darmowa publikacja

Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment
pełnej wersji całej publikacji.
Aby przeczytać ten tytuł w pełnej wersji kliknij tutaj.
Niniejsza publikacja może być kopiowana, oraz dowolnie
rozprowadzana tylko i wyłącznie w formie dostarczonej przez
NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na którym można
nabyć niniejszy tytuł w pełnej wersji. Zabronione są
jakiekolwiek zmiany w zawartości publikacji bez pisemnej zgody
NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania się jej
od-sprzedaży, zgodnie z regulaminem serwisu.
Pełna wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie
internetowym Bookarnia Online.
Andrzej Szyjewski
OD VALINORU DO MORDORU
Wydawnictwo M
Kraków 2004
Redakcja techniczna:
Ewa Czyżowska
Łamanie:
Joanna Łazarów
Korekta:
Monika Gruszka, Kinga Chojnacka, Tomasz
Dekert
© Copyright by Wydawnictwo M, Kraków
2003
ISBN 83-7221-866-8
Wydawnictwo M
ul. Łukasiewicza 1, 31-429 Kraków
tel. (012) 61-77-590
dz. handlowy (012) 61-77-591, 61-77-592
www.wydawnictwom.pl
e-mail: [email protected]
Skład wersji elektronicznej:
Virtualo Sp. z o.o.
4/271
Spis treści
Motto
WSTĘP
Rozdział I HISTORIA ŚRÓDZIEMIA
1. Prywatne języki
2. Elfy dla dzieci
3. Wpływy i pierwsze
konstrukcje literackie
4. Wykształcenie mitu
(1914–1915)
6/271
5.
Faza
Zaginionych
Opowieści (1916–1926)
6. Faza pierwszego Silmarillionu (1926–1937)
7. Druga Era i katastrofa
Atlantydy (1937–1950)
8. Twórczość dla dzieci
(1920–1937)
9.
Trzecia
Era
(1937–1955)
10. Teologia Śródziemia
(1950–1973)
Rozdział II EÄRENDIL – KLUCZ DO
MITOLOGII
Rozdział III TÚRIN, KULLERVO I
PRZEZNACZENIE
Rozdział IV POCHODZENIE I
POSTACIE ZŁA
7/271
Wszystkie rozdziały dostępne w pełnej wersji książki.
„Ostatniej
nocy
w Quadrangle
próbowałem, bez powodzenia,
Club
czytać Władcę Pierścieni Tolkiena. Ani w ząb
nie rozumiem przyczyn
sukcesu tej książki, której sprzedano już
kilka milionów egzemplarzy
w
wydaniu
kieszonkowym,
jej
„fantastyczny” świat to jedynie
nagromadzenie mozolnie strawestowanych
legend średniowiecznych”.
9/271
Mircea Eliade, Moje życie; fragmenty dziennika 1941–1985
WSTĘP
Gdzieś w okolicach 1969 r., kiedy jako sześciolatek buszowałem w stertach zalegających
w całym mieszkaniu książek, wygrzebałem
pozbawioną okładki, rozpadającą się i zaczytaną przez moje starsze rodzeństwo powieść, zaczynającą się od słów: „Aragorn
spiesznie wspinał się na wzgórze...”. Zaciekawiony
nagle
zarysowaną
sytuacją
pochłonąłem ją bardzo szybko (czytać bowiem
nauczyłem się wcześnie i miałem już sporą
11/271
liczbę książek na swoim koncie). Oczarowany
tajemniczym światem elfów, krasnoludów
i orków, dokopałem się następnego tomu
zatytułowanego Powrót króla. Ślepy los,
w postaci niezauważenia i niezakupienia przez
moich rodziców pierwszego tomu Władcy Pier-
ścieni, wydawanego przez Czytelnika w latach
1961–63, (noszącego wówczas tytuł Wyprawa)
sprawił, że wielu rzeczy musiałem się
domyślać i rekonstruować ze skąpych wzmianek na kartach drugiej i trzeciej części trylogii. Nauczyłem się tym samym zwracać uwagę
nie tylko na akcję, ale i na tło zdarzeń
w dziele Tolkiena. Moją pasją i największym
marzeniem stało się odkrycie tego, co się działo przedtem; chodziło tu zarówno o początek
całej historii z Pierścieniem, jak i mitologię Pierwszej Ery, kryjącą się w tle Władcy
12/271
Pierścieni. Marzenie mego życia miało się
spełniać stopniowo. Najpierw w lokalnej bibliotece odnalazłem ku swemu zaskoczeniu Hobbita, o którym wcześniej nic nie słyszałem,
i dowiedziałem się, jak znaleziono Pierścień
i kim naprawdę był Bilbo. Potem, kiedy już
mogłem zapisać się do działu dla dorosłych,
wypożyczyłem
tam
Wyprawę.
Z jakim
wzruszeniem, trzęsącymi się rękami wertowałem karty historii hobbitów i całej
Drużyny
Pierścienia!
Niestety,
szybko
odkryłem, że choć Władca Pierścieni jest
dziełem
wspaniałym
i porywającym,
w dalszym ciągu niewiele wiadomo o losach
Złotego Drzewa, Valarach, Wielkim Nieprzyjacielu czy pochodzeniu Saurona i Ungolianta
(w pierwszym wydaniu trylogii tłumaczka obdarzyła Ungoliantę płcią męską).
13/271
I znów zatęskniłem gorąco do tego, by poznać cały tajemniczy świat elfów i ludzi zmagających się z Morgothem, by odsłonić z wydarzeń Pierwszego Wieku zarzuconą przez autora
kurtynę. Jakże żałowałem, że Kroniki Królestw
Zachodnich nic nie mówią o czasie początku,
czyli Pierwszej Erze! Moje oczekiwanie wzmogło się, gdy doszły mnie słuchy o ukazaniu się
w 1977 r. historii Pierwszego Wieku. Tym
razem na spełnienie moich marzeń czekałem
długo, bo aż do czasów studenckich, kiedy to
w 1985 r. wydano polskie tłumaczenie Silmarillionu. W międzyczasie zaś, próbując
odnaleźć ów świat zaginiony, tknięty
odnalezioną na kartach Dodatków myślą,
pożyczyłem książkę o mitologii skandyn1
awskiej i ze zdumieniem stwierdziłem, że
mowa tam także o krasnoludach (karłach),
14/271
których władcą był Durin! Czy więc tajemnica
Pierwszej Ery nie kryje się w kartach Eddy,
przygodach
bogów
i ludzi?
Zacząłem
pochłaniać wszelkie dzieła i prace poświęcone
mitom i religii, zwłaszcza religiom o bogatej
mitologii. Odkryłem, podobnie jak Tolkien,
Sygurda i smoka Fafnira, Kalevalę, ale też Gilgamesza, mity andamańskie, polinezyjskie, japońskie i setki innych, aż w końcu to mit
i jego symbole stały się dla mnie najciekawszym przejawem życia duchowego
człowieka. I to właśnie przekonanie skierowało mnie na studia religioznawcze, a potem do pracy naukowej w Instytucie Religioznawstwa UJ, gdzie poświęciłem się etnologii religii z jednej, a badaniom mitów i symboli religijnych z drugiej strony. Swoje dawne
15/271
zainteresowania
światem
Tolkienowskim
odstawiłem do lamusa.
Ostatni etap oświecenia Tolkienem dokonał
się dziesięć lat temu, kiedy w jednym
z krakowskich antykwariatów odnalazłem
I tom The Book of Lost Tales. Kiedy zagłębiłem
się w odrestaurowany przez Christophera
Tolkiena świat pierwotnej, młodzieńczej mitologii jego ojca, odniosłem niepokojące i jeżące
włosy na głowie wrażenie, że zaglądam pisarzowi przez ramię na kartkę papieru, a nawet
i do umysłu, chwytam jego ideę w momencie
powstawania i rozwijania się, i było to
doświadczenie wstrząsające. Obecnie, wraz
z opublikowaniem
w 1996
r. ostatniego,
dwunastego tomu Historii Śródziemia, The
Peoples of Middle-Earth, dokumentacja została
uzupełniona i wszyscy miłośnicy Tolkiena
16/271
zdobyli kompletne niemal wyposażenie
niezbędne do poruszania się w jego świecie.
Jest to sytuacja luksusowa dla badacza literatury, kiedy zamiast żmudnych badań w archiwach i ślęczenia nad rękopisami otrzymuje,
jak na tacy, całokształt dorobku pisarza.
Zapragnąłem wykorzystać okazję stworzoną
udostępnieniem szerokim kręgom czytelników
Historii Śródziemia i rojące mi się w głowie
myśli przybrały postać kursu zatytułowanego
Tolkien, mit, religia, który zyskawszy aprobatę
władz
macierzystego
instytutu,
został
wprowadzony do katalogu kursów i jest regu-
larnie prowadzony dla studentów religioznawstwa, a także chętnych spoza kierunku
i wydziału. Tym samym po raz kolejny mogłem połączyć dawne i nowe pasje, oddając
hołd zarówno autorytetom, na których
17/271
wyrosła moja naukowa „kariera”, jak i profesorowi z Oksfordu, który skierował mnie
w stronę innego, mitycznego wymiaru rzeczywistości. Niniejszy tom jest więc echem
prowadzonych zajęć; nie roszcząc sobie prawa
do wyczerpania całości zarysowanego w tytule
zagadnienia,
czyli
wzajemnych
relacji
wykreowanego systemu mitycznego z poglądami i wyznawanymi przez Tolkiena prawdami
wiary, dąży do pokazania spójnego i dobrze
przemyślanego
świata
myśli
twórcy
Silmarillionu.
Rzeszom zwolenników
trylogii,
czy
to
w formie pisanej, czy w wersji kinowej (z
konieczności znacznie spłyconej), trzeba jednak od razu powiedzieć, że nacisk w analizach
został położony na „mitopoeiczną” stronę
twórczości Tolkiena, czyli na zbadanie
18/271
prawdziwego dzieła jego życia, jakim był Silmarillion i powiązane z nim legendarium, nie
zaś na Władcę Pierścieni, stanowiącego jedynie
wtręt
w zasadniczej
konstrukcji
Tolkienowskiego świata mitycznego. Tak przynajmniej widział to sam autor, którego chaotyczna,
2
a zarazem drobiazgowa natura perfekcjonisty
pozbawiła przyjemności inkarnacji własnego
Logosu, czyli obejrzenia wydrukowanego
dzieła jeszcze za życia. Tym samym autor miał
świętą rację obruszając się na gadaninę
krytyków twierdzących, że w jego książce „nie
ma religii” czy „treści dla dorosłych”. Problem
w tym, że WP stanowi jedynie fragment konstrukcji – jeśli nie pojedynczy liść, to najwyżej
jedną gałąź ogromnego i starego Drzewa
o wielu konarach. Całość jego twórczości zawsze jest głęboko religijna, a przynajmniej
19/271
taką była w zamierzeniu, skierowana też była
do dorosłych jako przesłanie, które powinien
odczytać każdy, komu nieobca była Tolkienowska wrażliwość na to, co cudowne.
W pracy starałem się korzystać przede
wszystkim
z dzieł
samego
Tolkiena,
świadomie
tylko
w niewielkim
stopniu
odwołując
się
do
literatury
„tolkienologicznej”, pełnej Freuda, lub antyfreudowskiej orientacji feministycznej (bardzo
pouczający jest fragment krytyki autorstwa
3
Brendy Patridge cytowany w pracy Pearce’a )
czy indywiduacji jungowskiej, jako że lwia
część tych dzieł ukazała się przed opublikowaniem nawet Silmarillionu, nie mówiąc
o Niedokończonych Opowieściach czy dwunastu
tomach Historii Śródziemia. Jeśli zaś mamy
prace późniejsze, wówczas regułę stanowi
20/271
koncentracja założeń i wniosków na WP.
Przykładem może być książka Patricka Curry,
Defending Middle-Earth, we wstępie której
autor stwierdza: „Nie wziąłem tu pod uwagę
Silmarillionu. Powód jest prosty: koncentruję
się na rozumieniu współczesnego świata przez
Tolkiena i jego wpływie nań, a bez wątpienia
wyrastają one prawie wyłącznie z Władcy Pierścieni
iz
Hobbita,
jako
swoistego
4
wprowadzenia doń” . Trudno o bardziej ostentacyjne nieliczenie się z intencjami autora
Hobbita poprzez pomijanie podstawowych założeń
konstrukcji
mitycznego
świata,
z których wyrasta WP jako exemplum
i memento dla współczesności.
Z reguły też większa część autorów piszących o dziełach Tolkiena, nie mając pojęcia
o innych niż psychoanalityczne teoriach mitu
21/271
czy metodologii religioznawstwa, ma większe
bądź mniejsze trudności w poruszaniu się
w świecie Tolkienowskim na tyle zręcznie, by
odnaleźć ślady idei. Nie twierdzę, że jestem jedynym, który rozumie Tolkiena, pragnę jedynie pokazać możliwości wyjścia poza zaklęty krąg wewnętrznych analiz literackich
jako przyczynek do dyskusji nad dziełem
Tolkiena. Chciałbym przy tym od razu usprawiedliwić się, jako że pracę zacząłem zanim w Polsce ukazały się książki poświęcone
Tolkienowi (z wyjątkiem nie najlepszej jakości
dziełka Błażejewskiego), zanim też pojawiły
się tłumaczenia Księgi Zaginionych Opowieści,
Listów, Potworów i krytyków, dlatego uważałem
za ważne pokazanie wielu szczegółów
i cytatów, z których teraz zapewne bym
zrezygnował. Większość rozdziałów pracy
22/271
powstało zrazu jako notatki do wykładów,
kiedy niezbędne było wykazywanie pewnych
tez na tekstach źródłowych. Czytelnicy mogą
także się przekonać, że wiele zawdzięczam
wnioskom T. A. Shippeya, moim zdaniem najlepszego z tolkienistów, korzystałem jednak
z pierwszego
angielskiego
wydania
nieświadomy wprowadzonych przez niego
rozszerzeń tekstu związanych z publikowaniem Historii Śródziemia. Ku swemu zaskoczeniu odnalazłem je w świeżo wydanym
polskim tłumaczeniu i wiele z jego nowych
stwierdzeń
znakomicie
pasowało
do
wyprowadzanych przeze mnie idei. Postanowiłem jednak nie naruszać struktury swej pracy
(z
wyjątkiem
aktualizacji
przypisów),
dowodzą one bowiem konwergencji myśli,
potwierdzając zasadniczą słuszność wniosków
23/271
dotyczących całokształtu dzieła Tolkiena. Moje rozważania są natomiast zdecydowanie
odległe
od
tendencji
przyświecających
autorowi książki Tolkien, mit i łaska, Paolowi
Gulisano. Stanowi ona znamienny dowód zauważenia Tolkiena przez środowiska katolickie po latach milczenia, z zupełnie niepotrzebnym przerysowaniem jego poglądów.
Jeśli jednak miałbym polecać dzieło
ujawniające rzeczywistego ducha religijnego
Tolkiena, to zgrabny tomik Tolkien. Księga
pamiątkowa, pod redakcją Josepha Pearce’a,
mówi znacznie więcej i ciekawiej o tych ważnych sprawach.
Mottem tej pracy jest uwaga Mircea Eliade5
go o dziele Tolkiena , na pozór niepochlebna,
wiele jednak tłumacząca, jeśli chodzi o naturę
pracy
oksfordzkiego
profesora.
Jeden
24/271
z największych religioznawców XX wieku dziwi się popularności książki, składającej się
z fragmentów
średniowiecznych
legend,
ponieważ zna dobrze te legendy i mają one
dla niego istotną wartość jako oryginalne
dzieła. Tolkienowi jednak zależało na tym, by
wartości tych legend przekazać ludziom,
którzy nigdy się z nimi nie zetknęli. Każdy
czytelnik wzruszający się przy opisie śmierci
Boromira dmącego w róg, przyzywającego
pomocy, która nie nadchodzi, i osuwającego
się na ziemię z pękniętym mieczem w dłoni,
powtarza
wzruszenia
średniowiecznych
słuchaczy Pieśni o Rolandzie, poruszonych
walką dzielnego rycerza z nawałą Saracenów,
z rozpaczą przemawiającego do strzaskanego
Durendala i na próżno dmącego w swój róg.
Czarodziejskie tchnienie Lothlórien jest echem
25/271
tajemniczego królestwa Morgan Le Fay w lesie
Broceliande. Straszliwe działanie Pierścienia
Władzy, który wyniszcza swego nosiciela
i zmusza go do posłuszeństwa swojej woli,
budzi grozę podobną do przeklętego pierścienia Andwariego z Eddy. Jego zdolność za-
ślepiania powtarza opowieść o pierścieniu
6
węża, który zauroczył Karola Wielkiego .
Groza Upiorów Pierścienia i mieszkańców
Kurhanów
powraca
wraz
z opowieścią
o wikingu Soté, który opętany czarem pierścienia Wölunda żywcem pogrzebał się w kurhanie, czekając z mieczem w dłoni, aż ktoś
spróbuje mu wydrzeć ukochany skarb.
Złamany miecz Narsil powraca w tradycji
symboliki arturiańskiego cyklu Graala i jest
przekuty na nowo, jak Gram Sygurda
Wölsunga. Wszystkie te przekazy niosą ze
26/271
sobą istotne wartości i idee, które od dawna
przestały interesować współczesnych przedstawicieli zachodniej kultury, zauroczonych
postępem i zmianą. Jak próbuję wykazać,
zamierzeniem Tolkiena było przypominanie
tych wartości i odwoływanie się do nich jako
do tych, ktore prowadzą do samych podstaw
człowieczeństwa i relacji z sacrum. Warto
dodać, że dokładnie taki sam program
przyświecał religioznawczym badaniom Eliadego i że obaj wymienieni naukowcy mieli ze
sobą
znacznie
więcej
wspólnego
niż
wynikałoby z przytoczonego cytatu. Większość
zamieszczonych w następnych rozdziałach wywodów próbuje pogodzić ze sobą ich pola aktywności tak, jak powiązały się one w moim
życiu i w mojej praktyce badawczej.
Rozdział I
HISTORIA
ŚRÓDZIEMIA
Czy autorska kreacja świata fantastycznego
może mieć swoją historię? Pytanie, czy ma ją
autor jako „twórca pośledni”, jest zarazem pytaniem, czy ma ją Bóg jako Twórca
Ostateczny. Książki próbujące umieścić Boga
w perspektywie czasowej, w rodzaju Historii
Boga Karen Armstrong czy nawet Jego
28/271
biografii autorstwa J. Milesa, są w istocie zapisem zmian ludzkich sądów na temat Boga (i
to tylko w odniesieniu do judeochrześcijańskiego kręgu kulturowego) i postaw
wobec założenia o Jego istnieniu. Niczym
innym nie jest również każda biografia pisarza: wyobrażeniem obcych o tym, jakie procesy
zachodziły w umyśle twórcy. Sam Tolkien
wyraził krańcowy sceptyzm co do możliwości
stosowania biograficznego klucza do odczytywania tworzonych dzieł. Jak stwierdził,
twórca tworzy bowiem w błysku geniuszu
danym od Boga i to, jak powstaje jego dzieło,
7
jest sprawą tylko między nim a Bogiem .
Tym niemniej w świecie mitów istnieją procesy dyfuzji, zapożyczania i rozbudowywania
wątków. Mitologia Tolkienowska kształtowała
się latami, nabierając wyrazu i zaskakujących
29/271
zwrotów, a co ważniejsze, świadomie czerpiąc
ze światowej skarbnicy mitów w procesie
kreowania atmosfery cudowności. Warto
zatem, mimo dezaprobaty autora, przyjrzeć się
nie tylko historii, ale i prehistorii Śródziemia,
jako tworu rozłożonego w czasie i nigdy os-
tatecznie niezakończonego. Nie chodzi przy
tym o kolejne powtórzenie pełnego życiorysu
jego twórcy, ukazała się bowiem pokaźna ilość
biografii J. R. R. Tolkiena, w tym „oficjalna”,
„nieoficjalna”, „pełna”, „opisowa” itp.; niek-
tóre z nich są nawet dostępne w języku pol8
skim . Proponuję jedynie na wstępie, aby móc
podążać śladem dyskursu, pewne uporządkowanie etapów twórczości, do których
będziemy się w toku pracy odwoływać. Etapy
te nie tyle orientują w chronologii (w tym celu
najlepiej zajrzeć do Dodatku pokazującego
30/271
powstawanie kolejnych dzieł, pomniejszych
utworów i koncepcji), co mówią o pewnych
trendach myślenia samego autora. Wreszcie
zgadzam się z synem profesora, Christopher-
em Tolkienem, że historia Śródziemia, w sensie historii tworzenia tej koncepcji, stanowi
lepszą próbę ogarnięcia życia jego ojca niż
9
standardowa biografia .
1. Prywatne języki
Słynna zasada 5.6 Traktatu logiczno-filozoficznego mówi, że granice świata wykreślone
są przez granice języka. Gdyby przyznać rację
Wittgensteinowi, oznaczałoby to, że poznając
język, poznajemy świat, który on opisuje. A co
dzieje się, jeśli taki język tworzymy? Za podstawowy dla formacji świata Tolkienowskiego
można niewątpliwie uznać pierwotny etap
kreacji językowej. Choć praca nad nim trwała
rzecz jasna do końca życia i stanowiła właś-
ciwą, nigdy niewygasłą miłość Tolkiena, tu
trzeba przede wszystkim ustalić rudymenty
32/271
powstania języków elfich, co stanowi rzeczywistą prehistorię Śródziemia. Jak zgodnie
mówią biografowie, a potwierdza sam Tolkien, zaczęło się to niemal w dzieciństwie
dwoma
wydarzeniami.
Pierwszym
jest
opowiadanie o „zielonym wielkim smoku”,
którego obecności rozpaczliwie pragnął, drugim zaś – zabawy z kuzynkami w tworzenie
słowników wymyślonego „własnego języka”,
zapoczątkowane jeszcze w szkole średniej. Jak
10
zwierza się sam Tolkien , języki te, powstałe
z dziecięcej potrzeby tajności, to: „zwierzęcy”
[animalic], złożony z nazw gatunków zwierzę-
cych, i bardziej rozwinięty nevbosh („nowe
duby” lub „nowy nonsens”). Dały one podstawy inwencji językowej, która przyczyniła
się do powstania ok. 1907 r. poważniejszej
próby
w postaci
języka
naffaryjskiego
33/271
[naffarin], w którym staroangielskie konstrukcje gramatyczne
i znaczeniowe
czerpią
melodię dźwięków zwłaszcza z hiszpańskiego.
Pomysł ten zostaje porzucony na rzecz rekon-
strukcji języka „pragermańskiego” na bazie
gockiej (1908–1911). Nie sposób zaś badać
germańskich rdzeni, nie liznąwszy mitologii,
mrocznej atmosfery Eddy czy potężnych
tomów Deutsche Mythologie Jakuba Grimma.
W latach 1911–1912 w zasięgu badawczym
Tolkiena pojawiają się języki fiński, walijski
i staronordycki, które wówczas z zapałem studiuje. W jego prywatnym języku ujawnia się
wpływ języka walijskiego (1911–1912) oraz
następuje finizacja słownictwa i składni
(1912–1915).
W efekcie od 1912 r. powstają dwa
spokrewnione
języki
o wspólnym
34/271
pochodzeniu:
Qenya
i Goldogrin;
Qenya
(później Quenya) jest mocno sfinizowany,
a Goldogrin („gnomijski” – późniejszy Sindarin)
oparty o wymowę walijską, zwłaszcza przy
przegłosach. Ponieważ twórca założył pokrewieństwo między nimi, jego rola jako językozn-
awcy polegała na odnajdywaniu ich wspólnych źródeł i rekonstruowaniu dawnego „prajęzyka” w postaci rdzeni i ich znaczeń. Podobnie jak w przypadku rzeczywistych języków,
poza gramatyką musiały one mieć też swoje
teksty, a doświadczenie wskazuje, że najwcześniejsze znane teksty są zawsze mitolo11
giczne . Ostatnim krokiem było zatem znalezienie ludu, tworzącego odrębną mitologię,
który posługuje się tymi językami. Jak się
wydaje, w 1914 r. „prywatne języki” Tolkiena
zostają przezeń uznane za języki elfów,
35/271
których ogląda podczas swych podróży
Eärendel, wobec czego konieczne stało się
odkrycie nośnika dla ich przekazywania –
nowego alfabetu. Czym były wówczas elfy dla
autora, możemy się dowiedzieć badając pozostałe korzenie mitycznego świata.
2. Elfy dla dzieci
Elfy okazały się więc twórcami i głównymi
bohaterami legend Śródziemia. Jednak wbrew
pozorom
i gwałtownym
zaprzeczeniom
samego autora koncepcja ich postaci i charakterystyka
wyewoluowała
z bardziej
tradycyjnego ich postrzegania niż to, które
widoczne jest na kartach Silmarillionu. Tolkien
przyznał się do inspiracji Piotrusiem Panem,
bohaterem dwóch bardzo dobrych książek
12
J. M. Barriego . Echa tej fascynacji widoczne
są zwłaszcza we wczesnych wierszach Tolkiena i gdzieniegdzie w Księdze Zaginionych
37/271
Opowieści. Elfy są tu wróżkami [fairies] na
motylich skrzydłach, posypanych magicznym
proszkiem, kryjącymi się wśród kwiatów na
trawnikach. Barrie ściśle wiąże je z dziećmi:
dzieci potrafią je zobaczyć, wiara w nie
podtrzymuje ich życie (za każdym razem,
kiedy jakieś dziecko przestaje wierzyć we
wróżki, jedna z nich umiera). Z Piotrusiem
Panem związana jest też idea, że „zagubione”
dzieci znajdują się pod opieką elfów, a zatem
„poza czasem”, jak długo chcą przebywać
w Czarodziejskiej Krainie i nie tęsknią za
domem, nie zmieniają się. W londyńskim
ogrodzie królewskim Kensington na jeziorze
Serpentine jest cała wyspa, na której, póki nie
zatęsknią za rodzicami, mieszkają zaginione
dzieci, prowadząc życie ptaków, którymi były
przed urodzeniem. W jednym z wczesnych
38/271
wierszy Tolkiena z 1915 r. pojawia się więc
Dworek Utraconej Zabawy, zasiedlony przez
dzieci wizytujące we śnie czarowne ogrody
i wśród wesołych zabaw przebiegające ich
ścieżki. Wiedzie do niego Ścieżka Snów (Olórë
Mallë), o której dorośli rychło zapominają
i mimo poszukiwań, nie zdołają jej powtórnie
13
odkryć . Jest ona jedynym łącznikiem z czarodziejskim światem elfów. W KZO dzieci zamieszkują Mar Vanwa Tyaliéva – czyli Dworek
14
Utraconych Zabaw na Samotnej Wyspie .
Związany z nim infantylny obraz elfów jako
maleńkich duszków (jeszcze w KZO dom jest
maleńki i aby do niego wejść, Eriol musi sobie
zażyczyć redukcji wzrostu) rodzi się ze
zmieszania celtyckiej i germańskiej demonologii, do czego jeszcze wrócimy w rozdziale
VII.
39/271
Odpryskiem młodzieńczej fascynacji jest wiersz Stópki goblinów [Goblin Feet] z 1914 r.,
15
pierwszy wydrukowany utwór Tolkiena ,
oraz poprzedzające go wiersze w rodzaju
16
Wood Sunshine czy Tinfang Trelek [Tinfang
17
Warble] . Opisują one krajobraz magiczny,
leśne polanki, na których spotkać można leśne
duszki i elfy. Zawierają bardzo jeszcze klasyczny obraz tych istot zaczerpnięty z ludowej
mitologii germańskiego obszaru językowego.
Elfy są w nich maleńkimi mieszkańcami łąk
i leśnych polan, dmącymi w różki i flety,
świecącymi magicznymi lampkami, skocznie
tańczącymi w korowodach do wtóru śpiewanych czarownych pieśni. Innymi słowy są
wróżkami (Fairies, „Czarodziejskim Ludem”),
z którymi zetknięcie zsyła ludziom piękne
wizje, oczarowuje, ale powoduje też
40/271
zniechęcenie
wobec
ludzkiego
świata.
Wczesne rysunki Tolkiena wyobrażające elfy
nadają im, pogardzane później, infantylne
cechy: niewielki wzrost, spiczaste czapki
i „orientalne” buciki z wywiniętymi noskami.
Jedynie ostro zakończone uszy, standardowo
przydawane elfom, nie znalazły w jego oczach
uznania (dlatego dziwi pokazanie ich w filmie
Jacksona; czyżby w celu zdystansowania popularności uszu Spocka, gwiazdy Star Trek?).
Łatwo zauważyć, że późniejszy świat Tolkienowski dziedziczy z tej pierwszej fascynacji
elfami także układ relacji między obu świ-
atami, Czarodziejską Krainą (Faery) i domeną
ludzi. Później napisze Tolkien: „Jeśli bowiem
elfy istnieją naprawdę i niezależnie od
naszych opowieści, to prawdą jest także i to,
że ani elfom nic do nas, ani nam do elfów.
