pobierz

Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej
im. Alcide De Gasperi w Józefowe
Journal of Modern Science
BEZPIECZEŃSTWO WEWNĘTRZNE
Tom 3/10/2011
Rada Naukowa
prof. dr hab. Edward Erazmus
dr hab. Arkadiusz Juncewicz, prof. AON
dr hab. Piotr Majer, prof. UWM
prof. dr hab. Stanisław Mraz
prof. dr hab. Witold Pokruszyński
prof. dr hab. Ligita Simanskiene
prof. dr hab. Bronisław Sitek
prof.dr hab. Sebastiano Tafaro
prof. dr hab. Peter Terem
prof. dr hab. Igor Palus
prof. dr hab. Svetlana Zapara
Zespół redakcyjny
dr hab. Magdalena Sitek, prof. WSGE - redaktor naczelna
dr hab. Jerzy Zawisza, prof. WSGE - I zastępca redaktora naczelnego
mgr Sylwia Ćmiel - II zastępca redaktora naczelnego
mgr Albert Izdebski - redaktor statystyczny
mgr Aurelia Łuczyńska - redaktor językowy (język angielski)
mgr Elżbieta Jamróz - redaktor językowy (język włoski)
mgr Aleksandra Ukleja - sekretarz redakcji
Adres redakcji
Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie
05-410 Józefów, ul. Sienkiewicza 2
tel./fax +48 022 789 19 03
[email protected]
www.wsge.edu.pl
Korekta
mgr Sławomir Koźlak
© Copyright by Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie,
Józefów 2011
Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie całości
lub fragmentów niniejszej publikacji bez zgody wydawcy zabronione.
Teksty dostępne na stronie http://www.wsge.edu.pl/pl/journal-of-modern-science-wydania.html
Wydanie I
ISSN 1734-2031
Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi
05-410 Józefów, ul. Sienkiewicza 2
http://www.wsge.edu.pl/pl/biblioteka-i-wydawnictwo.html
Spis treści:
Witold Pokruszyński
Wstęp do teorii bezpieczeństwa
(Introduction to the theory
of safety)9
Jerzy Zawisza
Sławomir Kustra
Bezpieczeństwo województwa
mazowieckiego, wyzwania
i zagrożenia, w okresie powszechnej
globalizacji xxi wieku
(Security of masovian voivodeship,
challenges and threats, during
the period of omnipresent
globalisation on the xxi century) 21
Zygmunt Kazimierski
Podchorążowie polscy w niewoli
niemieckiej w latach 1939 –1945
(The polish officers cadets in nazi
captivity in years 1939 -1945)
41
Maria Casola
La mediazione nella prevenzione
dei conflitti internazionali
(Mediation in international conflict
prevention)55
Rastislav Kazanský
Ethnicity as a conflict factor and its
relationship to the security policy
of v4 countries
(Narodowość jako czynnik konfliktu
oraz jego stosunek do polityki
bezpieczeństwa państw v4)
73
Mariusz Wojciszko
System szkolenia obronnego jako jeden
z elementów przygotowań obronnych
państwa
(The defensive training system as one
of the elements of state defensive
preparation)87
Skład i łamanie
mgr Miłosz Ukleja
Druk i oprawa
P.H.U. Multikram
2 | WSGE
WSGE | 3
Tadeusz Kurek
Prawne aspekty funkcjonowania
krajowego systemu opieki zdrowotnej,
w tym rola i miejsce wojskowej służby
zdrowia jako istotnego elementu
reagowania na zagrożenia zdrowotne
(Legal aspects of the national health
care system functioning, including
the role and status of the military
health care as an important element
of re-sponse to threats to health) 107
Marcin Mielnik
Ułaskawienia w czasach księstwa
warszawskiego
(Pardons at warsaw princedom
period)129
Michal Čubrík
Jadrové odzbrojenie z pohľadu
realizmu
(Nuclear disarmament - the real
point of view)
(Rozbrojenie nuklearne - realny
punkt widzenia)145
Katarzyna Nowakowska
Kryminalistyczne i quasikryminalistyczne aspekty ustalania
prawdy na przestrzeni dziejów ze
szczególnym uwzględnieniem badań
wariograficznych – zagadnienia
wybrane
(Criminal and quasi criminal aspects
of establishing the truth over
the years with particular
consideration of the lie detector
researches - chosen questions
157
Marcin Mielnik
Konferencja bezpieczeństwo dużych
i średnich aglomeracji z perspektywy
europejskiej175
4 | WSGE
Czesław Marcinkowski
Sprawozdanie z konferencji
studenckiej: ocena zagrożeń
i bezpieczeństwa polski metodą
ekspercką i burzy mózgów
(Student conference report:
evaluation of threats and poland’s
security using the expert method
and brainstorming)
179
WSGE | 5
Prof. dr hab. Witold Pokruszyński
6 | WSGE
WSGE | 7
Prof. zw. dr hab. Witold Pokruszyński1
WSTĘP DO TEORII BEZPIECZEŃSTWA
INTRODUCTION TO THE THEORY OF SAFETY
Abstract:
The article discusses several issues related to the national and international security in the theoretical aspects. In the article the author enumerates the conceptual elements, as well as the structure and the scope
of safety. Moreover, the issue forecasts and strategies in building security
systems is emphasized.
KEYWORDS: theory of safety, concept of safety, strategy of safety, safety
criteria.
Każda dyscyplina naukowa ma swoją teorię w sensie merytorycznym i metodologię badań. Powstaje więc pytanie: Czy bezpieczeństwo
jest dyscypliną naukową? Owszem, jest dyscypliną naukową. Uprawia się
ją w uczelniach publicznych i niepublicznych, w instytutach naukowych
i nie tylko. Zatem jak traktować bezpieczeństwo od strony stricte naukowej? Dlaczego próby dociekań podejmowane przez pracowników nauki
nie zakończyły się absolutnym sukcesem? Co jest przyczyną tego procesu?
W tym artykule postaram się odpowiedzieć, chociaż ogólnie, na kilka zadanych pytań.
Wielu uczonych zajmujących się bezpieczeństwem narodowym, regionalnym czy globalnym dostrzega potrzebę poszerzenia zakresu treści
pojęcia bezpieczeństwa i wyłonienia obszarów jego badań ze szczególnym uwzględnieniem ważnych etapów rozwoju społeczeństw. W różnych
opracowaniach naukowych z obszaru nauk społecznych można spotkać
traktowanie bezpieczeństwa podobnie, jak było w minionym tysiącleciu.
Aktualnie takie rozumienie bezpieczeństwa może prowadzić do wypaczenia nie tylko samej teorii, ale i realnych zachowań społeczeństw. Jeśli
przyjmiemy, że bezpieczeństwo, najogólniej ujmując, to nie tylko stan, ale
i możliwość rozwoju, to należy go rozpatrywać w tych głównych obszarach
i w różnych aspektach.
Celem artykułu jest wykazanie, że teoria bezpieczeństwa obejmuje
swoim zakresem wiele problemów współczesnego świata.
1  Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie.
8 | WSGE
WSGE | 9
1. Pojęcie teorii bezpieczeństwa – definicje
Na samym początku rozważań ośmielam się postawić tezę: Dzisiaj,
w XXI wieku największą wartością ludzkości jest bezpieczeństwo, które daje
stabilizację, rozwój, ład i szczęście. W tym miejscu warto przytoczyć wypowiedź H. Kissingera, byłego doradcy prezydenta USA w Londyńskim
Instytucie Studiów Strategicznych: Bezpieczeństwo jest fundamentem
wszystkiego, co czynimy. Bardzo trafne stwierdzenie. A jak jest (…)?”
Jeszcze niedawno bezpieczeństwo pojmowano wąsko, zasadniczo militarnie, ponieważ to siła militarna rozstrzygała o parytetach w stosunkach
międzynarodowych, a w konsekwencji o współpracy gospodarczej. W XXI
wieku bezpieczeństwo postrzegane jest w wielu obszarach, a w ramach
bezpieczeństwa narodowego bezpieczeństwo militarne jest tylko jednym
z kilku2.
Warto w tym miejscu zauważyć, że supermocarstwa nie poddają się
do końca takiej koncepcji i nadal wielką wagę przywiązują do wzrostu sił
zbrojnych i ich roli w utrzymaniu pokoju światowego, przy jednoczesnym
przeciwdziałaniu takiemu wzrostowi w państwach o mniejszym potencjale
ekonomicznym.
Na początku, zanim przejdę do definiowania pojęcia bezpieczeństwa,
postaram się sformułować istotę teorii bezpieczeństwa. Natomiast aby zrozumieć teorię bezpieczeństwa, w moim przekonaniu, należałoby najpierw
określić, co oznacza termin teoria pod względem semantycznym. Według
Słownika języka polskiego (z 1981 roku, s. 494) - teoria, to ogólna koncepcja oparta na poznaniu i zrozumieniu istotnych czynników kształtujących pewna strefę rzeczywistości. Tą rzeczywistością, w naszym rozpatrywanym przypadku, z powodzeniem może być bezpieczeństwo we
wszystkich jego wymiarach.
Przechodząc do definiowania bezpieczeństwa, muszę zaznaczyć, że to
nie jest ani proste, ani łatwe, ponieważ samo bezpieczeństwo jest zjawiskiem obejmującym kilka dyscyplin i specjalności naukowych. Obecnie
można spotkać w literaturze przedmiotu co najmniej kilkanaście definicji
z różnego punktu widzenia. Pomimo że mają jedną cechę wspólną - bezpieczeństwo tak jak pokój nie jest stanem danym raz na zawsze. Definicje słownikowe najczęściej określają bezpieczeństwo jako stan państwa lub grupy
państw, zdolnych do przeciwstawienia się zagrożeniom wywołanym przez
człowieka lub naturę, tj. w sytuacji kryzysowej (wojny). Najogólniejszą definicję bezpieczeństwa zawiera Słownik nauk społecznych sponsorowany
przez UNESCO, w którym D. Lerner podaje, że w najbardziej dosłownym
znaczeniu bezpieczeństwo jest właściwie identyczne z pewnością i oznacza
brak zagrożenia fizycznego albo ochronę przed nim.
W innych opracowaniach nauk społecznych spotykamy pojęcie bezpieczeństwa jako zdolność przetrwania, niezależność, tożsamość i możliwość rozwoju. Każde z przytoczonych pojęć ma swoje uzasadnienie, ale
które jest merytorycznie poprawne?
W teorii bezpieczeństwa należy widzieć negatywne występowanie
dwóch wartościowanych zjawisk, tj. wyzwania i zagrożenia. Wyzwania generują nowe sytuacje, w których występują niezbywalne potrzeby, i stosownie do nich odpowiednich działań państwa lub grupy państw (np. UE)
w celu osiągnięcia określonego stanu bezpieczeństwa. Stąd w badaniach
bezpieczeństwa, w różnym wymiarze, należy wyróżniać wyzwania i zagrożenia, bowiem tylko takie podejście może doprowadzić do obiektywnej
oceny zjawiska bezpieczeństwa w każdym wymiarze.
Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa zakłada jego szerokie traktowanie daleko wykraczające poza strefę militarną. Zatem bezpieczeństwo
może być rozpatrywane aż w trzech wymiarach, tj. podmiotowym, przedmiotowym i przyszłościowym.3
W wymiarze podmiotowym można wyróżnić bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe w wymiarze regionalnym bądź globalnym. W wymiarze przedmiotowym zaś oznacza tworzenie warunków do zachowania
własnej tożsamości i aktywności oraz autonomii w środowisku międzynarodowym.
