PRZYSLÓWKI POCHODZENIA TURECKIEGO W SERBSKO

PRZYSLÓWKI POCHODZENIA TURECKIEGO W SERBSKO

OPERA SLAVICA VII, 1997,2
PRZYSLÓWKI POCHODZENIA TURECKIEGO
W SERBSKO-CHORWACKIM
Anna Dlugosz
Každý jezyk w swoim rozwoju ulega obcym wprywom. Warunkuja, je:
položenie geograficzne, historia, kontakty gospodarcze i kulturalne. Na formowanie si? jazyka serbsko-chorwackiego miafy w ciagu wieków wptyw
j?zyki sasiednich narodów: wloski, niemiecki, w?gierski, albanski oraz turecki.
Kontakty serbsko-tureckie zaczynaja^ si? z chwila^ wtargni?cia Turków Osmaňskich na Póhvysep Batkanski. Trwaj^ce przeszlo 400 lat wpfywy tureckiego na
j?zyk serbsko-chorwacki byly wyjatkowo silné od samego poczatku, a wi?c od
potowy X I V w. Z tego okresu pochodzi wiele tureckich wyrazów, pošwiadczonych w serbskich tekstach: amira ,emir', kadija ,s?dzia', karvan
^arawana'. Zródfem zapozyczeň byl gtównie j?zyk administracji ij?zyk potoczny oraz piešni i ludowa poezja muzuimariska.
1
2
O stopniu asymilacji turcyzmów može šwiadczyč fakt, že dla wielu z nich
(np.: bákar ,miedž', kópča ,spinka', bubreg ,nerka', čekič ,mtotek') nie ma
nawet rodzimego odpowiednika. I chociaž jak twiérdzi P. Skok, turcyzmy we
wspótczesnym j?zyku serbsko-chorwackim wykazuja^ tendencj? do zanikania ,
to jednak ich liczba jest w dalszym ciaj»u bardzo duža. (wg. A . Škaljicia ok
7 000 bez imion wlasnych).'
Tureckie zapožyczenia w serbsko-chorwackim reprezentuje pod wzgl?dem gramatycznym prawie wszystkie cz?šci mowy (nie ma jedynie zaimków
i liczebników) oraz liczne kategorie semantyczne: nazwy zawodów, ubiorów,
3
1
1
Stachowski, St.:
chorwackim, 1973,
2
Fonetyka z a p o z y c z e ň osmaňsko-tureckich w jezyku serbsko-
str. 8.
Hráste, M.\ Straní elementi u hrvatskom ili srpskom narodnom i k n j i ž e v n o m jeziku,
str. 50.
3
Skok, P.: Prilozi proučavanju turcizama u srpsko-hrvatskom jeziku, Slávia X V ,
1938,
4
str.
169.
Škaljič, A.: Turcizmi u srpskochrvatskom jeziku 1966,
12
str. 23.
OPERA SLAVICA VII, 1997,2
pokarmów i napoi, religijna. terminologie muzulmaňsk^, slownictwo zwiazane
z administracja., handlem, wojskowoáciaj nazwy zwierzat, roálin itd.
Zgodnie z terminologie užywana. przez St. Stachowskiego pojecie
„turcyzm" obejmuje každý wyraz turecki, króry przeszedt do serbsko-chorwackiego, bez wzgl^du na jego pochodzenie w jezyku tureckim, równiež
zapožyczenia tureckie z jazyka arabskiego, perskiego, greckiego, j^zyków
romaňskich.
,
Badacze problému (min. M . Adamovič) skfaniaja. si? obecnie ku tezie, že
materiál j?zykowy serbsko-chorwackich turcyzmów uformowal si? przede
wszystkim pod wplywem kontaktu z dialektami balkaňskimi j?zyka tureckiego, a nie jak przedtem uwažano, z ogólnonarodowa. odmiana, tego jezyka.
W badán iach nad dialektami tureckimi wyróžnia si? dziš dwie grupy:
anatolijskci i balkánsky czyli rumelijsk^. Dialekty rumelijskie obejmuje dwie
podgrupy: a) wschodni^ (dialekty tureckie wschodniej i šrodkowej Butgarii
oraz okolic Adrianopola b) zachodnia, (dialekty tureckie zachodniej Butgarii,
Macedonii, Albánii, Grecji i Boáni). Cechy dialektów zachodniobalkaňskich
wykazuja. równiež przyslówki pochodzenia tureckiego, bedace przedmiotem
naszej analizy.