41/271
Nasze losy się rozdzieliły, nasze ścieżki rzadko
się spotykają. Nawet na granicy Królestwa Czarów spotkać je można tylko wówczas, kiedy
18
przypadkiem wejdą nam w drogę” . Podstawowym punktem zetknięcia tych światów jest
19
marzenie senne (Olós ), pełne czarodziejskiej
atmosfery. W snach ludzkie dusze wizytują
Krainę Czarów, bądź śniących nawiedza
pochodzące spoza codzienności tchnienie czarodziejskiej rzeczywistości.
3. Wpływy i pierwsze
konstrukcje literackie
Edukacja w angielskiej szkole wymagała
niegdyś zapoznania się z bogactwem wczesnośredniowiecznej literatury. Młodemu Tolkienowi spodobały się te lektury, w rodzaju
Beowulfa, Perły czy Sir Gaweina i Zielonego
Rycerza. Najpiękniejsze jednak zdawały mu się
skandynawskie przekazy zaczerpnięte z Eddy,
znane mu wcześniej z adaptacji czołowego
„bajarza” tamtych lat, Andrew Langa (w
szczególności historia o Sygurdzie i Fafnirze).
W 1911 r. Tolkien odkrywa z kolei (za
43/271
pośrednictwem przekładu) świat Kalevali, a w
następnym roku – rozkosze języka fińskiego.
Być może nie wywarłoby to znaczącego wpływu na jego życie, gdyby nie istniejące
oczarowanie światem elfów, prowadzące do
postrzegania atmosfery cudowności. Dokon-
ana przez Hammonda i Scull analiza wczes20
nych rysunków Tolkiena z tego okresu
pokazuje, jak powoli nasiąkały one atmosferą
inności, stawały się wypełnione archetypowymi formami megalitycznych wrót prowadzą-
cych poza horyzont bądź ginących we mgle
dróg, postaci Starego Mędrca (np. szkic Myśl
albo Niesamowitość), powstającymi ewidentnie
pod wpływem modernistycznego symbolizmu.
Jednym z ówczesnych przewodników ideowych Tolkiena był katolicki poeta mistyczny
Francis Thompson. To właśnie pod wyraźnym
44/271
wpływem wiersza Thompsona Sister Songs
pisze wiersz Wood Sunshine, oparty o elfią
charakterystykę z Piotrusia Pana. Shippey
wskazuje także na twórczość Lorda Ma-
caulaya, autora przetransponowanych na
pieśni historii starożytnego Rzymu (The Lays
of Ancient Rome) z 1842 r., jako na źródło
pragnień ujęcia dziejów świata w formie po21
etyckiej .
Jednakże najpoważniejszym żródłem, bezpośrednio inspirującym do pisania, było za-
uroczenie Williamem Morrisem i jego interpretacją dawnych legend i mitów. Morris to
znana postać romantyzmu angielskiego,
spadkobierca prerafaelitów, podobnie jak
Wyspiański
rozwijający
zaskakująco
różnorodne
zainteresowania
artystyczne,
zwłaszcza jako poeta, stolarz i drukarz.
45/271
Zauroczony romantycznym podejściem do mitologii tłumaczy wierszem i prozą stare sagi,
Beowulfa, Eddę i klasyczne greckie mity heroiczne. Spośród wielu jego dzieł warto wskazać
poemat Earthly Paradise (Ziemski Raj), oparty
na cyklu opowieści od średniowiecznych po
klasyczne,
opowiadanych
przez
grupę
wędrowców, którzy (trochę na wzór Dekameronu) uciekli z nawiedzonej zarazą Norwegii.
Żeglując na zachód, natrafili na wyspę na Atlantyku, której ludność stanowiła zdumiewające połączenie starożytnych Greków z później
przybyłymi
barbarzyńskimi
Germanami.
Tworzą oni patetyczną kulturę, wspartą na
wspaniałych przekazach mitycznych czerpanych z obu tradycji. Co dwa tygodnie główny
kapłan urządza ucztę, na której przy kielichu
przypominane są dawne legendy i tradycje,
46/271
zarówno ojczyste, jak i te zebrane przez
wędrówców po drodze. Cały poemat pisany
jest w duchu Opowieści Kanterberyjskich Chaucera, zgodnie z zasadami średniowiecznej
metryki i z pozycji pisarza średniowiecznego,
wierzącego w przekazywane treści. We wszys-
tkim przeważa ciężka gotycka atmosfera pełna
mgieł i snów, mieszających się z mitami,
zwłaszcza germańskimi. Jak piszą o Morrisie
krytycy: „Wrodzone poczucie mistycyzmu
przeniósł na obszar piękna, które było dlań
czymś idealnym i tajemniczym, wcielającym
się we wszystko, co istnieje”.
W Ziemskim Raju motyw wędrowcówuciekinierów
został
wprowadzony,
by
połączyć ze sobą poszczególne opowieści
mityczne. Historie te mają zapewnić ucieczkę
z niepewnej,
pełnej
zarazy
i śmierci
47/271
teraźniejszości, do bezpiecznej, powoli zmieniającej się przeszłości, która w ten sposób
nabiera cech wyzwalających ze śmiertelnych
więzów. Oczywiście, na modłę swoich czasów,
Morris przerobił znane sobie mity, wyprał je
z rzeczywistego cierpienia, brutalnych scen
i emocji, a także z seksu. Dokładniejsza
lektura dzieł Morrisa ujawnia wiele z motywów występujących u Tolkiena, np. w Roots of
the Mountains pojawia się pierwowzór Golluma i Easterlinga Broddy, a w The Well at the
World’s End – zapowiedź lasu Fangorn.
W pieśniach Morrisa pojawia się
też
poprzednik cyklu Eärendela, poemat The Land
East of the Sun, West of the Moon (tytuł West of
the Moon, East of the Sun nada Tolkien jednemu
ze
swych
pierwszych
wierszy
o Eärendelu), zdradzający wpływy Shelleya.
48/271
Znajdujemy w nim historię norweskiego żeglarza Thorolfa, który poślubił piękną królową
Thorgerdę, utracił ją na długie lata, by na
koniec ją odzyskać. Poszukując jej, przemierza
morza i lądy, wreszcie kieruje statek ku
„płomiennemu zachodowi”. „Na skrzydłach
burzy uniesiony, w końcu dobija do cudownej
plaży i wędruje głęboką doliną. Ma Słońce za
plecami, a Księżyc przed sobą” (The Earthly
Paradise). Odnajduje mieszkańców, pięknych,
odzianych na biało, ale zdają się go nie zauważać ani nie słyszeć. Na uczcie w pałacu
miejsce króla jest puste. Thorolf zajmuje je,
najada się i idzie dalej, by na plaży odnaleźć
swą miłość „ze smutkiem lat na twarzy”. Morrisowa wizja samotnego żeglarza, docierającego do pustej czarodziejskiej krainy, zostanie
później
wielokrotnie
przez
Tolkiena
49/271
wykorzystana. Jego Eärendil Żeglarz, Eriol
bądź Ćlfwin z Anglii korzeniami tkwią więc
w koncepcjach Morrisa. Ziemski Raj staje się
także podstawą narodzin jego koncepcji
wprowadzenia Zaginionych Opowieści do
dorobku ludzkiej kultury, jako relacji
z podróży „syna Eärendela”, czyli marynarza
Eriola na Tol Eressëa, wysłuchującego szeregu
przekazów składających się na mitologię dla
Anglii.
Warto przy tym zauważyć, jak wielką rolę
w twórczości Tolkiena odgrywa motyw jednoczesnego ukazania się Słońca i Księżyca.
Oryginalna okładka do Hobbita jest tylko
jednym z wielu obrazów, w których motyw
ten powraca. Do wizji Morrisa jasno odnosi się
22
rysunek z 1914 r. End of the World , podobnie
jak wiersz z WP, śpiewany najpierw przez
50/271
wędrującą
trójkę
hobbitów
w Leśnym
Zakątku,
potem
powtórzony
z charakterystyczną zmianą w drodze do Szarej Przys23
tani . Przypomnieć tu warto, że Słońce
i Księżyc świata Tolkienowskiego pierwotnie
wędrowały po niebie r a z e m, dopiero „z po-
wodu próśb Irma i Estë, którzy skarżyli się, że
sen i odpoczynek wygnano z Ziemi i że nie
widać nad nią teraz gwiazd, Varda zmieniła
plan, tak by dać światu porę cienia
24
i półmroku” . Światło Słońca i Księżyca daje
razem odpowiednik pory „zmieszania świateł”, odtwarzając pierwszą godzinę świata,
kiedy to zakwitły Drzewa Valinoru; w świecie
Tolkiena jest niezmiernie istotny moment
kreacji. Intuicja nie zawiodła Tolkiena z uporem wracającego do tej wizji: w folklorze moment, kiedy jednocześnie ukazują się Słońce
51/271
i Księżyc, jest momentem szczególnym,
groźnym i niezwykłym, wpływającym na
wykonywane wówczas czynności, zwłaszcza
dotyczące prac polowych. Jest to bowiem zawieszony czas stworzenia.
Z nałożenia dwóch miłości – do mitycznego
świata Kalevali i do literackiej obróbki mitów
dokonanej przez Morrisa – rodzi się w 1914
r. pragnienie
przełożenia
run
(pieśni)
o Kullervo. Tolkien pracuje wówczas nad Historią Kullervo, która łączyłaby w sobie poezję
z prozą epicką, tak jak u Morrisa. W końcu
staje się ona, po całkowitej przeróbce
i dodaniu motywów zaczerpniętych z Eddy
(historia Sygurda, zabójcy smoka), podstawą
opowieści o Túrinie Turambarze [The Lay of
the Children of Húrin], powstałej prawdopodobnie w czasie pobytu w szpitalu w 1917
52/271
roku. Jednak najistotniejsze jest czerpane
z tego źródła poczucie tajemnicy i piękna,
ukryte
w dawnych
mitach,
z którymi
starożytni obcowali na co dzień.
4. Wykształcenie mitu
(1914–1915)
W roku wybuchu I wojny światowej świeżo
zaręczony Tolkien spędza wakacje w domu
swego brata Hilarego. W czasie tego
odpoczynku słowo Éarendel, pochodzące
z Chrystusa Cynewulfa, rodzi jego głębokie
zainteresowanie. Próbując odkryć jego znaczenie, uznaje w nim Gwiazdę Wieczorną.
Jak już wspomniano, drugim źródłem jego inspiracji jest cykl poematów Ziemski Raj Williama Morrisa o żeglarzu, który przybywa do
nieznanego kraju i wysłuchuje szeregu mitów.
54/271
Ponieważ zaczyna wtedy przelewać na papier
swoje pierwsze próby poetyckie i nie bardzo
potrafi nastawić się na wiążący temat, traktuje
motyw wędrówki Éarendela na firmament
jako przewodni łącznik czterech
z przełomu 1914 i 1915 roku.
wierszy
Poemat
o gwiezdnym żeglarzu Eärendelu natychmiast
nasycony zostaje słownictwem i kryjącą się
w nim mitologią, które pochodzą z wypracowanego języka.
Najwcześniejszy z cyklu (październik 1914
r.) jest wiersz Podróż Éarendela Gwiazdy
Wieczornej, którego tytuł związany jest
z pochodzącym z Cynewulfa wersem: Éalá Éarendel Engla Beorhtast [„Chwała Éarendelowi
z aniołów najjaśniejszemu”], rozumianym jako
stang. wersja tytułu. Oznacza to, że prawda
poetycka, wydedukowane z niej „naukowo”
55/271
ślady koncepcji Éarendela u ludów germańskich i własna inwencja Tolkiena splatają
się tu w jedną całość. Zimą 1914 r. powstaje
Pieśń
o Eärendelu,
zmieniona
później
w Zaproszenie Minstrela (czyli prośbę, by zaśpiewał o nim więcej). Kolejne poematy cyklu:
Wybrzeża Faëry lub West of the Moon, East of
the Sun oraz Szczęśliwi Żeglarze [Happy Mariners] pochodzą z następnych wakacji (lipiec
1915 r.). Problem Éarendela/Eärendila zostanie szerzej omówiony w następnym rozdziale.
5. Faza Zaginionych
Opowieści (1916–1926)
Z
pragnienia
uzupełnienia
życiorysu
Eärendela
i odreagowania
koszmarnych
przeżyć wojennych (1916) rodzi się pierwsza
z Zaginionych Opowieści: Upadek Gondolinu
(1917), przejmująca historia o zdradzie,
pożodze wojennej, heroicznych zmaganiach
i bohaterskiej śmierci. Następną z Zaginionych
Opowieści była liryczna
(później przekształcona
i Lúthien). Jej praźródłem
czenia Tolkiena, który
Opowieść o Tinúviel
w Pieśń o Berenie
są własne doświadw latach 1917–18
57/271
leczył się z gorączki okopowej i spędzał długi
czas z żoną Edith, spacerując po lasach Warwickshire. Tam śpiewała i tańczyła dla niego,
stając się pierwowzorem jego Lúthien,
25
unieśmiertelnionym w Silmarillionie . Niewątpliwy wpływ wywarła na ten tekst prze-
jmująca bajka Na skrzydłach Północnej
26
Wichury ulubionego autora dzieciństwa, George’a Macdonalda.
W kolejnych latach powstaje cała Księga Zaginionych Opowieści [The Book of Lost Tales],
motywowana ideą „mitologii dla Anglii”,
którą przedstawię bliżej w rozdziale VI. KZO
zawiera pierwotną, ukształtowaną już wizję
świata poprzedzającego w autorskim zamyśle
nasz; świata, w którym działają Bogowie
(Valarowie), z woli Ilúvatara kształtujący jego
płaską powierzchnię i opiekujący się żyjącymi
58/271
na niej istotami: roślinami, zwierzętami, elfami i ludźmi. Głównymi bohaterami KZO są
elfy, powoli nabierające monumentalnych
cech znanych z późniejszych dzieł, takich jak:
mistrzowskie władanie bronią i kunsztami
rzemieślniczymi, tragiczne odseparowanie od
świata
Valarów
i tytaniczne
zmagania
z Melkiem. Świat ten różni się w wielu
szczegółach od późniejszego jego rozwinięcia,
tak jak ciężki, archaizowany na wzór biblijny
język Zaginionych Opowieści różni się od zmiennego, mistrzowsko opanowanego stylu
Władcy Pierścieni. Tym niemniej jednak trzon
koncepcji narracyjnej zostaje ustanowiony
w postaci
wielkich
zdarzeń
mitycznej
przeszłości, geograficznie rozdzielonych na
27
Valinor i Beleriand (wówczas Broseliand ),
spojonych wędrującą między nimi tajemniczą
59/271
wyspą Tol Eressëa. Tak jak WP miał swych
pośredników między światami w postaci hobbitów, tak w KZO rolę łącznika odgrywa EriolÆlfwin – błąkający się po Tol Eressëa
przybysz z angielskiego średniowiecza, zauroczony elfimi czarami i opowieściami
z Dawnych Dni.
Zaginione Opowieści nie zostały nigdy zakończone, choć w 1920 r. podległy częściowej
przeróbce. Ani Opowieść o Eärendelu, ani
stanowiąca zwornik całej księgi Historia Eriola
nie zostały nigdy spisane w formie narracji,
zachowały się jedynie jako seria luźnych
szkiców. Przyczyniła się do tego zapewne zmiana pracy i podjęcie obowiązków wykładowcy
w Leeds, ale przede wszystkim postanowienie
Tolkiena, by uprawdopodobnić przekaz
poprzez napisanie „oryginałów” Zaginionych
60/271
Opowieści, tzn. epickich wierszy zawierających
przynajmniej echo elfiego piękna poezji.
Chodziło tu o wiersze, które można by uznać
za dokonane przez Ćlfwina (w czasie jego pobytu na Tol Eressëa) przekłady z języka elfów.
W efekcie powstają dwa ogromne, także
28
niedokończone, poematy: aliteracyjny Children of Húrin [Dzieci Húrina] (1920–1925) i rymowany Lay of Leithian [Pieśń o Leithian]
(1925–1931). Stanowią one pomost między
pierwszą, infantylną jeszcze fazą mitologii,
a dojrzewającym światem Silmarillionu. Tolkien rozwinął i uwznioślił zarysowaną w KZO
rzeczywistość, nadając jej cechy straszne
i groźne, a jego opisy przyrody przybliżyły
jego świat oczom wyobraźni.
6. Faza pierwszego
Silmarillionu (1926–1937)
Choć Pieśń o dzieciach Húrina pozostała
nieukończona, Tolkien zdecydował się ją
zaprezentować znajomym z klubu „Zjadaczy
Węgla”, czyli Coalbiterów. Części słuchaczy
poemat bardzo się spodobał, nikt jednak nie
miał pojęcia, z jakiej mitologii pochodzą
opisane w nim zdarzenia. Nieświadomi (i
nieuczeni)
krytycy
i czytelnicy
często
podejrzewali
świat
Tolkienowski
o przynależność
do
kręgu
celtyckiego.
W efekcie, aby „niewtajemniczeni” mogli
62/271
zrozumieć o co chodzi, Tolkien postanowił
napisać Szkic mitologii ze szczególnym uwzględnieniem ’Dzieci Húrina’ (Sketch of the Mythology
29
z 1926 ), „skomponowany ok. 1926–1930 dla
R. W. Reynoldsa, by wyjaśnić mu podłoże alit30
eracyjnej wersji Túrina & smoka” . Ważny
dla rozwoju jego koncepcji okazał się fakt, że
pisząc go, nie miał przed sobą rękopisów KZO
i nie tylko mógł swobodnie wycofać się z pewnych
niefortunnych
pomysłów
okresu
młodzieńczego, ale i kształtować nowy styl
dzieła. Początkowo Szkic... miał postać
krótkiego,
kilkunastostronicowego
streszczenia znanej z Zaginionych Opowieści
wizji świata Valarów i elfów. Niebawem jednak zaczął rozrastać się narracyjnie i faktograficznie
i przyjmować
powoli
formę
poźniejszego Silmarillionu. Ok. 1930 r. na
63/271
bazie Szkicu powstaje The Quenta, a właściwie
31
Quenta Noldorinwa , Historia Noldolian zaczerpnięta z Księgi Zaginionych Opowieści,
pomyślana jako skrót wielkiej Parma Kuluinen
– Złotej Księgi, dokonany przez Eriola na Tol
Eressëa. Dlatego też tekstowi Quenta towarzyszył
przypisany
Eriolowi-Ælfwinowi
„przekład”
na
staroangielski.
W latach
1930–1937
Quenta
zostaje
rozszerzona
32
i nazwana Quenta Silmarillion (Historia Silmarilów oraz – chwilowo – I Eldanyárë, Histor-
ia Elfów), spisana w postaci pięknego
manuskryptu, którego autorstwo, jak wielu in-
nych tekstów „elfich”, zostaje przypisane
mędrcowi-językoznawcy, Pengolodowi z Gondolina. Istotny dla dalszego rozwoju dzieła był
rychły podział materiałów narracyjnych na
dwa odrębne w poetyce i faktografii dzieła:
64/271
narracyjny Quenta Silmarillion i oparte na idei
latopisu Kroniki, czy też Roczniki [Annals].
Quenta Silmarillion był to coraz bardziej
rozbudowywany Szkic mitologii, stanowiący,
jak stwierdziliśmy, pierwotnie skrót Zaginionych Opowieści. W tym samym czasie Tolkien
pracuje nad krótkim ujęciem chronologicznym
swej mitologii, które także szybko się rozrasta.
Dzieli ją na dwie części: Roczniki Valinoru (AV
– Annals of Valinor) i Roczniki Beleriandu (AB –
33
Annals of Beleriand) . Autorstwo obu także
zostaje przypisane Pengolodowi, a udostępnienie elfiego tekstu ludziom – Eriolowi-
Ælfwinowi (także i tu powstają tłumaczenia
staroangielskie). W pierwotnej wersji dzieje
Pierwszej Ery liczyły sobie od stworzenia do
odejścia Noldorów 3000 lat Valarów, czyli 30
000 solarnych (AV), a zmagania Noldorów
65/271
z Morgothem w Beleriandzie – 250 do 300 lat
(AB). W późniejszej wersji okres 3 000 lat rozpoczyna inkarnacja Valarów, nie stworzenie
świata, a czas pobytu Noldorów w Beleri-
andzie wydłuża się do 400 lat. W ostatecznej
redakcji Roczników od inkarnacji Valarów do
zapalenia Drzew Valinoru upływa 3500 lat,
a od zapalenia drzew do wzejścia Słońca
i Księżyca – 1500 lat (w sumie 5000 lat
Valarów). Natomiast w Beleriandzie walki
z Morgothem wydłużyły się prawdopodobnie
do 596 lat. Tak więc przekaz Parma Kuluinen
stanowił podstawę dla tych późniejszych dzieł
wewnątrz świata Tolkienowskiego. Można
powiedzieć, że nastąpiła zmiana perspektywy.
Silmarillion
z dzieła
ludzkiego
(KZO),
próbującego przybliżyć czytelnikom „średniowiecznym” zapomniane dawno przekazy
66/271
ustne, przeistacza się w uczone elfie zapiski.
Tekst
zostaje
zapisany
z perspektywy
mędrców, jak Rúmil czy Pengolod, narracja
z wartkiego i soczystego opisu, wynikającego
z ustnego charakteru przekazywania Zaginionych Opowieści Ælfwinowi, próbuje stać się
lakonicznym opisem wydarzeń, spisanym
przez
bezpośrednich
świadków
i ich
komentatorów.
Tym dwóm zasadniczym częściom legendarium towarzyszą szybko narastające
dzieła uzupełniające, takie jak kosmologiczny
34
traktat Ambarkanta [Kształt Świata] czy opis
35
języków
Lhammas ,
oraz
–
jako
wprowadzenie – Ainulindalë [Pieśń Ainurów],
jedyne dzieło, którego tok narracyjny powstał
36
poprzez stopniowe rozwijanie tekstu z KZO .
W drugiej połowie lat trzydziestych Tolkien
67/271
zarzuca dalsze kształtowanie swej mitologii na
wiele lat, gdyż pojawiła się możliwość
wydania Hobbita, a potem Władcy Pierścieni.
Zanim jednak do tego doszło, nastąpiło pierwsze poważne rozszerzenie jego dawnych idei.
7. Druga Era i katastrofa
Atlantydy (1937–1950)
W latach trzydziestych po raz pierwszy zarysowuje się problem dalszych losów świata
Tolkiena, czyli Druga Era. Zniecierpliwieni
ubóstwem
współczesnej
im
literatury
fantastyczno-naukowej Tolkien i C. S. Lewis
wpadli na pomysł napisania dwóch „podróży”:
Tolkien – podróży w czasie, Lewis – podróży
w przestrzeni. W efekcie
Trylogia międzyplanetarna
ciwie jej pierwszy tom,
Tolkien zaś rozpoczyna
w 1937 r. powstaje
C. S. Lewisa, a właśZ milczącej planety.
powieść, punktem
69/271
wyjścia której jest prześladujący go od wczesnej młodości sen o wielkiej fali zatapiającej
wspaniały ląd (kompleks Atlantydy) i o towarzyszącym temu okrzyku: „Orły Władców
Zachodu nadlatują!”. W ten sposób kształtuje
37
się The Lost Road [Zaginiona Droga], oparta
na pomyśle katastrofy kosmicznej, w wyniku
której
ginie
Atlantyda
świata
Tolkienowskiego, czyli Númenor, a Valinor i Tol
Eressëa zostają przesunięte „do dziedziny
rzeczy ukrytych”. Płaski dotąd świat średniowiecznych kosmologii ulega zakrzywieniu,
a Arda staje się kulą, co przez chwilę skłania
Tolkiena do rewolucyjnej rewizji dotychczasowych idei kosmologicznych, na szczęście
niebawem zarzuconej. Pomysł podróży w czasie zostanie jeszcze raz wykorzystany przez
38
Tolkiena w The Notion Club Papers [Zapiski
70/271
Klubu Pojęć] (1945–1946), dziele będącym
w zamierzeniu parodią spotkań Inklingów,
wkrótce przekształconym w opis duchowej
podróży w czasie. W obu przypadkach mamy
do czynienia z analogicznym schematem fabularnym, opartym na doświadczeniach serii
postaci o analogicznych imionach znaczących:
„Przyjaciel (lub Miłośnik) Elfów”, „Przyjaciel
Valarów (Bogów lub Mocy)” i „Przyjaciel
Szczęścia (Szczęśliwiec)”. Wspólnota imion
stwarza też jakąś mistyczną więź między ich
nosicielami, do których należą postacie historyczne (król Longobardów, Alboin, syn Au-
duina; Ælfwine, wnuk króla Alfreda; Ælfwine
z bitwy pod Maeldon), postacie z mitologii
Tolkienowskiej (Elendil i Valandil, Herendil,
Ælfwin) oraz postacie ze współczesności, jak
Alboin Errol z The Lost Road (jego imię można
71/271
przetłumaczyć na quen. jako Elendil Eriol), Alwin Arundel Lowdham, syn Edwina z The Notion Club Papers. W losach tych postaci można
odnaleźć wątki autobiograficzne samego
Tolkiena.
Alboin Errol jest w narracji przedstawiony
39
jako syn historyka Oswina Errola
(quen.
Valandila Eriola), współczesny miłośnik
starożytności. Jako dziecko miewał sny,
widzenia i słyszał słowa nieznanego języka.
Później został językoznawcą i wykładał na
uniwersytecie w południowej Anglii. Miał 28
lat, kiedy umarła jego żona, osierocając syna
Audoina (Herendila), urodzonego w 1918
roku. Po jakimś czasie okazało się, że był on
połączony mistyczną linią z innymi nosicielami imienia Przyjaciela Elfów, m.in.
z Elendilem. Dzięki temu mógł odbyć podróż
72/271
w czasie i po kolejnych wcieleniach w nosicieli tego miana, dostać się do Númenoru.
„Wyzwalaczem” podróży w czasie był powtarzający się sen Alboina o Atlantydzie: potężna
fala zatapiająca wspaniały, bogaty kraj, białe
miasta i wysokie wieże. Z kolei Notion Club
Papers to manuskrypt „odnaleziony po letnich
egzaminach z 2012 r. na szczycie sterty papierów do wyrzucenia, w piwnicy jednej ze
40
szkół oksfordzkich” , a dotyczący dziwnych
odkryć grupki przyjaciół klubowych z lat
1980–1990. Dwaj członkowie klubu: Michael
George Ramer, „profesor filologii ugrofińskiej”
i autor powieści, oraz Alwin Arundel Lowdham, filolog angielski wyrastający z kręgu
anglosaskiego, islandzkich sag i krytycznych
wierszy, w swoich snach słyszą słowa wypowiadane w dziwnych językach, mają wizje
73/271
momentów czasu związanych z Przyjaciółmi
Elfów i wędrują po Númenorze. W końcu,
w czasie wielkiej burzy tracą swą współczesną
tożsamość
iw
łódce
wyruszają
na
poszukiwanie Najdalszego Zachodu.
Idei Númenoru towarzyszą próby włączenia
tego kraju i jego dziejów do ukształtowanego
korpusu mitologii. I tak sprawcą zagłady Númenoru okazuje się być Thû (Sauron), a opis
tych dramatycznych zdarzeń zawiera kolejny
człon legendarium The Fall of Númenor
[Upadek Númenoru]. Nowemu dziełu towarzyszy też nowy język zapisu, adûnajski
[Adûnaic], odczytany dzięki swoistemu Kamieniowi z Rosetty, czyli bilingwie quenejskoadûnajskiej, narzucającej się umysłowi jednego z bohaterów powieści. Tekst ów nosi nazwę
Akallabêth – Atalantë, a jego ostateczna wersja
74/271
pojawia się w opublikowanym Silmarillionie.
Odpryski tych pomysłów Tolkiena łatwo
znaleźć w Dodatku A Władcy Pierścieni.
8. Twórczość dla dzieci
(1920–1937)
Choć życie zawodowe oksfordzkiego profesora filologii angielskiej wyraźnie skłoniło go
do ujęcia tworów swojej imaginacji w karby
rzeczowej naukowości, to jednak nie ograniczyło twórczości. Tolkien, uwielbiający życie
rodzinne (którego w dzieciństwie został
pozbawiony), z upodobaniem uprzystępniał
swój świat czwórce własnych dzieci.
Wykorzystując moc wyobraźni do tworzenia
dziecięcych opowieści, w żadnym razie nie
spłycał ich do infantylnego poziomu
76/271
umoralniających bajek. Z łatwością kreował
atmosferę
cudowności
i tajemniczości,
odwołując się zarówno do tych zjawisk, które
zaludniały dziecięcą wyobraźnię, w rodzaju
ich ulubionych zabawek, strachów nocnych,
świętego Mikołaja, jak i do tworów czerpa-
nych z własnego profesorskiego doświadczenia. Od 1920 r. (kiedy trzyletni John zapytał, jak wygląda święty Mikołaj) w każde Boże
Narodzenie przysyłał dzieciom List od św.
