analityka śladów – problemy i wyzwania

Transkrypt

ANALITYKA ŚLADÓW –
PROBLEMY I WYZWANIA
Jacek Namieśnik
Katedra Chemii Analitycznej, Wydział Chemiczny Politechniki Gdańskiej
80-952 Gdańsk, ul. G. Narutowicza 11/12
E-mail: [email protected]
VII Seminarium Naukowe „Aktualne Problemy Chemii Analitycznej” 17.05.2013, Katowice.
1
LICZBA ZNANYCH ZWIĄZKÓW CHEMICZNYCH
źródło: CHEMICAL ABSTRACT SYSTEM (CAS)
27/03/2013 09:43:37 EST
Liczba znanych substancji chemicznych (organicznych i niorganicznych):
64,455,886
Liczba znanych reakcji chemicznych (jednoetapowych i wieloetapowych):
63,711,871
Liczba związków chemicznych dostępnych w obrocie handlowym:
68,231,921
Liczba związków chemicznych podlegających uregulowaniom prawnym:
297,024
JAK DOTRZEĆ DO AKTUALNYCH DANYCH?
http://www.cas.org/cgi-bin/cas/regreport.pl
2
1
WZROST ZALUDNIENIA A PRODUKCJA CHEMICZNA
Planowany wskaźnik wzrostu
ogólnoświatowa produkcja substancji i odczynników chemicznych
wzrost zaludnienia
Rok
Założenia:
-produkcja wyrobów chemicznych wzrasta o 3% w skali roku
-zaludnienie globu wzrasta tempie 0.77% / rok
Źródło: OECD Raport, 2001
3
PRACA ANALITYKÓW – ODPOWIEDŹ NA
ZAPOTRZEBOWANIE SPOŁECZNE
SPOŁECZEŃSTWO
(Zapotrzebowanie na
informacje)
NOWE WYZWANIA DLA
ANALITYKÓW W
ZAKRESIE:
ANALITYKA
CHEMICZNA
PROBLEMY
ANALITYCZNE
- nauki
- techniki
Badania naukowe i
prace rozwojowe
KSZTAŁCENIE
SPECJALISTÓW
WYKORZYSTANIE
- technik i metodyk
analitycznych
- aparatury kontrolnopomiarowej
INFORMACJE I
OSIĄGNIĘCIA W INNYCH
DZIEDZINACH NAUKI I
TECHNIKI
4
2
ZAPOTRZEBOWANIE NA INFORMACJE ANALITYCZNE
Wyniki analizy reprezentatywnych próbek powinny być źródłem
informacji niezbędnych do:
¾ Określenia stanu (jakości) badanego obiektu materialnego,
¾ Potwierdzenia postawionej hipotezy badawczej,
¾ Podjęcia właściwej
i prawnej),
decyzji
(administracyjnej,
gospodarczej
¾ Podniesienia poziomu świadomości społeczeństwa.
5
RODZAJE INFORMACJI ANALITYCZNYCH ZAWARTE
W WYNIKU ANALITYCZNYM
I. Informacje jakościowe
1.
Czy analit występuje w próbce?
TAK/NIE
II. Informacje ilościowe
1.
2.
3.
Czy analit występuje w próbce na poziomie
wyższym niż dopuszczalny?
TAK/NIE
Jakie jest stężenie/ilość analitu w próbce?
W jakiej formie fizycznej lub postaci chemicznej analit występuje
w próbce?
ANALITYKA SPECJACYJNA
4.
W jakiej części badanego obiektu występuje analit?
ANALITYKA ROZMIESZCZENIA
5.
Jakie są fluktuacje czasowe stężenia analitu?
6
3
POJĘCIA PODSTAWOWE
C (stężenie analitu)
najwyższe dopuszczalne stężenie (NDS, MDS)
CQL granica oznaczalności (Quantitation Limit – QL)
CDL granica wykrywalności (Detection Limit – DL)
0
7
SKŁAD PRÓBKI DO ANALIZY
• Składniki oznaczane Æ ANALITY
• Składniki utrudniające proces
oznaczania analitów Æ INTERFERENTY (składnik
przeszkadzający)
• Pozostałe składniki Æ MATRYCA
(stanowią zazwyczaj największą część próbki do
analizy)
8
4
KLASYFIKACJA SKŁADNIKÓW
PRÓBEK DO ANALIZY
Nazwa składnika
Zakres zawartości
Składnik główny
> 1,0 %
Składnik uboczny
(domieszka)