1. Wygtosowemu literackiemu i , - i , -u, -ti, odpowiada w dialektach
zachodniobalkaňskich oraz w sch. zapožyczeniach - i :
H A K L I ,pravedno, praveden' (Šk.) < tur. hakli ,prawy, shiszny';
T U R L I - T U R L I ,raznovrsno, razno-razno' (Šk.) < tur. turlu-turltl ,w róžny
sposób'; balk. turli-turli;
Z O R L I ,silan zdrav; teško, mučno, jako' (Šk.) < tur. zorlu ,gwaftowny'.
2. Stosm. -0- w 1 sylabie wyrazu w dialektach zachbatk. przechodzi w -tilub -u-, w sch. -u-:
D U T U R E ,sve u cijelini, ujedno, odsjekom' (Šk., JAZU) < tur. goturti ,hurtem,
ryczahem'; balk. g'iitíir0.
3. Osm. -u- odpowiada w dialektach zachbalk. i sch. -u-. Czasami osm. -uw sch. odpowiada -o-, co jest równiež zgodne ze stanem w dial. zachbalk.:
5
5
7
5
Stachowski, St.: Fonetyka zapožyczeft
str. 10.
6
Adamovič, M.: O poreklu srpskohrvatskih osmanizama w: Južnoslovenski filolog,
knj. X X X , str. 229-236.
7
Nemetli, /.: Zur Einteihung der turkischen Mundarten Bulgariens, Sofia, 1956,
str. 10.
13
OPERA SLAVICA VII, 1997, 2
AŠA-JOKARI ,dolje-gore, tamo-ovamo' (Šk.) < tur. asagi - yukari ,mniej
wiecej, w przybliženiu'; zachbatk. asag'i - yokari.
4. Osm. - i - w dial. zachbalk. najczeáciej daje - i - . W sch. wyst?puje na tym
miejscu -u-, co jest spowodowane brakiem w tym jezyku po zaniknieciu
-T>- samogloski bliskiej osm. - i - . Czasami osm. - i - (zachbalk. i ) w sch. Odpowiada -e- lub -a-:
H E R V A K A T (ervakat) ,uvijek' (Šk.) < tur. her vakit ,stale, trwale', ar. waqt
,czas'+ pers. her ,každy'; zachbalk. vakit;
LÁZUM ,potreban, potrebno' (Šk. JAZU) < tur. laztm .potrzebny,
nieodzowny'; zachbalk. lazim < ar. lazim .potrzebny'.
5. Na miejscu osm -k- na poczatku sylaby w sch. i dialektach zachbalk.
cz?sto wyst^puje -6- (Na koňcu sylaby bez zmian):
AŠIČÁRE ,otvoreno, jasno, očevidno, javno' (Šk.) < batk. asičare; lit. tur.
asikáre < pers. aškar
6. Podobnie na miejscu lit. tur. -g- na poczatku sylaby w dialektach
balkaňskich i w sch. zapožyczeniach wystejmje -d-:
D E N E ,opeť (Šk.); zachbatk. g'ene, dene; lit. tur. gene ,znów'.
7. Srednioj^zykowa džwi^czna aftykata -y'- (g) wymawiana jest we
wspólczesnym jazyku tureckim jako -j- (z silniejsza. frykacjíi niž przy zwyktym
-j-). Zapožyczenia tureckie w sch. maja^ w tym miejscu -g-, tak jak w dialektach
zachbalk. Tylnoj?zykowej džwiecznej afrykacie -y- (wymawianej w j?zyku
literackim z bardzo slaba^ frykacjaj tak ze na jej miejscu jest sh/szalny „spiritus
lenis") odpowiada w dialektach balkaňskich i w sch. tylnojezykowy eksploziw
B A J A G I ,tobože, kao da' (Šk., JAZU); zbatk. bayagt; tur. bayagi ,zwykly,
przecietny, powszedni' (ze wzgledu na brak slownika gwar zachodniobatkanskich, formy zapožyczone z tych dialektów sq rekonstruowane wedhig cech
podaných przez Adamovicia).
Badania nad zapožyczeniami osmaňsko-tureckimi w jezyku sebsko-chorwackim, rozpoczat Vuk Stefanovič Karadžič, zaznaczajac w swoim Stowniku,
wydanym w 1818 r. w Wiedniu, každý wyraz, który wg. niego mial žródlo
w j?zyku osmaňsko-tureckim.
Adamovič. M.: op. cit. str. 229-236.
14
OPERA SLAVICA VII, 1997, 2
W 1884 r. ukázal si? slownik Dorda Popoviča „Turske i druge istočanske
řeči u našem jeziku".