Mikołaja (a raczej Ojca Boże Narodzenie [Father
Christmas]), opisując historię corocznej batalii
świętego usiłującego dostarczyć wszystkim
dzieciom prezenty ze wspaniałej siedziby na
Biegunie Północnym. W zmaganiach tych brał
udział jako główny bohater negatywny, komiczny
i pechowy
trickster,
Niedźwiedź
Polarny. Jednak rychło Listy świętego Mikołaja,
77/271
pokazując dalszych mieszkańców Bieguna,
zboczyły w stronę wewnętrznej, „prywatnej”
mitologii, stając się areną zmagań elfów
prowadzonych przez Ilberetha (!), sekretarza
św. Mikołaja, z zamieszkującymi podziemia
złymi goblinami. Podobnie ewoluują inne
opowieści dla dzieci. Łazikanty [Roverandom]
opisuje przygody zgubionej przez Michaela zabawki – małego pieska. Jednak ów Łazikanty,
poza wieloma bajkowymi przygodami, odbywa cudowną podróż na Księżyc, gdzie
odwiedza Księżycowego Człowieka, czyli Uolë
41
Kuviona z KZO , oraz jest mu dane zobaczyć
42
błysk Valinoru . Nielubiana przez Johna lalka
w ludowym
stroju
holenderskim,
omal
przezeń nie utopiona w sedesie, staje się
w opowieściach jego ojca Tomem Bombadilem, szacowną osobistością, nie tylko
78/271
panem
Starego
Lasu,
ale
i duchem
opiekuńczym
krajobrazu,
przeżywającym
43
wspaniałe przygody z leśnymi istotami .
Nawet w nonsensownym opowiadaniu Mr
Bliss, pełnym zabawnych przygód wynikłych
z kupna samochodu, pojawia się nie tylko
„stary Dziadunio Gamgee”, Boffin (policjant)
i Grubas (Fattie Dorkins), ale także strachy
i gobliny.
Z pragnienia przekazania cudowności
dzieciom rodzi się ok. 1930 r. Hobbit,
początkowo istniejący w formie ustnej – bajki
opowiadanej synom przed zaśnięciem. Jak
głosi znana opowieść, kiedyś nudząc się przy
sprawdzaniu papierów egzaminacyjnych (co
było zmorą jego życia podejmowaną dla pieniędzy), profesor zapisał „na litościwie niezapisanej reszcie karty egzaminacyjnej” dziwne
79/271
słowa: „Pewnego razu w norce na wzgórzu żył
sobie pewien hobbit”. Zachodząc potem
w głowę, kim jest ów „hobbit”, Tolkien zaczął
opowiadać synom jego, stopniowo wymyślane,
przygody. Jak łatwo zauważyć, rychło wśród
zabawnych perypetii z krasnoludami, trollami
i czarodziejami pojawia się nazwa Gondolinu,
podziały wśród elfów, zadawniony antagonizm elfów z krasnoludami (czyli wojna
Nogrodu z Doriathem), wreszcie ciemne interesy Czarnoksiężnika z Mrocznej Puszczy.
Nikt jednak, a najmniej sam Tolkien, nie przypuszczał, że to niewinne zaplątanie Hobbita
w opowieści z Dawnych Dni stanie się
początkiem koncepcji Trzeciej Ery i końca
mitycznego świata.
9. Trzecia Era (1937–1955)
Po wielkim sukcesie Hobbita, naciskany
przez wydawców niemogących sie doczekać
dalszego ciągu, Tolkien początkowo proponuje
im Silmarillion w jego ówczesnej postaci.
Zostaje on jednak odrzucony jako zbyt
mroczny i „celtycki” – czytelnicy pragnęli
więcej hobbitów. Profesor pisze więc rzeczywisty dalszy ciąg, ale przewrotnie odwracając
schemat Hobbita, który zaczynał się rozdziałem Zabawa całkiem nieoczekiwana [An Unex44
pected Party] i dotyczył odnalezienia skarbu.
Nowy Hobbit zaczyna się rozdziałem Zabawa
81/271
z dawna oczekiwana [A Long-Expected Party],
a jego treścią jest gubienie skarbu. Łamanie
konwencji stało się regułą powstającego
dzieła, które zaraz po starcie zanurza się
w głębi wykreowanej przez Silmarillion mitologii, wykraczając poza stereotypy gatunkowe
powieści dla dzieci. I tak powstaje Władca Pierścieni, zawierający wątki uznane przez Tolkiena za podstawowe dla myślenia mitycznego.
Od razu trzeba dodać, że nie należy go uważać
za trylogię, lecz za nadmiernie rozrośnięte po-
jedyncze dzieło; podział na trzy tomy był
sztucznie dokonany przez wydawcę, a tytuły
części: Drużyna Pierścienia, Dwie Wieże i Powrót
Króla wymuszone na autorze.
Co stanowić miało główną treść WP? Pierwotnie Tolkien myślał o przygodach syna Bilba, Binga, który ogarnięty dziedziczoną po
82/271
ojcu żądzą smoczych skarbów [Dragon Lust]
podróżuje jego śladami w towarzystwie kilku
innych hobbitów, tocząc niewinne pogawędki
o niczym w hobbickim stylu. Jednak niemal
natychmiast w hobbicką idyllę wplątują się
Czarni Jeźdźcy, a z nimi groza Mordoru.
Wówczas, jak wyjaśnia rozdział Cień
Przeszłości, miejsce żądzy smoczej zajmuje
żądza pierścienia, a w centrum zainteresowania staje dawny czarodziejski pierścień Bilba,
który awansuje z roli magicznego artefaktu do
Jedynego Rządzącego Pierścienia, z dawien
dawna pożądanego przez Saurona. Tak więc
rozgrywka o Pierścień staje się ze sprawy
grupki hobbitów sprawą całego Zachodu, jak
dowodzi narada u Elronda, gromadząca przedstawicieli wszystkich wrogów Saurona. Tu też
zawiązuje się kolejny ważny wątek mitologii
83/271
Tolkienowskiej: dotychczasowy tajemniczy
hobbit Trotter (Kłusak, Kulas itp.), z którym
sam autor nie wiedział, co począć, awansuje
do roli króla Zachodu, Aragorna, zbawiciela
z mieczem gniewu w dłoni. W końcu za przygodami Drużyny Pierścienia kryje się, podob-
nie jak w Panu Tadeuszu, wielka epopeja
dotycząca przemijania, końca świata, którego
dziejami Tolkien całe życie był zainteresowany. „Trzecia Era Świata skończyła się, nowa
era się zaczyna. Twoim zadaniem jest poki-
erować tym początkiem i zachować to, co na
trwanie zasługuje. Wiele bowiem ocaliliśmy,
lecz wiele również musi teraz zniknąć. Władza
Trzech Pierścieni także się skończyła. Wszystkie kraje, które stąd oglądasz, i inne, dalsze
jeszcze, będą siedzibami ludzi. Nadchodzi
teraz czas panowania człowieka, Najstarsze
84/271
Plemię zwiędnie lub odejdzie” – mówi Gandalf
Aragornowi. Koniec opowieści o Aragornie
wyraża to explicité: „Odejściem Gwiazdy
Wieczornej zamyka się w księdze rozdział
Dawnych Dni [...], wtedy bowiem zaczęło się
panowanie ludzi i zmierzch wszelkich innych
istot obdarzonych mową i żyjących dotąd
45
w Śródziemiu” .
10. Teologia Śródziemia
(1950–1973)
Przez jakiś czas Tolkien myślał o uczynieniu
z Silmarillionu czwartego tomu Władcy Pierścieni. Jednak znowu, po długich pertraktacjach z wydawcami, musiał z tego pomysłu
zrezygnować. Dalsze lata życia zajmuje mu
więc stopniowe dopracowywanie szczegółów
Silmarillionu,
przerywane
drobiazgowym
przeglądem poprzednich dzieł, by doprowadzić swój świat do perfekcji i rozwijaniem ukrytych w nim zalążkowych idei. Z tych materiałów
pochodzi
większość
zebranych
86/271
w Niedokończonych
Opowieściach
scen.
Ponieważ nie chciał wypuścić niedopracowanego dzieła, Silmarillion nie ujrzał światła dziennego za jego życia. Kiedy jego syn, Chris-
topher Tolkien, próbował doprowadzić do
końca owo opus magnum, zastał je w kilku
fazach przeredagowywania.
Jedna z nich omal nie doprowadziła do upadku całej wypracowanej mitopoei. Tolkien,
którego drobiazgowość i koherencja przedstawionego w WP świata powoli przekonała
do ciągłego pogłębiania i rozbudowywania znaczeń i idei prezentowanych w dziejach Pierwszej Ery, w końcu doszedł do nowej wizji.
Jego świat stał się bowiem już światem na
serio, pełnym głębokiej wiedzy i mądrości
oraz naturalnej religii. Nie pasowały do niego
już koncepcje średniowiecznej kosmologii,
87/271
płaskiej Ziemi, Słońca i Księżyca jako owoców
z Drzew krążących wokół Ardy. Usiłując
dokonać
przewrotu
kopernikańskiego
w Śródziemiu, zaczął przepisywać początkowe
rozdziały
Silmarillionu
w heliocentrycznej
„Wersji Kulistego Świata”, zgodnie ze
współczesnymi standardami nauki. I poniósł
klęskę. Nigdy też nie wyszedł poza nową wersję Ainulindalë i kilka szkiców z lat czterdziestych. Zorientowawszy się rychło, że zniszczyłoby to całkowicie mityczny efekt jego
konstrukcji, zrezygnował
dalszych sekwencji.
z rozbudowania
X i XI tom Historii Śródziemia zawierają najbardziej rozwinięte wersje opracowywanych
utworów, przez lata traktowanych przez Tolkiena jako odrębne dzieła, mających inną poetykę. Widać w nich jednak znaczącą zmianę
88/271
perspektywy. Roczniki przyjmują nowe
nazwy: Roczniki Amanu (AAm – Annals of
Aman) i Szare Roczniki (GA – Grey Annals).
AAm stają się dziełem Rúmila z Tirionu,
poprawionym następnie i glossowanym przez
Pengoloda, autora GA. Jedne i drugie Roczniki
stają się rozbudowanymi, bogatymi literacko
opowieściami,
niestety
GA
pozostają
niedokończone, nie obejmując czasu od
śmierci Túrina do Wojny Gniewu. Z kolei
pisząc kolejną wersję Quenta Silmarillion,
Tolkien czerpał pełnymi garściami z kronik, co
w końcu wymieszało oba dzieła. Ten fakt
i niedokończenie Roczników prawdopodobnie
przyczyniło się do tego, że redaktor Silmarillionu zdecydował się na zmianę ich w jedno
wspólne dzieło.
89/271
Na lata pięćdziesiąte przypada też silna teologizacja dzieła. Tolkien, dorabiając sensy do
już napisanych elementów, nasyca historie
epickie filozofią, koncepcjami stworzenia,
Boga, Jego opieki nad światem oraz
pochodzenia zła. Kluczowe dla zrozumienia
całości myśli autora okazują się: Historia Finwëgo i Míriel w obrębie Laws and Customs
among the Eldar, Dysputa Manwëgo z Eru,
Valaquenta, Dangweth Pengolod (Odpowiedź
Pengoloda), Glorfindel oraz Athrabeth Finrod ah
Andreth (Dysputa Finroda z Andreth). Pierwszy
z tych tekstów mówi o wpływie Melkora-Mor-
gotha na materię Ardy, ostatni zaś podejmuje
trudny problem śmierci, grzechu i nagrody
w kontekście obu pokoleń Dzieci Ilúvatara.
Finrod toczy dyskurs z mędrczynią Edainów,
Andreth, który okazuje się być zarazem próbą
90/271
osobistej odpowiedzi na niespełnioną miłość
Andreth do Aegnora, brata Finroda. Do tej
samej fazy można zaliczyć wydane w NO
Słowa Húrina i Morgotha, również zawierające
spory ładunek teologiczny dotyczący istoty
i działania zła.
Z ostatniego okresu życia Tolkiena pochodzi
także
wiele
niedokończonych
prób
poszerzenia historii ze wszystkich trzech er
w rodzaju: O Tuorze i Upadku Gondolinu, Narn
i Chîn Húrin, Anaxartamel (O entach i orłach),
Opis wyspy Númenor, Aldarion i Erendis,
Palantíri, Amroth i Nimrodel, Klęska na Polach
Gladden, Problem Ros oraz Tal-Elmar i Nowy
Cień. Większość z nich opublikowano w tomie
Niedokończone Opowieści.
91/271
Te podstawowe informacje ukazują nam
stopniową ewolucję świata Tolkienowskiego,
od języka i bajki, poprzez mitologię, ku traktatom teologicznym. Dalsze rozważania nie
będą jednak wyznaczone taką linią chronologiczną, choć do tych faz będą się odwoływać.
Przeciwnie, wydaje się, że rozpoczynając
dzieło tworzenia mitologii dla Anglii, podobnie jak opowiadając bajki swym dzieciom,
Tolkien musiał nasycić je treściami teologicznymi,
zwłaszcza
głębokimi
przemyśleniami dotyczącymi pojmowania
chrześcijaństwa. Katolicyzm, stanowiąc serce
jego światopoglądu, nie oderwał go od
umiłowania „pogańskiej” mitologii, lecz
wzbogacił i skomplikował tworzony świat.
Myślę, że uzyskana w ten sposób głębia jest
jedną
z głównych
przyczyn
sukcesu
92/271
komercyjnego WP. Spróbujmy w kolejnych
rozdziałach odszyfrować zapożyczane przez
niego idee i w oparciu o nie poszukać kluczy
do tych głębin.
Rozdział II
EÄRENDIL – KLUCZ
DO MITOLOGII
Éarendel to niejasnego pochodzenia ger-
mańskie słowo znane z drugiej części poematu
Chrystus, czyli Wniebowstąpienie (zachowanego
w tzw. Księdze z Exeter), przypisywanego
Cynewulfowi, mistycznemu poecie angielskiemu z przełomu VII i VIII wieku. Cynewulf
jest jednym z niewielu znanych z imienia
94/271
twórców wczesnośredniowiecznych, gdyż
zwykł w ostatnie wersy swoich wierszy
wplatać własny runiczny „podpis”. Chrystus
jest mistycznym poematem sławiącym Jezusa
jako Zbawcę, herosa ofiarowującego całej
ludzkości uwolnienie z cielesnych więzów.
Zainspirowany teologicznymi rozważaniami
Grzegorza
Wielkiego
i hymnem
Bedy
o Wniebowstąpieniu poeta zastanawia się,
dlaczego w czasie zwiastowania i przy Bożym
narodzeniu anioł nie jaśniał takim blaskiem,
jaki przypisuje się aniołom towarzyszącym
zstąpieniu do piekieł i wniebowstąpieniu.
W tym celu Cynewulf rozważa
szczeble
zbawienia
w postaci
„kroków” łączących niebo i ziemię.
zwiastowanie i wcielenie, narodziny,
i złożenie do grobu, zstąpienie do
kolejne
Bożych
Są to:
śmierć
piekieł,
95/271
zmartwychwstanie oraz wyzwalające z niewoli
ziemskości, zepsucia i grzechu wniebowstąpienie. Wniebowstąpienie jest drugą stroną
wcielenia. Cynewulf przypomina, że tak jak
Szatana pycha skłoniła do wniebowstąpienia
(za co został strącony do piekieł), tak Chrys-
tusa miłosierdzie skłoniło do wcielenia, czego
rozwiązaniem musiało być wniebowstąpienie
46
w chwale . Człowiek ma odtąd wolny wybór,
może podążać śladem Szatana lub drogą
Chrystusa. Jasność aniołów symbolizowana
przez biel ich szat była znakiem radości
oczekiwanego ostatniego „kroku”, czyli Dnia
Sądu, i symbolem przemiany ludzkości
mencie pokazania i otwarcia drogi
Chrystusa. Przyćmiona na początku
stopniowo jaśniała coraz bardziej,
bóstwiając świat.
w moprzez
drogi,
prze-
96/271
W czasie tego rozważania problemów jasności pada zdanie (w. 104-108), które
w języku
staroangielskim
(anglosaskim)
brzmi:
Éalá éarendel,
engla beorhtast,
Chwała ci, Éarendelowi,
z aniołów najjaśniejszemu,
ofer middangeard Ponad Śródziemiem do ludzi
monnum sended
posłanemu
47
ond sóðfjsta sun- i prawdziwa światłości
nam léoma,
słońca,
torht ofer tunglas jaśniejąca nad gwiazdami –
– þú tída
ty co własnym swym
gehwane
blaskiem
of sylfumþé symle na zawsze każdą porę
inlíthes.
oświecasz.
97/271
Słowa te wypowiadają prorocy i patriarchowie, cierpiący dotąd w piekle z przyczyny
grzechu pierworodnego, kierując je do anioła,
który jest Ambasadorem Chrystusa i za-
powiada jego przybycie do piekieł, rozbicie
bram piekielnych i wyzwolenie z deorc déþa es
sceadu, „mrocznego cienia śmierci”. Shippey
twierdzi, że ta część poematu wzorowana jest
na łacińskiej antyfonie O Oriens („O Światło
Wschodzące, blasku wiecznego światła
i słońce sprawiedliwości: przyjdź i zaświeć dla
tych, którzy pogrążeni są w ciemnościach i w
cieniu śmierci”), analogiczne treści pojawiają
48
się także w wielu innych tekstach łacińskich .
Dotychczas słowo éarendel słowniki tłumaczyły po prostu jako „blask”, „światło” lub
„jasność”, ewidentnie jednak kryło się za nim
głębsze znaczenie. Tolkien początkowo, za
98/271
tzw. Homiliami z Blicking [Blicking Homilies] –
zbiorem kazań staroangielskich z Blicking
Hall, odnosił to określenie do Jana Chrzciciela
49
zapowiadającego przyjście Mesjasza . Wierzył
jednak gorąco, że Éarendel jest jeszcze przedchrześcijańskim określeniem gwiazdy za-
powiadającej świt, czyli Wenus jako Gwiazdy
Zarannej. W imieniu tym tkwiło piękno
wykraczające poza codzienność brzmienia
języka anglosaskiego i Tolkien, poruszony
dogłębnie lekturą Cynewulfa w 1913 r.,
postanowił odcyfrować ów zaginiony sens.
Później zwierza się: „z tych słów Cynewulfa
50
wyrosła ostatecznie cała moja mitologia” .
W The Notion Club Papers, kiedy członkowie
klubu rozważają tajemnice języka, dyskutują
problem Éarendela dokładnie tak, jak rozumie
go Tolkien.
99/271
– (...) Niewiele można znaleźć [o Éarendelu]
w anglosaskim, chociaż imię to brzmi tam
całkiem dobrze. Niektórzy zgadują, że był to
51
istotnie astronim, nazwa Oriona lub Rigela .
Promień, jasność, światło poranka: tak mówią
glossy.
I zaśpiewał:
– „Chwała ci, Éarendelowi, z aniołów najjaśniejszemu, ponad Śródziemiem do ludzi
posłanemu!”. Kiedy znalazłem w słowniku ten
cytat, poczułem dziwne drżenie, jakby coś się
we mnie poruszyło, na wpół obudzone ze snu.
Za tymi słowami tkwiło coś bardzo odległego
i dziwnego, i pięknego, na ile mogłem ogarnąć
– daleko poza staroangielskim.
Wiem teraz, rzecz jasna, więcej. Cytat ten
pochodzi z Chrystusa; co tak naprawdę autor
ma na myśli, nie jest jasne. Ale w tym miejscu
100/271
jest to wystarczająco piękne. Nie wydaje mi
się, żeby całkowicie niewłaściwe było stwierdzenie, że może zapożyczyło swoją własność
zdumiewającego poruszania z jakiegoś dawniejszego świata.
– Dlaczego niewłaściwe? – spytał Markison.
– Nawet jeśli te słowa odnoszą się do Chrystusa, to oczywiście zostały zapożyczone
z przedchrześcijańskiego, dawnego świata,
podobnie jak cała reszta języka.
– Tak jest – powiedział Lowdham – ale Éar-
endel wydaje mi się szczególnym słowem. Nie
anglosaskim;
albo
raczej
nie
tylko
anglosaskim, ale także innym, znacznie
starszym. Myślę, że to znaczący przykład
językowej koincydencji albo zbieżności. Takie
rzeczy, rzecz jasna, się zdarzają. To znaczy,
w dwóch różnych językach, zupełnie ze sobą
101/271
niepowiązanych, gdzie niemożliwe są wzajemne zapożyczenia, można znaleźć bardzo
podobne w brzmieniu i znaczeniu słowa.
Zwykle umniejsza się ich wagę jako
przypadkową; i twierdzę, że niektóre z nich
nie są znaczące. Ale zabawne jak czasem mogą być efektem ukrytego procesu symbolotwórczego, różnymi drogami prowadzącego do
tego samego rezultatu. Zwłaszcza jeśli ten
rezultat jest piękny, a znaczenie pełne poezji,
52
jak w przypadku Éarendela .
Słowo to występuje w wielu językach ger-
mańskich w postaci imion własnych jak:
Orendel, północnogermański Aurvandill (także
w formie Orvendil/Örvandil) czy latynizowany
53
Horwendillus z Saxa Gramatyka , oraz longobardzki
Auriwandalo
(właściwie:
102/271
Auriunanadalus). Warto przytoczyć główne
konteksty ich pojawienia się. W Młodszej Ed54
dzie
(Prozaicznej)
Aurvandill
jest
niezwykłym człowiekiem, mężem czarownicy
Groi, tropicielem i zabójcą olbrzymów (jotunów). Z tej racji towarzyszy w wyprawie do Jo-
tunheimu bogu Thorowi, a kiedy wracają,
lodowy podmuch zamarzającej rzeki kosmicznej Elivagar zmusza go do schronienia się
w koszu na barkach boga. Ratuje go to od
śmierci, jednak wystający z kosza wielki palec
stopy Aurvandilla ulega odmrożeniu. Thor
odłamuje go i ciska w niebo, by stał się najjaśniejszą gwiazdą, określaną jako Aurvandilstá
– „palec Aurvandilla”, uznawany bądź za
Gwiazdę Zaranną, bądź Rigel – „lewą stopę”
Oriona. Orendel pojawia się w germańskim
poemacie Orendel z XIII w., streszczonym
103/271
przez J. Grimma w Deutsche Mythologie. Jest
synem króla, który rozbił się w pobliżu Ziemi
Świętej i nagi zostaje ocalony przez rybaka.
Z jego pomocą łapie wieloryba, ze zdjętej
z niego skóry wykrawa szarą szatę (grâwe roc)
i w niej powraca do swej ziemi nawracać
pogan. Szata ta jest płaszczem, w jaki przystrojono Chrystusa przed ukrzyżowaniem.
Orendel dostaje odtąd przydomek der
55
Graurock – Szary Płaszcz .
Historia Orendela kieruje nas ku idei ofiary
Chrystusa i jej znaku w postaci przygód
56
Jonasza . Połknięty przez Wielką Rybę, został
niejako w nią „ubrany”, brzuch Ryby jest jednocześnie Szeolem, a wyplucie – ponownymi
narodzinami. Całość ma więc oczywisty kontekst soteriologiczny. W Silmarillionie Tolkien
wykorzystał z niej jedynie Szary Płaszcz jako
104/271
przydomek Elu Thingola, czyli quen. Elwë
Sindakollo, ale na etapie KZO odwołał się do
przedstawionych w Orendelu idei bezpośrednio. Otóż w jednym ze szkiców do KZO
Eärendel otrzymał od Oarni (syren) „wspan57
iale lśniący, srebrny płaszcz” , który staje się
prototypem obsypanego pyłem diamentowym
ubrania, w którym wznosi się na niebo,
i odpowiednikiem „szaty światłości”, o której
będzie mowa w rozdziale X. Rozumiemy więc
znaczenie płaszcza Orendela, ale co się tak
naprawdę kryje za historią palca Aurvandilla?
Po pierwsze sama soteriologiczna rola Oriona,
którą omówimy w rozdziale III poświęconym
Túrinowi. Z drugiej strony warto przypomnieć
znaną niewątpliwie Tolkienowi opowieść
Pauzaniasza o Orestesie. Kiedy ścigany przez
erynie dotarł on do Megalopolis, aby pozbyć
105/271
się tych wcieleń zemsty rodowej, odgryzł
jeden ze swoich palców. Wówczas czarne
erynie zmieniły barwę na białą i stały się Eumenidami „Łaskawymi”, Orestes został
uzdrowiony
nabożeństwo
z szaleństwa
ku
ich
czci
i odprawił
w miejscu
określanym jako Ake (Uzdrowienie), gdzie
później zbudowano świątynię boga uzdrowień
Asklepiosa i Pomnik Palca (Daktylou Mnema).
W świątyni Asklepiosa także ci, którym wywróżono śmierć, mogli uratować się, odcina-
jąc sobie palec, a nawet w zastępstwie
zostawiając jedynie pierścień z palca. Jeśli to
jeszcze nie ustawia sprawy palca we właściwym wymiarze, wskazującym na zbawczą
ofiarę Froda, to można przypomnieć średniowieczną legendę o Dolofacie, który jak
Odyseusz, oślepiwszy więżącego go potwora,
106/271
połaszczył się na jego złoty pierścień. Na
nieszczęście pierścień raz założony nie dał się
zdjąć i co chwilę krzyczał: „Tu jestem! Tu
jestem!” (jak sakiewka trolli w Hobbicie).
W końcu, by ocalić życie, Dolofat obcina sobie
58
palec wraz z pierścieniem . I wreszcie za
znakomite
podsumowanie
powyższych
rozważań może posłużyć podany w Złotej
Gałęzi zwyczaj Czarnych Stóp: „w chwilach
wielkiej, publicznej lub prywatnej potrzeby,
wojownik odcina palec lewej ręki i ofiarowuje
59
go Gwieździe Zarannej, kiedy ta wschodzi” .
Zawsze palec zostaje poświęcony w ofierze, by
uratować zdrowie i życie, oraz skojarzony
z odradzającym
się
ciałem
niebieskim,
określanym jako gwiazda nadziei.
Aiya Eärendil elenion ancalima! [„Chwała
Eärendilowi, najjaśniejszej z gwiazd!”] – tak
107/271
później brzmiały słowa hymnu Cynewulfa
w wynalezionym przez Tolkiena języku,
w którym Eärendel nabrał ogromnego znaczenia: stał się Gwiezdnym Żeglarzem,
rdzeniem (re)konstruowanej mitologii. Te
właśnie słowa wypowiadają Frodo i Sam
w otchłani rozpaczy, w ciemnościach Mordoru, kiedy uciekają z wieży na Cirith Ungol
i posłużywszy się flakonikiem, w którym
Galadriela zamknęła światło gwiazdy Eärendil,
wymykają się wrogiej mocy Milczących Wartowników. W mitologii Tolkiena słowa te jednak tkwią daleko głębiej, u samych początków
tego świata.
Nie tylko w tekstach germańskich Tolkien
znajdzie
związek
Gwiazdy
Zarannej
z nadzieją. W zawartej w Kalevali opowieści
o porwaniu i wyzwoleniu niebieskich świateł
108/271
[zob. rozdział X, s. 257–258] powrót Słońca
na niebo sprawia, że Väinämöinen śpiewa
pieśń dziękczynną:
Witaj Gwiazdo Zaranna!
Witaj, Księżycu złoty!
Dziś wargi nasze zaczną
Chwalić swojego pana,
Którego stworzyliśmy
Na swoim starym szlaku;
Wschodzisz teraz jak gołąb
I jak kukułka złota
Pogoda twoja szczera.
My ci składamy rachunek
Ze zdrowia wszystkich ludzi,
W borach i na polanach.
Jęczmiennym urodzajem
I siecią na jeziorach,
109/271
Deszczem ulewnym i śniegiem
60
Ty śmierć do życia budzisz .
Symbolika Wenus jako gwiazdy zbawienia
należy do uniwersaliów w religiach świata.
Takie postaci jak aztecki Quetzalcoatl, egipski
Ozyrys, babilońska Isztar, zachodniosemicki
Aszthar, irańska Anahita i wreszcie wedyjska
Uszas i jej indoeuropejskie odpowiedniki (bałt.
Ausztra, gr. Eos, rzym. Aurora itd.) mają
różnorodne odniesienia do Wenus, a zarazem
są nosicielami zbawienia. Przyczyna tego
faktu tkwi przede wszystkim w astronomicznej
charakterystyce ruchu Wenus. Jak pisze
A. Wierciński: „(...) w przeciwieństwie do
Księżyca, który ma tylko jeden okres
niewidoczności (nów), Wenus ma ich dwa
(koniunkcja górna i dolna ze Słońcem), po
110/271
których zjawia się jako Gwiazda Zaranna lub
Wieczorna, a więc nadaje się znakomicie do
symbolizacji dwóch śmierci i podwójnych nar61
odzin (...)” . Dlatego Mesjasz został zrodzony
„z łona Jutrzenki” [Ps 110,3], a Jego przyjście
jest tak pewne jak pojawienie się Jutrzenki
o poranku [Oz 6,3].
Jak pisze Shippey: „Tolkien zapewne zauważył, że podczas gdy staroangielskie
i staroskandynawskie źródła utożsamiają »Éarendela« z gwiazdą, to według źródeł
staroangielskich i staroniemieckich jest on
posłańcem nadziei dla pogan. Być może sko-
jarzenie z nadzieją było równie stare, co
związek z gwiazdą; być może »Éarendel« zawierał przeczucie zbawienia nawet dla dawnych
bohaterów (jak Beowulf), którzy żyli, zanim
62
przyniesiono w ich strony chrześcijaństwo” .