<1,0 – 0,01%>
Składnik śladowy
< 0,01 % (100 ppm)
Obowiązuje definicja IUPAC
9
DEFINICJA „SKŁADNIKA ŚLADOWEGO”
TA WARTOŚĆ GRANICZNA JEST UMOWNA
(Ulegała i będzie ulegać zmianie)
30 lat temu za składnik śladowy uważano
składnik obecny w próbce na poziomie
stężeń poniżej 0,1 % (1000 ppm).
10
5
CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA EWENTUALNĄ
ZMIANĘ WARTOŚCI GRANICZNEJ
• Wprowadzenie do praktyki analitycznej bardziej czułych
detektorów (FID ÆPID)
• Opracowanie nowych procedur przygotowania próbek do
analizy zapewniających :
¾ Wysokiej wartości współczynnika wzbogacenia
analitu
¾ Selektywne (specyficzne) przeniesienie analitów do
matrycy odbierającej charakteryzującej się prostym
składem chemicznym (ciekły rozpuszczalnik, gaz)
¾ Usunięcie interferentów
¾ Zapewnienie stabilności składu próbki od momentu
jej pobrania do analizy
11
CZY TERMIN „ANALITYKA ŚLADÓW”
JEST POPRAWNY?
Powinno być: ANALITYKA SKŁADNIKÓW
ŚLADOWYCH
W praktyce analitycznej termin „analityka śladów”
jest jednak w powszechnym użyciu.
(ang. TRACE ANALYSIS)
NIE MOŻNA WALCZYĆ Z WIATRAKAMI
12
6
OBSZARY WYKORZYSTANIA ANALITYKI
ŚLADÓW
¾CHEMIA ŚRODOWISKA (obieg materii w
przyrodzie)
¾BIOCHEMIA (genomika, proteomika,
metabolomika, transkryptomika …)
¾EKOTOKSYKOLOGIA (biodostępność –
bioakumulacja)
¾DIAGNOSTYKA MEDYCZNA
¾INŻYNIERIA MATERIAŁOWA (materiały
specjalnej czystości)
13
DOMENA CHEMICZNEJ NIEWIADOMEJ
WZROST RÓŻNORODNOŚCI CHEMICZNEJ W ZAKRESIE NISKICH STĘŻEŃ
Ch.G. Daughton, Renewable Res. J., 23, 6-22 (2005)
14
7
NAJCZYSTSZY WYTWORZONY
MATERIAŁ
GERMAN (Ge) Æ przemysł elektroniczny
Czystość 11 N
99,999999999%
Suma wszystkich zanieczyszczeń
0,000000001 % czyli 10 ppt
10 -12 g zanieczyszczeń w próbce
o masie 1 g.
15
SKALA WYZWANIA
Od kilku lat już prowadzone są
oznaczenia analitów na poziomie CZĘŚCI
NA KWADRYLION
1 ppq = 10-15 g ( w próbce o masie 1 g)
16
8
ANALIZA CHEMICZNA – ANALITYKA CHEMICZNA
ANALIZA
CHEMICZNA
(chemia
analityczna)
+
System kontroli
i zapewnienia
jakości
wyników
analitycznych
=
ANALITYKA
CHEMICZNA
SP
Ó
JN
O
ŚĆ
JAKOŚĆ WYNIKÓW
POMIARÓW
ANALITYCZNYCH
WALIDACJA
PROCEDUR
ANALITYCZNYCH
NO
W
E
EP
NI
17
ŚĆ
MATERIAŁY
ODNIESIENIA
BADANIA
MIĘDZYLABORATORYJNE
Elementy składowe systemu kontroli i zapewnienia jakości wyników pomiarów
analitycznych
18
9
ŹRÓDŁO INFORMACJI ANALITYCZNEJ
WYNIK
WARTOŚĆ
=
¯ ±
ANALIZY
ŚREDNIA (X)
NIEPEWNOŚĆ
19
Diagram ISHIKAWY
(diagram typu szkieletu rybiego- ang. fish bone diagram)
Cwz
mpróbki
Pwz
Awaga swaga
mstrzykawka
Awaga
mwz
Awaga
Swaga
swaga
CPCB
mRwzi
RF
wyniki
LOD
ekstrakcji
Diagram Ishikawy przedstawiający wpływ niepewności poszczególnych parametrów
procesu analitycznego na wartość złożonej niepewności wyniku końcowego
oznaczenia analitów z grupy PCB w próbkach osadu dennego
20
10
Systemy zapewnienia jakości pracy
laboratoriów analitycznych
• Dobra praktyka laboratoryjna (GLP)
• Akredytacja laboratorium według normy
EN 45001 lub ISO Guide 25
• Certyfikacja według norm ISO serii 9000