W znaczeniu etymologicznym bezpieczeństwo jest określenie powszechnie jako stan: spokoju, pewności, wolności, strachu lub ataku. Po
drugie, przez bezpieczeństwo rozumie się proces, w którym stan bezpieczeństwa i jego organizacja podlegają permanentnym, dynamicznym
zmianom stosownie do naturalnych oddziaływań i uwarunkowań. Nie ma
czegoś na stałe zorganizowanego, niewymagającego doskonalenia. Innymi
słowy, bezpieczeństwo oznacza ciągłą działalność jednostek, społeczności
2  W. Pokruszyński, 2010, s.14.
3  S. Stańczyk, 1996, s. 242.
Do opracowania niniejszego artykułu posługiwałem się następującymi metodami badawczymi: analizy i cytaty, obserwacje naukowe, badania
opinii.
Podczas prac nad treścią artykułu wykorzystałem literaturę przedmiotu podaną w bibliografii.
10 | WSGE
WSGE | 11
lokalnych, państw lub organizacji międzynarodowych w tworzeniu pożądanego stanu bezpieczeństwa.
Kolejne znaczenie, to rozumienie bezpieczeństwa jako naczelnej potrzeby i wartości człowieka oraz grup społecznych, a także najważniejszego
celu istnienia. Odnosi się to do sytuacji w perspektywie XXI wieku. Idzie
tu nie tylko o przetrwanie, integralność czy niezawisłość, lecz także o bezpieczeństwo rozwoju, które ma zapewnić ochronę i wzbogacanie tożsamości jednostek i narodu.
Można, idąc na skróty, powiedzieć, iż zasadniczymi składnikami bezpieczeństwa są: gwarancje nienaruszalności podmiotu i swoboda jego rozwoju. To oznacza, że bezpieczeństwo obejmuje zespolenie dwóch podstawowych elementów, tj. zapewnienie przetrwania oraz swobody rozwoju
podmiotu (państwa).
To nie są równorzędne składniki w tworzeniu systemu bezpieczeństwa. Zapewnienie nienaruszalnego przetrwania danego podmiotu stanowi podstawę bezpieczeństwa, dając możliwość fizycznego trwania. Tak należałoby, w moim przekonaniu, rozumieć bezpieczeństwo i jego interpretację. Zapewnienie bezpieczeństwa to zapewnienie przetrwania podmiotu, stanowiące warunek ciągłości rozwoju podmiotu (państwa). W zakres
pojęcia swobody rozwoju, w kontekście bezpieczeństwa, można również
włączyć warunki ochrony i obrony wartości interesów danego podmiotu,
które umożliwiają co najmniej dorównywanie podmiotu i innym w szeroko rozumianym postępie cywilizacyjnym. Jeszcze innym składnikiem
bezpieczeństwa może być pewność. Jest ona bowiem warunkiem istnienia
poprzednich dwóch składników, choć może być obiektywna lub subiektywna J. Stańczyk, Kres zimnej wojny, s. 261). Bezpieczeństwo, w innym
ujęciu, można określić jako obiektywną pewność gwarancji nienaruszalnego przetrwania i swobód rozwojowych.
Współczesne pojęcie bezpieczeństwa w całym systemie pojęć i jego
kryteriów wartościowania zajmuje pierwszoplanową pozycję w losach jednostek, społeczności lokalnych, narodów i grupy państw. Tu dochodzimy
do momentu konieczności zdefiniowania dwóch pojęć, a mianowicie: bezpieczeństwo narodowe i bezpieczeństwo międzynarodowe.
Bezpieczeństwo narodowe – proces lub stan zapewniający funkcjonowanie państwa w podstawowych dziedzinach, umożliwiające przetrwanie, rozwój i swobodę realizacji interesów narodowych w konkretnym środowisku (warunkach) bezpieczeństwa, poprzez podejmowanie
wyzwań, wykorzystanie szans, redukowanie ryzyk oraz przeciwdziałanie wszelkiego rodzaju zagrożeniom dla jego interesów. (Słownik ter-
12 | WSGE
minów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, AON Warszawa 2002, s. 15)
Bezpieczeństwo narodowe jest bardzo często utożsamiane z bezpieczeństwem państwa, ponieważ wywodzi się z egzystencjalnych potrzeb
ludzkich społeczności zorganizowanych w państwa. Bezpieczeństwo narodowe jest także interesem narodowym, utożsamianym z przetrwaniem
i rozwojem państwa i narodu, czyli ochroną integralności i niezależności
politycznej.
Bezpieczeństwo narodowe to nie tylko bezpieczeństwo wewnętrzne,
tak powszechnie jest przyjmowane w różnych kręgach naszego społeczeństwa, ale i bezpieczeństwo zewnętrzne. Te dwa obszary stanowią jedną
całość struktury bezpieczeństwa narodowego w realnej rzeczywistości.
W nauce bezpieczeństwo zewnętrzne służy do analizowania zjawisk zachodzących w obszarze międzynarodowym, jak i sojuszach wobec współczesnych zagrożeń. Idea bezpieczeństwa zewnętrznego wyraża pragnienie
bycia bezpiecznym na wypadek agresji i opiera się na pewności, że nie będzie się obiektem ataków, a w przypadku agresji otrzyma się natychmiastową pomoc ze strony innych państw – sojuszników.
Sam termin bezpieczeństwo zewnętrzne dotyczy przedmiotowych potrzeb i interesów państwa. Można go uznać najogólniej za formę definicji bezpieczeństwa narodowego. Filozofia bezpieczeństwa zewnętrznego
sprowadza się do polityczno–militarnych gwarancji dla państwa, które
sprawiają, że nie stanie się ono obiektem napaści zbrojnej lub presji politycznej, gospodarczej, ideologicznej, kulturowej, religijnej lub innej.
Jak z tego wynika, filozofia (istota) bezpieczeństwa zewnętrznego wypływa z różnych obszarów, w wymiarze narodowym i międzynarodowym,
strategicznym i geostrategicznym, politycznym, ekonomicznym i militarnym, kulturowym i ideologicznym. Najważniejszym z wymienionych obszarów jest dobra, odpowiedzialna i klarowna polityka zagraniczna państwa na arenie międzynarodowej, a także mocne i wiarygodne osadzenie
w sojuszach. W polityce zagranicznej bardzo ważną rolę odgrywają takie
kryteria, jak siła, wiarygodność, wielkość przestrzeni i kooperatywność.
2. Zakres bezpieczeństwa narodowego
Jak już wspomniałem, w analizach bezpieczeństwa zwykle rozpatruje
się występowanie dwóch zjawisk negatywnie wartościowanych a mianowicie: wyzwania i zagrożenia. Na przykład M. Bertowitz twierdzi, że bezpieczeństwo narodowe może być najbardziej owocne, zdefiniowane jako zdolność narodu do ochrony jego wewnętrznych wartości przed wewnętrznymi zagrożeniami. Natomiast szwajcarski uczony Daniel Frei twierdzi,
WSGE | 13
że stan bezpieczeństwa występuje tylko wtedy, kiedy brak rzeczywistego
zagrożenia (czynnik obiektywny) i brak poczucia zagrożenia (czynnik subiektywny).
Jest obiektywną koniecznością poszerzenie treści bezpieczeństwa i wyłonienia obszarów jego badań, przy czym jestem przekonany o słuszności
takiego założenia. Uważam, że w badaniach bezpieczeństwa narodowego
należałoby uwzględnić dziewięć sfer (obszarów), a mianowicie: polityczną,
ekonomiczna, militarną, publiczną, społeczną, ekologiczną, informacyjną,
kulturową i religijną. Charakterystykę tych sfer wyczerpująco podałem
w swojej książce pt.„Współczesne bezpieczeństwo narodowe”, WSGE 2009.
3. Zakres bezpieczeństwa międzynarodowego
Bezpieczeństwo, jak wielu uwypukla w publikacjach, jest pierwotną
potrzebą jednostek, grup społecznych, narodów, kontynentów. Należy szerzej postrzegać bezpieczeństwo, nie ograniczając go do przetrwania fizycznego, lecz uwzględniając bezpieczeństwo możliwości rozwoju, ochronę
tożsamości narodów i państw. Na gruncie bezpieczeństwa narody budują
swą pomyślność materialną i duchową. Bez tego trwałego fundamentu nie
byłoby możliwe realizowanie takich obszarów, jak: rozwój gospodarczy
państw, stabilność rządów demokratycznych, otwartość na świat, korzystanie z dorobku cywilizacyjnego.
Bezpieczeństwo międzynarodowe wyraża szerszą treść niż bezpieczeństwo narodowe. Określa ono zarówno zewnętrzne czynniki bezpieczeństwa poszczególnych państw, jak i funkcjonowanie całego systemu światowego. Bezpieczeństwo międzynarodowe nie jest sumą bezpieczeństwa
państw, gdyż obejmuje ono zarówno wartości egzystencjalne pojedynczych
państw, jak i wartości wspólne globalnego systemu bezpieczeństwa, takie
jak: stabilność, pokój, porządek międzynarodowy, stopień demokratyzacji, kooperatywność, równowaga czy też współpraca w różnych obszarach.
Inaczej mówiąc, bezpieczeństwo międzynarodowe oznacza zarówno stan,
jak i proces, w którym państwa i społeczność międzynarodowa jako całość
mogą swobodnie urzeczywistniać wytyczone cele, bez zagrożenia zewnętrznego natury politycznej, gospodarczej, militarnej, ekologicznej, informacyjnej i innej. Tu należy zaakcentować, iż bezpieczeństwo międzynarodowe
nie jest czymś statycznym, lecz dynamicznym procesem zmieniającym
się w czasie i przestrzeni.
Bezpieczeństwo międzynarodowe przejawia się we wszystkich dziedzinach działalności państw i dlatego jego struktura jest tożsama ze strukturą
aktywności podmiotów. W ramach bezpieczeństwa międzynarodowego,
14 | WSGE
obok tradycyjnego bezpieczeństwa militarnego, możemy wyróżnić bezpieczeństwo geopolityczne, ekonomiczne, ekologiczne, informacyjne, instytucjonalne, demograficzne, kulturowe, społeczne.
Do kluczowych kategorii w obszarze bezpieczeństwa międzynarodowego możemy, bez większego błędu, zaliczyć takie pojęcia, jak:
- interesy podmiotów (żywotnie związane z istnieniem oraz wynikające z nich cele strategiczne i operacyjne);
- warunki bezpieczeństwa (okoliczności sprzyjające realizacji celów,
dylematy w rozstrzyganiu spraw bezpieczeństwa);
- strategiczne (długofalowe i bieżące koncepcje bezpieczeństwa);
- system bezpieczeństwa (zasoby podmiotów wydzielone do realizacji
koncepcji strategicznych i operacyjnych.
Na zakończenie tego zagadnienia ośmielam się postawić tezę, iż współcześnie nie mamy do czynienia z żadnym uporządkowanym ładem międzynarodowym. Znaleźliśmy się w okresie przejściowym, charakteryzującym się
niestabilnością, niepewnością i nieprzewidywalnością, niektórzy uważają to
za stan „gorącej wojny” lub chaosu. To wynika z różnych przyczyn powstałych na progu trzeciego tysiąclecia, co do których świat nie był przygotowany
pod względem politycznym, geostrategicznym, militarnym, ekonomicznym
i strukturalnym.
4. Struktura bezpieczeństwa
Niemałym obecnie problemem pozostaje ocena stanu bezpieczeństwa
według pewnych kryteriów. Ocena bezpieczeństwa powinna obejmować
cztery główne obszary zagadnień, a mianowicie: wyzwania i zagrożenia,
podmiotową strukturę bezpieczeństwa, przedmiotową i przyszłościową
strukturę bezpieczeństwa.
Wyzwania oznaczają trwałe tendencje w obszarze bezpieczeństwa,
wymagające identyfikacji i podjęcia określonych, adekwatnych działań
niemilitarnych. Wyzwania dotyczą przede wszystkim zachodzących zjawisk, takich jak: masowej migracji, przestępczości zorganizowanej, ruchów antyglobalistycznych, rosnącej dysproporcji pomiędzy poziomem
państw Północy a Południa, zmian klimatycznych i ich następstw, a także
chorób rozpoznawanych i nierozpoznawanych. Obecnie migracja stanowi
wyzwanie w skali międzynarodowej, będące głównie efektem konfliktów
lokalnych i regionalnych, a także występujących w odległych geograficznie
obszarach.
