brutalne akty przemocy ze
strony męŜczyzn.
Więzi jakie łączą ofiarę przemocy z jej dręczycielem przypominają ogromne
sznury elastyczne. Kiedy kobieta opuszcza taki związek, sznury napinają się do granic
wytrzymałości. Im bardziej kobieta „oddala się” od partnera, tym większa siła ciągnie
ją z powrotem. Z czasem blakną wspomnienia – pozostają jedynie te przyjemne,
oŜywiane pragnieniem kobiety, aby wspierać męŜa. Sytuacja taka trwa aŜ do
kolejnego aktu przemocy.
24
TamŜe, s. 43.
16
Rozdział II
UWARUNKOWANIA SPOŁECZNO-EKONOMICZNE
1. Zjawisko dezorganizacji rodziny i anomii w okresie gwałtownych zmian
Rodzina stanowi podstawową komórkę społeczeństwa i odgrywa w nim
szczególną rolę. Wszystkie niekorzystne zjawiska i problemy społeczne mogą
wpływać na sytuację rodziny, w tym np. utrata pracy. KaŜdy stan organizacji
i dezorganizacji społeczeństwa wpływa na sytuację i funkcjonowanie rodziny.
Jaka jest struktura, rozmiary i trendy negatywnych, patologicznych zjawisk
społecznych towarzyszących rozwojowi ekonomicznemu i społecznemu?
Do zbioru „patologia społeczna” moŜna zaliczyć następujące postacie
zachowań:
•
przestępczość,
•
zachowania patologiczne, dysfunkcjonalne wobec rodziny i innych instytucji
społecznych, powodujące ich dezorganizację i konflikty społeczne,
•
samozniszczenie - alkoholizm, narkomania, samobójstwa itd.,
•
dewiacyjne zachowania seksualne,
•
zachowania
występujące
na
podłoŜu
psychospołecznym,
np.
zaburzenia
psychiczne i nerwice,
•
zachowania aspołeczne25.
We współczesnej Polsce spoŜycie nadmiernych ilości alkoholu jest obyczajem
powszechnym, zakorzenionym w wielowiekowej tradycji. W porównaniu z innymi
typami zachowań dewiacyjnych, alkoholizm jest rzadko potępiany. Coraz więcej
młodzieŜy spoŜywa alkohol w znacznych ilościach, co zwiększa prawdopodobieństwo
występowania choroby alkoholowej u tych młodych ludzi oraz sprzyja pojawieniu się
patologii społecznej.
25
M. Jarosz: Dezorganizacja w rodzinie i społeczeństwie, PWE, Warszawa 1987, s. 35-36.
17
Analiza nasilenia alkoholizmu w układzie przestrzennym kraju wskazuje
współwystępowanie wysokich wskaźników ruchliwości przestrzennej ludności
(masowej migracji) z wysokimi wskaźnikami spoŜycia alkoholu. Masowe migracje
sprzyjają rozbiciu więzi środowiskowych i rodzinnych, powodują poczucie
społecznego nieprzystosowania.
Alkoholizm wywiera negatywne skutki społeczne, naleŜy takŜe zwrócić uwagę
na jego patogenny i kryminogenny charakter. Ludzie nadmiernie spoŜywający alkohol
wpływają dezorganizująco i patogennie na członków swoich rodzin. Pijaństwo
powoduje
dezorganizację
rodziny,
a
takŜe
dewiacyjne
zachowania
dzieci
i młodzieŜy26.
Zmiany społeczne, jeŜeli następują wskutek bardzo gwałtownych bodźców
(migracje, szybkie procesy urbanizacyjne, klęski Ŝywiołowe, wojny, wahania sytuacji
ekonomicznej), naruszają istniejący układ stosunków. JeŜeli taka sytuacja przedłuŜa
się, następuje stan społecznej dezorganizacji, odznaczający się deprecjacją
dotychczasowych norm postępowania i narastania dysfunkcjonalnych (takŜe
przestępczych) typów zachowań członków społeczeństwa27.
Ruchliwość przestrzenna jako element i wskaźnik rozwoju ekonomicznospołecznego wiąŜe się z nasileniem zachowań przestępczych (zarówno nieletnich, jak
i dorosłych). Nasilenie zachowań dewiacyjnych wynika zaś głównie z osłabienia więzi
społecznych.
DłuŜsze trwanie kryzysu prowadzi do dezorganizacji rodziny. Zewnętrzne
przyczyny
są
splotem
makrospołecznych
problemów
wpływających
na
funkcjonowanie rodziny.
Przyczyny wewnętrzne to zamierzone lub nieuświadomione działania jej
członka lub członków. Makroprocesy, które przeobraŜają polskie społeczeństwo,
wpływają takŜe na dysfunkcjonalność rodziny.
Według J. Szczepańskiego: „W rodzinie zdezorganizowanej gospodarstwo
domowe ulega rozpadowi, postawy małŜonków stają się antagonistyczne, miejsce
26
27
TamŜe, s. 39-40.
TamŜe, s. 44.
18
przyjaźni, miłości, pomocy zajmują uczucia niechęci, nienawiści, (...) działania
wzajemnie sobie szkodzące. Postawy takie i działania mogą występować nie tylko
między małŜonkami, ale takŜe między rodzicami i dziećmi (...). Znikają jej funkcje
socjalizacyjne,
a
przede
wszystkim
wychowawcze.
Dzieci
z
rodzin
zdezorganizowanych łatwo ulegają wykolejeniu i wchodzą na drogę przestępczą”.
Lata dziewięćdziesiąte to niekorzystny okres dla istnienia i umacniania polskiej
rodziny, tak z demograficznego, jak i społecznego punktu widzenia. Wpływa na to
m.in.:
spadek liczby urodzeń,
stale obniŜający się przyrost naturalny,
spadek zawieranych małŜeństw,
wzrost liczby rodzin niepełnych,
wzrost liczby rodzin z jednym tylko rodzicem.
Wszystkie mikro- i makroprocesy przeobraŜające nasze społeczeństwo mają
wpływ na zmiany zachodzące w rodzinie.
2. Pozycja społeczna i wykształcenie członków rodziny
Jaki wpływ na współŜycie intymne i małŜeńskie ma pozycja społeczna
i wykształcenie członków rodziny?
Poziom wykształcenia oraz zawód mają mniejsze znaczenie, niŜ całość biografii
człowieka. Same one bowiem jeszcze niczego nie mówią o tym, jaki człowiek ma
światopogląd, sposób myślenia, jak ocenia róŜne zjawiska, jakie modele akceptuje, jak
się zachowuje, itp.
JeŜeli w małŜeństwie dwoje ludzi ma takie samo wykształcenie, lecz jedno
pochodzi ze wsi a drugie z miasta, to istnieje zgodność poziomu wykształcenia,
faktyczna zgodność wiedzy rzeczowej, lecz następuje niezgodność w zakresie
zaplecza kulturowego. W tym związku przyczyną powaŜnych konfliktów mogą stać
się róŜnice w sposobie myślenia. Osoby te mogą róŜnić się takŜe nawykami, oceną
róŜnych wartości, upodobaniami. Wszystko to moŜe wpłynąć na powstanie konfliktu
19
między partnerami. Spory i konflikty wynikające z róŜnic kulturowych i odmiennych
nawyków zamieniają się zwykle w spory o wyŜszość kulturową jednej lub drugiej
strony. Często właśnie występowanie tego sporu o wyŜszość kulturową przeszkadza
ludziom w Ŝyciu na co dzień oraz w ułoŜeniu sobie harmonijnego współŜycia
uczuciowego i seksualnego28.
Znaczna część konfliktów, które naruszają Ŝycie i harmonię małŜeńską, tkwi
w społecznej, kulturowej i socjologicznej biografii człowieka. Powstają na skutek
pełnienia róŜnych ról społecznych, róŜnych wymagań ze strony poszczególnych
środowisk, odmiennego zaplecza kulturowego partnerów.
Zjawiskiem konfliktogennym w Ŝyciu seksualnym, jak i małŜeńskim jest
konflikt ról społecznych. Większość konfliktów moralnych, które dręczą człowieka,
frustrują go, deformują jego samopoczucie, samoocenę oraz jego poglądy na świat – to
konflikty moralne wywołane przez konflikty ról społecznych.
W większości małŜeństw partnerzy nie uświadamiają sobie tego, czego
spodziewa się mąŜ od Ŝony i odwrotnie. Na ogół cała nauka wzajemnych oczekiwań
kształtuje się w konfliktach, protestach i pretensjach. MoŜe to prowadzić do rozkładu
poŜycia małŜeńskiego. Przyczyny konfliktów często tkwią w odmiennym pojmowaniu
ról społecznych. Przykładem moŜe być związek inŜyniera pochodzącego ze wsi, który
wymaga od Ŝony pochodzącej z miasta, aby realizowała rolę Ŝony i matki tak, jak
w rodzinie chłopskiej. Oczekuje on od swojej Ŝony, aby postępowała tak, jak jego
matka na wsi.
Role społeczne i pozycje małŜonków mogą być nawzajem niezsynchronizowane, nieuświadomione przez ludzi, co wpływa na przyczynę konfliktów
i wzajemnego niezrozumienia29.