21
PROBLEM WARTOŚCI „ZERO”
W ANALITYCE CHEMICZNEJ
Szczególnie istotny w analityce składników
śladowych.
Rażącym BŁĘDEM jest podawanie wyników
(stężenie, zawartość) analizy w postaci zera.
Zalecane jest wprowadzenie następujących
informacji.
Nie wykryto
n.w – n.d
< LOD (podać wartość liczbową)
Nie oznaczono
n.o – n.q
< LOQ (podać wartość liczbową)
22
11
TERMINOLOGIA
Pięta Achillesowa polskiej analityki
Na każdym kroku trzeba o tym mówić:
- Używać właściwych terminów
- Próbować wprowadzać polskojęzyczne terminy
dla anglojęzycznych nazw nowych technik i
urządzeń analitycznych
HEDSPEJSOWAĆ !!
(prowadzić badania z wykorzystaniem techniki
analizy fazy nadpowierzchniowej)
Head Space Analysis - HSA
23
ANALIZA ÅÆOZNACZANIE
ANALIZA PRÓBKI
OZNACZANIE SKŁADNIKÓW PRÓBKI
Analiza próbki w celu oznaczenia
zawartych w niej analitów.
24
12
WŁAŚCIWE TERMINY
Oznaczane anality
Interesujące nas anality
Æ
ANALITY
Pobór próbki
Æ
Pobieranie próbki
Æ
WZBOGACANIE ANALITÓW
Sampler
Æ
Próbnik
Rozdział próbki
Æ
Rozdzielanie składników próbki
Autosampler
Æ
Automatyczny podajnik próbek
Zagęszczanie
Prekoncentracja
Zatężanie
próbki
25
WŁAŚCIWE TERMINY c.d.
Fortyfikacja próbki
Æ
Dodatek wzorca do próbki
Metoda (technika) materiał
referencyjny
Æ
Metoda (technika) materiał
odniesienia
Sedymenty
Æ
Osady denne
Supernatant
Æ
Roztwór nad osadem
Software
Æ
Oprogramowanie
26
13
WŁAŚCIWE TERMINY c.d.
Mass spectrometry
Æ
Spektrometria mas
a nie
Spektrometria masowa
Mass spectrometry detector
(MSD)
Æ
DETEKTOR MAS
Interferace
Æ
Łącznik (interfejs)
Negative ionisation
Æ
Ujemna jonizacja (a nie
negatywna jonizacja)
Positive ionisation
Æ
Dodatnia jonizacja (a nie
pozytywna jonizacja)
27
ZALECENIA
Wspólnoty Europejskiej dotyczące:
• Klasyfikacji i oceny metod analitycznych
• Interpretacji wyników pomiarowych
http://www.europa.eu.int/eurlex/pl/dd/docs/2002/32002D0657-PL.doc
28
14
DECYZJA KOMISJI
z dnia 14 sierpnia 2002 r.
wykonująca dyrektywę Rady 96/23/WE
dotyczącą wyników metod analitycznych i
ich interpretacji
(notyfikowana jako dokument nr C(2002) 3044)
(Tekst mający znaczenie EOG)
(2002/657/WE)
29
USTERKI TERMINOLOGICZNE
MOŻNA ZNALEŻĆ TAKŻE W
NAJWAŻNIEJSZYCH
DOKUMENTACH WSPÓLNOTY
( w języku polskim)
Spektrometria masowa Æ SPEKTROMETRIA MAS
30
15
ZASŁUGI BIUROKRACJI W
ZAKRESIE TERMINOLOGII
(PCBC, PKN…)
• walidacja
• „audit” jakości (choć w języku polskim
znane jest słowo AUDYT !!)
31
SKALA WYZWANIA ANALITYCZNEGO
1. Im mniejszy poziom zawartości analitów tym większe
niebezpieczeństwo popełnienia błędów w trakcie
procesu analitycznego
2. W przypadku oznaczania składników śladowych nie
wystarczy przestrzeganie zasad dobrej praktyki
laboratoryjnej (GLP)
3. Konieczne jest wprowadzenie do praktyki laboratoryjnej
dodatkowych zabiegów i operacji, aby zachować
wymóg reprezentatywności próbki ze względu na
obecne w niej składniki śladowe w całym okresie czasu
od pobrania próbki do momentu analizy
32
16
ŹRÓDŁA BŁĘDÓW W ZAKRESIE OZNACZANIA
SKŁADNIKÓW ŚLADOWYCH