Zagrożenia są wypadkową takich czynników, jak: wyścig zbrojeń,
wzrost potęgi innych państw – nie tylko sąsiednich, postrzeganie innych
WSGE | 15
państw i ich zachowań jako potencjalnie agresywne. Według D. Bobrowa
zagrożenia mogą występować w postaci zagrożenia fizycznego lub psychologicznego. Pierwsze są wywoływane przez naturę, drugie zaś są rezultatem działania człowieka. Groźniejsze z pewnością są te drugie – tworzone
przez człowieka, gdyż są nieprzewidywalne.
Zagrożenia stanowią także o podmiotowym spektrum bezpieczeństwa,
ponieważ niemal zawsze mają określoną, właściwą, specyficzną treść. Ona
zwykle podpowiada, jakimi metodami i sposobami można przeciwdziałać w konkretnych sytuacjach. W tym przypadku musi być wszechstronna,
profesjonalna, obiektywna ocena sytuacji. Strategie zapobiegania i postępowania wobec zagrożeń mogą, a niekiedy muszą efektywnie reagować na
ich symptomy, przyczyny lub konsekwencje. Przy czym strategie są określane przez politykę bezpieczeństwa państw lub grupy państw (sojuszy).
Drugim, bardzo ważnym spektrum bezpieczeństwa jest przedmiotowe. Pozwala ono, na podstawie przyjętego lub istniejącego zagrożenia
wywołanego przez naturę lub człowieka, konstruować katalog rodzajów
bezpieczeństwa narodowego, regionalnego i międzynarodowego.
Kolejnym spektrum to przyszłościowy. Badając bezpieczeństwo, należy zawsze mieć prognozę zagrożeń na najbliższe lata i w dalszej perspektywie. Bez prognozy, zwłaszcza bezpieczeństwa narodowego, uwzględniającej wyzwania i zagrożenia, precyzowanie dalekosiężnych celów i opracowanie strategii nie jest możliwe. W praktyce bywa różnie. Często, nie mając
prognozy ani sprecyzowanych celów, buduje się systemy bezpieczeństwa,
które w istocie są oparte na intuicji i doświadczeniu. Natomiast strategia
bezpieczeństwa narodowego najczęściej ma charakter teoretyczny, nie mając ani metod, ani środków realizacji celów.
Badając bezpieczeństwo, należy uwzględniać zmiany, jakie zachodzą
we współczesnym, dynamicznym świecie, m.in. gwałtowny rozwój wiedzy, informacji, integracja gospodarcza w różnych regionach, konkurencja
między narodami, umacnianie się sojuszy i ich poszerzanie, proces rozwoju demokracji i przestrzegania praw człowieka, wzajemne przenikanie się
kultur.
Po dokonaniu przeglądu metodologii badań bezpieczeństwa należy
stwierdzić, bez najmniejszej wątpliwości, że bezpieczeństwo jest dyscypliną naukową. Ma swoje specjalności, metody i narzędzia badań, a także instytucje i jednostki dydaktyczno-naukowe, znaczący dorobek wydawniczy oraz dobrze przygotowaną kadrę naukową. Zainteresowanie
młodzieży tym kierunkiem studiów, na wszystkich trzech poziomach,
jest bardzo duże w uczelniach wyższych (publicznych i niepublicznych).
16 | WSGE
Ten fakt potwierdza tezę, że bezpieczeństwo w XXI wieku jest najwyższą
wartością ludzkości.
BIBLIOGRAFIA
1. Jakubczak (2006), Bezpieczeństwo narodowe w XXI wieku, Warszawa.
2. Kaczmarek, W. Łepkowski (2005), Współczesne problemy światowego bezpieczeństwa, Warszawa.
3.Kuźniar, Z. Lachowski (2003), Bezpieczeństwo międzynarodowe czasu przemian, Warszawa.
4. Stańczyk (1996), Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa.
Warszawa.
5. Pokruszyński (2008), Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego,
WSGE, Józefów.
6. Pokruszyński (2009), Współczesne bezpieczeństwo narodowe,
WSGE, Józefów.
7. Pokruszyński (2010), Teoretyczne aspekty bezpieczeństwa, WSGE,
Józefów.
WSGE | 17
Prof. WSGE dr hab. inż. Jerzy Zawisza
Sławomir Kustra
18 | WSGE
WSGE | 19
Prof. WSGE dr hab. inż. Jerzy Zawisza 1,
mgr inż. Sławomir Kustra 2
BEZPIECZEŃSTWO WOJEWÓDZTWA MAZOWIECKIEGO,
WYZWANIA I ZAGROŻENIA, W OKRESIE POWSZECHNEJ
GLOBALIZACJI XXI WIEKU3
SECURITY OF MASOVIAN VOIVODESHIP, CHALLENGES
AND THREATS, DURING THE PERIOD OF OMNIPRESENT
GLOBALISATION ON THE XXI CENTURY
Abstract
Security and globalization in the last years of the XX century made
indeed unimaginable and dizzying career - perceived internationally and
as the internal area of countries. These keywords are reflected in the scientific literature in almost all countries, where peace and international cooperation for security in the era of globalization is a challenge now. They
are also seen from the practical side of international relations at bilateral
level and at a forum of economies organizations. New conceptual attitude to security has seen the challenges and risks, the evolutions of termin
of which must be measured by the state and international organizations
during building a friendly and safe international space. On the basis
of these assumptions can build a base of regional security in territory of
each state. Poland is a country with an aged tradition of citizens who are
anxious of their fatherland. The theme of this publication is to assess the
safety of the masovian voivodeship’s security threats against a background
of security of the whole Republic of Poland.
KEYWORDS: globalization, regional security, administrative division, Islam, Buddhism, Eastern Orthodoxy, the paradigm of security, terrorism, internal security
1  [email protected], Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej w Józefowie
im. Alcide De Gasperi
2  [email protected].
3  R. Jakubczak, W. Jakubczak, (2008), Globalizacja a bezpieczeństwo narodowe,
[w:] (red.), R. Jakubczak, J. Marczak, K. Gąsiorek, W. Jakubczak, Podstawy
bezpieczeństwa narodowego Polski w erze globalizacji, AON, Warszawa, s. 59.
20 | WSGE
WSGE | 21
1. Miejsce województwa mazowieckiego w systemie bezpieczeństwa państwa
Województwo to jednostka podziału administracyjnego (terytorialnego) wchodzącego w skład państwa polskiego, skupiającego w swoich granicach administracyjnych powiaty i gminy. Terytorium całego państwa jest
podzielone na mniejsze obszary, w celu sprawnego zarządzania przez organy władzy centralnej i samorządowej. Państwo dokonujące podziału administracyjnego tworzy pewnego rodzaju regiony (regiony administracyjne).
Brane są pod uwagę kryteria geograficzne, społeczne, gospodarcze,
historyczne i prawno – administracyjne. Również powinno się brać pod
uwagę wykształcone już powiązania przestrzenne i przemieszczenia ludności. Problem polega na tym, że granice regionów geograficznych tworzą tzw. strefy przejściowe, a granice regionów administracyjnych muszą
być oznaczone bardzo dokładnie. Przy podziale administracyjnym dużą
uwagę przywiązuje się do opinii społeczności lokalnych. Kompromis jest
nieodzownym atrybutem takich działań.
Podział administracyjny charakteryzuje się:
1. ciągłością przestrzenną i kompletnością – całe terytorium kraju
jest podzielone na jednostki administracyjne tego samego poziomu, a żaden obszar nie jest pominięty;
2. podział administracyjny jest wielostopniowy i ma charakter hierarchiczny – jednostki niższego rzędu zawierają się w jednostkach wyższego rzędu, którym są również podporządkowane;
3. ustawa reguluje kompetencje wszystkich jednostek administracyjnych
a) kompetencje zależą od tego, na jakim poziomie organizacji państwowej się znajdują,
b) kompetencje uwzględniają efektywność ekonomiczną i społeczną.
Województwo mazowieckie swoim obszarem obejmuje teren ukształtowany historycznie. Jest to region położony na terenie nizinnym w środkowym biegu Wisły oraz dorzeczu jej dopływów w centralnej i północno
– wschodniej Polsce. Nazwa Mazowsze wywodzi się od nazwy plemienia
Mazowszan.
Obecnie województwo Mazowieckie jest największym z 16 województw w Polsce. Powstało 1 stycznia 1999 r. w wyniku trójstopniowego
podziału terytorialnego państwa (Ustawa z dnia 24 lipca 1998 r. o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego pań-
22 | WSGE
stwa4). Jego obecny obszar składa się z terenów województw poprzedniego
podziału administracyjnego państwa (Ustawa z dnia 28 maja 1975 roku
o dwustopniowym podziale administracyjnym państwa oraz o zmianie
ustawy o radach narodowych).5 Obecny wojewódzki podział administracyjny obrazuje Tabela nr 1.
Tabela nr 1. Podział administracyjny Polski od 01.01.1999r.6
Podział na województwa w latach 1999 - trwa
Przyrost Użytki Lesistość
Wyszczegól- PowierzLudność wLudność
Ludność naturalny
chnia
miastach
rolne
2
nienie
w%
w km2 (2004) w % ogółu na 1 km
W°/M
w %
POLSKA
312685 38173800
61,5
122
-0,2
54,0
28,7
Mazowieckie
35566
5145997
64,7
145
-0,6
60,8
22,1
Śląskie
12331
4700771
78,8
381
-1,2
42,2
31,7
Wielkopolskie
29826 3 365 283
57,3
113
0,9
59,6
25,4
Małopolskie
15190
3260201
49,7
215
1,2
51,8
28,4
Dolnośląskie
19948 2 893 055
71,0
145
-1,2
52,9
29,1
Łódzkie
18219 2 587 702
64,7
142
-3,1
62,9
20,6
Lubelskie
25114
2185172
46,7
87
-0,9
62,8
22,3
Pomorskie
18293
2194041
67,5
120
2,1
47,1
35,8
Podkarpackie
Kujawskopomorskie
Zachodniopomorskie
Wa r m i ń s k o mazurskie
Świętokrzyskie
17844 2 097 975
40,5
118
1,2
45,3
36,5
17970 2 068 258
61,7
115
0,5
60,7
23,1
22896 1 694 865
69,3
74
0,4
45,9
34,7
24192 1 428714
60,1
59
1,6
50,0
29,9
11 708 1 288 693
45,5
110
-1,6
55,6
27,5
Podlaskie
20187 1 202 425
59,1
60
-0,9
56,6
29,7
Opolskie
9412
1 051 531
52,7
112
-0,9
59,9
26,3
Lubuskie
13989 1 009168
64,2
72
0,9
35,6
48,7
Województwo mazowieckie jest największym polskim regionem, zarówno pod względem zajmowanego obszaru, jak i liczby ludności. Gęstość
zaludnienia w województwie jest dość zróżnicowana. Najwyższa występuje w Warszawie i jej najbliższych okolicach.
4  Dziennik Ustaw 1998, nr 96 poz. 603.
5  Dziennik Ustaw 1975, nr 16 poz. 91.
6  J. Kądziołka, K. Kocimowski, E. Wołonciej,(2006), Świat w liczbach 2006/2007,
Wydanie XIV zaktualizowane, Wydawnictwo WSiP , Warszawa, s.151.
WSGE | 23
Jest jednym z pięciu województw, niemających dostępu do granicy państwowej. Jednak w okolicy miejscowości Gnojno i Niemirów nad Bugiem do
granicy Polski z Białorusią odległość wynosi tylko 4 km. Od północy graniczy
z województwem warmińsko – mazurskim, od północnego – wschodu z
podlaskim, od południowego wschodu z lubelskim, od południa ze świętokrzyskim, od południowego – zachodu z łódzkim, od północnego – zachodu z kujawsko- pomorskim. Z geometrycznego punktu widzenia województwo mazowieckie jest położone we wschodniej części Polski.