Zapožyczeniom osmaňsko-tureckim w jazykách potudniowowschodniej
i wschodniej Europy pošwiecil obszerna_ prac? F. Miklosich („Die turkischen
elemente in den slíd - ost und Osteuropaischen Sprachen - Gríechisch, A l banisch, Rumunisch, Bulgarisch, Serbisch, Russisch, Polnisch").
Dužy wklad w badania nad tureckimi zapožyczeniami w serbsko-chorwackim wnosi praca P. Skoka „Prilozi proučavanju turcizama u srpskohrvatskom jeziku" (Slávia X V , Praha 1937-38).
W 1957 r. w Sarajewie ukázala si? publikacja A . Škaljicia „Turcizmi
u narodnom govoru i narodnoj književnosti Bosně i Hercegovině" (II wyd.
1965 „Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku").
Ciekavvy materiál j?zykowy z dialektu kosowsko-metochijskiego zamieszcza w swojej pracy „Die Turzismen in der Sprache der Kroaten und Serben"
A . Kneževič. (Slavisch Baltisches Seminář der Westfalischen Wilhelms Universitat MUnsters (Westf) VerOfřentliehnug Nr 3 Meisenheim an Glan
1962).
Wiele uwagi problemowi serbskochorwackich turcyzmów poáwi?cil St.
Stachowski: („Studia nad chronologie turcyzmów w jezyku serbsko-chorwackim", SFPS, t. VIII; „Turcyzmy w Slowarie Jana Mikali", Etimologija
1965, Materiály i issledowanija po indoewropejskim i drugim jazykam,
Moskwa 1967; „Die Turzismen in dem Slawenoserbskij Leksikon" aus dem J
1790, Slawica t. VIII, Debrecen 1968; „Fonetyka zapožyczeň osmaňskotureckich w j?zyku serbsko-chorwackim" 1973; „Turkische Lehnworter im
serbischen Dialekt von Pirot", Zeszyty Nauk. UJ, Prače J?zykoznawcze z. 111,
1992 r.)
Pehiy wakaz publikacji dotyczacych turcyzmów zamieszcza St. Stachow­
ski w swojej ksiažce „Fonetyka zapožyczeň...".
Bogatym žródlem turcyzmów sa^ wszystkie slowniki j?zyka serbsko-chorwackiego, od najdawniejszych, až do wspólczesnych: Vrančiča (1595), Jambrešicia (1742), Broz-Ivekovicia (1901), Rječnik J A Z U (1880-195), Elezovicia
(1932-35), Vujakliji (1954), Rječnik S A N (1959- ), Rječnik Matice Srpske
i Matice Hrvatske.
Niniejsza praca jest próba. analizy fonetycznych i morfologicznych zmian
jakie zachodziry w procesie zapožyczania przyslówków. Ze wzgl?du na ograniczona, obj?tošč artykuhi analiza semantyczna zostala tutaj pomini?ta.
15
OPERA SLAVICA VII, 1997, 2
Podstawowym žródlem materiálu j^zykowego, na którym zostala oparta
analiza jest praca A . Škaljicia, „Rečnik kosovsko-metohiskog dijalekta"
G. Elezovicia, a takže Rečnik hrvatskoga ili srpskoga jezika J A Z U , Zagreb
1880-1954)
Materiál j^zykowy obejmuje ok. 400 przyslówków. Wiejcszošč z nich
wystepuje powszechnie; sajednak i takie, które spotkač možná tylko w dialekcie kosowsko-metochijskim np.:
N A F I L E ,nekorisno, uzaludno' ( R K M D ) < tur. nafile ,próžny, daremný;
próžno, daremnie';
J A P M A ,natvoreno' ( R K M D ) < tur. yapma ,sztuczny'.
Charakterystyczna jest równiež akcentuacja kos.-met. turcyzmów (na
ostatniej zglosce):
KOLÁJ ( R K M D ) , KÓLAJ (Šk., JAZU) ,lako bez napora; lagan, lak' < tur.
kolay ,bez trudu, latwo, latwy';
BAUSŮS ( R K M D ) , BÁHUSUS (Šk) ,naročito, pře svega' < tur. bahusus
,szczególnie, przewažnie' < ar. bahusus;
ASLI ( R K M D ) , A S L I (Šk., JAZU) ,upravo, zaist, vjerovatno' < tur. asii
,podstawowy, zasadniczy, glówny' < ar. asii (aslyy).