Lp.
Źródło błędu
1. „Dostarczenie” do próbki
dodatkowych ilości analitu
2. Strata składnika próbki
3. „Pojawienie się w próbce
dodatkowych składników
Nazwa błędu
Błąd dodatni
Błąd ujemny
Interferencje
33
OZNACZANIE SKŁADNIKÓW
ŚLADOWYCH W PRÓBKACH CIEKŁYCH.
GŁÓWNE ŹRÓDŁA BŁĘDÓW.
1 - kontakt z powietrzem laboratoryjnym;
2 - pozostałości składników mieszanin do mycia naczyń;
3 - woda destylowana;
4 - stosowane odczynniki i rozpuszczalniki;
5 - kontakt z analitykiem;
6 - odparowanie najlotniejszych składników;
7 - 8 - procesy adsorpcji-desorpcji (efekt pamięci ścianki);
9 - adsorpcja analitów na zawiesinie;
10 - wytrącanie osadów;
11 - wyługowywanie składników z materiału naczynia;
12 - 13 - proces permeacji (przenikania)
składników przez materiał naczynia;
14 - reakcja analitu z materiałem naczynia;
15 - reakcja chemiczna pomiędzy składnikami roztworu.
34
17
LUDOWE PORZEKADŁO
THE CHAIN IS AS STRONK AS THE WEAKEST LINK IS
ŁAŃCUCH JEST TAK MOCNY JAK JEGO NAJSŁABSZE OGNIWO
Ocena i
interpretacja
danych (wyników
analitycznych)
Określenie
problemu
przedstawionego
przez klienta
Zdefiniowanie
problemu
analitycznego
Obróbka danych
i ich
przechowywanie
Wybór materiału
do pobierania
próbek
Analiza
(rozdzielanie i
oznaczanie)
Strategia i techniki
pobierania próbek
Obróbka
pobranej
próbki
SŁABE
OGNIWO
NAJSŁABSZE
OGNIWO
35
CZĘSTOTLIWOŚĆ POPEŁNIANIA BŁEDÓW NA POSZCZEGÓLNYCH
ETAPACH PROCEDURY ANALITYCZNEJ
-100%
-50%
-1%
0
+1%
+50 %
+100%
POBIERANIE PRÓBEK
TRANSPORT
PRZECHOWYWANIE
PRZYGOTOWANIE PRÓBEK
ANALIZA
INSTRUMENTALNA
OBRÓBKA DANYCH POMIAROWYCH
Kontrola i zapewnienie
jakości wyników
pomiarowych
WYNIK KOŃCOWY ANALIZY
36
18
Próbka wody
(rzędu 1 dm3)
Filtracja
Zakwaszanie próbki
(pH ~3,5)
Dodatek wzorca
Oczyszczanie ekstraktu (SPE)
WALIDACJA
Ekstrakcja do fazy stałej (SPE)
Elucja zatrzymanych składników za
pomocą rozpuszczalnika
Odparowanie rozpuszczalnika (wymiana
rozpuszczalnika)
Analiza próbek ekstratu (LC-MS)
OBRÓBKA DANYCH
WYNIK KOŃCOWY ANALIZY
37
WIELKOŚĆ ODDZIAŁYWANIA POLARNYCH
ZWIĄZKÓW ORGANICZNYCH Z POWIERZCHNIĄ
RÓŻNYCH MATERIAŁÓW (efekt pamięci ścianki)
Materiał konstrukcyjny
•
•
•
•
•
•
•
Stal chromowo –molibdenowa
Stal pokryta teflonem
Aluminium
Szkło przemyte kwasem
Oczyszczone aluminium
Elektropolerowana stal nierdzewna
Oczyszczona elektropolerowana
stal nierdzewna
• Szkło borokrzemianowe
• Szkło po silanizacji
Wielkość oddziaływań składnik
roztworu – powierzchnia
materiału
NAJWIĘKSZA
Najmniejsza
38
19
Główne problemy związane z analityką osadów
Problem
Komentarz
Ogromna różnorodność składników śladowych
Konieczność zastosowania odpowiednich technik ROZDZIELANIA przed etapem
oznaczeń końcowych
Niebezpieczeństwo INTERFERENCJI na etapie oznaczeń końcowych
Zmienny i niehomogeniczny skład matrycy
Spełnienie wymogu REPREZENTATYWNOŚCI pobranej próbki – poważne wyzwanie
analityczne
Konieczność zastosowania skutecznych technik IZOLACJI (ekstrakcji analitów)
Niskie i bardzo niskie poziomy zawartości analitów