W granicach administracyjnych województwa funkcjonują7:
- 42 powiaty, w tym 5 grodzkich i 37 ziemskich,
- 314 gmin, w tym 35 miejskich i 50 miejsko-wiejskich oraz 229 wiejskich,
- 85 miast.
Obecna sytuacja międzynarodowa stwarza nowe wyzwania, zagrożenia
i szanse w zakresie rozwiązywania bardzo złożonych sytuacji dotyczących
bezpieczeństwa. Uczestnicy takich działań są wzajemnie ze sobą powiązani na bardzo różnych płaszczyznach, a także biorą aktywny udział w różnorodnych wydarzeniach międzynarodowych. Według A. Zaorskiej istotą
globalizacji jest działanie na odległość, ponieważ w najszerszym ujęciu
przyjmuje się, że zdarzenia lub działania toczące się w odległych miejscach
mają wpływ na działalność podmiotów w innych miejscach8, można uznać
to jako „naczynia połączone”. Dlatego bezpieczeństwo województwa musi
być analizowane i brane pod uwagę jako pierwszoplanowe i priorytetowe,
jako naczelna i nadrzędna wartość narodowa. Nikt nie powinien mieć wątpliwości, że bezpieczeństwo w hierarchii potrzeb jest na pierwszym miejscu,
zwłaszcza po ataku terrorystycznym 11 września 2001 r. Jeżeli „Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli9”, to organy władzy
publicznej, instytucje i organizacje, powołane i działające na rzecz zapewnienia bezpieczeństwa obywatelom, każde wyzwanie, zagrożenie i szansę
winne rozpatrywać w odniesieniu do bezpieczeństwa będącego pierwszą
i najważniejszą potrzebą ludzką. Analizując pojęcie „bezpieczeństwa”
w odniesieniu do nauk społecznych, bezpieczeństwo postrzegane jest wprost
jako naczelna potrzeba ludzka, w kontekście jednostki i zbiorowości (społeczeństwa), zaś jego brak uważa się za niepokojący, powodujący poczucie
7  Rocznik Statystyczny…, op. cit., s. 78.
8  R. Jakubczak , W. Jakubczak, M. Koziński, (2008), Globalizacja a terytorium
narodowe, Wydawnictwo PRO POMERANIA, Słupsk, s.21.
9  Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997r., art. 1., Dz U z 16.lipca
1997r., nr 78, poz. 483.
24 | WSGE
zagrożenia10. Zapewnienie bezpieczeństwa jest „wartością i fundamentalna potrzebą egzystencjalną warunkującą życie i realizację innych fizjologicznych i społecznych potrzeb11, ponieważ bez zapewnienia bezpieczeństwa wszystkie inne potrzeby są bezprzedmiotowe, bo zarówno utrata życia
czy zdrowia, jak i bieda oraz brak sprawnej organizacji życia społecznego
i państwowego pozbawiają ludzi możliwości szczęśliwego życia. Z kolei
drugorzędne sytuowanie bezpieczeństwa wśród potrzeb ludzkich jest niebezpieczne dlatego, że rozbraja ludzi z troski o bezpieczeństwo w okresach
„pozornego bezpieczeństwa”, co zwykle kończy się tragedią, gdyż beztroska
i brak przezorności same w sobie stanowią zwiastun albo zachętę dla losu,
który bezwzględnie karze nieszczęściem za popełnianie takich błędów12.
K. Krzysztofek po wykonaniu identyfikacji, a w dalszej kolejności klasyfikacji głównych tendencji cywilizacyjnych na Zachodzie, napisał, że przez
wyzwanie cywilizacyjne należy rozumieć zespół uwarunkowań zewnętrznych składających się na główny nurt dynamiki i narzucający zmiany danemu społeczeństwu, które chce się znaleźć lub utrzymać w tym nurcie. Rozważając wyzwanie w ramach bezpieczeństwa państwa, Jan Wojnarowski twierdzi, że jest to: zjawisko, aby przeciwdziałać prawdopodobnym zagrożeniom,
a w przypadku wystąpienia ich, działać możliwą liczbą sił i środków, które
pozwolą na przywrócenie równowagi zachwianej wystąpieniem konkretnego zagrożenia w skali państwa, województwa, powiatu czy gminy oraz
obywatela13.
Należy zwrócić uwagę na fakt, że województwo mazowieckie stanowi
nierozerwalną całość państwa polskiego. Na tej podstawie należy wykorzystać dokumenty odnoszące się do całego terytorium kraju, zwłaszcza
że Polska, będąc państwem granicznym NATO i UE, zajmuje ważne miejsce w europejskim środowisku bezpieczeństwa, a jej terytorium stanowi
obszar o istotnym znaczeniu strategicznym14.
2. Wyzwania dla bezpieczeństwa województwa Mazowieckiego na tle wyzwań państwa
Zgodnie ze Strategią Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej
10  J. Zawisza, (2009), Wybrane kwestie bezpieczeństwa, [w:] (red.), J. Zawisza,
Bezpieczeństwo narodowe i porządek publiczny w warunkach globalizacji,
Fundacja PRO POMERANIA, Słupsk, s. 14.
11  J. Marczak, (2008), Podstawy bezpieczeństwa…, op. cit., s. 100.
12  R. Jakubczak, R. Marczak, K. Gąsiorek, W. Jakubczak, (2008), Podstawy
bezpieczeństwa…, op. cit., s.78.
13  J. Wojnarowski, (2008), Zagrożenia bezpieczeństwa państwa XXI wieku,
AON, Warszawa, s. 4.
14  Strategia Bezpieczeństwa Narodowego, (2007), Warszawa, s. 3.
WSGE | 25
Polskiej15 do wyzwań w okresie pokoju zaliczamy:
- zakończenie przekształceń polskiego systemu prawnego, ze szczególnym zwróceniem uwagi na prawo własności,
- poprawę stanu technicznego infrastruktury telekomunikacyjnej,
transportowej w miastach i poza nimi oraz sieci z zadaniem przesyłu i magazynowania nośników energii,
- 
zwiększenie efektywności działania struktur administracyjnych
zwłaszcza zabezpieczenie ludności przed katastrofalnymi powodziami,
- zmiany demograficzne w Polsce, a zwłaszcza skalę migracji do innych krajów w poszukiwaniu „lepszego jutra” dla siebie i swoich bliskich
oraz starzenie się społeczeństwa w wyniku coraz mniejszego przyrostu
naturalnego,
- niebezpieczeństwo załamania systemu emerytalnego,
- rosnącą tendencję do coraz większych nierówności w dochodach
i stopie życia obywateli oraz poszczególnych regionów w Polsce, co może
stanowić zagrożenie dla spójności polskiego społeczeństwa,
- malejący poziom wymienności i zastępowalności poszczególnych pokoleń, w dalszej perspektywie skutkujący koniecznością przyjęcia znacznej
ilości imigrantów,
- zmniejszenie dystansu technologicznego, jaki dzieli Polskę od rozwiniętych państw.
Ponadto do wyzwań czasu pokoju możemy zaliczyć:
- zapewnienie ciągłości przekształceń gospodarczych, gwarantujących
gospodarce stabilny rozwój,
- rozwój nauki i postępu technologicznego łącznie z wdrażaniem na
potrzeby województwa mazowieckiego,
- sprawne funkcjonowanie infrastruktury gospodarczo – finansowej,
- zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego województwa,
- przeciwdziałanie degradacji środowiska naturalnego (gleba, powietrze, woda),
- przeciwdziałanie katastrofom ekologicznym, transportowym i przemysłowym,
- przeciwdziałanie skutkom klęsk żywiołowych,
- walkę z zorganizowaną przestępczością krajową i korupcją struktur
władzy,
- zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego w obliczu zagrożeń i sytuacji kryzysowej przez właściwe funkcjonowanie organów administracji
15  Strategia…,op. cit., s. 8.
26 | WSGE
publicznej oraz innych podmiotów społecznych i gospodarczych, wykonujących zadania z zakresu bezpieczeństwa i obrony.
W literaturze zagrożenie jest definiowane na wiele sposobów. Stefan
Korycki definiuje zagrożenie jako z jednej strony stan psychiczny lub świadomości wywołany postrzeganiem zjawisk, które subiektywnie ocenia się
jako niekorzystne lub niebezpieczne, a z drugiej strony czynniki obiektywne powodujące stan niepewności i obaw16. Natomiast Ryszard Zięba
zagrożenie widzi jako stan psychiki lub świadomości wywołany postrzeganiem zjawisk, które oceniane są jako niekorzystne lub niebezpieczne.
Zagrożenia to czynniki powodujące stan niepewności i obaw. Są to rzeczywiste działania innych uczestników życia społecznego, niekorzystne
i niebezpieczne dla żywotnych interesów i podstawowych wartości danego
podmiotu tak podmiotu jak i zbiorowości17. Polska jest krajem granicznym
NATO, granice jej stykają się z bardzo ważnymi partnerami dla sojuszu
północnoatlantyckiego, tj. Rosją, Ukrainą i Białorusią, które mają fundamentalne znaczenie dla bezpieczeństwa europejskiego. Geograficzne
usytuowanie naszego państwa w centrum Europy, pomiędzy Bałtykiem
i Karpatami, o dużej powierzchni terenów nizinnych sprawia, że z militarnego punktu widzenia obszar Polski posiada strategiczne znaczenie na
linii Wschód – Zachód18. Również względy ekonomiczno – gospodarcze,
a zwłaszcza bezpieczeństwo energetyczne ma znaczenie być może bardziej
strategiczne niż względy militarne, ponieważ może być pretekstem do
konfliktu zbrojnego, będącego przyczyną wtórną zagrożenia w regionie.
Województwo mazowieckie największe obszarowo i leżące w centralnej Polsce, ze stolicą kraju Warszawą, jest terenem o znaczeniu strategicznym zarówno dla sojuszników, jak i potencjalnych wrogów.
Sytuacja na arenie międzynarodowej jest niestabilna, pojawiające się
zdarzenia, w tzw. „globalnej całości” są niepokojące i groźne w swej wymowie, ale muszą być uwzględniane przy rozpatrywaniu zagrożeń dla województwa mazowieckiego.
3. Zagrożenia dla bezpieczeństwa regionu Mazowsza
Strategia Bezpieczeństwa Narodowego w swoich ocenach wyróżnia
zjawiska mogące stanowić w bliższej lub dalszej przyszłości zagrożenie dla
16  S. Korycki, System bezpieczeństwa Polski, AON, Warszawa 1994, s. 54.
17  R. Zięba, (1997), Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX
wieku, Wydawnictwo Scholar, Warszawa, s. 4.
18  J. Marczak,(2008), Bezpieczeństwo Narodowe – pojęcie, charakter,
uwarunkowania, [w:] (red.), R. Jakubczak, R. Marczak, K. Gąsiorek, W.
Jakubczak, Podstawy bezpieczeństwa…,op.cit., s. 39.
WSGE | 27
Polski: 19
- brak dywersyfikacji surowców energetycznych, zwłaszcza ropy i gazu
a tym samym brak bezpieczeństwa energetycznego przez uzależnienie od
jednego dostawcy oraz niewielką zdolność do reakcji naszego państwa na
niekorzystne zmiany na rynkach międzynarodowych,
- zahamowanie procesu integracji europejskiej,
- oddalenie polityczne i gospodarcze członków Unii Europejskiej,
działanie zgodnie z interesami narodowymi, osłabienie więzi transatlantyckich,
- zorganizowana przestępczość,
- terroryzm międzynarodowy20.