Charakter zapožyczeň bezpoárednich mája, tylko zapožyczenia leksykalne,
które z kolei umožliwiaja^ lub utatwiaja. zapožyczenia wtóme w postaci glosek,
fonemów, czastek slowotwórczych. Wšród zapožyczeň leksykalnych wyróžnia
si?:
1) zapožyczenia wlašciwe czyli obce wyrazy przej?te w postaci oryginalnej, z zachowaniem znaczenia i postaci džwiejcowej, lub nieznacznie
przekszalconej oraz hybrydy utworzone cze^ciowo z obcego elementu,
cz?šciowo z rodzimego.
2) zapožyczenia semantyczne, w których slowo otrzymuje nowe znaczenie
dziejti semantycznej i fonetycznej zbiežnošci z obcym wzorem.
3) kalki, utworzone przez dokladné odwzorowanie obcego wyrazu za
pomoca_rodzimych elementówjezykowych.
Wiekszoáč przyslówków zostala przej^ta z tureckiego w niezmienionej
formie, z uwzgl?dnieniem rodzimej fonetyki np.:
B I L E ,čak staviše' (Šk.) < tur. bile ,nawet, ješli naweť HIČ ,niSta, nikako'
(Šk., J A Z U ) < tur. hic ,nic, wcale nie, bynajmniej, calkiem nie' < per. hič
9
9
Slownik terminologii j^zykoznawczej, K. Polaňski, H. Wróbel, str. 340-341.
16
OPERA S L A V I C A V n , 1997, 2
S A L T ,samo' (Šk., JAZU) < tur. salt ,tylko, jedynie'.
W pozostarych przystówkach daja. si? zaobserwowač drobné innowacje
fonetyczne, dotycza.ce systému spólgtoskowego i samogtoskowego. W wi?kszošci leksemów zostalo równiež zachowane wyjáciowe znaczenie (tylko 15 na
ok. 400 badaných leksemów ma inne znaczenie) Niewielkie róžnice w kategoriach gramatycznych zwiazane sa. z tym, že we wspótczesnym jazyku tureckim
czejci mowy nie uformowaty si? jeszcze ostatecznie. Istnieja. cale grupy slów,
które maja. charakter przechodni mi?dzy dwoma lub trzema kategoriami np.
przymiotnik-przyslówek, rzeczownik-przymiotnik-przystówek.
10
Zmiany w zakresie fonetyki
Zmianom w systemie samogtoskowym zapožyczonych przyslówków towarzyszyry nastupujíce zjawiska fonetyczne:
1. Harmonia wokaliczna.
Proces ten polegajacy na ujednoliceniu samoglosek pod wzgl^dem miejsca
artykulacji obserwujemy zarówno w tureckim jfzyku potocznym i dialektach,
jak równiež w serbskochorwackich zapozyczeniach z tureckiego." (e-a-e > aa-a):
BARÁBÁR ,uporedno, zajedno, jednako, isto' (Šk., JAZU) < tur. beraber; dial,
barabar ,razem' < pers. beraber (bar-á-ber).
2. Dysymilacja samoglosek a-a > a-e:
ADŽEBA izraz sumnje ,da li?' (Šk.) < tur. acaba ,w zdaniu pyt. wyraza
wajtpliwošč, zaciekawienie' < ar. agaba Acc. od agab (tur. „c" czyt. „dž")
3. Obniženie artykulacji i, i > e.
Zjawisko to zachodzi gtównie przed spótgtoskami plynnými. Wyst?puje
w gwarach tureckich oraz w sch. zapozyczeniach:
B E N E F S I L E ,lično' < tur. binefšihi; zachbatk. beneťšihi ,osobišcie' < ar. binafsihi; wyglosowe -ihi > -ile tur. „z" (Šk.);
P E K E ,dobro je tako' (Skok) < tur. pekt; balk. peke ,bardzo dobrze!'
4. Podwyžszenie artykulacji e > i :
12
Dmitriev, N. K;. Stroj tiurkskich jazykov, Moskva 1962, str. 27.
" Caferoglu, A.: Die anatolischen und rumelischen Dialekte, "Philologiae Turcicae
Fundamenta" z. 1, str. 247.
10
12
Stachowski, St:, op. cit., str. 44.
17
OPERA SLAVICA VII, 1997, 2
E Z B E R L I ,napameť (Šk.) < tur. ezberlemek ,uczyč sie. na pamieč' (ezberle osnowa infínitiwu); batk. ezberli.