111/271
W chrześcijaństwie termin ten i związany
z nim sens przypisywano Chrystusowi, ale
jeszcze w kontekście pogańskim zapowiadał
jakiegoś „poprzednika” Chrystusa, Zbawcę-
Uzdrowiciela [stang. Hœland, niem. Heliand],
którego natury Tolkien jak dotąd nie znał. Nic
bardziej nie mogło podniecić ciekawości
człowieka, który większość dotychczasowego
życia poświęcił na analizowanie słów i odkrywanie kryjących się za nimi znaczeń; którego
przepełniało pragnienie odnalezienia przedchrześcijańskiej
mitologii
Anglików
i odszukania w niej śladów Bożej Prawdy.
Spróbował więc opisać ową germańską
Gwiazdę Nadziei posługując się własnym,
„prywatnym językiem”.
Imię Eärendel przejęte do „prywatnej” mitologii Tolkiena pierwotnie (w formie Éarendel)
112/271
związane było z ea i earen, elfimi słowami
oznaczającymi „orła” i „orle gniazdo” (prawdopodobnie w związku ze stang. earnhama
„orli przystrój”), co nie dziwi w kontekście
roli przyznanej orłom w dziejach Tolkienowskiego świata. „Sama opowieść podaje,
że imię to było rozmaicie interpretowane tak
wśród ludzi, jak i elfów, i sugeruje, iż wywodziło się z jakiegoś »sekretnego« języka
używanego przez lud Gondolinu. W SG
[Słowniku Gnomijskim] pojawia się hasło
Ioringli jako prawdziwe imię Eärendela
w języku Gnomów, chociaż przyswoili oni
także jego formę z języka Eldarów w pośred63
niej postaci Iarendel, Iorendel” . Ponieważ
„orzeł” w gnomijskim to ior, ioroth, a gîl oznacza gwiazdę, można przypuszczać, że imię
Eärendela mogło znaczyć „Gwiazda Orła”.
113/271
W późniejszych pismach Tolkien zmienia znaczenie na eaarre-ndil „Miłośnik Morza”, by
staroangielski i sindariński zbiegły się znaczeniami:
nieprzypadkowo
ear64
w anglosaskim znaczy właśnie „morze” .
Słownik Qenyi (SQ) wspomina, że marynarzy
zwano „Synami Eärendela” – Eärendilyon.
Mówi się, że jeśli promień gwiazdy Eärendel
padnie na twarz nowo narodzonego dziecka,
wówczas zostaje ono „Dzieckiem Eärendela”,
gdyż w jego sercu zamieszkuje tęsknota za
wędrówką. Nazywano tak Eriola-Ælfwina.
Pomysł ten zapewne pochodzi ze staroangiel-
skiego poematu Żeglarz [The Seafarer],
opisującego dojmującą tęsknotę za nieznanym,
która zmusza autora do ciągłych poszukiwań.
Tolkien w Lost Road i Notion Club Papers
114/271
odnosi się bezpośrednio do Żeglarza, podając
wersy 33–48 w następującej postaci:
To pragnienie ducha poprzez prądy morskie
każe mi podążać na poszukiwania w dali
poprzez potworne fal górskie grzbiety
Przyjaciół
Elfów
wyspy,
gdzieś
w Zewnętrznym Świecie.
Nie w głowie mi harfa ni złoto rozdane,
ni rozkosz z kobietą w świecie bez nadziei;
65
jedyne życzenie – pruć ruchome fale .
Jak zwykle u Tolkiena jest to cytat niezu-
pełnie wierny, został bowiem uzupełniony
o wers o wyspie Przyjaciół Elfów (w oryginale
mowa jest tylko o „ziemiach innych ludów
w zamorskich stronach”), co zagarnia Żeglarza
w obręb prywatnej mitologii Tolkiena. Motyw
115/271
uporczywego poszukiwania na morzu tego, co
niedostępne lub zaginione wielokrotnie
powraca w jego pismach, zwłaszcza w historii
Tuora i Opowieści o Aldarionie i Erendis. Kropkę
nad „i” stawia kolejny powtarzany przez niego
tekst staroangielski, którego strofy wsadza
w usta Ælfwina Wídlásta:
Wiele jest spraw w zachodnich ziemiach
ludziom nieznanych,
cudownych i dziwacznych istot, kraina
piękna i cudowna
ojczyzna elfów i chwała Bogów.
Mało kto wie, jaka jest tęsknota tego,
66
kogo starość od powrotu tam odcięła .
Jak już wspomniano, drugim źródłem inspiracji, precyzującym postać Eärendila, jest
116/271
wspomniany już poemat Ziemski Raj Williama
Morrisa o żeglarzu, który przybywa do nieznanego kraju i wysłuchuje szeregu mitów
greckich i germańskich. Ziemski Raj staje się
także
wzorem
narracyjnym
sposobu
wprowadzenia Zaginionych Opowieści do
dorobku ludzkiej kultury, jako relacja
z podróży „syna Eärendela” (czyli marynarza),
Eriola na Tol Eressëa i wysłuchania przekazów
składających się na mitologię dla Anglii. Kiedy
proces „objawienia” mitologii był po raz pierwszy przenoszony na papier, pragnieniem
Tolkiena było zostać poetą, aby (znowu na
wzór Morrisa), połączyć ze sobą piękno mowy
wiązanej i czar mitu. Dlatego Eärendel pojawia się jako postać łącząca w całość cykl
czterech wierszy. Ich wspólnym tematem jest
wędrówka gwiezdnego żeglarza Eärendela
117/271
poza granice świata. Nasycone zostają słownictwem i kryjącą się za nim mitologią,
pochodzącymi z wypracowanego już języka.
W jedno łączą się więc jego językoznawcze
wynalazki, fascynacja językiem fińskim,
walijskim, postacie elfów (wróżek – fairies)
i pragnienie odtworzenia mitologii dla Anglii.
Najwcześniejszy poemat nosił tytuł Podróż
Éarendela Gwiazdy Wieczornej [The Voyage of
Éarendel the Evening Star], zmieniony później
na Ostatnią Podróż Eärendela [The Last Voyage
of Eärendel], któremu Tolkien przydaje ów
pochodzący z Cynewulfa wers: Éalá Éarendel
Engla Beorhtast jako staroangielską wersję
tytułu. Wiersz opisuje Éarendela wyruszającego przed wschodem Słońca z Wybrzeży Zachodu. Jego błyszczący statek wyruszył z portu
u Bram Nocy, mijając wiele innych gwiazd
118/271
przepłynął ponad granicami świata. Twarz
rozświetlał mu srebrny płomień, a pył diamentów osiadł na statku. Jego śladem podążył
srebrny Okręt Księżyca ze wschodu, z przystani Słońca, rozświetlając białe wrota i zakotwiczył na niebie w ciemnościach. Ścigany
przez Księżyc Éarendel uciekł powracając nad
Śródziemie, gdzie słyszał głosy ludzi i ich
płacz, świat zaś pokrył się chmurami. Wówczas Éarendel poprowadził Łódź Słońca,
poprzedzając jego szlak, póki jego ognisty
blask nie wypełnił ciemności i nie rozgrzał
otchłani zimna.
W pierwszym wierszu nie ma jeszcze wzmianki o Zachodnim Raju elfów i Valarów ani
o przyczynach łez mieszkańców Krain Zachodnich [Westerland], mimo że – jak sam Tolkien
wspomina – już w 1910 r. w jego umyśle
119/271
67
poczęła kształtować się idea Valinoru . Jest
to mistyczny opis wschodu Słońca, ognistej
powodzi blasku, wyprowadzonej na niebo
przez bohaterską żeglugę Éarendela. Bohaterowie wiersza to trójka astralnych protagonistów: Sternik łodzi Księżyca, Słońce
i Wenus jako Gwiazda Zaranna. Podczas gdy
Księżyc ściga nieulękłego żeglarza gwiezdnego
strzałami Łowcy, zastępuje go Słońce. I tak
będzie co noc, póki blask przepełniający
Wenus-Éarendela, najjaśniejszą gwiazdę na
niebie, nie wypali się. Nie ma potrzeby
przytaczać niezliczone przykłady mitologiczne
dla zbudowania analogii z tą wizją, wystarczy
wspomnieć, że w mitach indoeuropejskich
Księżyc jest mężczyzną (a nawet kwintesencją
męskości) prześladującym i zapładniającym
kobiety (m.in. jako przyczyna krwawień
120/271
miesięcznych), Słońce zaś jest dawcą błogosławieństwa wizualizowanego w postaci
światłości i promieni. W mitologii bałtyjskiej
Meness (Księżyc) konkuruje z Aušeklisem
(Wenus) o rękę Słonecznej Panny Saule, porywa
ją
i uprowadza.
Wedyjska
Uszas
(Jutrzenka) ukazana jest jako otwierająca
o wschodzie wrota dnia, poprzedzająca na
swym rydwanie swego ojca Surję (Słońce)
i wskazująca mu drogę, odpędzająca ciemności, stwarzająca światło i budząca do życia
wszystkie istoty. Spójrzmy, jak hymn Rygwedy współbrzmi z pierwszym wierszem
o Éarendelu:
Już zaprzęgnięty
wielki wóz ofiarny
Wzniósł się Éarendel
między żeglujące
cienie
121/271
I nieśmiertelni na ten Nad daleką i cichą
wóz wstępują,
krawędź Oceanu,
Wyłania się z Nocy
podniosła
i wdzięczna
Ušas, by jaśnieć
w siedzibach
człowieka.
Przemknął gładkie,
mroczne bramy nocy,
Srebrzystą iskrą statku
[...].
Wpierw niż świat
Poza kres świata,
cały zbudziła się ona, w podróż bez końca
Zwycięska, wielka,
z triumfem idąca
[...].
Już zapłonęły ognie
jaśniejące,
Spieszy się nad pustynią skrzącą
Od klejnotów i ponad
mrokiem,
122/271
Mrokiem zakryte
Skąd wychynął się
skarby wielkiej ceny. z twarzą płonącą
[RW, I.123]
Od pożądań srebrnego
płomienia
[KZO III 72].
Tolkien nie mógł, co u niego charakterystyczne, uwzględnić seksualnego aspektu
wschodu Słońca (Surja obejmuje w końcu
miłosnym uściskiem Uszas), choć odwołał się
do niego przy innej okazji (o czym pomówimy
w rozdziale X, poświęconym światłości). Jego
Éarendel jest mężczyzną, choć są dane germańskie wskazujące na płeć żeńską Gwiazdy
Jutrzenki jako Osra, w wariancie anglosaskim
Eastre.
123/271
Następne wiersze o Gwiezdnym Żeglarzu
rozwijają szczególnie motyw jego długich
wędrówek po morzach świata. Do wiersza
Pieśń o Eaarendelu [The Lay of Eärendel], zmi-
enionego później na Zaproszenie Minstrela [The
Bidding of Minstrel], dołączony jest pierwszy
szkic jego przygód.
Łódź Eärendela płynie przez Północ [na
skrzydłach Północnego Wiatru], Islandię,
Grenlandię i dzikie wyspy: potężny wiatr
i narastająca wielka fala niosą go ku gorętszym rejonom, na skrzydłach Zachodniego Wiatru. Kraina dziwnych ludzi, ziemia magii.
Dom Nocy. Pająk. Ucieka od strachów Nocy
z kilkoma towarzyszami, widzi wielką górzystą wyspę i złote miasto [Kôr] – wiatr odpycha
go na południe. Ludzie-drzewa, mieszkańcy
124/271
Słońca, korzenie aromatyczne, ogniste góry,
czerwone morze: obszar śródziemnomorski
(tam traci swoją łódź [podróżuje pieszo przez
dziką Europę?] albo Atlantyk. W domu. Wiek
go kruszy. Buduje nową łódź. Żegna się ze
swoim północnym krajem. Żegluje na zachód
do warg świata, gdzie Słońce zanurza się
w oceanie. Płynie dalej na niebo i nie wraca
68
więcej na ziemię .
Jak widać także tutaj Tolkien nie zdecy-
dował się na odwołanie do własnego świata –
podróże Eärendela odbywają się w obrębie znanych średniowieczu obszarów i odwołują się
do celtyckiej konwencji Imramu, (por. rozdział
IX, s. 221), jak i wspomnianego germańskiego
poematu o pielgrzymce Orendela do Ziemi
Świętej. Przełom następuje dopiero w tekście
125/271
samego wiersza, na co wskazuje także zmiana
pisowni Éarendel na Eärendel. Rozpoczyna go
prośba do minstrela, by zaśpiewał więcej
o przygodach Eärendela. Słuchacze opisują
jego tęsknotę do morza i piękno fal, „co je El69
darowie przed zmianą światła uczynili” . Na
co minstrel odpowiada nostalgicznie: „But the
music is broken, the words half-forgotten, the
70
sunlight has faded, the moon grown old” .
Dodaje, że piękno wysmukłych statków elfów
zaginęło, zgniło w zapomnieniu. Jedyne, co
można zrobić, to oddać w swojej muzyce ledwie cień dawnego piękna pieśni dotyczących
cudownego świata elfów.
I tak zostaje ukształtowany zrąb mitologii
Śródziemia. Do pierwotnych, „niezdecydowanych” słów wierszy zostaje dodany komentarz
sytuujący opisywane wędrówki w obrębie
126/271
elfiej kosmografii, z Górą Kosmiczną Taniquetil i cudowną zachodnią krainą Valinor.
Widzianym z wizji Eärendela „złotym miastem
jest Kôr, gdzie słyszy muzykę Solosimpë
i powraca, by odnaleźć je, odkrywa jednak, że
wróżki [fairies] opuściły Eldamar (...). Pokryty
pyłem diamentowym wędruje opuszczonymi
71
ulicami Kôru” .
Wędrowiec Eärendel, który przemierzył
Oceany Świata na swym białym statku Wingelocie, osiadł na starość na Wyspie Morskich
Ptaków wśród Północnych Wód, aż wypłynął
w ostatnią podróż.
Minął Taniquetil i nawet Valinor i przeciągnął swój statek przez zagrodę na krawędzi
świata, po czym wpłynął nim na Ocean
Nieboskłonu. Ludzie nie wiedzą nic o jego
127/271
przygodach, prócz tego jedynie, że ścigany
przez pełny Księżyc uciekł z powrotem do
Valinoru, gdzie z wież Kôru na skałach
Eglamaru spoglądał na Oceany Świata. Do
Eglamaru przybywa zawsze w czas pełni, gdy
Księżyc płynie spiesznie za Taniquetil i Valin72
or .
Następny wiersz, Brzegi Faëry [The Shores of
Faëry], zostaje przez samego Tolkiena uznany
za pierwszy utwór, w którym ujawnia się jego
mitologia. Opisuje wybrzeża Eglamaru „na
wschód od Księżyca, na zachód od Słońca”.
Stoi tam samotne wzgórze (Kôr), którego podnóże zanurzone jest w morzu, a wieże na nim
lśnią białe i wysmukłe. Tu rosną Dwa Drzewa,
które rodzą kwiecie Nocy i złoty owoc Południa. Poza nimi wznoszą się zwieńczone głową
128/271
smoka wrota Księżyca i przystań gwiazd. Tam
przycumowuje Wingelot „poza Taniquetilem
i Valinorem”, stamtąd Eärendel spogląda na
świat. Ostatni wiersz cyklu, Szczęśliwi Żeglarze
73
[The Happy Mariners] , opisuje zachodnią
wieżę Perłowego Zamku na Wyspach Półmroku, gdzie Wieczór zasiada w cieniu. Łodzie
wróżek [fairy boats] mijają ją, płynąc
z jaśniejących lądów wschodu, gdzie nurkowie
elfów łowili perły – zestalone błyski światłości
wschodzącego Słońca. Szczęśliwi marynarze
powracają w łodziach, nie wiedząc, że w Perłowej Wieży ktoś Śpiący czeka na marynarza,
który przepłynął poza Wrota Nocy.
Poemat o Eärendelu kreuje pierwszy poziom
mityczny, który Tolkien zaczyna szybko pogłębiać. Punktem wyjścia jest spotkanie motywu
Eärendela
z wcześniejszą
koncepcją
129/271
Najdalszego
Zachodu:
w czasie
swoich
odległych wojaży, zakończonych wzniesieniem Wingelotu na niebo, jako gwiazdy
Wenus zapowiadającej świt, Eärendel spotyka
elfy (wróżki) bytujące w nieśmiertelnej krainie
Valinoru. Kiedy, jak mówi oficjalna biografia,
Tolkien prezentował swoje wiersze swemu
jeszcze
szkolnemu
przyjacielowi
G. B. Smithowi, ten, mając na myśli kontekst
mityczny, spytał, o czym one właściwie są, na
co Tolkien odpowiedział: „Nie wiem, spróbuję
74
się dowiedzieć” . Jest to dla jego metody
pracy niezwykle charakterystyczne, „nie
uważał się za autora opowieści, lecz za odkrywcę legendy”. Klucze rozwoju narracji były
wielorakie: słowa, zwłaszcza nazwy własne,
imiona ustalone w toku pracy nad prywatnymi
językami,
marzenia
senne,
wzorce
130/271
zaczerpnięte z innych mitologii. W efekcie mitopoeia Tolkienowska powstawała bardzo
podobnie
do
rzeczywistych
procesów
tworzenia legend; przykładem może być
wprowadzanie wymyślonych już postaci i idei
w nowy kontekst sytuacyjny i dorabianie im
coraz bardziej szczegółowej biografii. I tak jak
do jego mitologii zostali inkorporowani
Człowiek z Księżyca, czy później – Tom Bombadil, tak samo do opowieści o Eärendelu wkroczyli, Perłowa Wieża z jego snów i jej śpiący
lokator a w ślad za nimi jego wyśnione miasto
z białymi wieżami: Złote Miasto Kôr. Zam75
ieszczony w wykładzie Tajony nałóg wiersz
Earendel we „wczesnym Quenya” pokazuje, że
ów kontekst obejmował także lirykę elfów;
Eärendel stał się herosem nie tylko ludzkiej,
ale i elfiej mitologii.
131/271
Poznawszy ostateczny los Eärendela wyniesionego na niebiosa, Tolkien z kolei zastanowił się, jak mogły wyglądać jego poprzednie
perypetie. W ślad za tym pytaniem idzie opis-
anie dzieciństwa Eärendela, który okazuje się
być istotą wyjątkową, jedynym na świecie
76
dzieckiem dwóch ras, elfów i ludzi , a jego
przeznaczeniem było poznać wszystkie wody
świata, i górne, i dolne, nie tylko morza czterech stron świata. Powstaje więc Opowieść
o Upadku Gondolinu, najstarsza z Zaginionych
Opowieści, w której groza ataku potwornych sił
Melka na cudowne miasto elfów odzwierciedla
własne doświadczenia Tolkiena z czasów I wojny
światowej.
Eärendel
narodzony
z „królewskiego” związku Idril i Tuora był
dzieckiem wielkiej piękności, miał białą skórę
i błękitne, bardziej niż niebo i szafiry
132/271
Manwëgo, oczy, „miał piękno i mądrość elfów
77
i siłę i męstwo ludzi” . Wychowywano go
w czujności i wrogości wobec Melka. W noc
ataku Balrogów na Gondolin, Eärendel, cudem
ocalony z rzezi, wydostał się z rodzicami tajemnym przejściem i opuścił upadłe miasto.
Uchodźcy zamieszkali w Krainie Wierzb Tasarinan, potem osiedlili się w Arvernien u ujścia
Sirionu.
Dalsza historia Eärendela nie została już
spisana w formie narracji, pozostała jednak
jako koncepcja w wielu szkicowych planach
i kartach. Christopher Tolkien, redagując KZO,
usiłował zebrać wszystkie dotyczące Eärendela
materiały, z których można wydedukować
następującą historię.
Eärendel dojrzewał w domu ojcowskim,
wyrósł tam na najpiękniejszego z synów
133/271
ludzkich, tak że kiedy pływał po wodach ujścia, zakochiwały się w nim nimfy. Ofiarowały
mu lśniący srebrny pancerz (lub znany nam
już płaszcz) i nauczyły go sztuki budowania
okrętów. Gdy zaś Elwinga z uchodźcami
z Doriathu dołączyła do nich, oboje, jeszcze
jako dzieci, zakochali się w sobie. Kiedy Tuor
się zestarzał, tęsknota do morza rozbudzona
konchami Ulma rozpaliła się w jego sercu.
Pewnego wieczoru zabrał ze sobą na plażę
syna i zaśpiewał mu na pożegnanie pieśń
o swoim
objawieniu
Ulma
i wiecznym
78
poszukiwaniu . Eärendel na jego polecenie
odcumowuje łódź, lecz słysząc z oddali śpiew
ojca, wybucha płaczem. Rankiem Idril
pobiegła na wybrzeże, ale zobaczyła tylko
niknący w oddali żagiel. Dalsze jego losy są
nieznane, choć pojawia się myśl, że spadł za
134/271
krawędź świata. Eärendel, który kochał ojca
ponad wszystko, przysiągł odnaleźć go,
choćby w lochach Mandosa. Ponieważ Elwinga dała mu na podróż Nauglafring, ciążyło
na nim jego przekleństwo i dlatego nie mógł
odnaleźć drogi. Także Ossë był jego wrogiem.
W innej wersji Ulmo zabronił mu szukać Mandosu, a gdy Eärendel go nie posłuchał, zdjął
swą opiekę z ujścia Sirionu i dopuścił do
splądrowania przystani przez Melka. Sam
Eärendel w trakcie rejsu na daleką Północ
rozbija się na krze lub mieliźnie. Ulmo ratuje
go i objawia mu się, podobnie jak jego ojcu,
polecając szukać Kôru. „W tym celu uratow79
ano cię z ruin Gondolinu” – mówi . Kiedy
usłyszała to Elwinga, wpadła w rozpacz, gdyż
„żaden człowiek nigdy nie wędrował po
135/271
ulicach Kôru ani nie widział miejsc Bogów,
80
ani nie mieszkał w Zewnętrznych Krajach” .
Eärendel wyrusza w ponowną podróż w towarzystwie wiernego Voronwëgo. Znów
rozbija się, napastowany przez sztorm Ossëgo,
lecz jego i Voronwëgo ratuje zakochana w nim
nimfa morska (Oarni) i holuje na brzeg koło
Falasqil, gdzie niegdyś przebywał jego ojciec
po ucieczce z Mithrimu. Uratowany, zwiedza
dawną siedzibę swego ojca i Wyspę Ptaków
Morskich, na której gromadzą się ptaki
z całego świata. Powraca z Voronwëm do ujścia Sirionu, gdzie dowiaduje się, że jego matka
Idril, nie mogąc się doczekać wieści o nim,
sama pożeglowała na Zachód i ślad po niej zaginął. Eärendel w żałości modli się do Ulma
i w odpowiedzi słyszy jego zew – konchy.
Postanawia wyruszyć w ostatnią podróż.
136/271
Buduje (z pomocą nimf) łódź „Wingilot”,
żegna się z Elwingą i odpływa. Płynął przez
wiele lat, szukając już nie ojca w siedzibach
Mandosu, lecz Valinoru i wzgórza Kôr; miotany burzami i wiatrami błądził po dalekich
wyspach. Najpierw wiatry pognały statek na
dalekie południe, gdzie ciemności panują nad
wyspami. Tam zobaczył Ogniste Góry, Entów
[Treemen], spotkał Pigmejów oraz Sarqindi –
„ludożercze ogry”. Kiedy z kolei wiatr poniósł
go na zachód, spotkał Ungweliantë (Wirilomë)
i zabił ją. W końcu, pokonawszy wszelkie
niebezpieczeństwa,
przemknąwszy
przez
leżące na Morzach Cienia Magiczne Wyspy
i Wyspy Półmroku, zbudził nieświadomie swą
matkę. Idril wylądowała bowiem na Wyspie
Snów, w archipelagu Wysp Półmroku. Tam
zbudowała dla siebie w najdalszym zakątku
137/271
zachodu błyszczącą Perłową Wieżę i na jej
szczycie zasnęła, by oczekiwać powrotu męża.
Zbudził ją dopiero pokładowy gong, jednak
ani jedno, ani drugie nie wiedziało, że się
minęli. Ta wersja Śpiącego zostaje rychło
odrzucona i Tolkien zastępuje ją śpiącym
Gnomem, jednym z wysłanych wcześniej przez
Turgona posłańców, który nieopatrznie
postawił stopę na zaklętej wyspie. Obudzony,
ostrzega
Eärendela
i Voronwëgo
o niebezpieczeństwach i magiczym zagrożeniu
czyhającym na wychodzących na ląd.
Eärendel chce go zabrać, ale zaklęty Gnom nie
może opuścić Wieży.
Eärendel płynie dalej i dociera do Kôru.
Jednak wzgórze jest puste. Eärendel przybył
za późno, gdyż ptaki uciekające z Gondolinu
przekazały wszelkie wieści o losach elfów
138/271
w niewoli Melka. Eärendel kroczy przez puste
ulice, a pył diamentowy osiada mu na szacie.
Z kamiennych tablic i z szumu morza
odczytuje dawne dzieje świata, legendy
opowiadane przez elfy. Pełen smutku powraca
do domu, a kiedy mija Tol Eressëa, widzi ol-
brzymią armadę elfów szykującą się do wojny.
Jednak wielki wiatr i ciemności nie pozwalają
mu dołączyć do nich. Błąka się szukając drogi
na południe, odegnany daleko – do krain,
gdzie wstaje Słońce. W końcu zaś dociera do
Przystani Sirionu i zastaje ją pustą i zniszczoną. Szukając wieści, zapuszcza się aż do
ruin Gondolinu, gdzie dowiaduje się
o splądrowaniu
Przystani
przez
Melka
i śmierci Elwingi. Ponoć Nauglafring zatonął,
a ona została zmieniona w morskiego ptaka.
Szukając jej, płynie do Falasqil, gdyż chce ją
139/271
odnaleźć na Wyspie Morskich Ptaków.
Wędruje wśród wraków nawołując Elwingi,
lecz nie udaje mu się jej odnaleźć. Błądząc po
ruinach świata dociera wszędzie, penetruje
nawet spustoszone po wojnie z elfami
Angamandi. Wygłasza wtedy proroctwo, iż
„jego dziećmi będą ci wszyscy, których porywa tęsknota do nieskończonego żeglowania po
morzach”.
Eärendel odpływa, by już nie powrócić do
Śródziemia, i dociera do Wyspy Morskich
Ptaków, a w końcu, spełniając swoją
przysięgę, do Siedziby Mandosa, gdyż ci,
którzy cierpieli ponad miarę, mają ten przywilej. Tym samym Eärendel Tolkiena, gnany
wiatrami z północy na południe i ze wschodu
na zachód, dociera do największych głębin
piekieł Angamandi i Domu Mandosa, idąc –
140/271
jak można powiedzieć po lekturze Chrystusa
Cynewulfa – tropami Chrystusa, by w końcu
dostąpić wniebowstąpienia. Jak bowiem mówi
dalsza opowieść, mija nawet wybrzeża Valinoru, podziwiając Taniquetil, przepływa (jak
ojciec) granice świata i wznosi się na firma-
ment, by tam spojrzeć na świat z wysokości
nieba i odszukać zaginione – matkę i żonę.
Jednak lśni tak jasno, że ściga go Księżyc-Łowca. Ucieka przed nim przez Bramy Nocy.
Odtąd pod groźbą śmierci (gdyż zbyt wiele
jest w nim z człowieka) nie może stamtąd
powrócić, musi pozostać jako Gwiazda
Zaranna. Elwingę znajdzie dopiero w czasie
kończącej okres mityczny Wielkiej Podróży
[Faring Forth]. Eärendel wciąż czeka na
rozpalenie Magicznego Słońca i co wieczór
pragnie powrócić z nieba do Kôru i zapytać,
141/271
czy nadszedł już ten dzień. Jednak wciąż
Księżyc zabiega mu drogę. Kiedy w końcu
nastaje czas Wielkiej Podróży, Eärendel ma
dotrzeć do Luthany (Albionu), by spotkać Ingwëgo, prawdopodobnie pierwszego ludzkiego
mieszkańca tej wyspy. Zyskawszy u niego
i jego ludu schronienie przed gniewem
Ossëgo, daje mu do wypicia zapewniający mu
nieśmiertelność łyk limpë. Opowiedziawszy mu
o istnieniu Tol Eressëa, dokąd odeszła większość elfów po niepowodzeniu Podróży,
rozbudza w jego sercu tęsknotę za elfami, po
czym, pobłogosławiwszy wprzódy jego potomstwo, odpływa na zawsze. Z rodu Ingwëgo
wywodzić się miał Ælfwin.
Tak więc w początkowym zamyśle Eärendil
Żeglarz był spóźnionym Posłańcem i Wędrowcem, błakającym się po wodach świata,
142/271
podobnie jak Odyseusz – raczej z powodu
gniewu bogów niż, jak św. Brendan, z woli
Boga. W jego osobie stopiły się różnorodne
wątki „ostatniej podróży” bohatera: Artura,
Brana, Väinämöinena czy Quetzalcoatla oraz
obecnego w angielskich legendach tajemniczego żeglarza Inga,
Ing, prawdopodobnie
Sasów (Ingwenonów),
wsiadł na swój statek
zawsze z horyzontu.
przybyłego zza morza.
tożsamy z przodkiem
zrodziwszy potomków,
i odpłynął, znikając na
Jego rydwan miał
odjechać jego śladem. Tolkien celowo
wprowadził Inga (Ingwëgo) do opowieści
o Eärendelu, jest to bowiem łącznik, dzięki
któremu wszystko, co widział i przeżył
Eärendel, nie zostało przez ludzi zapomniane.