Oprócz wymienionych niebezpieczeństw należy brać pod uwagę także
inne zagrożenia, jak:
- Groźbę wepchnięcia ludzkości w niezwykle niebezpieczny, śmiercionośny konflikt religijny, na różnych płaszczyznach i w różnych konfiguracjach pomiędzy głównymi religiami świata tj. islamem, judaizmem,
chrześcijaństwem, buddyzmem, hinduizmem;
Według teorii Samuela Huntingtona w nadchodzących latach konflikty
między cywilizacjami: zachodnią, prawosławną, islamską, afrykańską, latynoamerykańską, hinduistyczną, buddyjską, chińską, japońską stanowią
według analityków największe zagrożenie dla pokoju światowego, a oparty
na cywilizacjach ład międzynarodowy jest najpewniejszą gwarancją zapobieżenia wojnie światowej21.
- Zmiany klimatyczne, w wyniku niszczenia przez człowieka środowiska naturalnego, następują naruszenia równowagi w relacji człowiek
– przyroda22, w ramach tzw. postępu technicznego i technologicznego,
można powiedzieć, że stan środowiska naturalnego w dotychczasowej
historii rozwoju gospodarczego skorelowany jest ze stanem gospodarki.
Im bardziej rozwinięta gospodarka, tym bardziej jest odkształcone środowisko naturalne23. Zjawiska te prowadzą do bardzo poważnych zaburzeń
w ekosystemie, następstwem mogą być klęski żywiołowe na niespotykaną skalę
oraz fala tzw. uchodźców klimatycznych, również Polska i Polacy ucierpieli
19 Strategia Bezpieczeństwa Narodowego…,op. cit., s. 7-8.
20 A. Topik, (2003), Terroryzm i broń masowego rażenia w polityce NATO, [w:]
(red.), S. Śladkowski, Terroryzm a broń masowego rażenia, Zeszyty Naukowe, Nr
1(50)A, Warszawa, s. 11.
21 S. Huntington, (1998), Zderzenie cywilizacji, Warszawa, s. 497.
22 Eksplozja platformy wiertniczej Deepwater http://pl.wikipedia.org/wiki/
Eksplozja_platformy_wiertniczej_Deepwater_Horizon
23  J. Szyszko, (2009), , Współczesne dylematy bezpieczeństwa – teoria i praktyka,
Wydawnictwo Naukowe WSBiO, Warszawa, s. 27.
28 | WSGE
w ostatnich latach z powodu licznych huraganów i trąb powietrznych,
wcześniej nienotowanych lub zauważalnych w niewielkiej liczbie. Należy zauważyć, iż nasz kraj dotkliwie doświadczył tego podczas powodzi
w 1997 r. – bilans powodzi to 56 ofiar śmiertelnych i straty materialne szacowane na około 12 mld złotych, oraz w 2010 r. – na podstawie informacji
Biura Prasowego MSWiA, z dnia 23.07.2010 r. katastrofalna powódź przyniosła Polsce straty sięgające ponad 2,9 mld euro (łącznie ze stratami w rolnictwie). Do tej statystyki należy dodać 25 ofiar śmiertelnych24, oprócz Polski, w wyniku katastrof naturalnych, w 2010 r. również inne rejony świata
zostały dotknięte kataklizmami, jak chociażby Madera 20 lutego 2010 r.,
powódź oraz związane z nią lawiny błotne i osunięcia gruntów spowodowały śmierć co najmniej 43 osób. Rannych zostało co najmniej 120 osób.
Największe zniszczenia dotknęły południowe wybrzeże wyspy, w tym stolicę - Funchal25. Olbrzymie trzęsienie ziemi na Haiti (rejon Karaibów), gdzie
12 stycznia 2010 r. wystąpiło o magnitudzie 7 w skali Richtera, którego epicentrum znajdowało się w odległości ok. 16 km od stolicy Port-au-Prince. Podczas tego trzęsienia ziemi śmierć poniosło 230000 osób, a około
3 milionów ludzi odniosło obrażenia lub straciło dach nad głową;
- Wojny regionalne i ich wpływ na sytuację międzynarodową – Afganistan. Ponowne przejęcie władzy przez Talibów26 może skomplikować
sytuację międzynarodową, która może ulec poważnej dezorganizacji,
w wyniku której będzie o wiele większe zagrożenie terrorystyczne i prawdopodobieństwo ekspansji Talibów z ich fundamentalistyczną27 wersją islamu i prawem opartym na najbardziej rygorystycznej wersji szarijatu28, na
sąsiednie państwa Azji Środkowej, tj. Uzbekistan, Tadżykistan, Kirgistan,
Turkmenistan, Pakistan (posiada broń jądrową), z dalszymi trudnymi do
przewidzenia skutkami dla regionu i świata;
- Handel i produkcja narkotyków;
- Terrorystyczni najemnicy i przestępcy;
- Angażowanie dzieci do prowadzonych wojen, według danych UNICEF (Fundusz Narodów Zjednoczonych na Rzecz Dzieci – organizacja
24 http://pl.wikipedia.org/wiki/Powódź_w_Europie_Środkowej_(2010)
25 http://pl.wikipedia.org/wiki/Powodzie_i_lawiny_b%C5%82otne_na_
Maderze_%282010%29
26 Talibowie. http://pl.wikipedia.org/wiki/Talibowie
27 Fundamentalizm dosłowna wierność doktrynie, zwłaszcza religijnej,
politycznej; rygorystyczne przestrzeganie jakichś zasad, norm. Słownik Wyrazów
Obcych (1995), PWN Wydanie Nowe, PWN, Warszawa, s. 369.
28 Szarijat właściwa droga w prawie muzułmańskim ogół zasad i przepisów
porządkujących przekonania, wierzenia, postawy moralne i postępowanie
wiernych, zawartych w Koranie i hadisach. http://portalwiedzy.onet.
pl/121155,,,,szarijat,haslo.html
WSGE | 29
będąca częścią systemu ONZ) w 30 państwach świata, w konfliktach zbrojnych walczy około 30000029 dzieci30, część z nich walczy, aby przeżyć, ponieważ urodzili się w krajach zniszczonych przez wojnę (brak możliwość
pracy, brak dachu nad głową, niemożność uczęszczania do szkół, brak dostępu do lekarstw, żywności i wody pitnej, pola leżą odłogiem – wiele z
nich jest zaminowane), a ich bliscy są aresztowani lub zabici, takie dzieci
lub już jako dorośli mogą migrować do państw stabilnych politycznie i gospodarczo, jak Unia Europejska, w ramach Unii do Polski i województwa
mazowieckiego z Warszawą jako największym ośrodkiem miejskim, dającym legalnie lub nie możliwości uzyskania dla nich zatrudnienia;
- Różnego rodzaju przemyt, prostytucja, wymuszenia z pobiciami do
zabójstw włącznie, takie zdarzenia zawsze powodują niepokoje oraz zagrożenia bezpieczeństwa społecznego i publicznego;
- Bardzo złożona sytuacja w rejonie Kaukazu włącznie z wojnami na
terenie Czeczenii i Gruzji spowodowanymi wzajemnie wykluczającymi się
interesami Rosji i USA;
- Nierozwiązany konflikt o Kaszmir pomiędzy państwami z silnymi,
wrogimi sobie religiami, tj. Indiami (buddyzm, hinduizm), a Pakistanem
(islam), z możliwością użycia broni jądrowej – gdyby doszło do zamachu
stanu w Pakistanie i władza przeszła w ręce radykałów islamskich, np.
Talibów - niebezpieczeństwo zostanie zwielokrotnione a konflikt bardzo
prawdopodobny;
- Nierozwiązana od strony politycznej sytuacja na półwyspie Koreańskim, która może stać się zarzewiem konfliktu zbrojnego na skalę międzynarodową;
- Brak dostępu do czystej wody pitnej dla ponad 1,1 mld ludności;
- Bezrobocie, głód i nędza31;
- Laicyzacja Europy, kolebki rozwoju chrześcijaństwa, należy również
pamiętać o biegnącej za naszą państwową granicą na wschodzie kraju, tzw.
granicą cywilizacyjną – Polska jest zaliczana do cywilizacji zachodniej, natomiast za naszą wschodnią granicą państwową rozciąga się cywilizacja
słowiańsko – prawosławna z prawosławiem jako religią wiodącą32;
- Niszczenie wartości rodzinnych, gdzie rodzina jest podstawową komórką społeczną każdego państwa, decydującą o jego sile bądź słabości,
propagowania takiego stylu życia w krajach wysoko rozwiniętych;
- Międzynarodowy terroryzm uprawiany przez państwa, ugrupowania, organizacje i pojedynczych ludzi pod różnymi hasłami usprawiedliwiającymi się w oczach miejscowej ludności lub opinii światowej33;
- Tworzenie międzynarodowych kanałów do dystrybucji materiałów
rozszczepialnych i innych rodzajów uzbrojenia,” według Thomasa Schellinga, państwa nie będą zdolne lepiej kontrolować broni nuklearnej, niż
dziś kontrolujemy heroinę i pornografię34, a raporty policyjne kilku krajów (Austria, Białoruś, Niemcy), można znaleźć informacje o ponad stu
próbach nielegalnych przerzutów materiałów rozszczepialnych35, to tylko
potwierdzają przewidywania T. Schellinga;
- Świat jednobiegunowy z przytłaczającą gospodarczo-kulturalną36
przewagą USA a w zakresie potencjału i technologii militarnej,
- W wyniku konfliktów politycznych, ekonomiczno – gospodarczych,
informacyjnych, społecznych, i militarnych może dojść do awarii technicznych i technologicznych na skalę ogólnoświatową;
- Dramatyczne kurczenie się nieodnawialnych zasobów energetycznych, w konsekwencji prowadzenie szantażu polityczno – gospodarczego
przez państwa posiadające takie zasoby;
- Wielki kryzys monetarny na świecie37 łącznie z załamaniem całe-
29  „Trudno określić liczbę dzieci biorących udział w konfliktach zbrojnych. Liczba
ta oscyluje najprawdopodobniej w granicach 300 tysięcy. Szacuje się, że ponad 2
miliony dzieci każdego roku ginie z powodu konfliktów zbrojnych, a 6 milionów jest
poważnie rannych. Każdego roku około 10,000 dzieci ginie lub jest okaleczanych
przez miny”. http://www.unicef.pl/projekty/aktualnosci/starsze/male-dzieciwielkie-wojny-_46
30  Według kryteriów UNICEF dziecko-żołnierz zdefiniowane jest jako każda
osoba poniżej 18 roku życia będąca dobrowolnie lub przymusowo, bezpośrednio
lub pośrednio członkiem sił zbrojnych lub innych uzbrojonych grup. Udział
oznacza walkę, pełnienie funkcji wartowniczych, gotowanie, szpiegostwo a nawet
prostytucję.
Tamże.
31  „[…] cechą współczesnych zagrożeń są gwałtownie rosnące, szeroko rozumiane
zagrożenia społeczne. Na czoło tych zagrożeń wysunęło się bezrobocie oceniane
w skali świata na 800 mln, a w Polsce na ponad 3 mln bezrobotnych. Globalne
bezrobocie, nędza, brak perspektyw poprawy warunków w krajach tzw. Południa
(Afryka, Ameryka Południowa i Azja Środkowo-Wschodnia) spowodowały
masową nielegalną migrację ludności do krajów Północy (głównie USA i Europa
Zachodnia) grożącą trwałą destabilizacją społeczeństw tych krajów”. J. Marczak,
(2008), Bezpieczeństwo narodowe – pojęcie, charakter, uwarunkowania,
[w:] (red.), R. Jakubczak, R. Marczak, K. Gąsiorek, W. Jakubczak, Podstawy
bezpieczeństwa…, op. cit., s. 53.
32  Z. Lach, Konflikty i spory terytorialne we współczesnym świecie – skala i zasięg
przestrzenny roszczeń, Wykład, AON, Warszawa 2005, slajd 27.
33 
J. Marczak, (2008), Bezpieczeństwo narodowe – pojęcie, charakter,
uwarunkowania, [w:] (red.), R. Jakubczak, R. Marczak, K. Gąsiorek, W.