5. Delabializacja.
W dialektach tureckich samogíoski -u- i -U- w sasiedzrwie spótgtosek wargowych, rzadziej innych, przechodz^ w - i - lub - i - . Proces ten jest powszechny
równiež w zapožyczeniach:
ZÓRLI ,silan, zdrav; teško, mučno' (ŠK., JAZU) < tur. zorlu; ,gwaftowny' <
pers. zor + tur. suf. -li, -lu; bafk. zorh.
6. W dialekcie kosowsko-metochijskim i czamogórskim tur. „i" przechodzi w samogtosk? zredukowanaj która niekiedy wokalizuje si? w „a":
L A Z U M ,potreban; potrebno' (Šk., JAZU) kos. met. lazbm ( R K M D ) tur. lazim
,potrzebny, nieodzowny' < ar. lazim; *stosm. lazum (w lit. tur. zaszta asymilacja nielabialna)
13
7. Monoftongizacja dyftongów
Jest to zjawisko charakterystyczne szczególnie dla dialektów balkaň"
skich. Obserwujemy je równiež na gruncie sch.:
B1RVÁKTILE ,nekad u staro vrijeme' (Šk.) < tur. birvaktiyle; zbalk. birvaktile, bir jeden' + vaktiyle ,dawniej'; yi > i ;
BIHÚDE ,uzaluď (Šk.) < tur. beyhude, zachbatk. bihude ,daremny, zbyteczny,
czczy, bezužyteczny' < pers. bihude; ei > i .
8. Kontrakcja samogiosek
Zapozyczenia tureckie w sch. maja. grupy samogtoskowe pierwotne lub
wtóme tzn. powstale po zaniknieciu rozdzielajacych je spólglosek (-g-, -h-, -j-).
Cz?sto grupy te ulegaja^ šci^gni?ciu w samogíoski dhigie. Zjawisko wyst?puje
od X V I I w.:
DŽEMÁTILE, kos. met. džerhátile ,zajedno, u društvu' (Šk., JAZU) < tur. cemaatiyle (cemati ,wspólnota, zgromadzenie' + -ile „z";
AŠA-JOKARJ ,dolje-gore, tamo-ovamo' (Šk.) < tur. asagi-yukari ,w przy14
15
bliženiu'; kontrakcja grupy agi > sch. a.
9. Dodanie nagiosowego „a"
A K A S T I L E obok kastile ,namjerno, iz šale, šaleci se' < tur. kastile ,namjemo'
(kast ,namjera' + -ile „z" (Šk.)
13
Caferoglu, A.: op. cil., str. 245.
H
Cafero§lu, A.: op. cit., str. 246.
15
Stachowski, St:, op. cit., str. 112.
18
OPERA SLAVICA VII, 1997, 2
10. Brak asymilacji nielabialnej.
We wspólczesnym j?zyku tureckim (od XVII w.) zaobserwowač možná
wyst?powanie asymilacji nielabialnej (samogíoska labialna w nie pierwszej
sylabie wyrazu lub sufiksie dostosowuje si? do samogloski nielabialnej
w pierwszej sylabie): a-u > a-i; e-u > e-i; i-u > i - i ; i-U > i - i ; u-a > i-a.
Zapožyczenia reprezentuje stan staroosmaňski, bez asymilacji nielabialnej.
Jedynie w dialekcie kosowsko-metochijskim spotykamy wyrazy zprzeprowadzona. asymilacji nielabialna_.
L A Z U M (znacz. zob wczešnie < tur. lazim
ŠÚBHĚSUZ (šuphesus, šuhvesus, šuvesus, šuhvesuz) ,nesumnjivo' (Šk.) < tur.
siiphesiz ,niewa_tpliwy, niewajpliwie'; w sch. ubezdžwiecznienie koňcowego
„z" i „b"; p > v wáródglosie; przestawka spólgtosek.
W procesie zapožyczania przystówków z j?zyka tureckiego zachodzity tež
liczne zmiany w systemie spólgloskowym np.:
1. W wielu przystówkach obserwujemy asymilacje spólgloskowa_. Cz?šč
zmian dokonala si? juž prawdopodobnie na gruncie dialektów jazyka
tureckiego lub w jazyku potocznym.
a) asymilacja pod wzgl^dem džwi?cznošci:
BĚZBELI ,sigurno, zaiste; svakako, naravno' (Šk.) < tur. besbelli ,oczywisty,
oczywiácie' (belli + tur. prifiks wyražajacy abs. superlativ bes-);
B U Z B U T U M ,potpuno, sve' < tur. blisbtltun ,calkiem'; wyglosowe n > m
b) asymilacja pod wzgl?dem zamkni^cia jamy ustnej:
MUKTĚ (muftě); ,besplatno' (Šk.) < tur. mtlft ,za darmo' < pers. muft; kt < ft.
c) ubezdžwiecznienie wyglosowej spótgloski; niekiedy zachowane sa_ staré
spólgloski džwieczne:
MÁK.SUZ (JAZU) obok maksus, máhsuz < tur. mahsus ,specjalan, naročit;
16
specjalno, naročito' (Skok);
U I N A D obok u inát .usprkos' (Šk.) < tur. inat ,upór'.