Potomstwo Inga zachowało przekazaną przez
Gwiezdnego Żeglarza wiedzę o dziejach elfów
143/271
i Valarów i przekazało ją swym dzieciom. I tak
tęsknota za Prawdziwym Zachodem nie
wygasła w Anglii.
Taka była ówczesna nadzieja Tolkiena.
Posługuję się słowem „nadzieja” celowo, gdyż
należy ono do centralnych kategorii teologii
Tolkiena i jej rudymenty uwidocznione są już
w KZO (np. Gondolin jako błędna nadzieja
81
Noldolich czy wzmianka o Eärendelu jako
prawdziwej nadziei). Jednak wraz z rozwojem
jego legendarium osoba i czyny Eärendela powoli
nabierały
silniejszego
wyrazu.
W późniejszym Szkicu mitologii zmianie ulega
przede wszystkim układ Eärendel – Elwinga,
pojawia się też ich syn Elrond. Eärendel,
powracając z podróży na południe (gdzie zabił
Ungoliantę), odnalazł wyludnione wybrzeże
i spotkał Voronwëgo (Bronwega), który
144/271
opowiedział mu o bratobójczym napadzie
Maidrosa i skoku Elwingi do morza. Zasmucony Eärendel wraz z Bronwegiem wyrusza
w drogę do Valinoru, szukając przy tym Elwingi. Mija wyspy i Tol Eressëa, w końcu
przybija do Kôru. Znalazłszy go opuszczonym,
nie odważa się wkroczyć dalej, w głąb Valinoru. Na wyspie na połnocnych morzach, gdzie
przylatują morskie ptaki, buduje wysoką
wieżę, by z niej wypatrywać Elwingi. Chcąc
objąć wzrokiem całe Śródziemie, prosi
o pomoc swych przyjaciół-ptaki. Te unoszą go
na statku w powietrze, ale, jak Ikar, zostaje
przypieczony przez Słońce, a poza tym poluje
nań Księżyc. Długo wędruje po niebie jako
spadająca, błądząca gwiazda.
Kiedy pokonano Morgotha, ostatni Silmaril
z jego korony ofiarowano Eärendelowi, gdyż
145/271
synowie Fëanora stracili do niego prawo.
Maidros zdecydował się wobec tego dołączyć
do Eärendela, który założywszy Silmaril na
czoło, odszukał i ożywił Elwingę. Razem
wpłynęli na niebiańskie sfery, najwyżej ze
wszystkich gwiazd, nawet ponad Słońce
i Księżyc. Tam trzymają straż nad Morgothem
zrzuconym za Ściany Nocy, pilnując Bramy
Nocy przed jego atakiem. Eärendel przechowuje Silmaril, by po Ostatniej Bitwie oddać go
razem
z pozostałymi
odzyskanymi
Maidrosowi, on zaś odkupi winy swoje
i swego ojca, rozbijając je i uwalniając świ-
atło, które posłuży do odnowienia Dwóch
Drzew.
Tutaj wreszcie postać Eärendela łączy się
z Silmarilem, a światło tego klejnotu staje się
światłem najjaśniejszej gwiazdy na niebie.
146/271
W KZO Nauglafring wraz z Elwingą trafia na
dno morza, unicestwiając zarazem klątwę rzuconą na skarby Nargothrondu. Szkic... zachowuje ten motyw (choć Elwinga zostaje uratowana przez Ulma), lecz przydaje Eärendelowi
ostatni zachowany Silmaril (pierwszy wpada
do morza, z drugim Maglor skacze do ognistej
szczeliny) jako źródło blasku. Do tej pory światło gwiazdy pochodziło od jego pokrytych
diamentowym pyłem Kôru szat. Prawdopodobnie do takiej decyzji przyczyniła się
postać innego żeglarza z mitologii skandynawskiej, Thorkila, kilkakrotnie wspomnianego
w Eddzie
prozaicznej.
Thorkil
(niekiedy
utożsamiany z samym Thorem) był nieulękłym
podróżnikiem, mędrcem, który trafiał do najodleglejszych rejonów świata i tam oglądał
mityczne postacie i zdarzenia. W czasie jednej
147/271
ze swych podróży dotarł na krańce świata, do
jaskini, w której spoczywał skowany Loki, cierpiąc za swe podłe czyny. Po drodze pokonać
musiał morze ciemności aż po wielu dniach
błądzenia dotarł do pieczary, w której dwóch
olbrzymów piekło ryby. Aby ich minąć, trzeba
było rozwiązać zadawane przez nich zagadki.
Thorkil dotarł do nich dzięki klejnotowi, który
zawiesił na przednim maszcie, a który odbijał
światło ich ogniska rozświetlając drogę. Nic
nie wiemy o naturze tego klejnotu, lecz w nim
kryje się z pewnością zapowiedź funkcji Silmarila. Przekaz przypomina też legendę
apokryficzną dotyczącą biblijnego potopu,
według której Noe miał na dachu arki zaw82
ieszoną perłę oświetlającą jej wnętrze .
Dopiero w Quenta Noldorinwa po raz pierwszy pojawia się na marginesie wzmianka, że
148/271
Eärendel jednak stanął przed obliczem Bogów
i prosił o pomoc jako Posłaniec [Messenger].
Elwinga dzięki Ulmowi ratuje się z zagłady
Przystani Sirionu i zmieniona w morskiego
ptaka, z Silmarilem na piersi pada w ramiona
Eärendela, który rano zamiast ptaka znajduje
swą żonę. Eärendel zakłada na czoło Silmaril
i z jego pomocą przebija się przez cienie zaczarowanych archipelagów. Sam jeden
wkracza na ziemię Valinoru, gdyż jego załoga
obawia się gniewu Bogów. Kroczy pustymi
ulicami Tûny, gdyż elfy świętują Bramy Lata
83
w Valmarze . Kiedy zrezygnowany ma zawrócić, Fionwë przemawia do niego (w wydanym
Silmarillionie jest to oczywiście herold Manwego Eonwë, a nie jego syn Fionwë) słowami
znanymi z Cynewulfa:
149/271
– Bądź pozdrowiony Eärendelu, najjaśniejsza z gwiazd, najwspanialszy posłańcu.
Chwała ci, niosącemu światło starsze od
Słońca i Księżyca, wyczekiwanemu, który
przychodzisz
niezapowiedziany,
wytęsknionemu, który przychodzi, gdy zgasła
nadzieja! Chwała ci, dumo dzieci świata, zabójco ciemności! Gwiazdo zachodu, bądź
pozdrowiony! Chwała tobie, heroldowi por84
anka! .
Prowadzi go przed oblicze Manwëgo. Tam
Eärendel przemówił w imieniu cierpiących
w cieniu śmierci od Morgotha elfów i ludzi
i został wysłuchany. Stał się przewodnikiem
Armii Zachodu powracającej do Śródziemia,
ale Bogowie nie pozwolili mu powrócić,
zbudowali mu wieżę na północnych wyspach,
150/271
gdzie zlatują się wszystkie ptaki morskie,
między nimi w tej postaci odwiedza go Elwinga. Ona wymyśliła skrzydła, z pomocą
których uniósł się w niebiosa. Ludzie, widząc
nową gwiazdę pojawiającą się na Zachodzie,
domyślili się, że to Silmaril i zrodziła się w ich
sercach nadzieja.
Quenta Silmarillion głosi, że Ostatnia Bitwa
zacznie się, kiedy Morgoth zmyli straże
i przekradnie się poprzez Bramę Nocy.
Prowadzące do niej wydarzenia opisane są
w taki sposób: Valarowie błogosławią statek
Eärendela, przenoszą na firmament i przerzu-
cają przez Wrota Nocy. Zadaniem Eärendela
jest pilnowanie ich aż do chwili, kiedy Morgoth spróbuje się przedostać po raz ostatni.
Zniszczy wówczas Słońce i Księżyc, ale
Eärendel zstąpi za nim w postaci białego
151/271
płomienia, strąci go z nieba i rozegra się
Ostatnia Bitwa. Tu też Eärendel pojawia się
wraz z ptakami i rozbija kontratak smoków,
zabija Ankalagona i strąca go na wieżyce
Thangorodrimu. Tym, który rozbije Silmarile
(w tym ten przechowywany przez Eärendela,
który zstąpi z niebios), będzie sam Fëanor.
W późniejszej
wersji Bogowie, zastanawiając się nad losami Eärendela,
postanowili, że odtąd wszyscy, którzy będą
mieli domieszkę ludzkiej krwi, staną się śmiertelni z wyjątkiem Eärendela i jego potomków,
którzy będą mieli prawo wybierać dziedzict-
wo. Elwinga poproszona przez męża wybrała
ród elfów. Vingelota, pobłogosławionego
przez Bogów, przeniesiono ponad Valinorem
na najdalsze granice świata (przez Bramy
Nocy) i wzniesiono na oceany niebieskie.
152/271
Statek, wypełniony powiewającym płomieniem, z niosącym Silmaril Eärendelem za
sterem, był zdolny do przemierzania nawet
bezgwiezdnej
pustki.
Rankiem
jednak
i wieczorem powracał do Valinoru.
Elwinga, która nie mogła wytrzymać mrozu
i pustki, zbudowała sobie wieżę na północnym
krańcu świata, gdzie gromadzą się wszystkie
ptaki morskie. Tam skonstruowała sobie skrzydła, gdyż nauczyła się latać i czasami elfy
z Tol Eressëa widzą, jak w postaci białego
ptaka leci na powitanie Eärendela. Kiedy po
raz pierwszy nowa gwiazda pojawiła się na
oceanie niebieskim, uznano ją za znak nadziei,
gdyż poznano, że to musi być Silmaril,
w którym wszak zaklęte były losy Ardy. Odtąd
nazywano ją Gwiazdą Nadziei – Gil-Estel, gdyż
prowadziła ku Zachodowi (później, kierując
153/271
się światłem Eärendila, Edainowie znaleźli
swą zachodnią ojczyznę).
Dla
wyjaśnienia
zmian
narracyjnych
posłużmy się opracowaną przez Christophera
Tolkiena tabelą wariantów historii Eärendela
(HM IV 204).
Szkic i I wersja Quenta
Noldorinwa
II wersja Quenta
Noldorinwa
Earendel (i
Bronweg)
odwiedza
KEr, ale elfy
już odeszły;
Earendel (i Elwinga razem
z Silmarilem)
wkracza do
Valinoru i za-
przybyli za
późno.
Uzupełnienie II
wersji: Quenta
Silmarillion
Eärendel żegna
się na zawsze
z Elwingą na
brzegu Valinoru.
Statek Eärendela
brania Elwindze (Vingelot)
towarzyszenia
pobłogosławiony
154/271
Buduje
sobie dalej,
wieżę, dokąd uznając się za
zlatują się
ambasadora
przez Valarów
wypływa na
niebiosa.
raty Elwingi.
Z pomocą
ptaków Wingelot podnosi
się na
może dosięgnąć
Earendela
i zostają
rozdzieleni na
zawsze.
morskie
ptaki
i rozpacza
z powodu ut-
dwóch ras.
Jest przewodnikiem floty
Zachodu; buduje
niebiosa.
Przypalony
Słońcem
i ścigany
przez Księżyc
błądzi jako
dła dla
Wingelota.
Żegluje po
niebie dzierżąc
Silmaril (z Elwingą?); widzą
Wieżę Ptaków
Morskich, jest
z nim Elwinga.
Elwinga
wymyśla skrzy-
Elwinga buduje
Wieżę i wymyśla
skrzydła dla
siebie, ale nie
W czasie Ostatniej Bitwy strąca
z nieba
Morgotha.
(Nie ma przy
nim Elwingi).
155/271
spadająca
go mieszkańcy
gwiazda. Nie Śródziemia.
ma Silmarila. Zstępuje z nieba
Po Ostatniej
Bitwie Silmaril
Maidrosa
w czasie Ostatniej Bitwy na
czele gromady
ptaków i zabija
odnajduje Elwingę. Płynie
przez
Zewnętrzne
Ciemności
z Elwingą,
jako spadająca
gwiazda. Jego
łódź pobłogosławiona
przez Valarów
przechodzi
zostaje powierzony Eëarendelowi
i ten dzięki
jego mocy
Ankalagona.
Spalony
Słońcem i ścigany przez
Księżyc błądzi
156/271
dzierżąc
Silmaril.
Bramy Nocy. Elwinga jest
z nim.
Jak wspomniałem wyżej, kluczowe słowo
„Eärendel” nabiera w językach elfów zupełnie
innego bezpośredniego sensu niż germański
éarendel. Jednak jego pole znaczeniowe zawiera „wykryte” konotacje germańskie: gwiazda
nadziei zapowiadająca zbawienie ludziom pogrążonym „w mroku/cieniu śmierci”, a z drugiej strony poświęcający się Gwiezdny Żeglarz
gnany
tęsknotą,
Latający
Holender
przemierzający wszystkie morza świata, a ostatecznie także najrozleglejszy Ocean Niebios.
Jak więc widać kompleks zbawienia, który od
początku kryje się za mitem germańskim,
stopniowo narasta u Tolkiena, obejmując
157/271
swym wpływem nie tylko zbawienie dawnego
świata elfów, ale i ostateczne zdarzenia w sensie eschatologicznym. Z pogromcy Ankalagona
Eärendel przeistacza się w sprawcę ostatecznego upadku Morgotha.
Koncepcja śmierci i nadzieja na wyzwolenie
z niej zostają rozwinięte w późnych pismach
zamieszczonych w X tomie Historii Śródziemia
– Morgoth`s Ring, w którym dominuje motyw
„skażenia Ardy”. Ponieważ Míriel po
urodzeniu Fëanora wyrzekła się dalszego życia, śmierć pojawia się nawet w Błogosławionym Królestwie. Czyn ten w konsek-
wencji przyniósł ustanowienie przez Valarów
Statutów Sprawiedliwości, które miały na zawsze określić los zmarłych elfów i ludzi.
Łamane były kilkakrotnie, za każdym razem
z litości lub miłosierdzia: Beren powrócił do
158/271
Śródziemia po śmierci, Eärendil, mimo Zakazu
Valarów, dotarł do Amanu. Kiedy Statuty
zostały ogłoszone, Mandos odwołał się do tej
zasady bezpośrednio, mówiąc Manwëmu
i Valarom, że wbrew pozorom właśnie dzięki
surowym zakazom elfy i ludzie połączą się
w Beleriandzie, a dzięki temu światło Amanu
nigdy nie zagaśnie wśród wolnych ludów
Ardy:
„Kiedy ten, który zwać się będzie Eärendil,
postawi stopę na wybrzeżach Amanu, wspom-
nicie moje słowa. W tę godzinę nie powiecie
już, że Statuty Sprawiedliwości zaowocowały
śmiercią jedynie; i wszelkie smutki, które
nastąpią, zważycie na szali i nie zdadzą się
wcale tak ciężkie w porównaniu z nadejściem
światła wtedy, gdy Valinor pogrąży się
w mroku.
159/271
85
– Niech tak będzie – odrzekł Manwë” .
Rozdział III
TÚRIN, KULLERVO I
PRZEZNACZENIE
Poznaliśmy już nieco bliżej „germańską
komponentę” świata Tolkiena w postaci echa
mitologii astralnej, kryjącej się za słowem éarendel. Pora teraz zwrócić się ku tropom
fińskim. Zacząć wypada od przypomnienia, że
autor Silmarillionu za podstawę konstruowania
osobistej mitologii zawsze uważał swoje
161/271
upodobania filologiczne, które kazały mu
między innymi zwracać szczególną uwagę na
melodię słów i języka. Jego Quenya, jako wytwór najszlachetniejszych elfów, miała być
wszak najpiękniejszym językiem świata, przez
dźwięki którego brzmieć miała świętość Valinoru. Dlatego wśród wczesnych filologicznych
zainteresowań Tolkiena poczesne miejsce zajął
język fiński, pełen osobliwej dla Indoeuropejczyka melodii i harmonii samogłosek. Ciekawość języka wiodła do poznania spisanych
w nim tekstów mitycznych. Kiedy w 1911
r. młody Tolkien czyta po raz pierwszy Kal-
evalę, odnajduje tu krzepkość i starożytny wigor, siłę, której jego zdaniem pozbawiła pierwociny literatury (czyli mitologii) wykształcona
warstwa
antyczno-chrześcijańska.
Zauroczył go „ten dziwny naród i nowi
162/271
bogowie, to plemię pozbawionych hipokryzji
bohaterów, przyziemnych i skandalicznie się
zachowujących” – „im więcej o nich czytałem,
tym swobodniej się wśród nich czułem i tym
86
bardziej mi się to wszystko podobało” .
Wspomina w liście: „Najważniejsze może po
gockim było odkrycie w bibliotece Kolegium
Exeter – kiedy miałem uczyć się do egzaminu
Honour Mods [egzaminy klasyczne] –
gramatyki fińskiej. Było to jak odkrycie piwnicy pełnej butelek wspaniałego wina nieznanego wcześniej gatunku i smaku. Zupełnie
mnie to oszołomiło, tak że porzuciłem próbę
stworzenia »niezapisanego« języka germańskiego, a mój »własny język« – czy też
kilka wymyślonych języków – nabrał
w warstwie fonetycznej i strukturalnej cech
87
wyraźnie fińskich” . Idea ta zawładnęła nim
163/271
do tego stopnia, że jak się przyznaje: „Fiński
prawie sprowadził zagładę na moje Hon.
88
Mods. i stanowił zalążek Silmarillionu (...)” .
Łatwo zauważyć, że brzmienie fińskiego
zostało całkowicie zaadaptowane przez Tolkiena, wystarczy wysłuchać jakiegokolwiek
zdania
w Quenya
i porównać
89
z początkiem Kalevali :
choćby
Mieleni minun
Pragnienie już język
Aivoni ajettelevi
Pora zacząć opowieść,
Lähtaäni
Wzbić się pieśnią
Saa’ani
sanelemahan
Nad klechdy wieczorne
ludu,
tekevi,
laulamahan,
pali
rodzinną
164/271
Sukuvirttä
suoltamahan,
Lajivirttä
laulamahan;
Puhe’et putoelevat,
Melodii rozwinąć
skrzydła,
Ażeby pomysł z głowy
Skoczył zwinnie na usta
Kielelleni kerkiävat, I ulatywał z języka
Hampahilleni
hajoovat.
Lekko, przystępnie,
powoli.
Dzielony zębami na
strofy.
Czytelnik Kalevali zagłębia się w spójną, bo
wygładzoną przez Eliasa Lönnrota, wizję dziwnego świata, w którym chrześcijańskie cnoty
są nieobecne, co robi wrażenie starożytności
tekstów. Tak naprawdę jednak Lönnrot nie
165/271
spisał już istniejącego pradawnego eposu, lecz
zlepił wiele oddzielnych run opowiadających
o wspólnych bohaterach, dołączając do epickich wersów zaklęcia magiczne, przysłowia
i zagadki, często przekształcając ich sens
i zmieniając chrześcijańskie naleciałości. Kal-
evala oparta jest na klasycznym epickim
schemacie: zmaganiach mieszkańców jasnej,
wspaniałej i pięknej Kalevali ze złowrogimi,
demonicznymi czarownikami z mrocznej,
północnej Pohjoli, skojarzonej z zaświatową
krainą podziemną (Tuonelą lub Manalą). Kalevala to ojczyzna bohaterów, trójcy głównych
herosów: Väinämöinena, Ilmarinena i Lemminkäinena. Ich czyny, w rodzaju zdobycia
Słońca i Księżyca, małżeństwa z Dziewicą
Północy Aino czy wykradzenia cudownego
sampo, wymagają stałej konfrontacji z siłami
166/271
Północy, z wykorzystaniem podstępów, zasadzek i magii. Tolkiena niezwykle silnie zauroczył ten heroiczny kontekst, widać jak uparcie w jego wczesnych obrazach pojawia się
motyw Pohjoli
etransponowany
i okolic polarnych, przpóźniej
na
heroiczne
zmagania Noldorów z Potęgą Północy. Ale
zanim jeszcze powstał Silmarillion wykorzystujący wiele z wątków fabularnych Kalevali,
Tolkien stwierdził, że ważna jest sama atmosfera dzieła. „W owych mitologicznych balladach mamy do czynienia z obfitością tego
pierwotnego podłoża, które w literaturze
europejskiej różnych narodów od wieków jest
systematycznie i na różne sposoby eliminow90
ane i redukowane” . Tym samym określił, że
z pomocą wyczuwania tego „podłoża” można
by odwołać się do innych zaginionych już
167/271
wątków i je odtworzyć; możliwe jest więc
ponowne spisanie mitologii dla Anglii
w duchu run Kalevali. W liście z października
1914 r. pisze do Edith Bratt: „Wśród innych
prac próbuję przetworzyć jedną z opowieści
[Kalevali] – która jest naprawdę wspaniałą
i bardzo tragiczną historią – na opowiadanie
nieco podobne do romansów [Williama] Mor91
risa z dorzuconymi kawałkami poetyckimi” .
Wiele lat później napisze:
Wspomniałem o fińskim, ponieważ to on
wszystko zapoczątkował. Ogromnie mnie pociągało coś w atmosferze Kalevali, nawet
w kiepskim przekładzie Kirby’ego. Będąc zajętym wpływem fińskiego na »mój język«, nigdy nie nauczyłem się go na tyle, by przebrnąć
pewniejszym krokiem przez choćby fragment
168/271
oryginału, jak uczeń mozolący się nad Owidiuszem. Lecz początek legendarium, którego ta
Trylogia jest częścią (zakończeniem), był próbą
przerobienia fragmentów Kalevali, a szczególnie opowieści o nieszczęsnym Kullervo. To zaczęło się, jak powiadam, w okresie zdawania
egzaminów końcowych; skończyło się natomiast niemal katastrofą, jako że chociaż mnie nie
wyrzucono, to o mały włos nie odebrano mi
stypendium. Powiedzmy, że trwało to od 1912
do 1913 roku. W miarę rozwoju opowieści za92
cząłem pisać wierszem .
Tej pracy, jak wielu innych, Tolkien nigdy
nie ukończył, ale stała się ona podstawą
późniejszego, wielokroć przezeń wznawianego, wątku przegranej walki z losem. W czasie
pobytu w szpitalu wojskowym (1917) pojawił
169/271
się jego zalążek w postaci historii Túrina
Turambara. Jako Pieśń o dzieciach Húrina historia Kullervo została wówczas gruntownie
przearanżowana i zmieniona (z wyjątkiem, jak
pisze w liście z 16 lipca 1964 r., tragicznego
zakończenia).
Przyjrzyjmy się więc tym dwóm historiom:
dziejom nieszczęsnego Kullervo z Kalevali
i historii Túrina, próbując odnaleźć paralele
i zapożyczenia. Mimo wzmiankowanej już
niechęci samego Tolkiena do takiego grze-
bania w umyśle twórcy, myślę, że może się to
okazać wartościowe będąc demonstracją pode-
jścia Tolkiena do mitów jako wspólnego dziedzictwa ludzkości, którego wartości są tak
nieprzebrane, że warto oburącz sięgać do ich
skarbca. T. A. Shippey próbuje wyliczyć
zbieżności w fabułach obu historii. W obu
170/271
więc występuje: zrujnowanie rodzinnego
domu i wychowanie w dzikości, brak wychowania; poślubienie lub skuszenie nieznanej, zaginionej dziewczyny, która okazuje się być si-
ostrą
i popełnia
samobójstwo;
w obu
przypadkach heros powraca, by znaleźć swój
opuszczony dom i matkę, która odeszła, zostaje przeklęty przez współbraci; obaj wreszcie
dołączają do sióstr, popełniają samobójstwo
rzucając się na miecz.
Żeby zrozumieć historię Kullervo, trzeba najpierw zdać sobie sprawę, kim jest jej bohater.
W Kalevali jest jednym z wielu pomniejszych
bohaterów, postacią epizodyczną, której losy
zawarte są w runach od 31 do 36. Z danych
porównawczych jednak wynika, że jest
postacią herosa-oracza, znaną w folklorze
eurazjatyckim,
przede
wszystkim
zaś
171/271
odpowiada
estońskiemu
Kalevipoegowi,
głównej postaci estońskiego eposu o tym
93
tytule . Kalevipoeg to syn Kaleva, przodka
wszystkich ludów fińskich (Kalevitan). Kalev
z kolei to heros kulturowy, którego głównym
dziełem jest stworzenie, (we współzawod-
nictwie w ciskaniu olbrzymimi głazami z siewcami chaosu, olbrzymami – wanapaganami),
rzeźby terenu: gór, dolin, jezior i równin. Jego
potomkami byli trzej wielcy herosi: Kalevipoeg, Alevipoeg i Olevipoeg, odpowiadający
funkcjonalnie (choć nie treściowo) fińskiej triadzie bohaterów: Väinämöinenowi, Ilmarinenowi
i Lemminkäinenowi.
W fińskim
eposie występuje także postać o imieniu Kaleva, eponim całego kraju i prawdopodobnie
przodek jego mieszkańców. Tak więc, jeśli
uznać poprawki estońskie, Kullervo jest, jako
172/271
syn samego Kalevy, o wiele ważniejszą postacią niż wskazuje Kalevala, w której ojca
Kullervo nazywa się Kalervo i nie wiąże się
z wielkim przodkiem ludów fińskich Kalevą.
Oznaczałoby to, że syn Kalevy, noszący
w Kalevali imię Istervo, to prawdopodobnie
pierwowzór Kullervo. Zatem para KalervoKullervo to przekształcona para dawnych herosów, ojca i syna (Kalevo-Istervo), odgrywających niegdyś kluczową rolę w mitycznym światopoglądzie Finów.
Kalevala
ojciec Kalervo (Kaleva?)
syn
Kullervo (Istervo?)
wróg Untamo
Kalevipoeg
Kalev
Kalevipoeg
Tuslar
Tak Kalevipoeg, jak i Kalevala umieszczają
tego bohatera w trójdzielnym schemacie
173/271
genealogicznym. W wariancie fińsko-karelskim trzech łabędzich braci zostaje rozdzielonych przez orła. Kalervo wyrasta z łabędziątka
porwanego do Karelii, z uprowadzonego do
Rosji powstaje kupiec, a z tego, które pozostało – Untamo wojownik. W wersji estońskiej we dworze, „co na wpół był zanurzony w lesie, na pół stał w szczerym polu”,
wyrastało trzech braci. Jeden wyjechał na Ruś
i został kupcem, drugi udał się do Turiamaa
(prawdopodobnie Norwegia lub Finlandia)
i stał się wojownikiem, trzeciego porwał orzeł
do krainy Wiru (jednej z dzielnic Estonii), był
to Kalev. Synem Kalervy był Kullervo, synem
Kaleva – Kalevipoeg. W obu przypadkach są to
pogrobowcy: Kalev umiera po spłodzeniu najmłodszego syna, Kalervo ginie w wojnie
z Untamo (potem jednak okazuje się, że ocalał
174/271
z pogromu). W wyniku waśni sąsiedzkiej
Untamo wybija cały ród swego brata Kalervy
i zamienia jego synową w niewolnicę. Uznaje
jej nowo narodzone dziecko za swoje i nadaje
mu imię Kullervo – „Chrobry”. Dziecko
błyskawicznie dojrzewa, po trzech dniach
rozbija swoją kołyskę. „Po trzech miesiącach
już myślał / I mówił to, co czuł / nie licząc się
94
ze słowami” . Pojąwszy, że w jego własnym
domu rośnie mściciel, Untamo każe wrzucić
go w beczce na dno morza, lecz znajduje go
beztrosko łowiącego ryby. Palony na stosie
trzy dni, bawi się węglami, powieszony na
dębie, rzeźbi go dla zabicia czasu.
Kalevipoeg także po miesiącu rozbija swoją
kołyskę, po trzech zaczyna chodzić. Motyw
zemsty pojawia się jednak w innej postaci,
którą zreferujemy tu w całości. Czarownik
175/271
z Finlandii – zaklinacz wiatrów Tuslar,
przybywa w swaty do Lindy, wdowy po
Kalevie, ta jednak odrzuca wszystkich zalotników. Tuslar, odczekawszy aż wszyscy Kalevitanie pójdą na łowy, porywa Lindę. Ta wzywa
na pomoc bogów i Pan Gromu Eike razi
Tuslara, pozbawiając go przytomności, a Lindę
zamienia w skałę. Ścigając uciekającego za
morze Tuslara Kalevipoeg rzuca się do wody.