Jakubczak, Podstawy bezpieczeństwa…, op.cit., s. 55.
34 R. Jakubczak, R. Marczak, K. Gąsiorek, W. Jakubczak, (2008), Podstawy
bezpieczeństwa …, op.cit., s. 224.
35 Tamże, s. 224.
36 
R. Jakubczak, R. Marczak, K. Gąsiorek, W. Jakubczak, Podstawy
bezpieczeństwa…, op. cit., s. 53.
37 A.H. Toffler, Wojna i antywojna…, op.cit., s. 233.
30 | WSGE
WSGE | 31
go systemu finansowego, może skutkować ogólnoświatowym konfliktem
zbrojnym;
- Wielkim zagrożeniem dla bezpieczeństwa świata jest coraz większa
współzależność między państwami38 w sferze handlu, finansów, gospodarki;
- Niebezpieczeństwo ogólnoświatowego konfliktu między trzema etapami, falami lub cywilizacjami, jak określają Alvin i Heidi Tofflerowie,
agrarną – symbolem motyka, industrialną – symbolem taśma montażowa
oraz nową falą, cywilizacją, określaną mianem informacyjnej, której symbolem jest komputer Według A. i H. Tofflerów obecny świat nieuchronnie
zmierza do podziału na trzy rywalizujące ze sobą, całkowicie odmienne
obszary, struktury władzy, tzw. cywilizacje, ściśle związane z rozwojem
technologicznym, dochodami finansowymi oraz wpływami gospodarczymi na państwa i regiony dalej pozostające w rozwoju agrarnym (rolniczym) lub industrialnym (przemysłowym), a to zawsze generuje konflikty, zderzenia, przykładem jest okres szerzenia się drugiej fali, cywilizacji,
kiedy w każdym uprzemysławiającym się kraju wybuchały zacięte, często
nawet krwawe walki między przedstawicielami drugiej fali – orędownikami przemysłu i handlu – a reprezentantami pierwszej fali, posiadaczami
ziemskimi, Strajki, bunty, zamieszki, spory graniczne i powstania narodowe wybuchały, w miarę jak wojna pomiędzy pierwszą i drugą falą stawała
się głównym konfliktem – podstawowym napięciem, które powodowało
pozostałe konflikty. Ten model powracał w prawie każdym industrializującym się kraju. Szerzenie się cywilizacji drugiej fali, jej nowych, dziwnych
sposobów uzyskiwania bogactwa, destabilizowało stosunki między poszczególnymi krajami. Wojny zmierzające ku narodowemu zjednoczeniu
ogarnęły Niemcy, Włochy, a także inne kraje. Nierówny stopień rozwoju,
rywalizacja o rynki, zastosowanie technik przemysłowych do produkcji
broni – wszystko to zachwiało wcześniejszą równowagę sił i przyczyniło
się do wojen, które rozdzierały Europę i jej sąsiadów w połowie, a także
u schyłku dziewiętnastego wieku”39;
- Zagrożeniem jest zacofanie, jeszcze na poziomie epoki industrialnej,
38  Im większa wzajemna zależność, na tym więcej krajów ona rzutuje i tym
bardziej złożone i rozgałęzione są jej konsekwencje. Ujmując rzecz zwięźle,
wzajemna zależność nie czyni bezpieczniejszym naszego świata. Czasem działa
w kierunku wręcz przeciwnym. W sumie każde z założeń, na których oparto teorię
strefy pokoju – wzrost ekonomiczny, nienaruszalność granic, stabilność polityczna,
dostateczny czas na negocjacje i konsultacje, skuteczność międzynarodowych
organizacji i instytucji – staje się teraz wysoce wątpliwe.
Tamże, s.239.
39  A.H. Toffler, Wojna…, op.cit., s. 27-28.
32 | WSGE
ekonomiczne i gospodarcze Polski wobec innych rozwiniętych i zaawansowanych technologicznie państw europejskich, szacunki mówią o 30 latach w stosunku do Niemiec, tym bardziej Polska nie jest przygotowana do
wejścia w trzeci okres rozwoju cywilizacyjnego, tj. epokę informatyczną;
- Brak w polskim społeczeństwie wiedzy i świadomości o zagrożeniach
oraz woli i pragnienia budowania silnej, mocnej i szanowanej na arenie
międzynarodowej Polski, walczącej skutecznie w obronie swoich interesów narodowych, inaczej mówiąc brak wykształtowanego patriotyzmu,
tak powszechnego w takich krajach europejskich, jak Rosja, Niemcy, Francja, Austria, Wielka Brytania i inne, a z poza Europy wystarczy wymienić
umiłowanie i wielki szacunek do flagi, hymnu państwowego i własnego
kraju obywateli Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, w tych państwach nikt nawet nie pomyśli o deprecjonowaniu i lekceważeniu słowa
„patriotyzm” – być może jest to największe zagrożenie dla bytu naszego
narodu.
4. Szanse dla bezpieczeństwa województwa i państwa
Przeciwstawnym terminem do zagrożenia, jest pojęcie szansy. Popularny Słownik Języka Polskiego słowo szansa definiuje jako możliwość,
prawdopodobieństwo osiągnięcia sukcesu w czymś, widoki powodzenia; sposobność osiągnięcia czegoś40.
W sferze bezpieczeństwa państwa szansa oznacza możliwość przezwyciężania zagrożeń, oznacza całość zjawisk, czynników i okoliczności, które
umożliwiają realizację celów i określają siłę podmiotu, aby zagrożeniom
się przeciwstawić i działać z optymalną ilością sił i środków, które pozwolą
na przywrócenie równowagi zachwianej wystąpieniem konkretnego zagrożenia w skali globalnej, państwowej czy też regionalnej41.
Oprócz wymienionych wyzwań i zagrożeń (pesymizmu) muszą w życiu istnieć również pozytywne przesłanki i szanse na bezpieczne i godne
życie ludzkiego gatunku. Do takich szans dla Polski, a tym samym województwa mazowieckiego, można zaliczyć:
1. potencjał w postaci ponad 38 mln ludności, w razie potrzeby mobilnej, dość dobrze wykształconej i przedsiębiorczej, mogącej być największym źródłem siły narodowej, w tworzeniu bezpieczeństwa narodowego,
dobrobytu i rozwoju gospodarczego, pod warunkiem właściwego zmoty40 B. Dunaj, (2002), Popularny Słownik Języka Polskiego, Wyd. Wilga, Warszawa
2002, s. 683.
41 
J. Wojnarowski, (2004), System bezpieczeństwa RP. Podstawy prawne
bezpieczeństwa RP XXI,. AON, Warszawa, s. 11.
WSGE | 33
wowania i włączenia w życie publiczne narodu;
2. jednolitą strukturę narodowościową, Polacy stanowią ponad 97%
ludności;
3. osobowy potencjał wojskowy, o którym świadczą rzeczywiste
możliwości mobilizacyjne (mężczyźni w wieku 15-49 lat zdolni do służby
wojskowej – ponad 8 ml) oraz liczba mężczyzn osiągających wiek poborowy w danym roku – 336 tys.42;
4. kształt państwa przypominający koło, dający dużo większe możliwości obrony w przypadku agresji oraz łatwiejsze zarządzanie państwem
w warunkach pokoju lub wystąpienia sytuacji kryzysowej, np. podczas powodzi, niż w takim kraju jak Chile;
5. członkostwo w Unii Europejskiej i NATO, pod warunkiem bycia
realnym i pragmatycznym podmiotem gry międzynarodowej, a nie tylko
romantycznym i naiwnym dającym się wykorzystywać przez innych;
6. rozwój technologii, tzw. trzeciej fali (rewolucja informatyczna) dający możliwość szybkiego wydobycia się miliarda istot ludzkich z otchłani nędzy. Stosując technologię trzeciej fali, które są mniej energochłonne
i mniej niszczące środowisko naturalne, zaczynamy teraz przeciwstawiać
się spustoszeniom ekologicznym wyrządzonym przez drugą falę, przez
przemysłowe metody znamienne dla wieku masowej produkcji43, łącznie
ze wzrostem zasobów żywności w świecie na głowę mieszkańca, daje szansę na rozwój własnej osobowości przez pracę z wykorzystaniem sieci informatycznych, daje możliwość kształcenia miliardów ludzi na całym świecie;
7. istnienie ludzkiego instynktu przetrwania, dowodem może być
powstrzymanie się przed użyciem broni jądrowej (od czasu Hiroszimy
i Nagasaki), pomimo wyprodukowania około 50-60 tysięcy głowic nuklearnych.
Wszystkie wyżej wymienione zjawiska, jakie zostały przedstawione
mogą oddziaływać na ludzi pojedynczo (w dobie globalizacji raczej niemożliwe), jak również w łączności ze sobą z różnym nasileniem. Jeżeli
społeczność ludzka nie zjednoczy swoich wysiłków w walce z takimi niebezpieczeństwami, to negatywne skutki będą się zwiększać w miarę upływania czasu w postępie niemal geometrycznym, aż do całkowitego wyginięcia życia na Ziemi. Jest to czarny scenariusz wydarzeń, ale niestety
możliwy do realizacji. Tylko zdecydowana wola polityczna rządów państw
decydujących o losach tego świata może zahamować destrukcyjny proces
42 R. Jakubczak, R. Marczak, K. Gąsiorek, W. Jakubczak, (2008), Podstawy
bezpieczeństwa…, op. cit., s. 41.
43  A.H. Toffler, Wojna…,op. cit., s. 283-284.
34 | WSGE
niszczenia naszego globu, sam instynkt samozachowawczy nie wystarczy.
Musi to jednak być poważna dyskusja, np. podczas szczytu G – 8 lub G –
20 wraz z Unią Europejską i NATO, czy według Zbigniewa Brzezińskiego,
Światowego Szczytu Bezpieczeństwa reprezentowanego przez cały świat
w sensie geograficznym. Po dyskusji należy przejść do działania praktycznego, należy wykazać pragmatyzm, ponieważ po obietnicach bez pokrycia, słowa Lwa Trockiego „Możesz nie zajmować się wojną, ale wojna zajmie
się tobą”44, mogą w XXI w. stać się bardzo aktualne. Zbigniew Brzeziński
uważa, że członkami stałej rady szczytu mogłyby być takie państwa jak:
USA, Wielka Brytania, Francja, Niemcy, Rosja, Chiny, Indie, Pakistan, Indonezja, Japonia, Nigeria, RPA, Brazylia, Meksyk. Taki wzór organizacyjny
kojarzy się z Radą Bezpieczeństwa ONZ i jej pięciu stałymi członkami, tj.
Stanami Zjednoczonymi, Rosją, Francją, Wielką Brytanią, Chinami oraz
dziesięciu niestałymi członkami wybieranymi przez Zgromadzenie Ogólne co dwa lata, plus państwa aspirujące do roli graczy o zasięgu globalnym.
Tym bardziej, że w większości z wyżej wymienionych państw już trwa proces wchodzenia na arenę krajową i międzynarodową gospodarek informacyjnych z tzw. trzeciej fali, cywilizacji, a przecież A. i H. Tofflerowie pisali,
że wprowadzać nową cywilizację na naszej planecie i spodziewać się spokoju
i pokoju, to szczyt naiwności. Każda cywilizacja ma swoje wymogi ekonomiczne, a wskutek tego – polityczne i militarne45.
Jaki by to nie był organ, jedna sprawa jest bezdyskusyjna – globalnymi zagrożeniami muszą się zajmować państwa posiadające siłę polityczną, gospodarczą i militarną, a nie pojedynczy ludzie lub różne organizacje o charakterze pokojowo – ekologicznym czy nawet Organizacja Narodów Zjednoczonych, która nie posiada wyżej wymienionych narzędzi
do działania. Główni aktorzy geopolityki globalnej i regionalnej muszą
zrozumieć, o co tak naprawdę idzie gra w XXI w. i zaangażować wszystkie dostępne siły i środki, jakimi dysponują, zwłaszcza naukowców z różnych dziedzin, także tzw. czwartą władzę, tj. media oraz koordynować
swoje działania. A powinno się zacząć od rzetelnej, uczciwej informacji,
w której zagrożenia grożące ludzkości będą nazywane po imieniu i nie
będą tematem tabu.