2. Dysymilacja spótglosek:
a) pod wzgledem miejsca - wyglosowe tur. -m > sch. -n:
B I R D E M , B I R D E N ,odmah' (Šk.) < tur. birden ,nagle, zaraz';
B U Z B U T U M (znacz. zob. wyžej) > tur. bťisbiltun.
b) dysymilacja spólglosek na odleglošč:
I S T E K A R ,ponowa, iznova' (Šk., JAZU) < tur. istikrar ,utwierdzenie, wzmocnienie' < ar. istikrar ,powtórzyč'; r-r > 0-r;
16
Stachowski, St.: op. cit., str. 81-82.
19
OPERA SLAVICA VII, 1997, 2
J A N D A L (jandan) ,na stráni, sa straně, na osami' (Šk., JAZU) < tur. yandan
,z profilu' (yan ,srrona' + dan ,od, z'); n-n > 1-1.
c) wahania spólgloskowe w nagtosie (pod wplywem dialektów batkanskich):
DÁR-MÁR ,ispreturano, zamjeSano; neřeď (Šk., JAZU) < balk. darumar, tur.
tarumar ,pomieszany' < pers. tarmar, taru-mar.
3. Spólgtoska „h" w dialektach batkanskich (prawdopodobnie pod wprywem slowianskim) wypada. Sch. „h" wykazuje tendencj? do zániku od koňca
X V w . W dialekcie dubrownickim i niektórych dialektach czamogórskich
pozostaje bez zmiany. Podobnie w dialektach bošniacko-hercegowiňskich
(pod wprywem jazyka tureckiego) Niekiedy „h" bywa zast?powane przez
inne spólgloski. W dialekcie kosowsko-metochijskim zánik „h" w áródglosie
powodowat powstanie rozziewu, który likwidowano przez šciqgni?cie
samoglosek lub wstawienie -j- -v- np.:
SAJI < tur. sahi ,rzeczywiácie, naprawd? < arab. sahih. ( R K M D ) Samogtoska
.,h" najcz?šciej zaniká w nagtosie miedzy samogtoskami, uzadziej w sasiedzrwie spótgtosek lub w wyglosie.
H E R D U N erdun ,svaki dan, iz dana u dan, uvijek, vazda' (Šk.) < hergiln; balk.
herg'un < pers. her ,každy' + tur. gun ,dzieň';
A L J A ,saď ( R K M D ) < hálá ,wciaž, jeszcze' < ar. hala ,teraz';
B A D J A V A < stosm. "badihava; lit. tur. bedava ,darmo, za darmo'; ,darmowy';
zachbalk. badava (Šk.) ( R K M D ) < pers. bádihewá
4. W zapožyczeniach obserwujemy tež dodawanie protetycznego h- do
wyrazów zaczynaja^cych si? na samogtosk? (od X V I w . ) :
17
18
19
20
21
17
Bělič, A.: Osnovi istorije srpskohrvatskog jezika, I deo, Fonetika, Beograd, 1960,
str. 106.
Biidmani, P.\ Dubrovački gobor kako se sada govori, Rad JAZU, knj. 65, str. 158.
Boskovic, R.: O prirodi razvitku i zamenicima glasa u govorima Cme Gore, Južnoslovenski Filolog knj. XI, str. 179-197.
18
19
Peco, A.: Uticaj turskog jezika na fonetiku štokavskih govora, Naš jezik, knj. XVI,
str. 137.
20
Stachowski, St.: op. cit. str. 146.
21
Stachowski, St.: op. cit., str. 149.
20
OPERA SLAVICA VII, 1997, 2
HĚRAV (hěrlav, hěgav, ěrav, ěrlav, egav; heravo, eravo, hero, hahero)
,iskrivljen, křiv; krivo' (Šk., JAZU) < tur. egri .krzywy, zgi?ty; krzywo („g" po
„e" czyt. ,j");
HAČIK (ačik) ,otvoren, jasan, nepokřiven; otvoreno, jasno' (Šk.) (JAZU) <
tur. acik ,otwarty, wyražny, jasno, otwarcie'.