Konieczność wprowadzenia dodatkowego etapu WZBOGACANIA analitów
Stosowanie rozwiązań metodycznych z zakresu analityki
specjacyjnej
Brak właściwych materiałów odniesienia
Konieczność oszacowania FRAKCJI BIODOSTĘPNEJ oraz oszacowania
TOKSYCZNOŚCI I EKOTOKSYCZNOŚCI
Implikacje dla wyboru właściwej techniki przygotowania próbek
Trudności z WALIDACJĄ stosowanych metodyk analitycznych
Kłopoty z weryfikacja poziomu KWALIFIKACJI personelu analitycznego
Fluktuacje czasowe i przestrzenne stężenia analitu wewnątrz
badanego obiektu materialnego
Zastosowanie odpowiedniej techniki pobierania próbek tak aby był spełniony wymóg
reprezentatywności
Zmiany poziomu zawartości analitu w próbce na etapie
transportu i przechowania
Wykorzystanie właściwej techniki konserwacji próbek
Występowanie w próbce składników charakteryzujących się
podobnymi właściwościami fizykochemicznymi
niekiedy na wyższych poziomach stężeń anality
Zastosowanie technik przygotowania próbek umożliwiających usuniecie przynajmniej części
interferentów
Praco- i czasochłonność operacji przygotowania próbek do
analizy
Zastosowanie technik łączonych
Duże zużycie odczynników a w szczególności
rozpuszczalników na etapie przygotowania próbek do
analizy (ekstrakcja, derywatyzacja)
Wykorzystanie bezrozpuszczalnikowych technik przygotowania próbek do analizy
Utrudniony dostęp lub brak odpowiednich wzorców i
materiałów odniesienia niezbędnych do:
- walidacji metodyk analitycznych
- kalibracji przyrządów pomiarowych
- zapewnienia spójności pomiarowej
- sprawdzenia poziomu kwalifikacji personelu analitycznego
PROBLEM DALEKI OD ROZWIĄZANIA !!
Trwają prace na opracowaniem nowych typów wzorców i materiałów odniesienia
39
WYZWANIE
Kontrola i zapewnienie jakości wyników
analitycznych (QC/QA) to „PIĘTA
ACHILLESOWA” wielu prac
naukowych i ogromne wyzwanie dla
laboratoriów badawczych.
40
20
DLACZEGO TAK SIĘ DZIEJE?
1. Traktowanie sprzętu analitycznego jako
„czarnej skrzynki” (ang. black box)
2. Niski poziom świadomości analitycznej
(żenująco niski poziom znajomości
podstaw teoretycznych poszczególnych
technik i metod analitycznych)
41
FAŁSZYWY POGLĄD
„Mam doskonały sprzęt to jestem
znakomitym analitykiem i rozwiąże
każdy problem”
Operator sprzętu analitycznego to nie
jest CHEMIK ANALITYK.
42
21
PRZYCZYNA?
1. Ograniczenia wymiaru godzin nauczania
podstaw chemii analitycznej.
2. Podważanie celowości zajęć z
„klasycznej chemii analitycznej”
(grawimetria wolumetria).
3. Zafascynowanie instrumentacją.
43
KONSEKWENCJE
• „Tak mi wyszło”
• Nieoczekiwane „rewolucyjne” teorie
• Podaje się wyniki bez oceny ich
miarodajności (prace doktorskie, rozprawy
habilitacyjne z dziedzin nie związanych z
chemią analityczną)
44
22
PRZYKŁAD IDZIE Z GÓRY
Złe traktowanie chemikówanalityków przez gremia doradcze
i decyzyjne (MNiSzW, CK, …)
45
PODSUMOWANIE
Przeprowadzenie badań analitycznych próbek w celu
oznaczenia składników śladowych to:
•Poważny wysiłek intelektualny