Aby ten proces mógł zaistnieć, musi nastąpić przemiana wewnętrzna w samym homo sapiens. Sokrates nauczał, aby
w ciele widzieć narzędzie duszy, a cel życia odnajdywać nie
w zadośćuczynieniu potrzebom fizycznym, ale w rozwijaniu zdolności mo44 A. H. Toffler, Wojna…, op.cit., s. 284.
45 A. H. Toffler, Wojna…, op. cit., s. 30.
WSGE | 35
ralnych. Dowodził, że wewnątrz każdego z nas jest pewne światło, którego
blask ujrzymy, jeśli ocalimy naszą duszę przed znieprawieniem. Wierzył
w możność znalezienia wiedzy prawdziwej, albowiem każdy nosi ją w sobie. Tak więc Sokrates odwoływał się do indywidualnego sumienia, które
jego zdaniem jest jedynym pewnym źródłem mądrości i moralnego osądu.
Zakończenie
Wszystkie wyżej zaprezentowane kompleksowo sytuacje pokazują niebezpieczeństwa, z jakimi może się zetknąć ludzkość, w tym również województwo mazowieckie.
Zagrożenia dynamiczne należy rozumieć jako zjawiska polegające na
ruchu, działaniu, dynamice rozwoju, ruchliwości, zmienności, żywiołowości, sile, energii działania, prężności, intensywności, nagłości wydarzeń.
Zagrożenia pełzające są odwrotnością dynamicznych, niemniej ich skutki w dłuższej perspektywie czasu mogą być o wiele bardziej brzemienne,
długotrwałe i tragiczne dla narodu na danym obszarze występowania niż
skutki zagrożeń dynamicznych. Zasadnym staje się fakt, aby państwo, które jest uczestnikiem stosunków międzynarodowych w swojej filozofii, potrafiło je trafnie zidentyfikować i skutecznie im przeciwdziałać, gdyż jest to
jego konstytucyjny obowiązek
Zagrożenia dla bezpieczeństwa na Ziemi, w tym województwa mazowieckiego, w XXI w.
36 | WSGE
Bibliografia
1. Dunaj B., (2002), Popularny Słownik Języka Polskiego, Warszawa:
Wydawnictwo Wilga.
2. Encyklopedia Popularna PWN (1996), PWN, Warszawa: PWN.
3. Jakubczak R., Flis J., (2006), Bezpieczeństwo Narodowe Polski
w XXI wieku, Warszawa: Bellona.
4. Jakubczak R., (2009), O Bezpieczeństwie Narodowym w Polsce,
[w:] (red.), J. Pięta, B. Purski, Współczesne dylematy bezpieczeństwa – teoria i praktyka, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe WSBiO.
5. Jakubczak R., Jakubczak W., (2008), Globalizacja a bezpieczeństwo narodowe, [w:] (red.), Jakubczak R., Marczak J., Gąsiorek K., Jakubczak W., Podstawy bezpieczeństwa narodowego Polski w erze globalizacji,
Warszawa: AON. .
6. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, (19970, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.
7. Koziej S., (2009), Współczesne dylematy bezpieczeństwa – teoria
i praktyka, Warszawa: Wydawnictwo WSBiO.
8. Lisiecki M., Raczkowska – Lipińska, M., Sitek B., Pokruszyński W.
(2009), Bezpieczeństwo wewnętrzne RP na tle innych państw Unii Europejskiej, stan obecny oraz perspektywy zmian, Józefów: Wydawnictwo WSGE.
9. Pokruszyński W., (2010), Teoretyczne Aspekty Bezpieczeństwa, Józefów: Wydawnictwo WSGE.
10. Pokruszyński W., (2009), Współczesne Bezpieczeństwo Narodowe
(podręcznik akademicki), Józefów: Wydawnictwo WSGE.
11. Pokruszyński W., (2011), Polityka a Strategia Bezpieczeństwa, Józefów: Wydawnictwo WSGEm
12. Słomczyńska I., (2007), Europejska Polityka Bezpieczeństwa
i Obrony, uwarunkowania,struktury, funkcjonowanie, Lublin:Wydawnictwo UMCS.
13. Strategia Bezpieczeństwa Narodowego, Warszawa 2007.
14. Sun Tzu i Sun Pin, (2008), Sztuka Wojny, Gliwice:Wydawnictwo
HELION.
15. Toffler A. i H., (2006), Wojna i antywojna, Poznań:Wydawnictwo
KURPISZ S.A.
16. Wesołowska E.A., Szerauc A., Patriotyzm Obronność Bezpieczeństwo, Warszawa: AON.
17. Wojtaszczyk A., Majerska – Sosnowska A., (2009), Bezpieczeństwo
państwa, Warszawa: Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR.
18. Wojnarowski J., (2004), System bezpieczeństwa RP. Podstawy praw-
WSGE | 37
ne bezpieczeństwa RP XXI, Warszawa: AON.
19. Wojnarowski J., (2007), Zagrożenia bezpieczeństwa państwa XXI
wieku, Warszawa: AON.
20. Zawisza J., (2009), Bezpieczeństwo narodowe i porządek publiczny
w warunkach globalizacji, Słupsk: Fundacja PRO POMERANIA.
21. Zięba R., (1997), Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe
u schyłku XX wieku, Warszawa: Wydawnictwo SCHOLAR.
Akty prawne:
1. Dziennik Ustaw z 1998 nr 96 poz. 603.
2. Dziennik Ustaw z 1975 nr 16 poz. 91.
Strony internetowe:
1. http://pl.wiki.org/wiki/Eksplozja_platformy_wiertniczej_Deepwater_Horizon
2. http://pl.wiki.org/wiki/Powódź_tysiąclecia
3. http://pl.wiki.org/wiki/Powódź_w_Europie_Środkowej_(2010)
4. http://pl.wiki.org/wiki/Powodzie_i_lawiny_b%C5%82otne_na_
Maderze_%282010%299
5. http://pl.wiki.org/wiki/Trz%C4%99sienie_ziemi_na_Haiti_%282010%29
6. http://pl.wiki.org/wiki/Talibowie
7. http://portalwiedzy.onet.pl/121155,,,,szarijat,haslo.html
8. http://www.unicef.pl/projekty/aktualnosci/starsze/male-dzieci-wielkie-wojny-_46
9. http://pl.wikipedia.org/wiki/Taep%E2%80%99o-dong_2
10. http://wiadomosci.gazeta.pl/Wiadomosci/1,80708,5008267.html
11. http://pl.wikipedia.org/wiki/Program_Narod%C3%B3w_Zjednoczonych_ds._Rozwoju
Dr hab. Zygmunt Kazimierski
38 | WSGE
WSGE | 39
Dr hab. Zygmunt Kazimierski1
PODCHORĄŻOWIE POLSCY W NIEWOLI NIEMIECKIEJ
W LATACH 1939 –1945
THE POLISH OFFICERS CADETS IN NAZI CAPTIVITY
IN YEARS 1939 -1945
Abstract
The issue of Polish officers, prisoners of war in September 1939
has not been yet fully explored. Their number in the same Nazi POW
camps is calculated at about 3,000 people. The author in his article answers three questions: Who were the cadets, analyzes their participation
in various activities of war and examines the fate of this group during
the Second World War.
In the interwar period, the cadets were having the title of honorary officers of Ensign. They were graduates of schools of cadets or officers. Therefore possess a minimum high school education. Although
the cadets were a small group in the Polish army during the Second
World War, they played an important role in the fight for the freedom
of their homeland. Participated, among others, in the September campaign, fighting in the west such as the French campaign of 1940, or the
defense of Britain, also should be mentioned here about their participation
in the Warsaw Uprising. In the course of military action, they have always stayed on the front line as commander of the small branches (team, platoon).
After the crash in 1939, some cadets got to the Nazi and Soviet captivity. Another managed to escape to the West. Fate of cadets in captivity varied. This resulted from the vague to the aggressor, their legal status. In the beginning most were placed in Offiziersiagierach, and only 500
Stammlagerach. The first was designed for officers. Prevailed in them bearable conditions. The second type of campsearmarked for privates and
noncommissioned officers. The status of these prisoners was much worse. The soldiers were crowded into a small space. Received food rations. In addition, they were forced to work. Unfortunately, after analyzing the
Geneva Convention in 1940, moved all the cadets to Stammlagerów. Since
then their place of residence is often changed. At the beginning of staying
1  Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie,
email: [email protected]
40 | WSGE
WSGE | 41
in the camps Obelangen and Fullen, then were transferred to different places like Vesuve or Hoffnungsthal.
KEYWORDS: security, history, army, cadet, POWs.
Zagadnienie podchorążych polskich, jeńców niemieckich z września
1939 r. nie zostało jeszcze w pełni naukowo zbadane i opisane. Znane jest
jedynie z literatury wspominkowej i przyczynkarskiej. W hitlerowskich
obozach jenieckich znalazło się blisko 3 tys. podchorążych2.
Później liczba ta uległa powiększeniu, gdy władze sowieckie przekazały Niemcom polskich żołnierzy internowanych na Litwie i w Estonii,
gdy do niewoli dostali się żołnierze polscy w czasie kampanii francuskiej, gdy przekazano Niemcom znaczną część żołnierzy polskich internowanych w Rumunii i na Węgrzech oraz kiedy dołączyli do nich
powstańcy warszawscy.
Fakt, iż losy podchorążych w polskiej historiografii stanową swoistą
białą plamę, zakreśla obszar badawczy. Jest on bardzo obszerny i dlatego
z konieczności zmuszony jestem do wyjaśnienia zaledwie kilku pytań problemów, a mianowicie:
1. Co to za grupa żołnierzy - podchorążowie?
2. Jaki był ich udział w różnych działaniach wojennych?
3. Jakie były losy podchorążych w niewoli niemieckiej?
Podchorążowie to grupa żołnierzy posiadających stopień wojskowy
podoficerski i tytuł honorowy podchorąży. Według Małej Encyklopedii
Wojskowej w II Rzeczypospolitej to słuchacze szkół podchorążych i oficerskich32. W Siłach Zbrojnych II RP stawali się oni, oczywiście po odbyciu pełnego szkolenia, oficerami zawodowymi lub rezerwy. Byli to dobrze wyszkoleni, pełni młodzieńczej fantazji ludzie, których średnia wieku
wynosiła 20 - 25 lat, choć wśród rezerwistów bywali starsi. Wśród nich
2  Liczba ta budzi pewne zastrzeżenia. H. Tomiczek w artykule Życie religijne
żołnierzy polskich w niewoli niemieckiej 1939 - 1945. (Wojskowy Przegląd
Historyczny (dalej WPH) 1993 nr 3 na s. 74) twierdzi, że było ich ok. 4 tys. M.
Sadzewicz bezpiecznie określa ją na kilka tysięcy (M. Sadzewicz, Warszawa
2005). K. Chrzanowski w artykule Podchorążowie - jeńcy wojenni w obozach
niemieckich. (Łambinowicki Rocznik Muzealny (dalej ŁRM) 1984, t.7. s. 12)
twierdzi, że do niewoli w 1939 r. dostało się ok. 2,5 tys. pchor. D. Dzionek w artykule
Podchorążowie -powstańcy warszawscy w niewoli niemieckiej (ŁRM 2004, t. 27)
twierdzi, że do niewoli niemieckiej po kapitulacji Powstania Warszawskiego,
w październiku 1944 r. dostało się 1200 pchor. Jak widać z powyższego i gdy
się uwzględni pchor. wziętych do niewoli na Zachodzie i przekazanych przez
Sowietów, liczbę tę można szacować na ponad 4 tys.