Obecnie coraz częściej ludzie zmuszeni są do dokształcania się, podnoszenia
swoich kwalifikacji zawodowych. W przyszłości wpływa to na zmianę miejsca
w społeczeństwie, awans, kontakty z nowym środowiskiem, często o wyŜszym
poziomie kulturalnym i wyŜszych wymaganiach. JeŜeli jeden z małŜonków w tym
czasie nie pracował nad sobą i nie podnosił swoich kwalifikacji, pozostał na
28
29
K. Imieliński: Seksiatria..., s. 222.
TamŜe, s. 224.
20
poprzednim poziomie, a więc „w tyle”. Z czasem róŜnice między wykształceniem,
ogólnym obyciem towarzyskim mogą się pogłębić. MoŜe wyniknąć z nich wiele
trudności i komplikacji. Nie zawsze konflikty te prowadzą do rozbicia rodziny, jednak
Ŝycie rodzinne moŜe ulec powaŜnemu zaburzeniu. Jedno z małŜonków moŜe
znajdować się w sytuacji swoistej dyskryminacji, drugie moŜe czuć się w tym układzie
więcej warte i równieŜ pokrzywdzone. Poczucie skrzywdzenia wiąŜe się
z niemoŜnością zaspokojenia własnych ambicji i aspiracji30.
3. Sprzeczności ekonomiczne i bezrobocie
Pierwsza połowa lat dziewięćdziesiątych charakteryzowała się procesem
szybkiego narastania bezrobocia. Wprowadzenie w Polsce gospodarki rynkowej
spowodowało pojawienie się bezrobocia, które stało się istotnym elementem naszego
ustroju społeczno-gospodarczego. Skala i dynamika tego zjawiska, jego negatywne
konsekwencje odczuwane są nie tylko przez jednostkę dotkniętą brakiem pracy, ale
takŜe rodzinę oraz całe społeczeństwo. Bezpośrednią konsekwencją bezrobocia jest
wzrost zjawisk patologii społecznej, wzrost poczucia zagroŜenia bezpieczeństwa
socjalnego jednostki, rodziny, określonych grup społecznych, a takŜe całego
społeczeństwa31.
Pojawienie się bezrobocia na początku lat 90. zaskoczyło społeczeństwo, które
było nieprzygotowane do nowej sytuacji na rynku pracy. Bezrobocie oraz wydłuŜający
się okres pozostawania bez pracy niewątpliwie wywołują negatywne skutki w sferze
ekonomicznej i psychospołecznej. Ten wydłuŜający się okres pozostawania bez pracy
powoduje szybką degradację ekonomiczną jednostki i rodziny, potęguje biedę oraz
rozszerza sferę ubóstwa. Pojawienie się bezrobocia wywołuje poczucie krzywdy,
frustracji, sprzyja izolacji społecznej bezrobotnych, pogarsza stan zdrowia, wpływa na
wzrost konfliktów społecznych i zachowań patologicznych, czyli wywołuje negatywne
skutki psychospołeczne. Powoduje takŜe nasilenie się zjawiska narastania napięć
30
31
H. Izdebska: Rodzina i dom, WCRZZ, wyd. I, Warszawa 1979, s. 77.
Polityka społeczna, pod red. A. Rojkiewicza, Wyd. Śląsk, Katowice 1998, s. 170.
21
i konfliktów w rodzinie, ogranicza poparcie i aprobatę ze strony członków najbliŜszej
rodziny.
Długotrwały brak pracy moŜe powodować rozprzestrzenianie się rozmaitych
patologii społecznych, rozpad rodziny, obniŜenie stanu zdrowotności społeczeństwa.
Aby zrozumieć istotę współczesnego polskiego bezrobocia przez wpływ jaki
wywiera na całe społeczeństwo, naleŜy przyjrzeć się bliŜej jego charakterystyce.
Przede wszystkim bezrobocie w Polsce jest zjawiskiem nowym, które pojawiło się
nagle, stanowi kontrast z okresem minionym i charakteryzowało się bardzo wysoką
dynamiką w pierwszym okresie transformacji ustrojowej, tj. w latach 1990-1991.
Większość społeczeństwa pamięta odmienną sytuację, kiedy praca (chociaŜ czasem
słabo płatna), była dostępna dla wszystkich. Społeczeństwo socjalistyczne było wolne
od problemu bezrobocia, co diametralnie zmieniło się w okresie przemian
ustrojowych, a rozmiary bezrobocia były zaskoczeniem dla władz państwowych oraz
społeczeństwa32.
W rodzinach dotkniętych bezrobociem wzrasta liczba rozwodów, występują
liczne konflikty, stosowana jest przemoc, a cały układ rodziny ulega zachwianiu.
4. Sytuacja ekonomiczna rodziny i jej członków
W okresie transformacji znacznie wzrosła w Polsce liczba ludzi określanych
mianem „nowych biednych” lub „zarejestrowanych” biednych, czyli klientów pomocy
społecznej.
Klienci pomocy społecznej to na ogół ludzie niebędący w stanie utrzymać się
samodzielnie, zmuszeni do korzystania z finansowego wsparcia. Osoby i rodziny
uzaleŜnione od pomocy społecznej mają bardzo małą władzę ekonomiczną lub są jej
całkowicie pozbawieni. To zaś wiąŜe się z ograniczeniem wolności i moŜliwością
dokonywania wyborów.
Sytuację ekonomiczną rodziny i jej członków cechuje względnie stały status
społeczny, który wpływa na sytuację materialną. Niejednokrotnie zaś sytuacja
materialna wpływa na stosunki panujące w rodzinie i wśród jej członków. Bieda
32
K. Gorlach: Labirynty współczesnego społeczeństwa, Wyd. Śląsk, Katowice 1998, s. 174-175.
22
bardzo często wiąŜe się z brakiem pracy jednego lub więcej członków rodziny. Bieda
i bezrobocie prowadzą natomiast do narastania takich społecznych problemów, jak
ubóstwo, ograniczony dostęp do edukacji i opieki zdrowotnej.
Bezpośrednią konsekwencją ubóstwa jest rozszerzenie się zjawisk patologii
społecznej, pogłębienie się niepewności społecznej i wzrost poczucia zagroŜenia
bezpieczeństwa socjalnego jednostki, rodziny. To powoduje rozpad rodziny,
socjalizowanie młodzieŜy w kulturze uzaleŜnienia, która ignoruje pracę, akceptując
utrzymywanie się z zasiłków oraz z działalności kryminalnej.
Zła sytuacja materialna rodziny wiąŜe się z brakiem dochodów na zaspokojenie
potrzeb Ŝycia codziennego. Konieczność ograniczenia wydatków na Ŝywność
powoduje, Ŝe wiele rodzin dotyka zjawisko niedoŜywienia, a nawet głodu. Problem ten
występuje zwłaszcza w tych rodzinach, w których bezrobocie i ubóstwo łączy się
z wielodzietnością, długotrwałą chorobą, inwalidztwem, zjawiskami patologii
społecznej, np. alkoholizmem. Sytuacja taka powodować moŜe nasilenie się
i narastanie napięć i konfliktów, co w efekcie prowadzi do występowania agresji
i przemocy w rodzinie.
Byłoby jednak nieprawdą stwierdzenie, Ŝe przemoc domowa ma miejsce tylko
w rodzinach dotkniętych ubóstwem. Faktem jednak jest, Ŝe to rodziny o złej sytuacji
ekonomicznej częściej proszą o interwencję i pomoc róŜne instytucje zajmujące się
tym problemem. Być moŜe dlatego, Ŝe rodziny o wysokim statusie społecznym
znacznie mniej dostępne są dla ludzi z zewnętrz, nie korzystają z pomocy społecznej,
leczą się prywatnie, zawsze mogą przenieść dzieci do innej szkoły czy teŜ opłacić
prywatnych nauczycieli. Rodziny o dobrej sytuacji ekonomicznej wykazują się
niezwykłą pomysłowością i moŜliwościami, aby nie dopuścić do interwencji
w rodzinie ludzi z zewnątrz.
5. Alkoholizm i inne zjawiska patologiczne w rodzinie
„JeŜeli ktoś z członków rodziny pije w sposób chorobliwy, to cała rodzina
doznaje szkody, (...) Alkoholizm jest chorobą całej rodziny (...), Ŝycie rodzinne moŜe
być powaŜnie zaburzone przez alkohol takŜe wtedy, gdy ktoś z członków rodziny jest
23
dopiero na drodze do uzaleŜnienia się (...). Szacuje się, Ŝe w Polsce około 4 do 6
milionów ludzi Ŝyje w rodzinach alkoholowych”33.
W takiej sytuacji często zamiast bezpieczeństwa, miłości i zaufania rodzina
czuje lęk, zagroŜenie, poczucie winy i krzywdy. Rodzina zamyka się przed światem
zewnętrznym, odizolowuje się od innych. Bardzo często nadmierne picie ogranicza
perspektywy bytowe całej rodziny, gdyŜ staje się źródłem trudności finansowych.
Rodzinie alkoholika potrzebna jest pomoc, poniewaŜ jej członkowie nie są
w stanie prawidłowo funkcjonować. Rodzina ulega zaburzeniu, gdyŜ nie dysponuje ani
odpowiednią
wiedzą
na
temat
problemu
alkoholowego,
ani
praktycznymi
umiejętnościami radzenia sobie z nim34.