•Spore nakłady finansowe (koszty pracy, odczynników,
aparatury i infrastruktury)
Brak świadomości specyficznych wymagań może
spowodować, że efektem końcowym zamiast
INFORMACJI ANALITYCZNEJ będzie
DEZINFORMACJA.
STARAJMY SIĘ TEGO UNIKAĆ !
46
23
MĄDROŚĆ LUDOWA
Trzymaj się szewcze swego kopyta
9Niech technolodzy i specjaliści od syntezy
zajmują się tym na czym się znają
9Niech analitycy robią to co do nich należy.
47
BLIŻSZE INFORMACJE O PROBLEMACH
ANALITYKI ŚLADÓW
Namieśnik J., Trace analysis – challenges and problems.
Crit Rev. Anal. Chem., 32, 271-300 (2002).
48
24
Katedra Chemii Analitycznej
Wydziału Chemicznego
Politechniki Gdańskiej
szczegóły: http://www.pg.gda.pl/chem/
Katedry/Analityczna/analityczna.html
Wykład jest już zamieszczony na stronie
domowej Katedry
49
KURSY ORGANIZOWANE PRZEZ KATEDRĘ
CHEMII ANALITYCZNEJ WYDZIAŁU
CHEMICZNEGO PG
• BIOTESTY W OCENIE ZANIECZYSZCZENIA ŚRODOWISKA
• KURS WYSOKOSPRAWNEJ CHROMATOGRAFII CIECZOWEJ HPLC
• KURS PRZYGOTOWANIA PRÓBEK DO ANALIZY
CHROMATOGRAFICZNEJ
• KURS CHROMATOGRAFII GAZOWEJ - KURS PODSTAWOWY
• KURS ZASTOSOWAŃ CHROMATOGRAFII GAZOWEJ - KURS
WYŻSZEGO STOPNIA
• KONTROLA I JAKOŚĆ WYNIKÓW POMIARÓW ANALITYCZNYCH
• Kurs ABC techniki SPE
szczegóły: http://www.pg.gda.pl/chem/Katedry/Analityczna/analityczna.html
50
25
Ocena i kontrola jakości wyników
pomiarów analitycznych, (praca
zbiorowa pod redakcją P. Konieczki
i J. Namieśnika), WNT, Warszawa,
2007
51
QUALITY ASSURANCE AND QUALITY CONTROL
IN THE ANALYTICAL CHEMICAL LABORATORY:
A PRACTICAL APPROACH
Piotr Konieczka
Gdansk University of Technology, Gdansk, Poland
Jacek Namieśnik
Series: Analytical Chemistry
Opracowanie jest wyposażone
w CD z arkuszami kalkulacyjnymi
ISBN: 9781420082708
ISBN 10: 1420082701
CAT #: 82701
Pub Date: 2/23/2009
CRC Press Inc - Taylor & Francis Ltd
52
26
ANALYTICAL MEASUREMENTS
IN AQUATIC ENVIRONMENTS
Piotr Szefer
Medical University of Gdansk, Poland
Jacek Namieśnik
ISBN: 9781420082685
ISBN 10: 142008268X
CAT #: 8268X
Pub Date: 6/26/2009
CRC Press Inc - Taylor & Francis Ltd
53
MODAS
„Opracowanie i atestacja nowych typów materiałów odniesienia niezbędnych do uzyskania akredytacji europejskiej przez polskie laboratoria zajmujące się
analityką przemysłową ‐ MODAS”
http://www.pg.gda.pl/chem/modas/
54
27
European Master in Quality in Analytical
Laboratories ‐ EMQAL
http://eacea.ec.europa.eu/erasmus_mundus/
55
KATEDRA CHEMII ANALITYCZNEJ
56
28
DZIĘKUJE ZA UWAGĘ !!
57
29

analityka śladów – problemy i wyzwania

Transkrypt

Podobne dokumenty

C bis Klasa – biologiczno-chemiczna

ISO 14001, EMAS III - Główny Instytut Górnictwa

„Ochrona środowiska w przedsiębiorstwie na przykładzie Linde Gaz

Laboratorium z chemii ogólnej i analitycznej A i B

jak zarządzać firmą, aby odnieść sukces na szybko

ZŁY STAN JAKOŚCI POWIETRZA! Przekroczenie średniodobowej

2012-03-30 ogloszenie - seminarium wyjazdowe

KARTA UCZESTNICTWA - Chesterton International Polska sp. z oo

Regionalna oferta wspierania innowacyjności przedsiębiorstw