Pokonawszy szczęśliwie morskie otchłanie
zatrzymuje się na wyspie, na której spotyka
piekną dziewczynę. Wykorzystuje w porywie
lekkomyślności jej nieświadomość, ona zaś,
kiedy zdradza jej swe imię, rzuca się do wody
i tonąc zostaje morską panną. Na domiar złego
w pijanym widzie Kalevipoeg chwali się
pozbawieniem dziewictwa mieszkanki wyspy,
za co wyzywa go jej ukochany, starszy syn
176/271
fińskiego kowala, od którego odbierał ojcowski miecz. Wybucha bójka i Kalevipoeg
ścina mu głowę tym samym mieczem, przy
którego wykuwaniu kowal trudził się przez
siedem lat, rzucając tym samym przekleństwo
na świętą klingę. Te przeklęte postępki
prześladują go później całe życie. Dostawszy
się do Finlandii, krwawo rozprawia się z wojownikami Tuslara, po czym, nie słuchając tłumaczeń i błagań czarownika, pozbawia go życia. Oszalały z rozpaczy, szuka matki
w pustym domu, a gdy wyczerpany zapada
w sen, jawi mu się Linda, co przekonuje go
o jej ostatecznym odejściu. Całość w ogólnym
przebiegu odpowiada więc głównym motywom historii Kullervo.
Przyjrzyjmy się teraz historii Túrina.
W odróżnieniu od fińskiego wzorca, Túrin nie
177/271
jest pogrobowcem, pamięta swojego ojca
Úrina (w wersji KZO), późniejszego Húrina.
Nie ma konfliktu prowadzącego do bratobójczej waśni, przetrwało tylko jego echo
w postaci dwóch braci, Huora i Húrina, i przeciwstawnych losów ich potomstwa. Drzewo
genealogiczne Ludu Hadora, Trzeciego Domu
Edainów, wygląda następująco:
178/271
Jak łatwo zauważyć, Húrin i Huor mają te
same
predyspozycje
do
sprowadzenia
zbawienia dla cierpiących pod jarzmem Morgotha. Obaj pochodzili z rodu królewskiego,
obaj odwiedzili Ukryte Miasto Gondolin
i widzieli jego potęgę i chwałę, obaj byli bo-
haterskimi wojownikami. Tworzą niemal jedność: „Bracia kochali się serdecznie i w
95
młodości rzadko zdarzało im się rozstawać” .
Tym niemniej, co jest bardzo ważne dla Tolkiena, przy jasnowłosej urodzie domu Hadora
różnił ich wzrost, Húrin był, po matce, niski
i wytrwały, Huor, po ojcu, wysoki i szybki.
Jednak przeznaczenie wybrało jednego z nich,
drugiego pogrążając na zawsze. Huor ginie bohatersko w Nirnaeth Arnoediad, Húrin mimo
bohaterskiego oporu zostaje wzięty do
niewoli. Zadziera z Morgothem, zarzucając mu
179/271
kłamliwość i niemoc w stosunku do Zachodu.
W efekcie Morgoth rzuca na niego i cały jego
ród klątwę, której spełnienie napełni goryczą
serca elfów i ludzi i da początek najsmut-
niejszej z pieśni Pierwszej Ery, Pieśni
o Dzieciach Húrina. Za to dzieckiem Huora jest
Tuor, pogrobowiec wychowany przez elfy,
a później niewolnik u władcy Easterlingów –
Lorgana. Tym samym wątek fabularny run
o Kullervo zostaje przez Tolkiena rozdysponowany na parę bratanków; nieszczęsnego
Túrina o ciemnej (po matce) karnacji, który
zmarnował miłość księżniczki Noldorów – Finduilas i którego los w efekcie pchnie w ramiona własnej siostry, oraz triumfującego jasnowłosego Tuora, który zamieszka w Gondolinie i stanie się następcą Turgona, poślubiając jego córkę, księżniczkę i najlepszą
180/271
partię Noldorów! I tylko raz ścieżki dwóch
bratanków się przecinają: jednego gna wówczas rozpacz i ślepe szaleństwo, drugiego
jasno
prowadzi
przeznaczenie
i nakaz
96
Valarów .
Kullervo
charakteryzuje
niezwykła
siła,
dobroć serca, która jednak nie ujawniała się
w stosunkach z innymi ludźmi (Kullervo
97
chciał być dobry, / Ale nie umiał być taki ),
prostoduszność, miłość do ojca oraz predestynacja do zemsty. Dokładnie tak samo
można opisać Túrina Turambara. Silniejszy od
innych ludzi i odważny ponad miarę, zapal-
czywy i porywczy „gorzej sobie radził
z wszelką twórczością, nieprzywykły bowiem
jeszcze do swej siły, łatwo nieostrożnym
98
ruchem niszczył obiekt starań” .
181/271
Wiele wiedzy był poznał niewątpliwej
mądrości
Lecz zły los go gonił ledwie czegoś
zapragnął
I cokolwiek by zrobił na złe się zwracało
To co kochał – znikało za czym tęsknił –
szło w las;
Przyjaźń ciężko mu zyskać tę prawdziwą od
serca
Oczy smutkiem mu zaszły towarzyszy nie
pragnął.
Smutne serce miał Túrin bo strapienia
rozstania
Młodość już mu zatruły męką znacząc mu
99
twarz .
Wiele czynów Kullervo zdradza całkowite
nieopanowanie
ogromnej
siły
i mocy
182/271
magicznej: zamiast zrąbać drzewo, wycina
cały las; kiedy ma kołysać dziecko, wytrząsa
z niego duszę; wiosłuje tak szybko, że łódź się
pod nim rozpada. Túrin w KZO, obrażony
przez możnego elfa Orgofa, ciska w niego
pucharem i zabija go. W późniejszych wers-
jach Silmarillionu tylko rozbija wargi swego
wroga (zwanego tu Saerosem), natomiast potem, pokonawszy go w pojedynku, ściga zhańbionego
z niepohamowaną
nienawiścią,
doprowadzając do upadku na skały i śmierci.
Saeros jednak na taki los w pełni zasłużył,
obrażając na uczcie nie tylko samego Túrina,
100
ale i kobiety Edainów . A Túrin darzył swą
matkę i nieznaną siostrę gorącą, choć milczącą
miłością i tęsknotą, która kazała mu
idealizować kobiety tak bardzo, że nie
dostrzegał
tych,
które
darzyły
go
183/271
przychylnością bardziej przyziemną, jak Nellas
i Finduilas.
Kullervo kilkakrotnie, zapiekły w zemście,
doprowadza do śmierci swoich wrogów.
Sprzedany Ilmarinenowi, idzie paść bydło.
Tymczasem żona Ilmarinena, Syöjatar, piękna
dziewczyna z Pohjoli o twardym sercu, zapieka mu kamień w chlebie i Kullervo łamie
na nim nóż:
Ten nóż był na pustkowiu
Jego bratem i siostrą.
Ten nóż był darem ojca,
Który dawno nie żyje.
Nie będzie już na świecie
101
Drugiego takiego noża .
184/271
Zemsta Kullervo za zniszczenie ojcowskiego
noża jest straszna. Magiczną mocą zmienia
dzikie zwierzęta w bydło, wprowadza je do
obory, gdzie czeka na udój żona Ilmarinena,
i zamyka drzwi. Nie pomagają ani jej
przekleństwa, ani błagania o litość. „Kullervo
nie dał się wzruszyć / jej fałszywymi
102
słowami” . Próżno oczekiwać po bohaterze
Kalevali miłosierdzia. Sam bóg nieba, Ukko,
potwierdza słuszność jego czynów, rażąc
w końcu piorunem rozdzieraną na sztuki żonę
kowala (podobnie jak w wersji estońskiej
Eike).
Właśnie w tym miejscu, rzecz charakterystyczna, opis Túrina rozchodzi się diametralnie z wizerunkiem Kullervo. W domu
Húrina najbardziej pogardzany sługa, okulawiony przez własną niezręczność, Sador,
185/271
staje się ulubionym towarzyszem młodziutkiego Túrina. Chłopiec kocha go tak bardzo,
że kiedy dostaje od ojca nóż ze stali elfów, natychmiast, mimo że dar ukochanego rodzica
był ogromnej wartości, daje go Sadorowi.
Dowiedziawszy się o tym, Húrin wypowiada
znaczące słowa: „Wszystkie te trzy rzeczy
twoimi były i rozdać je mogłeś wedle swej
woli, Túrinie: miłość, współczucie, a w końcu
103
i nóż” . Jakże różne zachowania związane
z utratą noża jako pamiątki po ojcu! Dlaczego
Tolkien zupełnie inaczej rozwiązał kwestię
noża w „swojej” wersji Kullervo?
Odpowiedź łatwo można uzyskać, przyjrzawszy się roli, jaką w Śródziemiu odgrywa
miłosierdzie. Kiedy Frodo dowiaduje się od
Gandalfa o tym, jak Gollum doprowadził do
ujawnienia miejsca pobytu Pierścienia, woła:
186/271
„Jakże mi żal, że Bilbo nie zadźgał tej
poczwary, skoro miał po temu okazję!”. Gandalf odpowiada: „Żal? Przecież to właśnie żal
i litość wstrzymały wówczas jego rękę. Litość
i miłosierdzie przypomniały mu, że bez
wyraźnej konieczności nie wolno dobywać
miecza [...]. A kiedy nadejdzie ta chwila,
może właśnie litość okazana przez Bilba roz104
strzygnie o niejednym losie” . Wyobraźmy
sobie, jak wyglądałyby losy Śródziemia, gdyby
Gollum zginął z ręki Bilba w podziemiach
orków lub Froda w Emyn Muil, albo Sama na
zboczach Orodruiny, co mu się po stokroć
należało. Dobry uczynek przynieść może
bowiem nieoczekiwany plon, po stokroć
zwracający wydatkowany wysiłek. W rozwiniętej przypowieści Liść, dzieło Niggle’a tytułowy
bohater,
alter
ego
samego
Tolkiena,
187/271
rozchorowuje się i umiera, gdyż w czasie
ulewy jedzie po doktora dla chorej żony nielubianego sąsiada. „Na wiele próśb nie miał
odwagi odpowiedzieć »nie«, bez względu na
to, czy traktował je jako obowiązki, czy
105
nie” . Nie robi jednak tego z braku aserty-
wności, lecz z litości dla kulawego (!) sąsiada,
Parisha. To otwiera mu drogę do kraju,
w którym jego ukochane malowidło, dzięki
wspólnym wysiłkom jego i Parisha, staje się
rzeczywistością. Także Frodo w ostatnim akcie
Wojny o Pierścień, na progu własnego,
zbezczeszczonego domu, woła w chwili, gdy
zdradziecki sztylet Sarumana łamie się na
kolczudze z mithrilu: „Stój Samie! Nawet teraz
nie zabijaj!”. Na co upokorzony Saruman
odpowiada mu: „Wyrosłeś niziołku. Tak, tak,
bardzo wyrosłeś. Jesteś mądry i okrutny.
188/271
Odarłeś moją zemstę ze słodyczy i muszę stąd
odejść z gorzkim poczuciem, że zawdzięczam
106
życie twojej litości” . Ten czyn uzupełnia
dojrzewanie Froda do tego, by stać się
godnym podróży na Zachód. Podobnie jak
Bilbo i Niggle, Túrin wykazuje więc nieobecne
w „pogańskiej” Kalevali cnoty chrześcijańskie,
co leży w wielkim kosmicznym planie
Ilúvatara, ale czego w żadnym razie nie
mógłby poprzeć fiński Ukko.
Oczywiście nie należy sądzić, że Túrin po-
został równie niewinny jak Frodo, który po
powrocie z Mordoru wzbrania się brać miecz
do ręki. Jego zapalczywość, wzmożona złymi
czarami Glaurunga, każe mu wtargnąć do
głównej sali siedziby Easterlinga Broddy
i mimo że jest jego gościem, jednym ciosem
ściąć mu głowę (KZO) lub cisnąć go o stół tak,
189/271
że skręca kark (NO). Potem zabija kulawego
Brandira (w KZO Tamara – oczywiście od
Timura Chromego – Tamerlana) za przyniesienie żałobnych wieści o Nienor. Kalevala
opisuje Kullervo w tej samej sytuacji, kiedy
pragnienie zemsty odbiera mu rozum. Także
Kullervo miota się po całej Kalevali siejąc śmierć i zniszczenie. Targają nim sprzeczne uczucia, z jednej strony chce dokonać zemsty,
z drugiej być kochającym synem. Kiedy po
zemście na Syöjatar chce wrócić i pokarać
107
dom Untamo, „niewiasta odziana w błękit”
powstrzymuje go i kieruje do cudem ocalałego
ojca (Kalervo), który żyje za trzema
wodospadami. Jednak nie na długo udaje się
utrzymać go w domowych pieleszach, co staje
się przyczyną kolejnej tragedii – uwiedzenia
190/271
własnej siostry. Wówczas Kullervo wyrzeka się
rodziny i krzyczy:
Ja muszę źródła zła znaleźć,
Które bez przerwy kuje
Na moich biodrach łańcuch;
Śmierć musi sięgnąć człeka,
Który spopielił nasz dom,
Potrzebna mi śmierć Untamo
Bardziej niż ojciec i matka.
Pogalopował w bój prosto,
Grając pieśni na rogu
Z prośbą o zwiastowanie
Wielkiego miecza gniewu.
Wtedy z wyżyny nieba
Miecz taki w jego dłoń wtargnął,
Miecz ślepy od swoich zwycięstw,
Błyskawicą ostrzony.
191/271
Tym mieczem ród Untamo
108
Zgładził od progu do nieba (...) .
Ślepa zemsta prowadzi jednak donikąd,
uczy historia Kullervo, mimo że wspierają ją
siły niebiańskie, wsadzając w dłoń Kullervo
ów „wielki miecz gniewu”, fiński Excalibur,
który staje się bardzo ważny w mitologii
Tolkienowskiej. U Tolkiena „miecz gniewu”
wpada w ręce Túrina w zupełnie innych
okolicznościach, związanych z kolejnym zabójstwem niewinnej ofiary. Brodda przynajmniej zasługiwał na śmierć, ale zabójstwo
Belega, jedynego przyjaciela i towarzysza
broni, kładzie się czarnym cieniem na życiu
Túrina. Kiedy Beleg, ryzykując życiem,
wkrada się do pilnie strzeżonego obozu orków
i wyciąga stamtąd swego druha, ten, nagle
192/271
obudzony, bierze wysiłki swego zbawcy za
kolejną torturę orków, wyrywa mu z dłoni
broń i zabija jego własnym mieczem. Ten
miecz to Anglachel („Żelazny Płomień”), bliźniaczy miecz Anguirela, wspaniały oręż
wykuty z żelaza meteorytowego (a zatem
„spadł z nieba”!) przez Eöla. Eöl z niechęcią
podarował tę cudowną parę mieczy Thingolowi w zamian za zezwolenie na zamieszkanie
w lasach Nan Elmoth. Zaklęta w nim była
109
ciemna złość ponurego płatnerza , nic dziwnego, że losy jego były nieszczęsne. Miecz
ten na prośbę Belega ofiarował mu Thingol,
gdy ten udawał się na poszukiwanie Túrina.
Przecinał każde inne żelazo jak masło, dlatego
też Beleg użył go do rozcięcia kajdan orkowych, co stało się przyczyną jego zguby.
193/271
Túrin przyjął miecz przyjaciela jako własny,
chcąc z jego pomocą zadośćuczynić swej
zbrodni, choć klinga stała się czarna i tępa.
Płatnerze z Nargothrondu przekuli go, ale nie
zdołali zmienić barwy. Túrin nazwał go
Gurthang – „Żelazo Śmierci” (w KZO
Gurtholfin – „Różdżka śmierci”). „Zdarzało
się, że miecz ten z żądzy zabijania sam
wskakiwał mu w dłoń, a niekiedy podobno
110
szeptał mu nawet mroczne tajemnice” ;
każdy, którego dosięgnął – ginął. Od charakterystycznego koloru broni Túrina zwano
Mormegilem – „Czarnym Mieczem”. Pozbawił
życia ogromną ilość nieprzyjaciół, a spośród
nich Glaurunga, najstraszliwszego i najzłośliwszego ze smoków Morgotha. Nim Túrin rozgromił Easterlingów Broddy, zabił nim też
194/271
niewinnego Brandira, a w końcu za zgodą
miecza rzucił się na jego ostrze.
Oczywiście najpoważniejszy motyw, ktory
popycha
Túrina
do
samobójstwa,
to
nieświadome kazirodztwo. Wędrując po lasach
Brethilu spotyka bowiem niemą, oszalałą
dziewczynę, pozbawioną tożsamości i nagą
(spełnienie szyderstwa Saerosa). Nazywa ją
Níniel – „Dziewczyną we łzach”, i zakochuje
się w niej, nie wiedząc, że jest to Nienor (KZO:
Nienóri), siostra, której nie widział od
dzieciństwa, pozbawiona pamięci za sprawą
czarów Glaurunga. Motyw nieświadomego
kazirodztwa jest oczywiście także zapożyczony z Kalevali. Kullervo zostaje przez
ojca wysłany do miasta, by zapłacić podatek.
Wracając, spotyka nieznajomą dziewczynę
i przy pomocy bogactw zgromadzonych
195/271
w kufrze skłania ją do przychylności. Rano
okazuje się, że jest ona jego zaginioną niegdyś
siostrą, której szukał. „Skoczyła wprost
w wodospad z białych sań”. Według jednej
z ludowych wersji przekazu, odpowiadającej
historii Kalevipoega, staje się morską panną.
Kullervo, szukając jej, wchodzi w morze
i ginie. Tak samo Nienor, uwolniona od
czarów Glaurunga, skacze w wodospad Nen
Girith (KZO) lub w wąwóz Teiglinu Kabed-enAras (S). Kullervo powraca do domu. Na
widok pustych ścian wymarłego domostwa
wstępuje weń śmierć, „jego szał wojenny zmi-
enia się w czarny lament”. Z rodziny zostaje
mu pośmiertny dar matki – pies Musti, który
prowadzi go na miejsce śmierci siostry. Tam
rozgrywa się scena samobójstwa.
196/271
Kullervo, syn Kalervy,
Wydobył swój ostry miecz,
Zapytał gładką stal,
Co ma do powiedzenia,
Miecz pojął zamiar człowieka,
Zrozumiał myśl Kullervo.
Zarył się rękojeścią
U jego stóp w miękkiej ziemi.
Stał odwrócony ostrzem
Jasno błyszczącym do góry
I mówił ostrym głosem
To, co pan w niego wpajał:
„Pić krew człowieka bez przerwy,
Taka jest moja rola.
Napiję się i twojej,
Wskaż tylko dobre miejsce,
111
Z którego pić pozwolisz .
197/271
Niemal tak samo brzmi ostatnia rozmowa
Túrina z jego mieczem. Dokonawszy pomsty
za śmierć Belega i Brandira, Gurthang pękł na
dwoje, pogrzebano go u boku Túrina w kurhanie pod głazem. Tak się kończy historia
Anglachela-Gurthanga w wydanym Silmaril-
lionie, jednak nie taka idea przyświecała Tolkienowi, kiedy kształtował opowieść o Túrinie
Turambarze. Zanim jednak rozwiążemy jego
zagadkę, warto obszerniej zastanowić się nad
równie zagadkowym fińskim odpowiednikiem
Gurthanga, bowiem wyraźnie wskazuje on na
112
rolę Túrina w procesie oczyszczania świata .
Strofy Kalevali mówiące o „wielkim mieczu
gniewu”, przypisane przez Lönnrota wątkowi
Kullervo, pochodzą tak naprawdę z zaklęć
wymawianych przy ukąszeniu żmii oraz przy
wszelkich ropiejących ranach. Broń (włócznia
198/271
lub miecz) wymieniana w zaklęciach należy
do syna Kalevy, Istervo – jak wykazano powyżej – jednej z postaci Kullervo. W formułach
zamawiania padają zwykle takie określenia:
„włócznia pęka na dwoje”; „brązowy gwóźdź
(miecz)” wypada w ostre i złe miejsce
(skrzynka z pieprzem, łajno); „bóle na końcu
kipiały, rany na końcu ropiały”. Istervo został
tym samym uznany za pana fistuły, leczącego
ropiejące rany zadane przez łasicę i węża,
a także ropnie na rękach żeńców, powstające
od wbijanych w dłonie ości kłosów żyta.
Zgodnie z uzyskanym z zaklęć fińskich
obrazem, za powstawanie zgnilizny, rozkładu
i ropy odpowiada Gad Manali, czyli demon
zepsucia, archetypowy obraz węża destrukcji,
przodek wszystkich żmij. Walczyć ze żmijami
i ich jadem trzeba więc odwołując się do
199/271
kosmicznych zmagań Gada Manali z bohaterskim herosem, dzierżącym w ręku błyszczący
miecz gniewu. Co stanowi jego kosmologiczną
podstawę – odpowiada badający te zaklęcia
Martti Haavio. Zgodnie z jego słowami: „gdy
miecz Oriona zaczyna wschodzić na niebie,
zapalają się ognie Kalevy, czyli ognie Kapeet,
inaczej błyskawice sierpniowe, które »wy113
wołują dojrzewanie zboża«” . W Finlandii
dojrzewanie żyta następowało w drugiej
połowie sierpnia, „miesiąca żniw”, który
często zwany był „zgniłym
Dlaczego? Zgnilizna kojarzy
miesiącem”.
się Finom
z ropiejącymi ranami żniwiarzy. Tym samym
owa mityczna walka rozgrywa się w sierpniu,
kiedy na niebie ukazuje się gwiazdozbiór Oriona, a bohaterem jest estoński Kalev bądź jego
114
syn Kalevipoeg , fiński Kaleva lub jego syn;
200/271
jego gwiazda to Syriusz, a miecz – Pas Oriona.
Jego ognie – błyskawice, mówią, że jest to
miecz błyskawicy, taki, jakim zwykle bogowie
burzy walczą ze swymi wężokształtnymi adwersarzami w mitach bliskowschodnich i indoeuropejskich. Nieprzypadkowo więc Tolkien,
przerabiając dzieje Kullervo w historię Túrina,
dodał do niej wątek smokobójstwa. Glaurung,
„Gad Morgotha”, podobnie jak Gad Manali
ginie od ostrza miecza herosa. Tu jednak
Tolkien, być może z powodu braku opisu tej
walki w Kalevali, odbiegł od reguł pojedynku
kosmologicznego na rzecz zwykłego hero-
icznego smokobójstwa i zaczerpnął z Eddy
motyw śmierci smoka od ciosu w brzuch z zasadzki. Túrin zabija Glaurunga podobnie jak
115
Sygurd Fafnira .
201/271
Przy analizie zaklęć fińskich Orion nasuwa
się natychmiast jako odpowiednik Kalevy bądź
jego potomka Istervo-Kullervo. Przy okazji
otrzymujemy wyjaśnienie, dlaczego Kullervo
prowadzony jest na grób siostry-żony przez
116
psa Musti – czyli Syriusza . Dane porównaw-
cze wskazują na ogromną rolę przydawaną
Orionowi w ciekawym kontekście w większości tradycji religijnych. Pamiętając, że ludy
fińskie wywodzą się z zachodniej Syberii,
rozpatrzmy, jako materiał porównawczy, kilka
wątków syberyjskich. U Ewenków Orion to
wielki myśliwy Main lub Mangi ścigający Kos-
miczną Łoszę Chegłen (Wielką Niedźwiedzicę). Mleczna Droga jest śladem nart Mangi,
który pod postacią Oriona widnieje po prawej
117
stronie sklepienia niebieskiego . Ten mit
Kosmicznego Polowania ma swój rytualny
202/271
odpowiednik w postaci Święta Ożywienia
(ikenipe): „Co roku, gdy tylko pierwsza zieleń
pojawiała
się
w tajdze,
a przychówek
w stadzie, symscy Ewenkowie dokonywali
specjalnych obrzędów (...). Te obrzędy ożywienia czy odrodzenia trwały wiele dni, a ich
istotną treścią były pantomimy naśladujące
pogoń za kosmiczną łoszą (reniferem).
Mityczne niebiańskie zwierzę «ścigał» po
Środkowym i Górnym Świecie cały zespół
uczestniczących w obrzędzie myśliwych, aż
wreszcie dopadano je w niebiańskiej tajdze.
W toku dalszego rozwoju akcji zabite przez
myśliwych kosmiczne zwierzę cudownie
zmartwychwstawało,
a wraz
z nim
zmartwychwstawała cała przyroda: ruszały
lody, topniały śniegi, w tajdze pojawiała się
nowa zieleń, przychodziły na świat renifery,
203/271
pomnażał
się
przychówek
u zwierząt
i wykluwały pisklęta u leśnego i wodnego
ptactwa. Wraz z odrodzeniem się przyrody
pomnażały się dobra dostępne człowiekowi,
źródła pożywienia i wszystkiego, co niezbędne
118
do życia w tajdze” . Aby mit i rytuał miały
sens, zdarzenia gwiezdne, które je odzwierciedlają, powtarzają się nie co noc, lecz co
roku na wiosnę – chodzi o pojawienie się na
niebie Oriona.
W przypadku zachodniosyberyjskich Ketów
miejsce Maina-Mangi zajmuje heros kulturowy
Alba, ścigający złą Chośadam. Alba to pier-
wszy człowiek i pierwszy szaman. Utorował
drogę Jenisejowi, wzdłuż którego ścigał
Chośadam. Potem dosiadłszy renifera wjechał
na niebo, gdzie jego wierzchowiec zmienił się
w gwiazdozbiór Oriona Sel’d – „Głowa
204/271
Renifera”. Sam zaś odszedł na zachód, by
w postaci kamienia oczekiwać końca świata.
Analogiczny motyw dotyczy mongolskiego
Gromowładcy Chucherdej-mergena: Pas Oriona to Gurbam-marał – „Trzy jelenie” zabite
przez Chucherdeja. Buriacki Chucherdej-
Chochoso, zwany mergen – „Zręczny” lub
„Niebiański Strzelec”, mongolski Köködei,
ojracko-kałmycki Kökoadö, był bogiem polowania i wojny, walczącym piorunami ze złymi
duchami. Ścigał trzy jelenie lub łanię z dwoma
jelonkami, które uciekły przed nim na
119
niebo . Pozostał na niebie jako patron
myśliwych.
Dane syberyjskie wskazują więc, że Orion
wiązany jest powszechnie na Syberii z ideą
zachowania ładu kosmicznego – jako Niebiański Myśliwy umożliwia odradzanie się
205/271
przyrody albo stanowi Kosmiczną Wędkę,
ustalającą fundament świata. Finowie, podob120
nie jak Węgrzy , przynieśli ten obraz do
swojej nowej ojczyzny i dostosowali do lokal121
nych warunków, np. sierpniowych żniw . Co
jednak całe te rozważania mają wspólnego
z Túrinem, oprócz tego, że Gada Manali
można łatwo zidentyfikować z Glaurungiem,
Gadem Morgotha? Wydaje się, że Tolkien,
który co prawda mitologię fińską znał jedynie
za pośrednictwem Kalevali, trafnie wyczuł
kryjącą się za kosmicznym mieczem w dłoni
Kullervo symbolikę. Widać to w momencie,
kiedy Beleg przymierza się do rozcięcia żelaznych kajdan Túrina. Wygłasza wówczas zaklęcie, w którym wymienia znane ostre
122
miecze , w tym nawet „słynny Celeg
123
Aithorn, który kiedyś rozszczepi świat” . Nic
206/271
więcej o tym mieczu nie wiemy. Christopher
Tolkien przypuszcza, że jest to „miecz
błyskawicy”, etymologicznie oznacza bowiem
„spadający bieg”. Można skojarzyć go z postacią olbrzyma Surta z mieczem ognistym, znanego z Eddy, którego wystąpienie ma za124
kończyć świat . Otóż na etapie KZO i cytowanej Pieśni o dzieciach Húrina miecz Túrina
Gurtholfin nie był jeszcze wydartą Belegowi
bronią (Anglachelem), lecz niezależnym
dziełem gnomijskich kowali z Nargothrondu.
To on właśnie stać się miał w przyszłości
mieczem Damoklesa dla świata, kosmicznym
niszczycielem Celeg Aithorn.
Jak twierdzi bowiem KZO: „bogowie
ulitowali się nad nieszczęsnymi, przez co
Túrin i Nienóri wstąpili do Fôs’Almir – Kąpieli
Płomienia – zupełnie jak przed wiekami
207/271
Urwendi i jej służki, gdy szykował się pierwszy wschód słońca. Ogień obmył oboje ze
smutków oraz ran i zamieszkali między błogosławionymi jako jaśniejący Valarowie, a w
tej postaci miłość brata i siostry nie ma już
w sobie nic zdrożnego. W dniu Wielkiego Zniszczenia Turambar stanie u Fionwëgo boku,
a Melko i jego smoki przeklną jeszcze miecz
125
Mormakila” . Na podstawie rozproszonych
notatek i szkiców do KZO nie da się rozpoznać, jaką konkretnie rolę odegra Túrin,
w każdym razie Fionwë, syn Manwëgo i Telimektar, syn Tulkasa stoczą wtedy ostatni bój
z Melkiem. „Wiedziony wielką miłością do Urwendi (zabitej przez Melka), Fionwë Úrion,
syn Manwëgo, przywiedzie ostatecznie Melka
do zguby i aby unicestwić wroga, zburzy świat
126
cały,
aż
wszystko
w pył
pójdzie” .