Niewątpliwie alkohol często „towarzyszy” przemocy w rodzinie (ponad 70%
zgłaszanych przypadków). Bywa równieŜ, Ŝe nie tylko sprawca, ale równieŜ ofiara jest
pod wpływem alkoholu, który jak wiadomo ma bardzo duŜy wpływ na zachowanie
człowieka.
Większość
czynów
przestępczych,
zwłaszcza
tych
agresywnych
dokonywana jest pod wpływem alkoholu. Dzieje się tak dlatego, Ŝe zaburza on
zdolność rozpoznawania własnych czynów. Jednak picie alkoholu nie jest
usprawiedliwieniem
ani
okolicznością
łagodzącą
dla
sprawcy,
który
jest
odpowiedzialny za czyn, którego się dopuścił.
Według raportu opracowanego przez Instytut Psychologii Zdrowia Polskiego
Towarzystwa Psychologicznego moŜna stwierdzić, Ŝe:
„80% badanych Ŝon alkoholików doświadczyło róŜnego rodzaju przemocy ze strony
swojego męŜa – ponad połowa z nich doznała lŜejszej przemocy fizycznej
(popychanie, szarpanie, niszczenie przedmiotów), co trzecia doznała cięŜkiej
przemocy fizycznej (bicie, kopanie, szarpanie za włosy). RównieŜ co trzecia spośród
badanych kobiet doznała przemocy seksualnej. AŜ 70% kobiet doznało przemocy
werbalnej (wyklinanie, uŜywanie wulgarnych określeń). Tylko 20% kobiet nigdy nie
doznało Ŝadnego typu przemocy w związku z uzaleŜnieniem od alkoholu –
33
34
J. Mellibruda: Tajemnice, ETOH, PARPA, 1993, s. 31.
B. Matyjas: Pomoc rodzinom dotkniętym problemem alkoholowym świadczona przez Miejsko-Gminny
Ośrodek Pomocy Społecznej w Pińczowie, „Praca socjalna 1”, styczeń - marzec 2003, s. 28.
24
w dzieciństwie: 54% badanych kobiet doświadczyło przemocy, 57% było jej
świadkiem, a tylko 34% nie było poddawane przemocy ani jej nie widziało”35.
Badania potwierdzają wyraźny związek alkoholu z wykorzystywaniem
seksualnym dzieci. Alkohol jest jednym z czynników wpływających na zjawisko
wykorzystywania seksualnego dzieci. W momencie dokonywania tego typu czynu
79,4% sprawców było pod wpływem alkoholu. Ponadto 41,2% sprawców to osoby
uzaleŜnione od alkoholu, a około 5% leczyło się w poradniach odwykowych36.
Według Michael’a Haslama alkoholizm „to uzaleŜnienie od alkoholu w stopniu
powodującym
istotne
zaburzenia
psychiczne,
somatyczne
oraz
zaburzenia
funkcjonowania w Ŝyciu rodzinnym i społecznym”37.
Współcześnie moŜna stwierdzić, Ŝe na pojawienie się patologicznych zachowań
w róŜnych środowiskach, w tym takŜe w rodzinie duŜy wpływ ma bezrobocie. Utrata
pracy pociąga za sobą zmianę warunków bytowych u wielu ludzi. Coraz częściej
zdarza się, Ŝe rodziny dotąd „normalne” stają się rodzinami patologicznymi. Trudna
sytuacja finansowa i Ŝyciowa powoduje u rodziców tak silne obciąŜenie psychiczne
(lęki, frustracje, depresje, apatię), Ŝe szukają ucieczki w alkoholu, środkach
uspakajających lub rozładowują napięcie psychiczne w zachowaniach agresywnych
(wobec małŜonka albo dzieci). CięŜka sytuacja materialna (nierzadko głód) zmusza
rodziców do działań patologicznych, np. kradzieŜy, prostytucji, wyłudzeń.
Zachowania patologiczne w wielu przypadkach przechodzą z pokolenia na pokolenie.
Dzieci, które wychowują się w rodzinie patologicznej mają patologiczne wzorce
zachowania i gdy nie znajdą pomocy z zewnątrz, bardzo często podąŜają w ślady
swoich rodziców. Zdarza się takŜe, iŜ mimo takiej pomocy dziecko i tak kontynuuje
„tradycje” rodzinne.
35
H.D. Sasal: Niebieskie karty..., s. 47-48.
I. Pospiszyl: Sprawcy seksualnego wykorzystywania dzieci, „Psychologia Wychowawcza” 1997, nr 3, s. 248.
37
TamŜe, s. 248.
36
25
Rozdział III
UWARUNKOWANIA KULTUROWE
1. Oddziaływanie patriarchalnej kultury na przemoc wobec kobiet
DuŜy wpływ na to, Ŝe kobiety godzą się na przemoc w róŜnych jej formach ma
oddziaływanie patriarchalnej kultury, czyli dominującą rolę w społeczeństwie
i kulturze odgrywa męŜczyzna.
NaleŜy przyjrzeć się procesowi socjalizacji kobiet, czyli przygotowania do
pełnienia roli społecznej związanej z płcią. Oczekuje się, Ŝe dziewczynki będą
opiekuńcze, wraŜliwe, dbające o swoją powierzchowność i nieprzejawiające
inicjatywy w podbojach seksualnych. Nie jest dobrze widziane, aby kobieta była
niezaleŜna, pewna siebie, skłonna do dominacji, agresywna, nastawiona na
rywalizację. Często teŜ same kobiety przekonane są o tym, Ŝe jedynym sukcesem
w ich Ŝyciu jest urodzenie dziecka i stworzenie szczęśliwego domu. Taka postawa
polegająca na bierności kobiety, jej zaleŜności od innych ludzi stanowi powaŜną
przeszkodę w podjęciu skutecznej samoobrony.
Podobnie jak w stosunku do dzieci, przemoc wobec kobiet i przypisywanie im
podrzędnej i słuŜebnej roli są usankcjonowane przez tradycję sięgającą czasów
staroŜytnych. JuŜ w najstarszych mitologiach spotyka się podział kosmosu, świata
i ludzi na rodzaj męski i Ŝeński. „RozbieŜność świata męskiego i Ŝeńskiego sprawiała,
Ŝe to, co było dopuszczalne dla męŜczyzn, niejako automatycznie było zabronione
kobietom i odwrotnie. Kobieta z racji zdolności do dawania Ŝycia, płodności
i macierzyństwa była wartościowana znakiem „plus”. Jednak jej obcość w stosunku do
męŜczyzny, tajemniczość, a zarazem słabość i podporządkowanie sprawiały, Ŝe była
wartościowana znakiem „minus”. A więc płeć kobiety w ogólnej ocenie otrzymała
znak „minus”, podobny jaki miała śmierć. Z tego prawdopodobnie wywodzą się
mitologiczne wyobraŜenia o groźnym i niszczącym wpływie kobiety na męŜczyznę
(...)”38.
38
K. Imieliński: Seksiatria..., s. 19.
26
Niska pozycja społeczna kobiety uniemoŜliwiała dawniej męŜczyźnie
nawiązanie z nią głębszych więzi. Kobieta była zmuszana do posłuszeństwa wobec
męŜczyzny, ulegała mu i wykonywała jego polecenia, była raczej traktowana jak
„przedmiot” słuŜący do zaspokajania jego potrzeb, nie otrzymując niczego w zamian.
TakŜe w zakresie Ŝycia seksualnego kobieta musiała być bierna i uległa, okazując
jedynie uczucie. Brak zaspokojenia seksualnego kobiet powodował u nich
powstawanie frustracji i róŜnorakich nerwic. Do niedawna kobiety traktowane były
jako własność swojego ojca i męŜa (podobnie jak dziecko jest po dziś dzień
„własnością” swoich rodziców). Wielu męŜczyzn uwaŜa, Ŝe to oni powinni
podejmować wszystkie decyzje, nawet przy uŜyciu siły.
Pomimo zasadniczych przemian społecznych, w wyniku których kobiety
uzyskały równouprawnienie z męŜczyznami, nadal w naszym społeczeństwie i nie
tylko, respektuje się przede wszystkim wartości narzucane przez męŜczyzn39.
2. Stereotyp męskości i kobiecości oraz róŜnice wynikające z bycia męŜczyzną
i bycia kobietą
Niewątpliwie w obecnych czasach, stereotypy dotyczące płci nabrały
ideologicznego charakteru w związku z coraz częściej występującą walką
o równouprawnienie kobiet i sprzeciwem dotyczącym nierównego traktowania płci.
Treść stereotypów, dotyczących płci jest powszechnie znana. Wynikają one
z przekonań ludzi, środowiska w jakim się wychowują itd.
Z psychologicznego punktu widzenia konsekwencje wynikające ze stereotypu
płci moŜna podzielić na dwa rodzaje: „Interpersonalne konsekwencje stereotypu
polegają na tym, Ŝe kobiety i męŜczyźni posiadają odmienne pojęcie własnego ja,
myślą o sobie i prezentują się w odmienny sposób, z czego wynikają waŜne róŜnice
w doświadczaniu świata i zachowaniu. Interpersonalne konsekwencje stereotypu
polegają na tym, Ŝe męŜczyźni i kobiety są odmiennie traktowani przez innych ludzi
i instytucje społeczne, co równieŜ skutkuje odmiennością zachowania i losów
Ŝyciowych”40.