5. Uproszczenie jednolitých grup spófoskowych (geminat)
BĚLI beli ,sigurno, zaista'; (Šk., JAZU) < tur. belh jasny, wyražny,
przejrzysty' < pers. beli ,da, dakako' < ar. bala;
MUHÁKAK ,sigurno' (Šk.) < tur. muhakkak .niewatpliwie, niewatpliwy < ar.
muaqqaq
6. Zanikniecie „1"
A D E T O S U M ,radi običaja' (Šk.) < tur. adetolsun (adet ,zwyczaj, zwyczajowo'
+ olsun - 3 os. Sg. od olmak ,byč') < ar. ada (Šk.)
1
Zmiany w zakresie morfologii.
Wptywy jednego jazyka na drugi rozprzestrzeniaj^ si? równiež na znaczace elementy j?zyka czyli na morfemy (pnie, podstawy, przyrostki, sufiksy).
Morfemy, które nie figuruje jako samodzielne wypowiedzi, zwykle sa^
zapozyczane wraz z carymi jednostkami leksykalnymi. W 1881 r. W. D.
Whitney stworzyt skal?, wedlug której afiksy, koňcówki i fonemy zapozyczane
sa_ vzadko. Wynika to z faktu, že mechanizmy j?zykowe, które sa. cz?áciej
uruchamiane, sa^ bardziej zakorzenione w mowie i dlatego najmniej ulegaja_
obcym wprywom. Ze wzgl?du na to, že liczba fonemów w daným j?zyku jest
stosunkowo maía i každý z nich powtarzany jest w mowie bardzo cz?sto, nie
zmieniaje si? one tak bardzo pod obcym wptywem. Podobnie koňcówki
i afiksy. N a tym poziomie najcz?áciej zachodzi podstawienie („substitution")
rodzimych elementów, chociaž i tutaj spotyka si? wypadki przeniesienia
(„transmission"). Zapožyczone afiksy zanim nie wejda^ do j?zyka jako cz?áč
dužej ilošci zapožyczeň, stajac si? elementem jego struktury, nie moga^ byč
produktywne na nowym terenie. Natomiast afiksy j?zyka ojczystego latwo
lacza.si?zobcymitematami.
22
Wšród serbsko-chorwackich przysfówków pochodzenia tureckiego,
wyst?puje liczna grupa stów b?daca pod wzgl?dem morfologicznym hybrydami utworzonymi z stów tureckich i serbsko-chorwackich afiksów lub
Hattgen, E.\ Proces zaimstvovanija, W: Novoe v lingvistikie
21
OPERA SLAVICA VII, 1997,2
koňcówek (na-, ne-, po-, o-, u-, uz-, za-, -ski, -o, -no, -e, -om, -ice, -a, -na, -ije,
-ija):
N A E Z B E R ,napameť (Šk.) < tur. ezber ,zapami?tanie, pamieciowy' < pers.
ezber ,pamietanie';
NATÁHMIN ,vjerovatno' (Šk.) <tur. tahmin ,domniemanie';
N A V A K A T ,navrijeme, u právo doba' (Šk.) < tur. vakit ,czas';
N E V A K T O M ,u nevrijeme' (Šk.) < vaktiyle ,kiedyš, dawniej' < ar. waqt + tur.
sufíks -ile „z";
POBAŠKA ,napose, odvojeno' (Šk., JAZU) zob. obaSka;
POTĚKÁ R, P O T E K R A R ,iznova, ponova' (Šk., JAZU) < tur. tekrar ,znowu,
powtórzenie' < ar. teqrar;
OBAŠKA ,odvojeno, posebno' (BAŠKA ,napose, odvojeno, svako za se,
drugo, različito poseban, odvojen') (Šk.) < tur. bajka ,inny, odr^bny, oprócz,
z wyjatkiem';
U D U T U R E (zob. duture);
U INÁT ,usprkos' (Šk.) < tur. inat ,upór, przekora';
UZINÁT, UZINÁD (zob. inat);
Z A INAT, Z A INÁD (zob. inat);
K A T 1 L S K I krvnički (Šk.) < tur. katil ,zabójca, morderca';
SÁKATO ,kljasto, ozlojedeno' (Šk.) < tur. sakat ,okaleczony, kaleka, utomny'
< ar. saqat;
DUČNO ,težak, teško, mučno' (Šk.) < tur. qtlc ,trudny, ciežki'; zachbalk. g'uc;
DŽABĚ ,badava' ( R K M D , JAZU) < tur. caba ,darmo' („c" czyt. „dž");
VÁKTOM ,s vrijemenom, na vrijeme, úpravo vrijeme' (Šk.) (zob. nevaktom);
D U T U R I C E (zob. duture);
T A H M I N A (zob. natahmin);
ELBĚTENÁ HELBĚTENÁ (elbet, elbete, helbet, helbete) ,svakako, sigurno'
(Šk.) < tur. elbet, elbete ,bez watpienia, w každým razie';
EFZÁLNIJĚ ,bolji, odabrani; bolje' (Šk.) < tur. efzal ,Iepszy' < ar. afdal;
AJERLIJA ,srečno' ( R K M D ) < tur. haytrli ,dobry, szczeíliwy'.