208/271
Telimektar to w KZO właśnie Orion, Niebiański Szermierz wędrujący po niebie „ze
srebrnym mieczem”, schowanym w gwiezdnej
pochwie z diamentami, darem Vardy. To on
wraz z towarzyszącym mu Ingiem (Ingwë) –
Syriuszem, strzeże nieba przed atakiem Melka
(później tę rolę przejmie Eärendil).
Scenariusz
zostaje
rozwinięty
w późniejszych wariantach mitologii. Jak
127
mówią różne wersje Silmarillionu , po
powrocie elfów z Wojny Gniewu, Bogowie zasiedli w Kręgu Przeznaczenia, megalitycznym
Máhanaksarze, i zadecydowali o usunięciu
Morgotha za Ściany Nocy. Mandos wygłosił
wówczas przepowiednię o Dagor Dagorath –
„Bitwie Bitew”, czyli Ostatniej Bitwie świata.
Kiedy świat się zestarzeje i „Potęgi się zużyją”,
Morgoth-Melkor, który jest skuty poza
209/271
Ścianami Nocy, zostanie uwolniony, powróci
przez Bramę z Bezczasowej Nocy. Zniszczy
Słońce i Księżyc, ale Eärendil, który strzegł
Bramy, spadnie nań jak biały płomień i strąci
go. Wtedy na polach Valinoru rozpocznie się
Ostatnia Bitwa. Manwë zejdzie ze szczytu Taniquetil, pod jego sztandarem zbiorą się wszyscy miłujący dobro. Wtedy Tulkas zmierzy się
z Melkorem, po jego prawicy stać zaś będzie
Fionwë, a po jego lewicy Túrin Turambar, syn
Húrina (wyzwolony z lochów Mandosa lub
jako zaliczony do „Synów Valarów”, a w ostatniej koncepcji przybyły spoza kręgów Świ128
ata ), tym razem jako prawdziwy Zwycięzca
Losu. Diamenty na jego mieczu zaczerwienią
się, kiedy wyciągnie go w Ostatniej Bitwie i to
czarny miecz Túrina przyniesie śmierć
Melkorowi. Tak zostaną pomszczone wszystkie
210/271
dzieci Húrina i wszyscy Ludzie zwiedzeni
przez Melkora.
Jedynym wyjaśnieniem tych słów jest uznanie, że Orion to Túrin, quenejski
Menelmakar-Telumehtar,
sindariński
Menelvagor wzniesiony na niebo. I rzeczy-
wiście AAm pod datą 1000–1050 Ery Drzew
stwierdzają, opisując tworzenie nowych
gwiazdozbiorów przez Vardę: „największym
z nich był Menelmakar, Niebiański Szermierz.
To, jak mówią, był znak Túrina Turambara,
który przyjdzie na świat, i przepowiednia
Ostatniej Bitwy, która odbędzie się u kresu
129
Dni” . I w takiej formie Orion trafia na karty
Władcy Pierścieni: „Ukazał się Szermierz Nieba,
Menelvagor, przepasany blaskiem, pnący się
130
na
krawędź
świata” ,
co
skłania
211/271
towarzyszących Frodowi Noldorów do zaintonowania chwalebnej pieśni.
Tak więc opowieść o Túrinie i smoku
(gnom. Foalókë) jest klasycznym niemal
przykładem historii tragicznego bohatera, na
próżno zmagającego się z losem, którego
walka przeciąga się poza ten świat, by spleść
się w jedno z przeznaczeniem całego kosmosu.
Tym, co przede wszystkim fascynowało Tolkiena w Historii Kullervo, był fatalizm, walka bohatera z tym, co mu przeznaczone i ostatecznie poniesiona klęska. Te same cechy
można znaleźć u większości bohaterów
mitycznych w rodzaju Edypa czy Sygurda
131
Wölsunga . Taki punkt widzenia, gdzie
człowiek podlega nieszczęśliwemu losowi, od
którego nie ma ucieczki, rozpropagowały
greckie tragedie. Nawet najlepsze intencje
212/271
człowieka prowadzą tam do winy (hybris)
i gniewu. W efekcie, chcąc zrozumieć historię
Túrina,
trzeba
zająć
się
koncepcją
przeznaczenia.
Motyw walki z nieuchronnym losem przepaja runy opowieści o Kullervo. Kalevala tak
tłumaczy trapiące go nieszczęścia:
(...) To ważne bardzo, kto dziecko
Do snu kołysze za młodu;
Czy je kołysze twardo
Czy kołysze starannie
[...]
132
.
Gdy do snu dziecko usypia
Kobieta zła i głupia,
Musi przez całe życie
133
Jej dziecko iść pod zły wiatr .
213/271
Chodzi tu oczywiście o źródło freudowskich
kompleksów: brak wychowania w rodzinnym
cieple, dojrzewania u boku kochanych rodziców. Kullervo, tak jak i Túrin, wychowuje się
sam w dziczy i nie ma wystarczającej ogłady,
która pozwoliłaby mu przeciwstawiać się
swym popędom i temperować siłę. „Umysł
uzyskał połysk, / Lecz kształtu nie posiadał /
134
i był rozkołysany” . Kullervo, doznawszy
wielu klęsk, najpierw zastanawia się, co
sprawia, że jego czyny zawsze obracają się na
złe:
Kto mi nadał ten kształt,
Z którym się muszę godzić,
Kształt, dla którego błądzenie
135
Jest jedyną busolą? ,
214/271
by w końcu desperacko wystąpić przeciw
złemu losowi w jedyny sposób, w jaki potrafi
– zbrojnie:
Ja muszę źródła zła znaleźć,
Które bez przerwy kuje
Na moich biodrach łańcuch;
[...]
Pomknął teraz naprzeciw
Nieznanej sobie przygodzie,
Naprzeciw przeznaczeniu,
Z którym się jawnie zderzał
136
.
Túrin, przekonawszy się, że klątwa ciąży
nad jego losem, także próbuje poradzić sobie
z losem, tak jak potrafi. Uciekłszy z dworu
Thingola, nie widząc innej możliwości, przystaje do bandy banitów, zwanych wilkołakami.
215/271
Pobity i schwytany, po tragicznym wyzwoleniu jeszcze raz sięga po broń w Nargothrondzie, pociągając za sobą na zgubę
królestwo Orodretha. Szuka swej matki w Dorlómin, lecz zamiast odzyskać szczęście
rodzinne rozprawia się z Broddą i Easter-
lingami, ściągając prześladowania na Aerinę
i niedobitki ludu Hadora. Na koniec występuje
przeciw Glaurungowi w Brethilu, ale ceną
zwycięstwa jest śmierć Brandira, przywódcy
Haladinów (zagładę całemu Domowi Halethy
przynosi jednak już nie Túrin, lecz jego
137
uwolniony ojciec ). Za każdym razem
próbuje też oszukać los, zmieniając imię.
Wśród bandytów jest Neithanem – „Skrzywdzonym”, broniąc Amon Rûdh razem z Bele138
giem zwie się Gorthol – „Groźny Hełm” ,
gdyż ukrywa za smoczym hełmem swoją
216/271
twarz. W Nargothrondzie przedstawia się jako
Agarwaen – „Splamiony Krwią”, syn Úmartha
– „Złego Losu”, by stać się później
Adanedhelem
–
„Elfem-Człowiekiem”,
i Mormegilem
–
„Czarnym
Mieczem”;
w Brethilu nazywa się Drúadanem – „Dzikim
Człowiekiem”. Ostatnie, gorzkie miano, jakie
sobie nadaje w rozpaczliwym wysiłku pokonania losu, to Turambar – „Władca Losu”.
Przynosi to wiadomy skutek, wyrażony ostatnimi słowami Nienor: A Túrin Turambar turún’
ambartanen – „Żegnaj, Panie Losu, przez Los
139
pokonany” .
Tolkien opracowując zręby swojej mitologii
dla Anglii, musiał sięgnąć po inną niż
w Kalevali koncepcję przeznaczenia, opierając
ją na germańskich ideach obecnych na kartach
Eddy. Tworzą one koncepcję bliską większości
217/271
ludów indoeuropejskich; łacińskie fatum czy
grecką mojra rozumiano podobnie jak germańskie wyrd-urd. Charakterystyka koncepcji
140
przeznaczenia nie jest łatwa , gdyż określenie to obejmuje zwykle dwa różne układy: los
każdego człowieka i przeznaczenie kosmosu.
H. Ringgren stwierdza, że wiara w osobowe
determinanty
przeznaczenia
uruchamia
odpowiednie zachowania religijne, wiara
w nieosobowe – nie. Jednak oba rodzaje
przeznaczenia są przemieszane, często razem
występują w jednej i tej samej religii, w tych
samych
postaciach.
Bowiem
z punktu
widzenia światopoglądu mitycznego makrokosmos jest ściśle związany z mikrokosmosem i nierozdzielny. Potwierdzenie tej idei
można znaleźć w koncepcji śmierci Baldra
i wynikłego z niej Ragnarökku.
218/271
Ludy indoeuropejskie dziedziczą po swych
przodkach wyobrażenie trójdzielnego losu,
w antyku grecko-rzymskim personifikowanego
przez mojry-parki, w Skandynawii przez trzy
norny – Urd, Werdandi i Skuld, u ludów
celtyckich przez trzy wieszcze matrony bądź
trzy Brygidy, u Słowian przez trzy rodzanice,
u Bałtów przez Łajmę w trzech postaciach. We
wszystkich tych przypadkach potrojenie bóstwa losu wiązane jest z personifikowaniem
trzech jego czynności: zaplatania nici przeznaczenia, pilnowania jego właściwego przebiegu i nieuniknionego przecinania. Mitozn-
awcy twierdzą jednak, że za tymi trzema
postaciami kryje się jedno prastare bóstwo
losu (żeńskie – jako że przędzenie jest czynnością kobiecą) w rodzaju pragermańskiej
Urdhr
i wczesnogreckiej
Mojry.
W tym
219/271
pierwotnym układzie, którego ślady można
znaleźć u Homera i w Eddzie poetyckiej,
przeznaczenie jest ponad bogami, którzy
muszą
przyjmować
wyroki
losu.
W późniejszym rozwoju myśli religijnej Najwyższa Istota zyskuje władzę zmieniania
wyroków losu i władania nimi, np. już Ahura
Mazda
jest
Dawcą
Przeznaczenia.
Zakończeniem procesu emancypacji jest teoria
predestynacji obecna w islamie czy w kalwińskim protestantyzmie, stawiająca Stwórcę
ponad przeznaczeniem.
Bliższego dookreślenia w kontekście losu
wymaga tak fascynujące Tolkiena pojęcie tra141
giczności . Tragiczność dla Greków pojawia
się wraz z postacią herosa, który będąc boskoludzkiego pochodzenia, przypisuje sobie moc
boską (grzech hybris). Dzieje się to po części
220/271
z woli bogów, którzy zsyłają na człowieka zaślepienie – Ate (córkę Zeusa, co wskazuje na
jej ważność). Ludzie zaś, stworzeni przez
Zeusa z popiołu tytanów, noszą zarazem
w sobie dobro i zło, porządek i chaos.
Pokrewny temat w postaci bosko-ludzkich Ne142
filim (gigantów) wprowadza też Biblia .
Z tego rozdarcia nie ma ucieczki, zawsze
następuje zderzenie zasad. Mit prometejski
i jego tragiczność polega np. na tym, że w imię człowieka i jego dobra następuje naruszenie
ustanowionego ładu. Walka Prometeusza
toczy się przeciw dawcy porządku, praw,
przywódcy „drugiego pokolenia” – Zeusowi.
Także boskość polega na tym, że tkwi w niej
dobro i zło, ustanawia bowiem los – Mojrę,
która nie wybiera jedynie jednej strony. Dlatego nawet taki bóg jak Zeus nie jest na tyle
221/271
silny, by wyzwolić człowieka z nędzy jego egzystencji i śmiertelności. Nie ma innej drogi
wyzwolenia ze zła jak przez współodczuwanie
i katharsis. Trzeba spokojnie pogodzić się
z losem, tragiczna wizja świata wyklucza
odpuszczenie grzechów.
Podobne ujęcie wynika z danych germańskich. U Germanów silna była wiara w los
złowieszczo ciążący nad bohaterami, którzy
świadomie dążyli ku tragicznej śmierci.
Germanowie posługują się na określenie losu
stwierdzeniem: „to było mu przeznaczone”
czyli „przydzielone” (np. wurd-wyrd – „st143
awanie się” w Beowulfie ), czemu odpowiada
144
słowiańskie „taka już jego dola” . Tchnięcie
życia w pierwszych ludzi, Askra i Emblę,
równało się nadaniu im losu. Podobnie dzieje
się przy narodzinach każdego człowieka, kiedy
222/271
przybywają Norny, by określić „to, co mu
nadane”. Los zatem „kładzie się przed człowiekiem” i zazwyczaj oznacza wydarzenie tragiczne. Próba zmiany losu przez walkirię Sygrdrifę kończy się tragicznie, wywołując
łańcuch nieszczęść i śmierć Sygurda.
Człowiek został wyrzeźbiony z drzewa (Askr
to „Jesion”, a Embla – „Olcha” lub „Wiąz”),
dlatego istnieją zależności między losem
człowieka i losem jego Drzewa Życia. Ale jest
też Kosmiczne Drzewo Życia – Jesion Ygg145
drasill , oś kosmiczna, której korzenie sięgają krynicy Urd w Hel. To spod tego korzenia
wyszły Norny, córki Völvy – „Wieszczki” (tej,
która ogłosiła Odynowi Ragnarökk), kiedy
trzeba było określić los pierwszych ludzi.
Najstarszą Norną jest Urd – „Była”, „Stająca
się”, „Nieunikniona”. Druga to Verdhandi –
223/271
„Obecna”, „Powinność”, a Trzecia to Skuld –
„Przyszła”, „Dług”, „Konieczność”. Od Regin –
„Doradczyni”, nauczyły się sztuki tkackiej.
Przędły nici losu bohaterów i przywiązywały
ich końce do „sal księżycowych” nieba wiążąc
tym samym niebo z ziemią tkaniną przezn146
aczenia . Losu przez nie wyznaczonego
nawet sam Odyn nie znał w pełni, nie mógł go
też zmienić. Drugim ich zadaniem było podlewanie wodą z krynicy Urd korzeni i liści Yggdrasilla, gdyż aby świat mógł trwać nadal,
Drzewo Kosmiczne musiało żyć. Yggdrasill jest
więc podlewany wodą przeznaczenia. Czas
odmierzany jest przez nieuniknione obalenie
Yggdrasilla, którego korzenie bez przerwy
podgryza smok czasu Nidhögg („Gryzący
z Dołu”). Kiedy to nastąpi, zapieje złoty kogut
na
szczycie
Drzewa
–
symbol
224/271
Zmartwychwstania, Nowego Życia. Tym
samym indywidualny los spleciony jest
z przeznaczeniem kosmicznym, wszak w czasie Ragnarökku para ludzi, Lif i Lifthrasir,
schroni się z powrotem w Yggdrasillu niczym
147
w arce, dzięki czemu ludzkość ocaleje .
Pytanie podstawowe, które musi się nasunąć
przy rozpatrywaniu koncepcji przeznaczenia,
jest następujące: czy w ujęciu danej tradycji
religijnej możliwe są samodzielne próby zmiany losu? Jeśli Norny ukazywały się pierwot-
nie na polu bitwy wybranemu bohaterowi, by
go przywołać w zaświaty (później zastąpiły je
walkirie, pierwotnie rodzaj indywidualnych
duchów opiekuńczych), to czy można po
takim ostrzeżeniu uniknąć wyznaczonej
śmierci? Sygdrifa na przykład mówi Sygurdowi: „Teraz masz wybierać, dany ci jest
225/271
wybór, / Tobie, coś jest ostrej broni klonem”,
ale zaraz potem dodaje: „Mów albo milcz –
sam to postanowisz – / Wszystkie nieszczęścia
148
z góry przeznaczone” . Można z tego wysnuć
wniosek, że jedynym wyborem jest wybór
między
tchórzliwą
ucieczką
przed
nieuniknionym a bohaterskim stawieniem mu
czoła. Zdaniem L. Słupeckiego, u początku
świata bogowie igrali losem – prowadzili grę
złotymi tablicami przeznaczenia, tafli. Jednak
powstanie ludzi i karłów oraz konieczność
wyznaczenia im losu spowodowały, że niejako
z samych źródeł rzeczywistości pojawiły się
Norny i określiły ørlog, czyli pra-prawo,
przeznaczenie kosmiczne, obejmujące odtąd
także bogów. Dopiero po przeminięciu tego
świata (Ragnarökku), złote tafli przejdą
149
z powrotem we władanie bogów . Ta idea,
226/271
w połączeniu z koncepcją Walhalli jako raju
wybranych wojowników, zbieranych na
wszystkich polach bitew przez wysłanniczki
Odyna do tego ostatniego boju sił porządku
z siłami chaosu, sprawiła, że współczesnym
czytelnikom religia germańska wydaje się
mroczna i fatalistyczna. A przecież istniało pojęcie szczęścia i przypadku, któremu można
było pomagać przez modlitwy, ofiary i inne
obrzędy religijne, noszenie amuletów (słynnych młotów Thora, odpędzających złe siły),
wróżby, przepowiednie itp. Jak się wydaje,
koncepcja przeznaczenia wpływała na życie
codzienne Germanów w taki sposób, iż wiadomo było, że każdy człowiek ma wyznaczony
sobie przebieg życia i trzeba dbać, by
wykorzystać go godziwie. Jak mówi Pieśń
227/271
Najwyższego – swoista pogańska odpowiedź na
dylematy Hioba:
Zdycha ci bydło, umierają krewni
I ty sam umierasz;
Lecz sława, którąś sobie zdobył
Nie umrze nigdy
150
.
Zastanówmy się, co w losach Túrina sprawiło, że bohater nie mógł za życia zostać
Turambarem. Jest to oczywiście klątwa Mor-
gotha, obecna już od poziomu KZO: „Taką
bowiem torturę wymyślił dla Úrina Nieugięt-
ego, że usadziwszy go na wysokiej górze, sam
stanął obok i nałożył na niego i na jego lud
straszne klątwy Valarów, nienawiść, śmierć
i żal im przeznaczając [...]. – Patrz – powiedział Melko – na żywot syna twego, Túrina, który
228/271
łzy wyciskać będzie z oczu elfom i ludziom, ile
razy zbiorą się, by dawne dzieje wspominać. –
Przynajmniej litować się nad nim nie będą, że
151
tchórza miał za ojca – odparł Ùrin” . Trudno
o większe zbliżenie do koncepcji moralności
obecnej w Hávamál i w Beowulfie. Z powodu
zobowiązania heroicznego i sławy Beowulf
musi pod koniec swego królowania zmierzyć
się ze smokiem ognistym, choć wie, że
zwycięstwo nie przedłuży mu życia. To jednak
wątek poboczny całej historii, nie problem
etyczny stanowi jej istotę, lecz stojące za
słowami i dziełem Melka założenie, że
Valarowie
mogą
kształtować
los.
W Silmarillionie Morgoth explicité twierdzi, że
152
w jego ręku są losy Ardy . Czy tak jest istotnie? Żeby w pełni zrozumieć koncepcję Tolkiena, trzeba odejść od historii Túrina-Kullervo
229/271
i rozpatrzyć problem przeznaczenia w kontekście całości kreacji Tolkiena.
Sind. słowo Amarth (quen. Ambar-Umbar) –
„Przeznaczenie”, „Los”, dotyczy zarówno
przeznaczenia
kosmicznego,
jak
i losu
ludzkiego. Wywodzi się w tolkienowskiej ety-
mologii ze złożenia am – „przed”, „na” [up],
i mbarat – „przyszłość”, w sensie ustalenia,
posadowienia (od mbar – „pomieszkanie”).
Odpowiada więc germańskiemu pojmowaniu
wyrd-urdr jako tego, co nałożone, przydzielone. Sposób, w jaki biec mają dzieje świata, został bowiem ustalony niejako z góry
w czasie jego tworzenia poprzez Pieśń Ainurów – Ainulindalë. Stworzenie świata miało
bowiem trzy (w KZO dwa) warunkujące się
etapy: Pieśń, Wizję i Tworzenie. Pieśń i Wizja
wyznaczyły ogólny bieg świata i ci z Ainurów,
230/271
którzy w nich uczestniczyli, poznali go na
tyle, na ile ich umysły i uwaga pozwoliły. Najmożniejsi z nich, zwani później Valarami,
decydując się na zstąpienie na obszar Ardy,
związani zostali ze światem, póki czas się nie
dopełni. Przyjęli tym samym na siebie więzy
Pieśni, zrodzonej z idei Ilúvatara i przez nich
wykonywanej, i nie mogą poza nią sięgnąć.
„Teraz Valarowie znaleźli się u początku
Czasu i zrozumieli, że muszą wypełnić zarysy
153
dane im w Wizji i zapowiedziane w Pieśni” .
A więc Ainulindalë odpowiadałaby skandynawskiemu ørlog, a Amarth – wyrd-urdr.
Valarowie, jako bogowie Ardy, przeznaczenia
kosmicznego zmienić nie mogą. Dzieje Ardy
muszą rozegrać się do ostatniego akordu,
Dagor
Dagorath,
Tolkienowskiego
Ragnarökku.
231/271
Valarowie nie są jednak całkowicie bez154
wolni w odniesieniu do Przeznaczenia ,
między innymi dlatego, że Ilúvatar całkowicie
panując nad Przeznaczeniem, nie objawił
wszystkiego, co zamyślił. Wprowadza rzeczy
nowe i dlatego bieg losów jest dla wszystkich
do końca nieprzewidywalny. Tym, który
całkowicie poświęcił się wiedzy o przeznaczeniu, Odynem Valarów, był Mandos, ale
nawet on, tak jak Odyn, nie wie wszystkiego.
Podobnie pozostali: „Nie poznali jej w pełni,
bo wizja zniknęła, zanim zamknęły się kręgi
czasu. Niektórzy z Ainurów mówili, że stracili
ją z oczu przed nastaniem ery panowania
ludzi i zmierzchem Pierworodnych; tak tedy,
chociaż Muzyka objęła wszystko, Valarowie
nie zobaczyli czasów późniejszych ani końca
155
Świata” . Ulmo mówi Tuorowi: „Los [Fate]
232/271
(jak nazywać go zwykły Dzieci Ziemi) zawsze
zostawia
szczeliny
pomiędzy
swymi
wyrokami, a mury gmachu przeznaczenia
[Doom] mają liczne wyłomy, i trwa to tak, aż
rzecz się dopełni w chwili przez was zwanej
156
Końcem” . Możemy z tego wnioskować
o sposobach wpływania przez Valarów na
przeznaczenie.
Ten sam element niewiedzy i niepewności
jest także udziałem skandynawskich Asów.
Jednak nie wynika on z panowania Najwyższej Istoty nad przeznaczeniem, tego zaczerpniętego z doktryny chrześcijańskiej ele-
mentu brakuje w Eddzie, podobnie jak i koncepcji wolnej woli. Przejmujące w swej grozie
wysiłki Odyna, w rodzaju szamańskiej próby
na Drzewie Kosmicznym, wyłupienia swego
oka czy wyprawy do otchłani piekieł, mają na
233/271
celu lepsze poznanie wyroków losu, a nie
panowanie nad nim. Powiedzmy,
że
w pewnym stopniu Odyn, podobnie jak Mandos, zdobył władzę nad Losem, ponieważ
„wie”, co się zdarzy dzięki magii – zna objawione mu po dziewięciu dniach cierpień
runy (wszak symbolem przeznaczenia była
runa X, zwana gebu – „dar”). Innym symbolem
mądrości jest woda z krynicy Mimira
(„Mądrość”), której udzielił mu jej posiadacz,
żądając w zamian boskiego oka. Dlatego Odyn
jest Fjolsvidh – „Wiele Widzącym”, ale zarazem Baleygr – „Niewidomym” i Twiblindi –
„Dwakroć
ślepym”.
Kiedy
Wanowie
zdekapitowali Mimira, Odyn zatrzymał jego
głowę i posługiwał się nią, gdy chciał poznać
przyszłość. Głowa Mimira przynosiła mu
wieści z dalekich krajów, podobnie jak jego
234/271
dwa kruki: Hugin i Muninn – „Myśl”
i „Rozum”. Te dwa kruki sprowadziły do Asgardu właśnie Norny. Dzięki swej wiedzy
Odyn mógł ratować z pola bitwy wielkich bohaterów, którzy stanowili jego świtę, oni
bowiem
mieli
wspomóc
go
w czasie
Ragnarökku.
Tak samo Valarowie panują nad Przeznaczeniem przez wiedzę o biegu dziejów.
W sytuacji, kiedy rozwiązanie jest nieznane
bądź pojawia się nowy problem, Valarowie
mogą zasiadać na swych tronach w Máhanaksar – „Kręgu Przeznaczenia” [Ring of Doom],
na wzgórzu Ezellohar-Korollairë, ustalając
wspólnie dalszy rozwój wypadków, co
odpowiada często wspomianym w pieśniach
Eddy naradom Asów u stóp Yggdrasilla:
„wtedy bogowie na tronach sędziowskich
235/271
157
[thular stol] zasiedli” . Podjęta wówczas
decyzja staje się wiążąca dla dalszych dziejów
świata. Dzieje się tak, gdyż Ainulindalë była
ich zbiorowym tworem. Każdy zaś z Valarów
wyłonił się z pewnych myśli Ilúvatara, można
więc powiedzieć, że zbiorowo odtwarzają Jego
umysł. Melkor tę właśnie władzę kwestionował, uważał się bowiem za wyłącznego
Pana Tego Świata. Dlatego po zatruciu Drzew
„stanął
pośrodku
Kręgu
Przeznaczenia
i przeklął go; skalał sędziowski tron Manwëgo
158
i obalił trony Valarów” . Tocząc dysputę
z Húrinem, tak mówi o sobie: „Cień mych
zamysłów zalega nad Ardą i wszystko, co ją
tworzy, ulega z wolna, ale nieuchronnie, mej
woli. Nad tymi zaś, których kochasz, zawiśnie
niczym chmura widmo Zagłady, aż bez reszty
pograżą się w mroku i rozpaczy. Gdziekolwiek
236/271
pójdą, zło podąży za nimi. Cokolwiek powiedzą, fatalną okaże się radą, każdy czyn prze159
ciw nim się obróci” .
Melkor w Ainulindalë jest jeszcze najpotężniejszy, w największym stopniu bliski
Ilúvatarowi, ponieważ ma razem wszystko to,
czym z osobna włada każdy z Ainurów:
„Melkorowi dana była szczególna władza
i wiedza, a nadto udział we wszystkich
darach, rozdzielonych miedzy innych jego
160
braci, Ainurów” . Roztrwonił jednak swoją
władzę, rozmienił ją na drobne i sprzeciwiając
się Ilúvatarowi, utracił swe prawa. Dlatego
jego moc była coraz bardziej ograniczona.
Kiedy rozgoryczona niespełnioną miłością
Andreth, mędrczyni Edainów, twierdzi, że
Morgoth sprowadził śmierć na ludzkość,
237/271
Finrod jest przerażony, gdyż oznaczałoby to
jego rzeczywistą władzę nad losami całego
świata.
Znamy Melkora, Morgotha i wiemy, że jest
potężny. Zaiste, widziałem go i słyszałem jego
głos; i stałem oślepiony wśród ciemności,
które są w jądrze cienia, ty zaś, Andreth, nic
nie wiesz oprócz tego, co zasłyszane w pamięci twego ludu. Ale nigdy, przenigdy,
w mroku nie wierzyliśmy, że może on wziąć
górę nad Dziećmi Eru. Mógł je zwodzić, mógł
znieprawić, ale zmienić przeznaczenie całego
ludu Dzieci, zrabować im dziedzictwo? Jeśli
mógł tego dokonać wbrew Eru, to większy
i straszliwszy jest o wiele bardziej niż zgadywaliśmy; wówczas całe męstwo Noldorów jest
jedynie zarozumiałością i głupotą – więcej,
238/271
Valinor i Góry Pelóri zbudowane są na pi161
asku! .
Byłoby to tym straszniejsze, że ze wszys-
tkich tworów Ardy to właśnie ludzie „mają
moc kształtowania własnego życia w sposób
nie wyznaczony przez Muzykę Ainurów, która
określa niejako los wszystkich innych istot
i rzeczy; działanie ludzi, ich obyczaje
i uczynki, ukształtuje ostatecznie świat, aż się
dopełni wszystko do końca i w każdym
162
szczególe” .
wprowadzenie
Jest
to
oczywiście
w fatalistyczny
świat
„pogański” katolickiego ujęcia wolnej woli.
Dysputa Finroda z Andreth, podobnie jak Słowa
Húrina i Morgotha, sprowadzają jednak dalej
możliwość wpływu Morgotha na przeznaczenie do znieprawiania jednostek.