39
40
TamŜe, s. 214.
B. Wojciszke: Człowiek wśród ludzi - zarys psychologii społecznej, Wyd. Naukowe SCHOLAR, Warszawa
2002, s. 420.
27
Konsekwencją odmiennych toŜsamości jest zróŜnicowanie autoprezentacji:
kobiety częściej eksponują własne stereotypowo kobiece cechy (np. empatia,
uczuciowość, uległość, zainteresowanie ludźmi itd.), natomiast męŜczyźni starają się
eksponować stereotypowo męskie cechy, tj. kompetencję, niezaleŜność, asertywność,
dominację41.
Inną konsekwencją odmiennych toŜsamości są róŜne sposoby interpretacji
własnych zachowań oraz podejmowanych działań. Przykładowo to męŜczyźni częściej
obejmują kierownicze stanowiska w miejscu pracy oraz uwaŜają, Ŝe to oni bardziej
skutecznie sprawdzają się w kierowaniu innymi ludźmi niŜ kobiety42. Jednak zarówno
męŜczyźni, jak i większość kobiet woli męŜczyznę za szefa. JeŜeli chodzi o róŜnice
dotyczące kierowniczych funkcji kobiet i męŜczyzn, niemalŜe we wszystkich
organizacjach, nieproporcjonalnie wiele stanowisk zajmują męŜczyźni, a dysproporcja
ta rośnie wraz z poziomem stanowiska.
Badania Barbary Fredrickson wykazały, Ŝe konsekwencją stereotypu kobiecości
z
jego
duŜym
naciskiem
na
atrakcyjność
wyglądu
zewnętrznego
jest
„samouprzedmiotowienie” się kobiet. Polega to na utoŜsamieniu swojego ja i jego
oceny z wyglądem fizycznym i na traktowaniu siebie jako obiektu poŜądania
widzianego z perspektywy osoby trzeciej43.
„Proces identyfikacji z określoną płcią nie jest procesem tak oczywistym
i prostym jakby się wydawało. Na proces ten mają wpływ nie tylko czynniki natury
biologicznej, ale takŜe czynniki natury psychospołecznej ujawniające się w procesie
socjalizacji. Bycie osobą określonej płci nie jest ustalone jednorazowo w akcie
narodzin, lecz w złoŜonym procesie rozwoju, w którym człowiek staje się osobą
określonej płci”44.
Silna więź dziecka z matką, przywiązanie do niej jest dla dziecka istotnym
doświadczeniem w tworzeniu się jego toŜsamości płciowej. Relację między matką
a dzieckiem określa się jako fundamentalną dla rozwoju człowieka.
41
TamŜe, s. 420.
TamŜe, s. 421.
43
TamŜe, s. 423.
44
M. Sękowska: RóŜne drogi rozwoju toŜsamości kobiet i męŜczyzn, „Problemy rodziny” 1998, nr 2, s. 19.
42
28
Prawidłowa symbioza dziecka z matką we wczesnych latach dzieciństwa jest
konieczna dla zdrowego rozwoju wszystkich jego funkcji Ŝyciowych. Dzięki niej
dziecko ma poczucie bezpieczeństwa, które w dorosłym Ŝyciu człowieka staje się
podstawą do wykształcenia uczuć opiekuńczych wobec innych ludzi, postawy troski
i miłości45.
W dzieciństwie zaczynają zaznaczać się róŜnice w tworzeniu się toŜsamości
płciowej między chłopcami a dziewczętami. Są one wynikiem oddziaływań ze strony
rodziców i najbliŜszego otoczenia. W procesie wychowania u chłopców wzmacniane
jest nastawianie na osiągnięcia, rywalizację, walkę i agresję. Ten typ zachowań
zgodny jest ze wzorcem aktywno-męskiej roli oczekiwanym od chłopca w dorosłości.
Natomiast
od
dziewczynek
oczekuje
się
zachowań
zaleŜnościowych,
nierywalizacyjnych, uległych. Dziewczynki wychowuje się tak, aby w przyszłości
były przygotowane do pełnienia roli matki. Wzmacniane są u nich zachowania
opiekuńcze, pielęgnacyjne, związane z troską i odpowiedzialnością za drugą osobę.
Wpaja się im postawę poświęcenia dla innych, najczęściej kosztem własnych potrzeb.
U dziewcząt wcześniej kształtuje się zdolność do wchodzenia w związki z innymi
ludźmi, do bycia w bliskości, które wiąŜe się z umiejętnością do wyjścia poza własne
„ja” i tworzenie wspólnego „my”46.
Stereotypy dotyczące płci, niejednokrotnie wynikają z doświadczenia
kulturowego, a nie z indywidualnego doświadczenia.
3. Konflikt płci a przemoc
Konflikt płci jest zjawiskiem powszechnym i stałą przypadłością stosunków
między ludźmi. „Według badań jakie przeprowadzono wśród uczniów szkół średnich
aŜ 36% dziewcząt stwierdziło, Ŝe doznało przemocy ze strony swojego chłopaka. 44%
dziewcząt, które zetknęły się z umiarkowanymi formami przemocy – szczypaniem,
drapaniem, popychaniem czy uderzeniem otwartą dłonią – w dalszym ciągu spotkało
się z tym chłopakiem. Związek podtrzymywało równieŜ 36% spośród dziewcząt, które
45
46
TamŜe, s. 24.
TamŜe, s. 25.
29
doświadczyły powaŜniejszych form przemocy – duszenie, bicie czy groŜenie
bronią”47.
Teoria strategicznego niedopasowania to konflikt na tle odmienności strategii
obu płci. Konflikt ten moŜe rozciągać się na wszystkie relacje między kobietami
i męŜczyznami, od kontaktów zawodowych aŜ po utarczki małŜeńskie, np.
molestowanie seksualne jest formą strategicznego niedopasowania w miejscu pracy.
Inną postacią jest okłamywanie partnera, a takŜe niewierność małŜeńska. JeŜeli partner
ogranicza wolność, grozi, stosuje przemoc fizyczną i psychiczną, poniŜa partnera to
równieŜ jest to forma strategicznego niedopasowania w związku stałym.
Prawdopodobnie
najczęstszą
przyczyną
konfliktów
między
kobietami
i męŜczyznami jest to, czy i kiedy odbyć stosunek seksualny48.
Konflikty na tle dostępności seksualnej zdarzają się nie tylko w związkach
stałych i przelotnych, zdarzają się równieŜ w miejscu pracy. Molestowanie seksualne
moŜe mieć róŜne formy. Gdy mamy do czynienia z natrętnym przyglądaniem się,
krępującymi komentarzami, mówimy wtedy, Ŝe jest to forma łagodna. Molestowanie
moŜe teŜ przybierać brutalniejsze formy, jak „łapanie” za piersi, pośladki czy krocze.
KaŜda z tych form rodzi liczne konflikty, których przyczyną jest odmienność psychiki
seksualnej kobiet i męŜczyzn.
RównieŜ
wiele
postaci
przybiera
przemoc
seksualna,
polegająca
na
wymuszaniu stosunku seksualnego pomimo oporu kobiety. Z przemocą tego typu
mamy do czynienia wtedy, gdy męŜczyzna zmusza kobietę do uprawiania seksu albo
dotyka jej ciała bez jej zgody. śadne inne zachowanie męŜczyzny, tj. zniewagi słowne
czy przemoc psychiczna bądź fizyczna nie wzbudza w kobietach tak negatywnych
odczuć, jak przemoc seksualna. MęŜczyźni nie doceniają odrazy, jaką przemoc
seksualna budzi w kobietach. Bardzo często męŜczyźni nie rozumieją bólu
psychicznego przeŜywanego przez ofiarę gwałtu. TakŜe zazdrość partnera i niezgoda
47
48
D. M. Buss: Psychologia..., s. 338.
TamŜe, s. 340.
30
na jego odejście rodzi przemoc. MęŜczyźni w ten sposób ograniczają wolność swojej
partnerki, zmniejszając niebezpieczeństwo, Ŝe ich zdradzi lub opuści. Kiedy kobieta
zdecyduje się na odejście od partnera często jest nękana, naraŜana na groźby i ataki
z jego strony49. Przemoc wybucha równieŜ wtedy, gdy męŜczyzna nie posiada
wystarczających zasobów, którymi mógłby zatrzymać kobietę w małŜeństwie. Często
teŜ przemoc ze strony męŜczyzny wynika z frustracji powstałej z poczucia
niemoŜności kontrolowania Ŝony. Stąd teŜ biorą się wyzwiska i oskarŜanie partnerki
o romans z innym męŜczyzną. Tak więc męska zazdrość wydaje się jedną
z podstawowych przyczyn przemocy małŜeńskiej wobec kobiet. Uczucie zazdrości
o partnera przybiera rozmaite formy – od łagodnej do aktów przemocy.
Konflikty między kobietami i męŜczyznami przenikają całe Ŝycie społeczne,
począwszy od sprzeczek na randce, a skończywszy na przemocy w małŜeństwie.