Tylko 7 spošród žebraných przyslówków (maknairala, dahkad, simsila,
kobajagi, kodoja, durman, pločadžik) opařte sa. na rodzimych tematach,
opatrzonych tureckimi sufiksami. Mamy tu do czynienia ze zjawiskiem nazwanym przez Haugena „reverse substitution", polegajacym na wstawieniu
zapožyczonych morfemów w modele jazyka ojczystego. Ten typ zapožyczeň
nazywa „hybryd creation". Jest on wedhjg Haugena przykladem pemej asymi-
22
OPERA SLAVICA VII, 1997,2
lacji nowych elementów na gruncie jazyka zapožyczajacego, do tego stopnia,
že staly si? one produktywne.
P. Skok slowo MAKNÁ1RALA wywodzi od serbsko-chorwackiego
„maknuti", do tématu którego dodaný zostal turecki sufiks -airala (part. imp. air + ola):
SIMSILA ,mnogo, sila' wedtug Skoka powstalo droga, reduplikacji, zgodnie
z zásadami tur. stowotwórstwa (absolutna komparacja) (zob. buzbutum,
bezbeli, bambaška, bambadava);
DÁHKAD ,ponekad, katkad, čas... čas' wg Škaljicia jest hybryda. powstala. ze
ztoženia tur. káh (,czasami') i sch. kad;
23
K O B A J A G I ,tobože, kao da' jest zloženiem tur. bayagt ,zwykry, przeci?tny,
powszedni, trywialny' i sch ko (kao);
K O D O J A ,tobože' powstala wedtug Skoka ze zloženia sch. ko (kao) + tur.
guya jakoby, jakby' < pers. goya (Skok);
D U R M A D A N ,neprekidno' (Šk.) utworzone zostalo ze stowa tur. durmak ts.
znacz. ( R K M D ) tur. durmak ,staó, przestawač, trwač' (w sch. odpadni?cie
koncowego „k" ) i sch. dan. PLOČADŽIK ,dečja igra pločama' wg. Elezovicia
jest zloženiem tur. sufiksu -gik i sch. slowa ,ploča'.
W teorii zapožyczeň przyjmuje si? tez? E. Haugena, že wsród zapožyczonych w dowolnym j?zyku wyrazów, przewažaja. rzeczowniki (przystówki
i przyimki stanowia. rylko ok. 1%). Wynika to z tego, že w j?zyku najwi?cej
jest rzeczowników, potrzebuje on natomiast niewielkiej liczby tzw. slów
pomocniczych. W proces zapožyczeň latwiej poza tym wchodza. duze klasy
slów. Nie mniej jednak wáród serbsko-chorwackich turcyzmów žebraných
przez Škaljicia, w stosunku do ogólnej liczby 7000, jest 158 przystówków, co
stanowi 2,2%, a wi?c wi?cej niž w wyžej wspomnianym przypadku.
24
23
Haugen, E.\ op. cit. str. 372.
24
Haugen, E:. op. cit., str. 373-374.
23
OPERA SLAVICA VII, 1997, 2
Wykaz ekscerpowanych žródet:
Šk. - ŠKALJ1Č, A.: Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo, 1966.
Skok - S K O K , P.: Prilozi proučavanju turcizama u srpskohrvatskom jeziku,
Slávia, X V , 1938'.
J A Z U - Rečnik hrvatskoga ili srpskoga jezika, Zagreb 1880-19.
R K M D - ELEZOVIČ, G.: Rečnik kosovsko-metohiskog dijalekta I, II Srpski
dialektološki zbomik, t. IV i VI, Beograd, 1932-35.
A N T O N O W I C Z - B A U E R , L., DUBIŇSKI, A . : Slownik turecko-polski i polsko-turecki, Warszawa 1983.
24