239/271
Valarowie indywidualną mocą są w stanie
natchnąć opatrznościowymi pomysłami i wywołać pomyślne zdarzenia, co określa się potocznie mianem szczęśliwego trafu (sind.
gwalt, quen. Valto) lub dobrą fortuną
(gwalweth),
a właściwiej
–
„szczęściem
163
Valarów” (i walt ne Vanion) . Morgoth może
posłużyć się mocą Valara i wpłynąć na los jednostki takiej jak Túrin. Jednak, mówi Húrin,
są moce potężniejsze od woli Morgotha, który
sam jest więźniem przeznaczenia; wykuty
przez Valarów łańcuch Angainor wciąż na
niego czeka, a na północnym niebie wisi na
164
urągowisko Morgotha ich sierp Valakirka .
Można wnioskować, że gdyby Morwena nie
była tak dumna i gdyby uciekła śladem syna
do Doriathu, zło by się nie stało. Doriath objęty
był
bowiem
Obręczą
Meliany,
240/271
wysłanniczki Valarów, i pod jej osłonę czarne
myśli Morgotha nie sięgały (w Trzeciej Erze tę
samą rolę wobec Saurona odgrywała Galadriela). Morgoth potrzebował też bezpośredniego
udziału swego ukochanego tworu, Glaurunga,
by doprowadzić do końca własne przekleńst-
wo. Wolna wola człowieka może się Morgothowi przeciwstawić i kształtować los samodzielnie, wreszcie nie wolno zapominać, że
istnieje Ilúvatar poza kręgiem świata jako instancja ostateczna.
Jak wiadomo z lektury Władcy Pierścieni,
przypadek, traf czy zbieg okoliczności [chance,
fortune, coincidence] w Śródziemiu nie istnieje,
jest pewnego rodzaju złudzeniem czy grą
językową. Mówiąc słowami Bombadila:
„Sprowadził mnie do was przypadek, jeśli tak
165
chcecie go nazwać” , Gildora: „W tym
241/271
dzisiejszym spotkaniu jest, być może, coś
166
więcej niż przypadek” , czy Gandalfa strofującego Pippina po kradzieży palantíru:
„Ocalałeś, a wraz z tobą ocaleli twoi przyja-
ciele jedynie szczęśliwym trafem, jak to się
167
potocznie mówi” . Wreszcie, kiedy Frodo
mówi o swej ranie: „Co za szczęście, że nie
wiedziałem
o tym
strasznym
niebezpieczeństwie [...]. Istny cud, że
ocalałem”, Gandalf odpowiada: „Tak, sprzy168
jało ci szczęście czy może przeznaczenie” .
Elrond na początku narady, w czasie której
najtajniejsze zamysły wrogów Saurona zostają
przedstawione grupie zebranych „przypadkowo” gości, mówi wprost:
W tym celu właśnie zostaliście tu wezwani.
Mówię: „wezwani”, jakkolwiek nie ja was do
242/271
swego domu zwoływałem, goście z różnych
dalekich stron! Przybyliście tu i spotkaliście
się wszyscy w tym samym dniu jakby
przypadkiem. A jednak to nie przypadek.
Zechciejcie raczej uwierzyć, że to nakaz dany
właśnie nam, tu zgromadzonym, byśmy
znaleźli radę na niebezpieczeństwo, grożące
169
zgubą całemu światu .
Wszyscy krytycy, którzy twierdzili, że Władca Pierścieni nie jest książką religijną, powinni
bić się w piersi, gdyż cała sprawa zostaje
odkryta niemal na początkowych kartach
Drużyny Pierścienia, a rozwiązana na końcu.
Gandalf, dyskutując z Frodem o zdumiewającym fakcie wpadnięcia Pierścienia właśnie
w ręce Bilba, stwierdza: „Wdały się w sprawę
inne siły, niezależne od zamysłów twórcy
243/271
Pierścienia. Nie mogę ci tego jaśniej wytłumaczyć, wiedz tylko, że ktoś chciał, żeby
właśnie Bilbo znalazł Pierścień, ktoś inny, nie
twórca Pierścienia. A z tego wynika, że ciebie
170
też ktoś wybrał na następcę Bilba” . Komentując to później, Gandalf mówi: „Pewien
mały i przerażony hobbit dowiedział się, że
Bilbo miał znaleźć Pierścień, że skoro pisane
było to jemu, a nie Twórcy Pierścienia, to
i Frodo winien zostać Powiernikiem. Mogłem
dodać jeszcze: moim zaś zadaniem było
171
doprowadzić do jednego i drugiego” .
W tych „siłach” można by domyślić się
Valarów, którzy wszak posłali Gandalfa i pozostałych Czarodziejów do Śródziemia. Zgodnie z Niedokończonymi Opowieściami ostatnia
szansa uniknięcia bądź osłabienia Proroctwa
Północy
i Klątwy
Mandosa
w postaci
244/271
pojawienia się w Valinorze posła Śródziemia
172
była dalekosiężnym planem Ulma . Jednak
tak wszechobejmujący wpływ na los Ardy
w kluczowym momencie nadciągającej Wojny
o Pierścień mógł mieć tylko Ilúvatar i na niego
wskazuje, komentując ten fakt, sam Tolkien.
Opisuje Froda jako narzędzie Opatrzności
i twierdzi, że problemem, który często umyka
umysłom zarówno mędrców, jak i prostego
ludu jest istnienie „tego dziwnego elementu
świata, który nazywamy Litością lub Miłosierdziem, a który stanowi także warunek
konieczny przy osądzie moralnym (jako że jest
obecny w naturze boskiej). W jego najwyższej
173
formie jest właściwy Bogu” .
Jak wiemy z Ainulindalë, każde zdarzenie
wplecione jest w zamysły Ilúvatara, nawet
złowrogie i ohydne poczynania Morgotha
245/271
i jego sług są w ostatecznej instancji
odwracane na chwałę Ilúvatara. Dlatego cierpienia Túrina i jego siostry (czy Froda) nie
były próżnymi, wywierając wpływ na
współczesnych choćby przez piękno pieśni
o ich nieszczęściach. Apoteoza Túrina, bezpre-
cedensowe zadośćuczynienie cierpieniom ponad wszelką ludzką i elfią miarę w postaci zaliczenia do grona Valarów jest wpisana w bieg
kosmicznej materii, tak jak apoteoza
Heraklesa po jego męczeńskiej śmierci na
stosie czy, w skali ostatecznej, zbawcza ofiara
Chrystusa. Dlatego kiedy dopełnią się Dni,
Túrin pojawi się znowu.
Na zakończenie rozważań o związku losów
Túrina z koncepcją przeznaczenia warto więc
zwrócić uwagę na koniec Pieśni. Urwała się
ona „na jednym akordzie, głębszym niż
246/271
Otchłań i wyższym niż Firmament, przenikli174
wym jak światło oczu Ilúvatara” . Jest to zapowiedź końca świata, ambar metta –
„dopełnienia losu”, którego świadomość jest
powszechnie obecna w świecie Tolkienowskim
na wzór skandynawskiego Ragnarökku. Tolki-
en nawiązuje tu do znanej z tekstu islandzkiego przysięgi gridamal, odwołującej się
do wizji zagłady świata: np. Elendil, lądując
w Śródziemiu, wypowiedział znane słowa
o końcu świata; przysięga lenna Peregrina
trwać miała, „dopóki świat się nie skończy”;
Gandalf życzy Aragornowi, by władza
królewska była błogosławiona, „dopóki trwać
będą trony Valarów” (w WPp III bardziej neutralnie: „Oto nastały dni króla, oby jak
najszczęśliwsze”). Co będzie się działo dalej,
Valarowie
i ich
uczniowie,
elfy,
nie
247/271
175
wiedzieli . KZO mówiła o Wielkim Marszu
[Faring Forth] i „ponownym rozpaleniu Magicznego Słońca” [Rekindling of the Magic
176
Sun]
jako nadziei elfów, jednak jak można
sądzić ze szkiców do tekstu, zdarzenie to nie
było końcem trwania świata, lecz końcem
obecności elfów w Śródziemiu. W „niekanonicznych”
wersjach
Silmarillionu
można
wyczytać
proroctwo
Mandosa
o Dagor
Dagorath, a w nim scenariusz końca świata
układa się następująco.
Piękno Silmarilów, w których zaklęto losy
177
Ardy , przetrwa koniec świata. Po os-
tatecznym pokonaniu Morgotha Silmarile
zostaną sprowadzone z dna morza i głębin
Ziemi; z nieba zstąpi zaś Eärendil i zwróci
swój Silmaril w postaci płomienia. Wtedy
Fëanor, który powróci z Hal Mandosa, weźmie
248/271
Trzy i odda je Yavannie. Ona zaś rozbije je i z
pomocą skrytego w nich blasku przywróci do
życia Dwa Drzewa, z których wydobędzie się
wielki blask. Góry Valinoru zostaną zrównane
i światło będzie się mogło rozprzestrzeniać po
całym świecie. W świetle tym Valarowie znów
odmłodnieją, Elfy zbudzą się ze swej śmierci
w Mandosie, a po zmartwychstwaniu to, co
wyznaczył im Ilúvatar, zostanie im objawione.
„Ale o Ludziach Przepowiednia ta nic nie
mówiła, z wyjątkiem Túrina, którego zaliczyła
178
do Bogów” .
Jak głosi Silmarillion, Pierwsza Muzyka Ainurów, która już wybrzmiała, zostanie zastąpiona Drugą Muzyką:
powiedziane jest, że chóry Ainurów i Dzieci
Ilúvatara zaśpiewają piękniejszą jeszcze pieśń
249/271
przed Jego obliczem po dopełnieniu się dni.
Wówczas dopiero objawione przez Niego
tematy znajdą wyraz doskonały i w tym
samym momencie staną się Bytem, gdyż każdy
będzie już w pełni rozumiał jego myśl zawartą
w przydzielonej sobie cząstce i będzie wiedzi-
ał, że pozostali pojmują równie dobrze swoje
cząstki, a Ilúvatar natchnie ich tajemnym ogniem i będzie się radował [...]. Valarowie
powiedzieli elfom, że ludzie włączą się
w Drugą Muzykę Ainurów; Ilúvatar jednak
nigdy nie objawił, co wedle jego zamierzeń
stanie się po końcu Świata z elfami i tej tajemnicy Melkorowi nie udało się przeniknąć
179
.
Eldarowie przypuszczali, albo że elfy
i ludzie staną się wówczas jednym ludem, albo
że ludzie będą mogli dołączyć do grona elfów
250/271
na obszarze Ardy Uzdrowionej lub ich
odwiedzać, choć nie będzie ona ojczyzną
ludzi. Pojawia się także możliwość, że Arda
skończy się jako trwanie w czasie i stanie się
dopełnioną opowieścią, którą będzie można
kontemplować tak jak czytaną książkę i tak
180
podziwiać – lecz nie powrócić do czasu .
Ludzie mieli być w jakiś sposób Odnowicielami Ardy. Natomiast wśród Edainów istniała tzw. Dawna Tradycja Nadziei: „Powiadają,
że Jedyny we własnej osobie zstąpi na Ardę
i uzdrowi ludzi i całe Skażenie od początku do
181
końca” .
Ten scenariusz silnie tkwi zarówno w światopoglądzie chrześcijańskim, jak i – zdaniem
Tolkiena – jest tak czy inaczej zapowiedziany
w mitach „pogańskich”. Dagor Dagorath i jej
następstwa zapożyczone bowiem zostały
251/271
przede wszystkim z Eddy poetyckiej, z zakończenia Wieszczby Wölwy (Völuspá 59–66),
które przez badaczy podejrzewane było
o wpływy chrześcijańskie. Na zakończenie
Ragnarökku, kiedy cały świat pochłoną płomienie, powstanie nowa ziemia i nowe niebo,
piękne i oczyszczone. Młodzi bogowie, synowie Asów, kierować będą losami tego nowego
świata, unikając fatalistycznego końca, „zło
w dobro się przemieni”. Z otchłani Hel
powróci Baldr pod rękę ze swym bratem-zabójcą Hödem, by zapanowała wieczysta
szczęśliwość. Przepowiednia kończy się
słowami:
Wtedy przyjdzie Wielowładny, co sądzi,
182
Wszechmocny z Wysokości, co rządzi .
Rozdział IV
POCHODZENIE I
POSTACIE ZŁA
Istnienie na świecie zła i cierpienia stanowi
jeden z najpoważniejszych problemów teologicznych, który jest na różne sposoby
rozwiązywany w historii religii. Najważniejsze
odpowiedzi
wykreowały
teologie
monoteistyczne i dualistyczne. W systemach
monoteistycznych zawsze rodzi się teodycea,
253/271
czyli próba odpowiedzi na pytanie, jak to
możliwe, że Bóg, będąc z natury dobry,
dopuszcza do istnienia śmierci czy zła;
dlaczego, jeśli jest sprawiedliwy, najczęściej
cierpią i podlegają złu niewinni. W systemie
judeochrześcijańskim problem teodycei po-
jawia się w kontekście cierpień Hioba,
bogobojnego i sprawiedliwego, który stał się
przedmiotem
zakładu
między
Bogiem
a szatanem, rozumianym tu jako syn Boży,
Anioł Śmierci, działający z jego woli i rozkazu.
Życiowy problem Hioba, teodycea, nie zostaje
rozwiązany w inny sposób jak przez stwier-
dzenie, że niezbadane są ścieżki Pańskie. „Nie
istnieje żadna ludzka odpowiedź i musimy pogodzić się z tajemniczością działań Boga, mając nadzieję, że mają one więcej sensu, niż
183
nam się wydaje” . Hiob, kiedy Bóg ukazuje
254/271
mu swą potęgę i chwałę, która powala
najstraszliwsze stworzenia Chaosu, Lewiatana
i Behemota, może jedynie odpowiedzieć:
„Wiem, że Ty wszystko możesz, co zamyślasz,
potrafisz uczynić. Kto przesłania zamiar nierozumnie? O rzeczach wzniosłych mówiłeś. To
zbyt cudowne. Ja nie rozumiem. Posłuchaj,
proszę. Pozwól mi mówić! Chcę spytać. Racz
odpowiedzieć! Dotąd Cię znałem ze słyszenia,
obecnie ujrzałem Cię wzrokiem, stąd
odwołuję, co powiedziałem, kajam się w pro184
chu i w popiele” . Odwołanie jest tu terminem prawniczym, dotyczy sporu z Bogiem
i pozwania Go na sąd w obliczu złamania zawartego z patriarchami Przymierza. Ale nie
znaczy to, że sam problem znika.
Jego istota tkwi w relacji między Bogiem
a szatanem.
Wyznawcy
dualistycznego
255/271
zaratusztrianizmu, wchodząc z chrześcijanami
i muzułmanami w spory teologiczne, śmiali
się, jak można wierzyć w miłosiernego,
wszechmocnego
Boga,
który
stwarza
podległego sobie szatana, by ten zsyłał cierpienie na wiernych, co wszak jest niczym innym
jak stwierdzeniem, że Bóg jest de iure twórcą
zła.
Kształtujące
się
w polemikach
z manicheizmem
i gnozą
chrześcijaństwo
oddzielało wprawdzie ściśle od siebie dobro
i zło, ale tylko dobro usytuowało w Bogu,
a złu odmówiło wszelkiej substancjonalności,
przez co uwikłało się w trudności teodycei.
185
Hervé Rousseau , opisując sposoby odpowiedzi na problem zła, uznaje wersje dualistyczne
za odpowiedź
na dylemat
monoteizmu. Stąd wzajemne przeplatanie się
obu rozwiązań w dziejach, z tym że „nie
256/271
istnieje dualizm absolutny, nie ma absolutnego monizmu; istnieją tylko ich stopnie”.
Całokształt rozwiązań tego problemu można
więc usytuować w postaci pewnej „drabiny
dualizacyjnej”
rozwiązań
przechodzących w dualizm:
monistycznych
1. Bóg stworzył dobro i zło, sam jest ponad
wszelkimi podziałami. Stworzony przez Niego
świat jest więc przesiąknięty jednym i drugim.
2. Wszystko, co Bóg stworzył, jest z gruntu
dobre, jednak niektóre stworzone przezeń istoty, posiadające wolną wolę, miały możność
wybrać zło. Pierwszym był szatan, którego
działanie sprowadza zło na świat.
3. Istnieje Bóg pierwotny (Zurwan akarama
w zerwanizmie), który wydał na świat dwie istoty współtworzące świat, dobrą (Ahura
Mazda) i złą (Angra Mainju).
257/271
4. Bóg pierwotny dał impuls stwórczy
w postaci
kolejnych
emanacji,
jedna
z niższych (w gnostycyzmie – Demiurg)
doprowadziła do powstania świata, co było
złem
z powodu
ignorancji,
o prawdziwym Bogu.
niewiedzy
5. Bóg stworzył dobry świat duchowy, ale
niektóre jego twory zbuntowały się; jeden
z nich stworzył zły świat materialny, jak
u katarów.
6. Dwa pierwotne pierwiastki, Ormuzd
i Aryman, koegzystują, a każdy uczestniczy
w tworzeniu części naszego świata. W mazda-
izmie dobry świat jest pułapką, która ograniczyła Arymana do stworzenia. Manicheizm
głosi, że stworzenie jest dziełem dobrego
Demiurga, chcącego uratować boską substancję uwięzioną w materii.
258/271
7. Każdy z przeciwstawnych pierwiatków
tworzy swój świat: pierwiastek dobra tworzy
świat duchowy, pierwiastek zła – świat materialny, w którym więzi anielskie dusze
(katarzy).
Widać to
w rozwoju
zaratusztrianizmu,
który rozpoczał się monoteistyczną w zasadzie
reformą Zaratusztry, porządkującą pierwotny
świat „politeistyczny”, gdzie różne bóstwa miały różne formy kultu. W najstarszych tekstach (Gathach) jest tylko jeden bóg – Ahura
Mazda
(„Mądry
Pan”),
sprawiedliwy
i dobroczynny, który stworzył wszystko, także
Światłość i Ciemność, reprezentowane przez
dwa duchy: Spenta Mainju („Duch Święty”)
i Angra Mainju („Duch Zła”) – bliźnięta
dokonujące wyboru między Arta-Asza („Ład
Kosmiczny”,
określenie
odpowiadające
259/271
wedyjskiemu ryta) i Druh („Nieład”; później
Drudż – „zła siła”). Ahura Mazda wedle swej
woli zsyła na nas pomyślność lub nieszczęście.
W Jasztach (Młodsza Awesta) mamy do
czynienia z konkretyzacją panteonu dobra:
powstaje koncepcja Amszaspandów (awest.
ameša spenta – „święty nieśmiertelny”), sześciu
pomocników Ahura Mazdy, którym przeciwstawiono sześciu wrogów (dewów). Angra
Mainju jest zły z natury (nie ma możliwości
wyboru). Następuje podwójne stworzenie
(menog-getig): w praczasie i w materii, a świat
jest areną zmagań obu wrogów. Później
w księgach pahlawijskich (Bundahiszn), prawdopodobnie
na
skutek
odrzucenia
monoteizmu, następuje przejście do absolutnego dualizmu Ormuzd – Aryman, a Spenta
Mainju znika roztopiony w Ormuździe.
260/271
Istnieją zatem dwie natury wiecznie antagonistyczne. Aryman jest agresywny, atakuje
światłość swym kontrstworzeniem: złymi zwierzętami, ułomnościami i wadami ducha oraz
godnymi
potępienia
praktykami.
To
„stworzenie” jest nierozdzielnie związane ze
światem dobrym i drąży go jak robak. Stworzony świat jest próbą zamknięcia Arymana, skanalizowania jego złych mocy
w ograniczeniu do świata materialnego i ostatecznego skończenia z nim. Aryman jest
skazany na porażkę.
Propozycja zerwanistyczna zaakcentowała
perspektywę wieczności (Zurwan akarama),
w której rozgrywa się dramat kosmicznej
walki obu pierwiastków. Zurwan jest
wszechogarniającym czasem nieskończoności,
który zapragnął dzieła czasowego – jego
261/271
stwórcą miał być Ormuzd. Jednak ze zwątpienia Zurwana w swe możliwości rodzi się jako
pierworodny Aryman, stąd konieczność
oddania mu ziemi we władzę. Aryman wie
wiele, Ormuzd musi się od niego uczyć, jak go
usidlić:
stworzenie
światłości
wymaga
kazirodztwa. Według zerwanistów Aryman ma
pełne moce stwórcze: „To nie jest tak, że ja
nie mogę stworzyć bytu dobrego, ja nie chcę”
– i na potwierdzenie swoich słów stworzył
pawia. Przez ortodoksyjny mazdaizm zostało
to uznane za herezję, zły duch jest tam jedynie
zdolny do kontrstworzenia.
Jak wśród tych rozwiązań sytuuje się koncepcja Tolkiena? Wydawać by się mogło, że
mamy do czynienia z ortodoksyjną kosmologią
chrześcijańską. Propozycja Tolkiena próbuje
jednak rozwiązać problem „dualizm –
262/271
monizm” poprzez ciekawe wyciągnięcie konsekwencji z rozwiązań irańskich. Stwórcą świata jest u Tolkiena Eru – „Jedyny” (The
186
One ), zwany Ilúvatarem – „Ojcem Wszys-
tkiego”,
posiadający
wszystkie
cechy
osobowego Boga chrześcijańskiego, w tym
wyłączność na stwarzanie życia. W świecie
Tolkiena nastąpiło jednak swoiste przemieszanie zasady chrześcijańskiej (2) z ideami irańskimi (6) poprzez wprowadzenie Valarów,
odpowiadających Amszaspandom. Dodatkowo, konflikt dobro-zło nie ma w nim natury
kosmicznej, lecz został ograniczony do Ardy,
co zbliża go do teologicznego pomysłu zaratusztrian „zamknięcia” Arymana w pułapce
stworzenia.
Spróbujmy przyjrzeć się jak wyglądały narodziny zła, śledząc Tolkienowską mitopoeię.
263/271
Początkiem zła jest w niej samodzielność
Melka-Melkora. Imię jego oznacza „Powsta187
jący z Mocą” , a więc zapoczątkowujący
moc, prawdopodobnie był pierworodnym
188
w gronie Ainurów , według Ainulindalë obdarzony największymi darami wiedzy i mocy
(a zatem większymi nieco od swego brata
Manwëgo).
Ilúvatar
przeznaczył
mu
189
stworzenie Ardy i władanie nią . Samotność,
czyli oddzielenie od Boga sprawiły, że jego
myśli toczyć się poczęły innym niż Stwórcy
torem. Już na poziomie KZO jest to główna
przyczyna „błędu” Melkora. Mówi się, że sam-
otnie przemierzał ciemne miejsca i pustkę,
poszukując Tajemnego Ognia, który dawał
Życie i Rzeczywistość. Paliła go chęć
tworzenia, gdyż jego zdaniem Ilúvatar był
264/271
pasywny (nie zdradzał żadnych planów co do
pustki).
Valaquenta wspomina o znaczącym wydarzeniu, które mogło wpłynąć na oddalenie się
Melkora i jego późniejszy stosunek do Manwëgo: „Varda (...) jeszcze przed początkiem
Muzyki poznała i odtrąciła Melkora, który ją
znienawidził i lękał się jej bardziej niż wszystkich innych istot stworzonych przez Jedyne190
go” . Varda jest Panią Gwiazd, rządzi światłością i jest najpiękniejszym ze stworzeń
Ilúvatara. Porównajmy to do awestyjskiego
Angra Mainju, który zaatakował światłość,
przyciągany przez jej nieodparty urok,
manichejskich zmagań Światłości z Ciemnością czy gnostyckiego uroku, jaki wywiera Sofia
na Demiurga. Melkor ewidentnie tęskni za
191
światłością („początkowo łaknął Światła” ),
265/271
dlatego właśnie zagrabił Silmarile, a jego pogoń za Tajemnym Ogniem jest najpierwszym
z dowodów tego gnostyckiego motywu.
Później na ostatnim, „teologicznym”, poziomie
zmian w swojej mitologii Tolkien miał
rozwinąć ten mit Światłości, zaczątki pomysłu
są jednak obecne już w KZO m.in. w postaci
prześladowania Urwendi. Wątkowi temu
poświęcony będzie rozdział X: Teologia
światłości.
Czym jest ów pożądany przez Melkora Tajemny Ogień lub Niezniszczalny Płomień
192
z Ainulindalë , we Władcy Pierścieni wymi-
eniony przez Gandalfa, zwracającego się do
Balroga: „Jam jest sługą Tajemnego Ognia,
władam płomieniem Anoru”? W Ainulindalë
jest boskim elementem w stworzeniu, twórczą
aktywnością, „iskrą bożą”, która sprawia, że
266/271
dana rzecz ma własne życie i rozwija się
niezależnie od stwórcy. Nie włada nim nikt
prócz samego Ilúvatara. Wyposażenie w taką
iskrę jest błogosławieństwem lub natchnieniem czasami udzielanym „poślednim stwórcom”; Ilúvatar udzielił Tajemnego Ognia np.
„sercom” lub „umysłom” Valarów. Tolkien
193
nazwał to „tajemnicą autorstwa”
i przywiązywał doń ogromną wagę. Tego Ognia od
dawna poszukiwał Melkor, kiedy zstępował
z mocą na powierzchnię Ardy; jak mówi
Valaquenta: „Początkowo łaknął Światła, ale że
nie mógł go posiąść na swoją wyłączną włas-
ność, zstąpił przez ogień i gniew w straszny
194
żar i niżej jeszcze w Ciemność” . Tę metaforę można rozumieć też bardzo dosłownie.
Ponieważ Ilúvatar rozpalił Niezniszczalny
Płomień „w sercu świata”, Melkor szukał go
267/271
w głębinach Ziemi, lecz tam znalazł jedynie
i uwolnił „fizyczne” ognie wnętrza Ziemi. On
jest władcą tych ogni jako „czarnego płomienia Udûnu” (= Piekła Utumno), czego symbolem są jego najstraszliwsi słudzy – Balrogowie, demony ognia, odpowiadające og-
nistym duchom Muspellheimu, ich władcy
Surtowi, a poniekąd i jego bratu Lokiemu
w mitologii skandynawskiej. Innego ognia
Melkor nie znalazł, „gdyż ma go jedynie
Ilúvatar” i ma on charakter duchowy; przebijając się dalej, trafił na pustkę i ciemności.
Tak więc, podsumowując,
w naturze
Melkora leżało rozpoczynanie stworzenia
i dlatego niecierpliwie pragnął aktywności.
Ponieważ, aby móc stwarzać, niezbędny był
mu Tajemny Ogień, szukał go wędrując samotnie w pustce. Nie znalazł go, jednak w ten
268/271
sposób oddalił się od harmonii myśli chórów
Ilúvatara. Jego odmienne myśli, a co za tym
idzie tematy muzyki, wywołane zostały więc
oddaleniem od Boga (fizycznym symbolizującym oddalenie duchowe), spowodowanym żądzą tworzenia. W muzycznej termino-
logii Ainulindalë przerodziły się w dysonanse
(a więc niezgodności). Rozwijane konsekwentnie przez Melkora i tych, którzy ulegli
sile jego głosu, zmieniły pierwotną harmonię
w „ohydę”.
Melkor
w Ainulindalë
jest
w zamyśle
Ilúvatara największy i najbliższy samemu
Ilúvatarowi, ponieważ ma razem wszystko to,
czym z osobna włada każdy z Ainurów. Sam
Ilúvatar chciał, żeby Ainurowie nasycili dany
przezeń temat własnymi myślami; domyślamy
się, że stworzenie Ainurów było dla Ilúvatara
269/271
próbą pokonania samotności, tworzy ich jednak ze swych myśli, więc rozmowy czy śpiewy
z nimi byłyby w istocie przemawianiem do
lustra, gdyby nie wyposażenie ich w twórczą
iskrę Płomienia. Melkor stał się rysą czy
pęknięciem tej tafli, jego myśli nie współgrały
z myślami Ilúvatara – „pochodziły z Zewnętrznych Ciemności” (KZO). Okazało się zaś, że
najpełniej pojął go Manwë „ukochany syn”,
przygotowywany do królowania nad Ardą: miał on rozwijać to, co Melkor miał zacząć. Ten
motyw dwóch braci odpowiada myśli zerwanistycznej, jednak zrozumieć go można
odwołując się do hinduistycznej koncepcji
Trimurti (oczywiście nie twierdzę, że z niej
Tolkien zaczerpnął swoje idee). W Trójpostaci
Brahmana każda z jej składowych odpowiedzialna jest za inny stan świata: Brahma jest
270/271
Wielkim Stwórcą, Wisznu poprzez swoje
awatary czuwa nad podtrzymywaniem biegu
świata, zaś Siwa będzie Niszczycielem, jego
taniec położy kres tej epoce. W pierwotnym
zamyśle Ilúvatara Melkor miał pełnić rolę
195
Brahmy, Manwë – Wisznu , Melkor został
jednak Niszczycielem i to zanim rozpoczęło się
stworzenie.
@Created by PDF to ePub
Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment
pełnej wersji całej publikacji.
Aby przeczytać ten tytuł w pełnej wersji kliknij tutaj.
Niniejsza publikacja może być kopiowana, oraz dowolnie
rozprowadzana tylko i wyłącznie w formie dostarczonej przez
NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na którym można
nabyć niniejszy tytuł w pełnej wersji. Zabronione są
jakiekolwiek zmiany w zawartości publikacji bez pisemnej zgody
NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania się jej
od-sprzedaży, zgodnie z regulaminem serwisu.
Pełna wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie
internetowym Bookarnia Online.