4. Wpływ mass mediów
Niewątpliwie duŜy wpływ na całe społeczeństwo, rodzinę a takŜe jednostkę
mają mass media. Medium jest przekazem, który prezentuje pewne ujęcie danego
przedmiotu, pokazuje go, „uczy oglądać”, w specyficznej, określonej przez
właściwości medium postaci. „Poszczególne media dostarczają wzory artykulacji
i organizacji poznawczej świata, ucząc tym samym określonych sposobów widzenia
rzeczywistości i myślenia o niej (...). W duŜej mierze decyduje o tym jak wygląda
i czym jest dla nas otaczający świat”50.
Masowe środki komunikowania, tj. radio, film i telewizja, dzięki swoim
właściwościom pełnią funkcję „środków transportu” w dziedzinie kultury (informują,
wychowują,
dostarczają
rozrywki
i
doznań
estetycznych).
W
latach
dziewięćdziesiątych Polskę zalała komercyjna produkcja kultury popularnej.
Powszechny stał się dostęp do mało wartościowej produkcji kultury popularnej,
inaczej zwanej kulturą masową, której cechą charakterystyczną jest jej szeroki zasięg,
gdyŜ jej odbiorcami są liczne kategorie osób z wszelkich warstw społecznych. Lata po
49
50
TamŜe, s. 359.
J. Lalewicz: Telewizja i społeczeństwo - Telewizja i kształt potocznego świata, WRiT, Warszawa 1980, s. 89.
31
przełomie 1989 roku zdominowała problematyka dezintegracji społecznej, w tym
kulturalnej oraz analiza negatywnych rezultatów prowadzonej poprzednio polityki
kulturalnej.
Telewizja
satelitarna,
filmy
kinowe
i
wideokasety,
równieŜ
ksiąŜki
i czasopisma, zawierające motywy sensacyjne i kryminalne, obliczone są na szybki
zysk i rozpowszechniane w milionach egzemplarzy. Charakterystyczną cechą mass
mediów jest rozpowszechnianie treści zawierających brutalność, okrucieństwo,
erotyzm, mieszanie Ŝycia i fikcji.
Emitowane programy fabularne i rozrywkowe (m. in. seriale, kryminały,
komedie i horrory) prezentują agresję, okrucieństwo i przemoc. Często teŜ sceny
zabijania człowieka, strzelanie do człowieka, torturowanie lub okaleczanie ludzi są
niejako usprawiedliwiane dąŜeniem do celu. Gloryfikuje się nienawiść, gwałt, terror
i zbrodnię. Nierzadko teŜ sceny grozy i brutalności pojawiają się w programach
przeznaczonych dla dzieci. PrzewaŜnie zaś drastyczne treści prezentowane są
w amerykańskich serialach animowanych, które emitowane są w polskiej TV
w blokach programowych przeznaczonych dla dzieci. Niepokojąca jest takŜe duŜa
liczba scen ukazujących przemoc. „Usprawiedliwione” morderstwa, dokonywane w
obronie jakichś wartości, porwania, bijatyki itp. – wszystko to moŜe zmniejszyć opory
i lęk wobec gwałtu i agresji w Ŝyciu, takŜe moŜe pobudzać do naśladowania, jeŜeli
sceny umoŜliwiają identyfikację z bohaterem51.
Twórcy programów dla telewizji rozpowszechniają treści i poglądy sprzeczne
z zasadami moralnymi, z obyczajowością i poczuciem przyzwoitości publicznej,
z
dobrem
kultury
współŜycia.
W
telewizyjnych
obrazach
„zło”
znajduje
usprawiedliwienie i wsparcie. Preferowane są treści otwarcie wrogie wartościom.
Przede wszystkim narasta niepokojące zjawisko, jakie przenika do programów
telewizyjnych – są to niektóre wzorce zachodnie, niejednokrotnie noszące treści
o charakterze demoralizatorskim, gorszycielskim i antywychowawczym.
Mass media rozpowszechniają konsumpcyjne nastawienie wobec Ŝycia,
w którym wartości duchowe i rodzinne ustępują w hierarchii waŜności wartościom
materialnym.
51
D. Wąsala: O amerykanizacji polskiej telewizji publicznej, „Kultura i społeczeństwo” 1996, nr 2, s. 93.
32
Rozdział IV
FORMY I CYKLE PRZEMOCY DOMOWEJ
1. Przemoc fizyczna
Przemoc wobec Ŝony jest często problemem ukrytym, jednak coraz większa
liczba kobiet decyduje się o niej mówić. Przemoc wobec Ŝony moŜe przybierać róŜne
formy oraz „oblicza”. MęŜowie (równieŜ i konkubenci, czy inaczej mówiąc partnerzy
Ŝyciowi) mogą znęcać się nad kobietami zarówno fizycznie, psychicznie oraz
seksualnie. KaŜda z tych form przemocy omówiona zostanie w poniŜszych
podrozdziałach.
Badania
przeprowadzone
przez
Centrum
Badania
Opinii
Społecznej
opublikowane w styczniu 1997 roku ujawniają, Ŝe przemoc fizyczna w małŜeństwie
nie naleŜy do zjawisk marginalnych.
Według badań:
„9% badanych kobiet przyznała, Ŝe niejednokrotnie była bita przez męŜa;
8% badanych kobiet przyznała, Ŝe zdarzyło się to sporadycznie;
17% badanych kobiet bezpośrednio doświadczyło przemocy fizycznej;
56% rozwiedzionych kobiet stwierdziło, Ŝe przynajmniej raz zostały uderzone
przez męŜa, co trzecia przyznała, Ŝe zdarzyło się to wiele razy;
6% Ŝon męŜczyzn z wyŜszym wykształceniem doświadczyło przemocy
fizycznej;
przemoc fizyczna była obecna w 32% małŜeństw zamieszkałych w miastach
i w 40% małŜeństw zamieszkałych na wsiach;
51% męŜatek stwierdziło, Ŝe zna osobiście lub spotyka w swoim otoczeniu
kobiety bite przez męŜów, w tym:
52
−
19% stwierdziło, Ŝe zna jedną lub dwie takie kobiety,
−
24% stwierdziło, Ŝe zna kilka takich kobiet,
−
8% stwierdziło, Ŝe zna wiele takich kobiet”52.
H.D. Sasal: Niebieskie karty..., s. 17.
33
Przemoc fizyczna wobec kobiet moŜe mieć miejsce we wszystkich warunkach
społecznych. Nie jest ona zaleŜna ani od poziomu wykształcenia, ani od statusu
społecznego, ani równieŜ od kondycji materialnej domowników.
MoŜna jednak zauwaŜyć pewną róŜnicę. W środowiskach o wysokim statusie
społecznym częściej moŜna spotkać się z przemocą dokonywaną w tzw. „białych
rękawiczkach”. To przemoc bardziej chłodna, wyrafinowana, niepozostawiająca
widocznych śladów. W tych środowiskach Policja znacznie rzadziej interweniuje, nie
mając podstaw do interwencji, gdyŜ rodziny te mają znacznie więcej pomysłów
i moŜliwości ochrony swojej „tajemnicy rodzinnej”. W swoim środowisku uchodzą za
uosobienie ideału rodziny i nikt nie zdaje sobie sprawy, Ŝe w tej rodzinie rozgrywa się
dramat.
W środowiskach o niŜszym statusie społecznym częściej spotykamy się
z przejawami przemocy wobec Ŝony w formie, która ma bardzo gwałtowny przebieg.
Spotykamy się tu z przemocą przepełnioną wybuchami agresji, wściekłości, chamstwa
i brutalności. To właśnie w tych przypadkach Policja najczęściej interweniuje. Jednak
najczęściej kobiety bite zwracają się o pomoc medyczną czy pomoc Policji tylko
w ostateczności. Zazwyczaj wstydzą się tego, Ŝe są ofiarami przemocy, próbują ukryć
to przed otoczeniem, nawet przed bliską rodziną. Często obwiniają siebie za to, Ŝe są
bite. Wpływ na to ma równieŜ opinia ludzi wywodzących się z róŜnych środowisk,
którzy usprawiedliwiają akty przemocy ze strony męŜów wobec Ŝon. U kobiet, ofiar
przemocy fizycznej, na skutek przewlekłego stresu dochodzi do dekompensacji
psychicznej – są depresyjne, pełne lęku, pojawiają się objawy somatyczne związane ze
stresem, często diagnozowane jako nerwica, mogą się równieŜ pojawić symptomy
dezorganizacji zachowania i myślenia. Sprawcy przemocy objawy te wykorzystują
przeciwko kobiecie, groŜą umieszczeniem jej w szpitalu psychiatrycznym. „Bite
kobiety mogą nie rozumieć związku pomiędzy swoim stanem psychicznym a sytuacją
przemocy, mogą podejrzewać u siebie rozwijającą się samoistnie chorobę psychiczną
i unikać kontaktu z psychologiem czy psychiatrą bojąc się, Ŝe chorobę tę rozpozna
i umieści je w szpitalu”53.
53
A. Lipowska-Teutsch: Rodzina a przemoc, PARPA, Warszawa 1995, s. 45.
34
Kobiety bite popadają w depresję, bezradność, lęk, tracą szacunek dla siebie i wiarę
w siebie, często same nie radzą sobie z trudnymi sytuacjami i rozwiązywaniem
problemów.
Przemoc fizyczna obejmuje wiele form zachowania, które mogą występować
w postaci:
czynnej: wszelkie formy bicia, klapsy, uderzenia, „bicie na oślep”, kopanie,
zadawanie ran ciętych i szarpanych, duszenie, oparzenia, usiłowanie
i dokonanie ubóstwa, bardzo często stosowane jest popychanie, policzkowanie
oraz rzucanie przedmiotami w ofiarę;
biernej: przejawiającej się w postaci zakazów mówienia, chodzenia,
załatwiania potrzeb fizjologicznych, areszt domowy itp. ograniczających drugą
osobę54.
Przemoc fizyczna moŜe być nagła i niespodziewana, lub zadawana
systematycznie, bezlitośnie i bez uprzedzenia. Zwykle powtarza się ona często, 47%
męŜczyzn bijących swoje Ŝony czyni to trzy razy w roku55.
2. Przemoc seksualna
W małŜeństwach, w których męŜczyźni biją kobiety, często dochodzi teŜ do
wymuszania kontaktów seksualnych, które wiąŜą się z fizyczną przemocą, próbami
poniŜenia partnerki, obelgami. PoniewaŜ są to kontakty seksualne wymuszone przez
męŜczyznę, dlatego teŜ mają charakter zgwałceń. Głównym motywem takiego
postępowania męŜa względem Ŝony jest próba kompensowania poczucia niŜszości
i bezsilności lub nienawiść i wściekłość. Reakcja kobiety na zgwałcenie dokonane
przez męŜa moŜe mieć dramatyczne konsekwencje ze względu na powtarzanie się tych
scen i pogłębiające się u ofiary poczucie bezsilności.
Zgwałcenie to nie tylko fizyczny akt seksualny, ale równieŜ szantaŜ
emocjonalny prowadzący do tego, Ŝe ofiara ulega sprawcy:
54
55
J. Mazur: Przemoc w rodzinie - Teoria czy rzeczywistość, Wyd. „śak”, Warszawa 2002, s. 41.
P.R. Salber, MD, E. MD. Taliaferro.: O przemocy domowej - przewodnik dla lekarza pierwszego kontaktu,
PARPA, Warszawa 1989, s. 61.
35
Najczęstszymi formami przemocy seksualnej są:
gwałcenie Ŝony,
zmuszanie do zachowań seksualnych niezgodnych z jej poczuciem wstydu np.
kontakty analne,
narzucanie Ŝonie częstotliwości współŜycia, która znacznie przekracza jej
potrzeby i oczekiwania,
ośmieszanie Ŝony w trakcie współŜycia np. porównywanie jej do innych kobiet,
zmuszanie Ŝony do kontaktów kazirodczych, do współŜycia z innymi
męŜczyznami, seks lesbijski56.
Przemoc seksualna w wielu kulturach nie jest traktowana jako forma
maltretowania, lecz naturalnego traktowania kobiet zdominowanych przez męŜczyzn.
W Polsce jak dotąd potępia się ingerowanie instytucji w Ŝycie rodzinne, mimo iŜ
łamane są w niej bardzo często podstawowe prawa człowieka. Przemocy seksualnej
towarzyszą zazwyczaj uzaleŜnienia np. alkohol, choroba psychiczna. Tak więc
najczęściej do gwałtów i przemocy seksualnej dochodzi w rodzinach, gdzie mąŜ
naduŜywa alkoholu lub ma zaburzenia osobowości.
NaleŜy się takŜe zastanowić dlaczego kobiety w małŜeństwie stały się ofiarami
przemocy seksualnej i jaki wpływ na tę sytuację miało wychowanie.
Wiele kobiet – ofiar przemocy seksualnej w małŜeństwie, przez długie lata
znosi swoje cierpienie i upokorzenia, nie opuszczają sprawcy przemocy, nie rozwodzą
się z nim. Niejednokrotnie kobiety te w dzieciństwie były w sposób wulgarny
traktowane przez rodzica lub rodziców. Obrzucanie dziecka przekleństwami, w tym
o treści seksualnej (np. ty kurwo), niewątpliwie wpływa na poczucie własnej wartości,
w duŜym stopniu kształtuje obraz siebie, przekonania na temat własnej płci
i wulgarnego charakteru relacji między męŜczyzną i kobietą. W ten sposób traktowana
dziewczynka w późniejszym Ŝyciu, będąc juŜ kobietą, łatwiej wchodzi w związek
z męŜczyzną traktującym kobietę wulgarnie, przedmiotowo oraz dopuszczającym się
wobec niej przemocy seksualnej.
56
V. Nowacka: Przemoc seksualna w małŜeństwach polskich, „Problemy rodziny” 1998, nr 2, s. 40.
36
MoŜna zatem przypuszczać, Ŝe ofiara przemocy seksualnej ze strony męŜa
została ukształtowana w dzieciństwie poprzez wysłuchiwanie przekleństw i obelg pod
swoim adresem oraz przekazanie jej wzorca przez brutalnego rodzica, Ŝe jej płeć
i seksualność są czymś wulgarnym57.
„W badaniach nad psychologicznymi skutkami gwałtu ustalono, Ŝe zaburza on
poczucie panowania nad swoim ciałem, nad sobą i nad sytuacją, często wywołuje
wstyd, poczucie winy, samooskarŜanie się, w powaŜny sposób zakłóca moŜliwość
satysfakcjonującego Ŝycia seksualnego, podwaŜa zaufanie do ludzi, wiąŜe się z lękiem
paraliŜującym nieraz na długo moŜliwość normalnego funkcjonowania”58. PrzeŜycia te
głęboko naruszają poczucie toŜsamości, utratę kontaktu oraz wiąŜą się z poczuciem
bezsilności i nieprzewidywalności zdarzeń.
3. Przemoc psychiczna
W przypadku przemocy psychicznej, jaką stosuje mąŜ wobec Ŝony chodzi
o Ŝądzę totalnego kontrolowania innego człowieka, w tym przypadku kobiety.
Sprawcy aktów przemocy w rodzinie Ŝądają od swoich ofiar, by cały czas
udowadniały im absolutne posłuszeństwo i lojalność, rezygnując ze wszystkich innych
związków. Metody, jakie w psychicznej dominacji stosuje agresor wobec ofiary
cechuje duŜa konsekwencja – metody te stają się coraz doskonalsze.
Sposób przejmowania kontroli nad inną osobą polega na systematycznym,
powtarzającym się wywoływaniu urazu psychicznego. Przede wszystkim są to
zorganizowane techniki osłabiania ofiary i pozbawiania jej związków z innymi
ludźmi. Metody psychologicznej dominacji i kontroli są skierowane na wywołanie
w ofierze przeraŜenia i bezradności oraz zniszczenie jej poczucia własnego „ja”
w relacjach z innymi. Prześladowca o wiele częściej grozi ofierze śmiercią lub
57
58
B. Włodawiec: Jak wychować ofiarę przemocy?, „Świat Problemów” 1997, nr 5, s. 30.
A. Lipowska-Teutsch: Rodzina..., s. 47.
37
powaŜnym okaleczeniem, niŜ stosuje przemoc fizyczną. Niejedna maltretowana
kobieta opowiada, jak jej kat groził, Ŝe w razie ucieczki zabije jej dzieci, rodziców lub
przyjaciół, którzy chcieliby jej pomóc59. Często teŜ ofiary przemocy domowej opisują
sytuacje, kiedy np. przez dłuŜszy czas sprawca nie pozwalał im spać, zasypując
zazdrosnymi pytaniami. Sprawcy równieŜ drobiazgowo nadzorują ubiór kobiet, ich
wygląd, wagę i dietę. Często teŜ zdarza się, Ŝe oprawca uzaleŜnia od siebie ofiarę,
podając jej alkohol czy narkotyki.
Aby osiągnąć całkowitą dominację, prześladowca dąŜy do tego, by ofiarę
odizolować od kontaktów z innymi ludźmi, odizolować od jakiegokolwiek źródła
informacji, pomocy materialnej czy teŜ emocjonalnego wsparcia.
Kobiety maltretowane psychicznie nie potrafią wyzwolić się spod wpływu
męŜa równieŜ z przyczyn ekonomicznych, społecznych, psychologicznych i prawnych
– zdarza się, Ŝe w grę wchodzi takŜe przemoc fizyczna.
Maltretowane Ŝony podają równieŜ wiele przykładów zazdrosnej inwigilacji
stosowanej przez ich męŜów, jak śledzenie, podsłuchiwanie czy przechwytywanie
listów i telefonów. Zachowania te powodują, Ŝe ofiara czuje się we własnym domu jak
w więzieniu. Partner nieustannie teŜ oskarŜa swoją partnerkę o niewierność i Ŝąda
dowodów lojalności, np. rezygnacji z pracy, przyjaciół, z kontaktów z własną rodziną.
Przebywając w izolacji, ofiara staje się coraz bardziej zaleŜna od prześladowcy.
Nie tylko decyduje on o jej Ŝyciu i zaspokaja podstawowe potrzeby cielesne, staje się
teŜ jedynym źródłem informacji, a nawet emocjonalnego wsparcia. Emocjonalny
związek, który powstaje pomiędzy maltretowaną kobietą a jej partnerem ma kilka
wyjątkowych cech wynikających ze szczególnych stosunków między ofiarą
a prześladowcą w warunkach domowych.
NaleŜy zadać sobie pytanie, dlaczego kobiety wiąŜą się z maltretującymi je
partnerami i trwają w tych związkach, czasami długie lata. Początkowo kobiety
interpretują władcze zachowanie partnera jako wyraz wielkiego uczucia. Jego
intensywne zainteresowanie Ŝyciem partnerki moŜe jej pochlebiać i działać
uspokajająco. Jego dominujące zachowanie kobieta usprawiedliwia, nie tylko ze
59
J. Lewis-Herman: Przemoc - uraz psychiczny i powrót do równowagi, GWP, Gdańsk 2000, s. 88.
38
strachu, lecz i z powodu swojego zaangaŜowania uczuciowego. Prześladowca, aby
omotać ofiarę, odwołuje się do wartości dla niej najwaŜniejszych, czyli ratowania
związku za wszelką cenę, gdyŜ dla większości kobiet trwały związek jest powodem do
dumy i podwyŜsza jej samoocenę. Nie powinien zatem dziwić fakt, Ŝe maltretowane
kobiety po ucieczce z domu często ulegają namowie męŜa czy partnera do powrotu.
4. Fazy i cykle przemocy w rodzinie
Tradycyjna przemoc dzieli się na fizyczną, seksualną i psychiczną. MoŜna takŜe
wyróŜnić przemoc gorącą i chłodną. Nagły wybuch silnych emocji (furii, wściekłości),
któremu towarzyszą ciosy, wyzwiska, groźby zwany jest przemocą gorącą. Natomiast
przemoc chłodna to działanie przemyślane i zaplanowane, np. sprawcy stosują
wojskowy dryl w Ŝyciu rodzinnym.
Dynamika przemocy podlega wyraźnym cyklom, z których wyodrębnić moŜna
trzy fazy:
faza narastania napięcia,
faza ostrej przemocy,
faza miodowego miesiąca60.
Faza narastania napięcia charakteryzuje się nielicznymi aktami przemocy,
narastają sytuacje konfliktowe, fizyczne formy przemocy pojawiają się bardzo rzadko
lub nie występują. W tej fazie partner jest napięty i stale poirytowany. KaŜdy drobiazg
wywołuje jego złość, za byle co robi awanturę, często zaczyna więcej pić. Prowokuje
kłótnie, poniŜa kobietę, poprawiając swoje samopoczucie. Sprawia wraŜenie, Ŝe coraz
mniej panuje nad swoim gniewem. Ofiara stosuje strategię unikania gniewu sprawcy.
Stara się opanować sytuację. Często go przeprasza i ulega mu. Na przemian
nadskakuje mu i unika go. Usiłuje uczynić go szczęśliwym i powstrzymać go przed
wyrządzeniem krzywdy.
W tej fazie u niektórych kobiet występują róŜne dolegliwości fizyczne, np. bóle
Ŝołądka, bóle głowy, bezsenność, brak apetytu. Inne popadają w apatię lub stają się
60
Przemoc domowa - repetytorium, „Remedium” 1998, nr 2, s. 18-19.
39
niespokojne i pobudliwe nerwowo. Narastanie napięcia po pewnym czasie staje się nie
do zniesienia. Zdarza się, Ŝe kobieta sama wywołuje awanturę, Ŝeby tylko „mieć to juŜ
za sobą”.
Kiedy akty przemocy nasilają się, wtedy następuje czas ostrej fazy przemocy.
W tej fazie partner staje się gwałtowny, wpada w szał. Skutki uŜytej przemocy mogą
być róŜne, np. podbite oko, połamane kości, obraŜenia wewnętrzne, poronienie,
śmierć. W tym czasie najczęściej interweniuje Policja. Gwałtowna przemoc sprawia,
Ŝe ofiary decydują się składać skargę i szukać pomocy. Bardzo często zdarza się, Ŝe po
zakończonej interwencji, ofiara pozostaje sama ze sprawą. Pod wpływem jego gróźb
wycofuje wniosek o ściganie sprawcy. Jej strach, poczucie wstydu i przeraŜenia
powodują, Ŝe nie jest konsekwentna w dąŜeniu do ukarania sprawcy. W efekcie
prowadzi to do utwierdzenia się sprawcy w przekonaniu o swojej przewadze
i bezkarności.
Innym powodem wycofania się ofiary z działań zmierzających do ukarania
sprawcy jest faza miodowego miesiąca. Jest to czas, kiedy sprawca okazuje skruchę,
zapewnia o miłości i obiecuje, Ŝe to się nigdy nie powtórzy. Stara się znaleźć jakieś
wytłumaczenie dla tego co zrobił, spędza czas z ofiarą, utrzymuje satysfakcjonujące
kontakty seksualne. Sprawca i ofiara zachowują się tak, jak zakochana para.
Ofiara przemocy zaczyna wierzyć w to, Ŝe partner się zmienił i Ŝe przemoc była
jedynie incydentem, który się juŜ nie powtórzy61. Ale faza miodowego miesiąca jest
tylko przemijającą fazą i rozpoczyna się znowu faza narastania napięcia. Cykle takie
mogą się powtarzać przez wiele lat, a ofiara przemocy jest w nie coraz bardziej
uwikłana, co niejednokrotnie powoduje jej irracjonalne zachowanie. Niejednokrotnie
znajduje się ona pod wpływem silnych przeŜyć, odczuwa lęk, strach, doznaje bólu
fizycznego i emocjonalnego, zwłaszcza w fazie ostrej przemocy zachowania ofiary
mogą być niezrozumiałe, a reakcje nieoczekiwane. Sprawcy często wykorzystują takie
zachowanie, ośmieszając ofiarę, bronią się, uŜywając argumentów, iŜ ofiara to
rzekomo
61
osoba
„nienormalna”
i
szalona.
Strategia
taka
w
połączeniu
Materiały szkoleniowe do Programu Szkolenia Podstawowego dla Osób Interweniujących i Pomagających,
Instytut Psychologii Zdrowia PTP.
40
z obserwowanymi objawami stresu u ofiary, moŜe wzbudzić wątpliwości u świadków,
a jej wyznania traktowane są jak urojenia62.
Prawdziwe zagroŜenie dla ofiary przemocy niesie faza miodowego miesiąca,
gdyŜ przemoc w następnym cyklu jest zazwyczaj gwałtowniejsza i za kaŜdym razem
narasta. Jeśli juŜ raz doszło do uŜycia przemocy, będzie się ona powtarzać, dopóki nie
nastąpi interwencja z zewnątrz.
62
Przemoc domowa..., s. 19.
41
Podsumowanie
Przemoc domowa to nie tylko problem ludzi, którzy jej doświadczają, to
równieŜ problem społeczeństwa, w którym zjawisko to występuje.
Ofiary przemocy to przewaŜnie jednostki słabe, bezradne, Ŝyjące w poczuciu
osamotnienia i pozostawania sam na sam ze swoją tragedią. Właśnie dlatego tak
waŜny jest fakt współpracy wielu instytucji, a przede wszystkim ludzi pracujących
w tych instytucjach. Osoby, które udzielają pomocy ofierze pochodzą z zewnątrz,
dlatego waŜne jest, aby robiły to w sposób kompetentny, Ŝyczliwy, a przede
wszystkim nieosądzający ofiary. Dlatego teŜ do pomocy ofiarom przemocy domowej
powołano róŜne stowarzyszenia i instytucje.
W lipcu 1995 roku rozpoczęło działalność Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar
Przemocy w Rodzinie w ramach Instytutu Psychologii Zdrowia na zlecenie
Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Stanowi ono część
programu „Rodzina bez przemocy” koordynowanego przez Agencję. W ramach
pogotowia istnieje telefon informacyjno-interwencyjny, bezpłatny z kaŜdego miejsca
w Polsce oraz program pomocy psychologicznej dla kobiet – ofiar przemocy
domowej.
Ogólnopolskie pogotowie prowadzi bank danych osób, organizacji i instytucji
udzielających pomocy ofiarom przemocy domowej. Przygotowuje materiały
edukacyjne, statystyki, przewodniki dla ofiar przemocy, takŜe przewodniki dla tych,
którzy ofiarom pomagają63.
W grudniu 1996 roku na Ogólnopolskiej Konferencji „Przeciw Przemocy
Domowej” osoby uczestniczące w pomaganiu ofiarom przemocy wewnątrzrodzinnej
zawiązały Ogólnopolskie Porozumienie „Niebieska Linia”, skupiające sieć ludzi,
organizacji i instytucji zajmujących się przeciwdziałaniem przemocy. W ramach tych
działań ruszyła równieŜ Ogólnopolska Kampania Przeciw Przemocy w Rodzinie
„Powstrzymać Przemoc Domową”.
63
M. Ziemska: Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie, „Remedium” 1998, nr 2, s. 21.
42
Istotą kampanii jest propagowanie idei „Niebieska Linia” – Ogólnopolskiego
Porozumienia Osób, Organizacji i Instytucji Pomagających Ofiarom Przemocy
w Rodzinie. Uczestnictwo oznaczało identyfikowanie się z ideą „Niebieskiej Linii”
oraz zaprzestanie bycia biernym w przypadku zjawiska przemocy wewnątrzrodzinnej.
Innym celem kampanii jest wpływanie na stereotypowe poglądy Polaków na
temat przemocy domowej. Zamierzeniem kampanii jest odrzucenie
mitów
i uwraŜliwienie osób oraz instytucji na fakt, iŜ przemoc jest przestępstwem. A takŜe
głośne stwierdzenie, iŜ zjawisko to jest obecne w naszym społeczeństwie.
W ramach tej kampanii w wielu miejscach w Polsce na billboardach
i w gazetach ukazały się zdjęcia posiniaczonych twarzy kobiet i dzieci – ofiar
przemocy z dopiskiem: „Bo zupa była za słona” lub „Bo musiał jakoś odreagować”64.
Kampania nadal odbierana jest róŜnorodnie. Jedni chwalą ideę, która nagłaśnia
zjawisko od lat przemilczane. Inni uwaŜają, Ŝe mówienie o tym zjawisku niszczy
rodzinę, gdyŜ pokazuje jej negatywny obraz zamiast utrwalać pozytywny wizerunek
rodziny. Jednak cel kampanii został osiągnięty, gdyŜ o fakcie przemocy w rodzinie
zaczęto mówić głośno i szeroko go analizować.
Zjawisko przemocy w rodzinie jest trudne do ocenienia. Tragedia rodziny
rozgrywa się bowiem w „czterech ścianach”, a milczenie daje „przyzwolenie” sprawcy
na działanie. Przełamanie lęku i wstydu ofiary w celu szukania pomocy następuje
dopiero w sytuacji zagroŜenia Ŝycia lub zdrowia. Wtedy ofiara najczęściej wzywa
Policję. Jednak przewaŜnie ofiara przemocy nie podejmuje dalszych kroków prawnych
w celu przeciwstawienia się przemocy. Najczęściej swoje stanowisko tłumaczy
w róŜny sposób, np. sytuacją materialną, dobrem dzieci, zaleŜnością finansową
i mieszkaniową, wstydem w środowisku czy rodzinie. Istniejące mity i stereotypy,
mówiące, iŜ ingerencja w sprawy rodzinne moŜe przynieść więcej szkody niŜ poŜytku,
powodują szkodliwe następstwa społeczne, zdrowotne i ekonomiczne. Bardzo często
ze względu na dzieci i sytuację finansową rodziny, kobieta godzi się na zaistniałą
sytuację i za wszelką cenę chce utrzymać pełną rodzinę.
64
M. Prajsner: Cztery ściany płaczu, „Remedium” 1998, nr 1, s. 24.
43
Przemoc to zjawisko społeczno-psychologiczne, mające związek z czynnikami
tkwiącymi w jednostce, w rodzinie a takŜe w środowisku i kulturze, w które uwikłane
są zarówno jednostka, jak i rodzina. Sprawy dotyczące przemocy w rodzinie są
sprawami trudnymi, bo rozgrywają się w środowisku zamkniętym i niechętnie są
ujawniane na zewnątrz.
W Polsce dopiero od niedawna zaczęto się zajmować przeciwdziałaniem
przemocy domowej, jest to dopiero początek powstawania systemu skutecznego
pomagania.
Niepokojący
wzrost
tego
zjawiska
wymaga
szczególnego
i ukierunkowanego zajęcia się tym problemem. Konieczne jest kompleksowe działanie
zarówno ze strony Policji, jak i innych instytucji, np. MOPS-u (Miejskiego Ośrodka
Pomocy Społecznej), Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Centrum
Pomocy Rodzinie i innych.
Procedura przeciwdziałania przemocy domowej powinna opierać się na wiedzy
o mechanizmach psychologicznych zachodzących w rodzinie, gdzie naduŜywa się
alkoholu i stosuje przemoc.
Współdziałanie osób cywilnych, przedstawicieli instytucji samorządowych
z Policją daje moŜliwość głębszego wniknięcia i rozpoznania środowiska rodzinnego
oraz pozwala na trafniejsze postawienie diagnozy sytuacji, w jakiej rodzina ta się
znalazła. Daje to moŜliwość skuteczniejszej, wszechstronnej pomocy.
Ofiary przemocy, które otrzymały wsparcie w pierwszym kontakcie łatwiej
decydują się na podjęcie kroków prawnych, są takŜe bardziej konsekwentne
w działaniach zmierzających do powstrzymania przemocy. Działanie to ma równieŜ na
celu uświadomienie sprawcy, Ŝe nie jest w swoich zachowaniach bezkarny.
Stan prawny uwzględnia trudną sytuację ofiary i tworzy zaplecze do jej obrony.
JednakŜe długi czas trwania procedur policyjnych i okres niezbędny do
uprawomocnienia się sądowych aktów wykonawczych utrudniają, a czasem
uniemoŜliwiają, powrót do normalności. ZauwaŜa się takŜe „niemoc” instytucji
mających za zadanie pracę ze sprawcą przemocy.
NaleŜy mieć nadzieję, Ŝe przełamywanie milczenia przez media, sprawi iŜ
osoby postronne dostrzegą jak trudna jest obecnie walka z przemocą domową.
44
Poprawy oczekiwać naleŜy w momencie, gdy kaŜdy człowiek usystematyzuje
własne wartości i na pytanie „czy bić” kategorycznie, bez względu na okoliczności,
będzie mógł odpowiedzieć – nie.
45
Bibliografia
1.
Banach M., Mądry-Kupiec M.: Agresja i przemoc we współczesnym świecie,
„Edukacja” 1998, nr 3.
2.
Bińczycka J.: Stereotypy relacji interpersonalnych jako zarzewie przemocy,
„Opieka, wychowanie, terapia” 1994, nr 4.
3.
Borowska T.: Mechanizmy przemocy i agresji. Konteksty edukacyjne, „Edukacja”
2001, nr 3.
4.
Buss D.M.: Psychologia ewolucyjna, GWP, Gdańsk 2001.
5.
Dutton D.G.: Przemoc w rodzinie, GWBM, Warszawa 2001.
6.
Gorlach K.: Labirynty współczesnego społeczeństwa, Wyd. Śląsk, Katowice 1998.
7.
Imieliński K.: Seksiatria – Psychofizyka – Patologia społeczna, PWN, Warszawa
1990.
8.
Izdebska H.: Rodzina i dom, WCRZZ, wyd. I, Warszawa 1979.
9.
Jarosz M.: Dezorganizacja w rodzinie i społeczeństwie, PWE, Warszawa 1987.
10. Lalewicz J.: Telewizja i społeczeństwo – Telewizja i kształt potocznego świata,
WRiT, Warszawa 1980.
11. Lewis-Herman J.: Przemoc – uraz psychiczny i powrót do równowagi, GWP,
Gdańsk 2000.
12. Lipowska-Teutsch A.: Rodzina a przemoc, PARPA, Warszawa 1995.
13. Malińska K.: Kobiety - ofiary przemocy domowej, „Problemy rodziny” 1998, nr 4.
14. Materiały szkoleniowe do Programu Szkolenia Podstawowego dla Osób
Interweniujących i Pomagających, Instytut Psychologii Zdrowia PTP.
15. Matyjas B.: Pomoc rodzinom dotkniętym problemem alkoholowym świadczona
przez Miejsko-Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Pińczowie, „Praca socjalna
1”, styczeń - marzec 2003.
16. Mazur J.: Przemoc w rodzinie - Teoria czy rzeczywistość, Wyd. „śak”, Warszawa
2002.
46
17. Mellibruda J.: Ofiary i sprawcy, „Świat Problemów” 1997, nr 5.
18. Mellibruda J.: Tajemnice, ETOH, PARPA, 1993.
19. Nowacka V.: Przemoc seksualna w małŜeństwach polskich, „Problemy rodziny”
1998, nr 2.
20. Pawlas-CzyŜ S., Trawkowska D.: Istota przemocy interpersonalnej - praca
socjalna z ofiarą i sprawcą, „Praca socjalna 4”, październik - grudzień 2002.
21. Polityka społeczna, pod red. A. Rojkiewicza, Wyd. Śląsk, Katowice 1998.
22. Pospiszyl I.: Sprawcy seksualnego wykorzystywania dzieci, „Psychologia
Wychowawcza” 1997, nr 3.
23. Prajsner M.: Cztery ściany płaczu, „Remedium” 1998, nr 1.
24. Przemoc domowa - repetytorium, „Remedium” 1998, nr 2.
25. Salber P.R., MD, Taliaferro E., MD.: O przemocy domowej - przewodnik dla
lekarza pierwszego kontaktu, PARPA, Warszawa 1989.
26. Sasal H.D.: Niebieskie karty, PARPA, Warszawa 1998.
27. Sękowska M.: RóŜne drogi rozwoju toŜsamości kobiet i męŜczyzn, „Problemy
rodziny” 1998, nr 2.
28. Sikorski W.: Etiologia przemocy w świetle wybranej literatury, „Problemy
opiekuńczo-wychowawcze” 2001, nr 2.
29. Skwarek M.: Przemoc wobec kobiet w rodzinie - perspektywa społecznopolityczna, „Praca socjalna 4”, październik - grudzień 2001.
30. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny.
31. Wąsala
D.:
O
amerykanizacji
polskiej
telewizji
publicznej,
„Kultura
i Społeczeństwo” 1996, nr 2.
32. Włodawiec B.: Jak wychować ofiarę przemocy?, „Świat Problemów” 1997, nr 5.
33. Wojciszke B.: Człowiek wśród ludzi - zarys psychologii społecznej, Wyd. Naukowe
SCHOLAR, Warszawa 2002.
34. Ziemska M.: Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie,
„Remedium” 1998, nr 2.