3  Mała Encyklopedia Wojskowa, (1967) s. 652.
42 | WSGE
znajdowali się przedstawiciele różnych klas społecznych, od drobnego posiadacza ziemskiego do dużego przedsiębiorcy.
Przyszli oficerowie odbywali specjalistyczne szkolenie. Poborowi z maturą (z cenzusem), którzy wyrazili chęć zostania żołnierzem zawodowym,
kierowani byli do szkól podchorążych (oficerskich), gdzie cykl szkolenia
trwał trzy lata. Po ukończeniu takiej szkoły jej absolwent otrzymywał stopień podporucznika i był kierowany do jednostki wojskowej w celu kontynuowania służby wojskowej. W przypadku wojny na pierwszy stopień
oficerski automatycznie awansowani byli słuchacze ostatniego (trzeciego)
roku nauki.
Inaczej przebiegało szkolenie oficerów rezerwy. Poborowi ze średnim
lub wyższym wykształceniem po rocznej nauce (zamiast 18 miesięcy)
otrzymywali tytuł podchorążego, by później w okresie do 3 lat zostawać
oficerami rezerwy. Odbywało się to w specjalnych szkołach podchorążych
rezerwy, a nie w jednostkach liniowych.
Szkolenie podchorążych rezerwy trwało od października do lipca następnego roku. W początkowym okresie poborowi (rekruci) służyli jako
szeregowcy z cenzusem. Wynikało to z posiadanego wykształcenia (minimum matura). Taki szeregowiec (strzelec) wyróżniał się biało-czerwoną
obszywką na pagonach munduru. W okresie tym mógł być awansowany
do stopnia starszego strzelca lub kaprala, choć bywały przypadki, że uzyskujący bardzo dobre wyniki w nauce mógł awansować, z pominięciem
stopnia starszy strzelec, od razu do stopnia kaprala. Kolejny awans odbywał się w lipcu, praktycznie po zakończeniu szkolenia. Absolwenci otrzymywali wówczas tytuł podchorążego i kolejny stopień wojskowy, kapral
lub plutonowy. Tytuł podchorążego na mundurze symbolizowały srebrne
naszywki na rękawach. Po promocji, po krótkim urlopie, kierowany był do
macierzystej jednostki43.
W chwili wybuchu wojny większość podchorążych była już wcielona
do jednostek wojskowych. Niemal wszyscy, którzy wcześniej nie zostali
powołani, dotarli od swoich jednostek w pierwszych dniach wojny. Można
domniemywać, że skromny odsetek podchorążych nie stawił się do swoich
oddziałów. Główną przyczyną tego stanu rzeczy było szybkie posuwanie
się wojsk agresora.
Podchorążowie wprawdzie stanowili nieliczną grupę żołnierzy, jednak
4  Wg Wacława Ryżewskiego 01.09.1939 r. w WP służyło 49,3 tys. podchorążych
i podoficerów, a wg tego samego autora podoficerów było 30 tys., to jasnym
jest, że podchorążych było ok. 17 tys. W. Ryżewski, Wojsko polskie przed wojną
światową, próba modernizacji i rozbudowy, Wojna Obronna Polski, Warszawa
1979 r., s. 165.
WSGE | 43
zauważalną nie tylko we wrześniu, ale również w wojsku podziemnym,
w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie i w Powstaniu Warszawskim.
Byli to żołnierze młodzi, ale bardzo dobrze wykształceni i wielcy patrioci.
W trakcie działań wojennych jako dowódcy niższych szczebli (drużyna,
pluton) w zasadzie przebywali na linii frontu. Dlatego też bardzo często
wykonywali bardzo niebezpieczne zadania. Stąd przyjmuje się, że ta grupa
osobowa poniosła stosunkowo duże straty. Losy tych, którzy przeżyli, potoczyły się bardzo różnie. Dużej części po zakończeniu działań wojennych
udało się wrócić w rodzinne strony, tam bardzo często zostawali żołnierzami podziemia. Ci, których losy wojenne rzuciły w południowe rejony
Polski, przedarli się do Rumunii i na Węgry, a stamtąd do Francji i Anglii.
Znaczna część podchorążych dostała się do niewoli sowieckiej. Reszta
do niewoli niemieckiej. Przy czym nie wszyscy ujawnili to, że mieli tytuł podchorążego, zapewne licząc na większą szansę wydostania się z niewoli. Pewna część podchorążych, uczestników walk Grupy Operacyjnej
„Polesie” została awansowana przez gen. F. Kleeberga do stopnia podporucznika i jeżeli trafiła do niewoli, to już jako oficerowie.
Specyfika jeńców - podchorążych wynikała z niejasnego dla agresora
ich statusu prawnego. Wynikało to z braku w wielu armiach odpowiednika polskiego tytułu honorowego „podchorąży”. Tymczasem zgodnie
z konwencją genewską to stopień wojskowy decydował o losach żołnierzy
w niewoli. Konwencja Genewska, bowiem w 27 artykule nie precyzuje, jak
należy traktować żołnierzy w kategorii równorzędnej oficerom5. W tym
miejscu należy przypomnieć, że oficerów umieszczano w obozach prowadzonych tylko dla oficerów, Offiziersiagierach, tzw. oflagach, w których
były znośne warunki (jeżeli można takiego określenia użyć w stosunku do
niewoli) i nie istniał przymus pracy. Podoficerów i szeregowców natomiast
w Stammlagerach, tzw. stalagach, gdzie były bardzo trudne warunki i istniał przymus pracy.
Jeszcze w czasie trwania działań wojennych i tuż po ich zakończeniu
wziętych do niewoli podchorążych umieszczano w obozach przejściowych,
Durchgagslagerach, zwanych dulagami. Pod koniec 1939 r. większość podchorążych w grupach od kilku do kilkuset zostało rozlokowanych w oflagach, a tylko nieliczna ich część (ok. 500) w stalagach6.
Status podchorążego dla Niemców stanowił duży problem. Zgodnie
bowiem z niemieckimi przepisami każdy absolwent szkoły oficerskiej
otrzymywał awans oficerski zaraz po jej ukończeniu, a nie jak w Polsce po
jakimś czasie. Jak już wcześniej wspomniałem, jeńców- oficerów nie można było wykorzystywać do pracy, co przy istniejącym obowiązku stworzenia im w miarę godnych warunków egzystencji wiązało się z wymiernymi
nakładami finansowymi. Osadzonych w stalagach natomiast można było
przymuszać do pracy, a gospodarka oczekiwała na nowe ręce. Zrozumiałe
jest więc to, że Niemcy jak największą liczbę jeńców umieszczali w stalagach. Tania siła robocza była bardzo ważna dla systematycznie nadwerężanej wojną gospodarki III Rzeszy. Dlatego też skwapliwie wykorzystywali
każdą okazję, by jak największą liczbę jeńców umieszczać w stalagach.
Niemcy wyinterpretowali więc niejasny zapis w konwencji genewskiej w ten sposób, że w pierwszej połowie czerwca 1940 r. zdecydowaną większość polskich podchorążych usunęli z oflagów. Zostali oni przetransportowani do prowincji Emsiand. W wielu środowiskach ówczesnych
podchorążych panuje opinia, że na tę decyzję władz niemieckich niemały
wpływ miało stanowisko niektórych polskich oficerów, zwłaszcza starszych, którzy nie uznawali podchorążych za godnych przebywania w swoim środowisku. Jest to jednak bardzo złożony problem i jeszcze do końca
niewyjaśniony7.
W prowincji Emsiand Niemcy wybudowali szereg obozów koncentracyjnych dla więźniów politycznych. Była to bagienna kraina w północno-zachodniej części Niemiec, wokół rzeki Ems. Więźniowie a później jeńcy
wojenni pracowali tam przy rekultywacji gruntu. Była to bardzo trudna
i mało opłacalna praca. Jednak tym sposobem uzyskiwano kawałki dość
urodzajnej ziemi. Rejon ten charakteryzował się wyjątkowo niekorzystnym klimatem, nie było dnia, w którym nie padałby deszcz. Jak twierdzi
H. Niesatój, „któż mógłby się do tego lepiej nadawać, jak młodzi żołnierze,
którym za tę pracę nie trzeba było sprawiedliwie płacić. Wśród wszystkich
grup jeńców (...) spełniającą te warunki byli polscy podchorążowie”8.
Dla polskich podchorążych przeznaczono obozy w Oberlangen
(ok. 1500 pchor.) i Fullen (ok. 500 pchor.). Były to obozy pracy, tzw.
Arbehskommanda i należały do Stalagu VI B w Neu Versen. W obydwu
obozach warunki były skrajnie ciężkie. Podchorążych stłoczono w barakach po ok. 200 osób. Nie było w nich prycz. Jeńcy z konieczności spali
na przegniłej podłodze na barłogu z wrzosu. Pomieszczenie sypialne w zasadzie nie było ogrzewane, w mroźne dni sople zwisały z sufitu, a tym, co
spali przy ścianach, często płaszcze przymarzały do podłogi. W pomieszczeniu tzw. apelowym znajdował się żelazny piecyk, duży stół i dwie ławy.
5  Konwencja Genewska podpisana 27.07.1929 r. DzURP, nr 103 z 28.11, póz. 866.
6  K. Chrzanowski., s. 13; H. Niesatój (2000), t. 23, s. 72.
7  K. Chrzanowski, s. 13.
8  H. Niesatój, s. 75.
44 | WSGE
WSGE | 45
Mogło na nich jednocześnie siąść do 20 osób. Pozostali siadali na swych
wrzosowych barłogach. Tam jedli posiłki, pisali listy lub pamiętniki. W
zasadzie jedyną rozrywką była, w wolnych chwilach, gra w karty. Wielkim
problemem stała się walka z wszami, których w obozach były niezwykłe
ilości.
Najwięcej jednak dokuczał głód. Na dzienną rację składało się 0,7
litra wodnistej zupy z ok. 100 g. brukwi, 214 g. margaryny, 10 g. marmolady lub plasterek praktycznie niejadalnej kaszanki i lurowata herbata. Jak obliczono po wojnie wartość kaloryczna tych posiłków wynosiła
ok. 750 kal., gdy normalne zapotrzebowanie przy tego rodzaju pracy to
minimum 3500 kal.9
W niewoli w zasadzie znaleźli się podchorążowie rezerwy, ponieważ
zawodowi zostali mianowani na pierwszy stopień oficerski, słuchacze
ostatniego trzeciego roku jeszcze przed wybuchem wojny, drugiego - zaraz po jej rozpoczęciu10. Byli to młodzi ludzie, dobrze i bardzo dobrze
wykształceni, z powodzeniem zdający najtrudniejszy egzamin życiowy.
Pozbawieni przywództwa starszych, bez uznanych autorytetów, bardzo łatwo mogli się załamać, zatracić poczucie godności, jedności i solidarności.
Nic takiego się nie stało. Udało się stworzyć zintegrowaną, obozową społeczność. Samoistnie wręcz powstawały drużyny, plutony a nawet kompanie. Powstała obozowa sieć informacyjna i kontrpropagandowa. Pozwoliło
to na w miarę bezbolesne przejście przez trudne chwile, takie np. jak wiadomość o szybkiej klęsce Francji, którą uważano za niepokonaną i za tą,
która przyniesie wyzwolenie.
W kwietniu 1941 r. władze niemieckie zdecydowały o przeniesieniu podchorążych do innych obozów. Pierwszy został opróżniony obóz
Oberlangen. Jeńców wówczas przeniesiono do sąsiednich obozów Fullen
i Vesuve. Następnie skoncentrowaną grupę ok. 1200 podchorążych przeniesiono do obozu w Hoffnungsthal, podległemu Stalagowi VI-G. Kolejną
grupę (ok. 500 osób głównie z Vesuve) przeniesiono do komando pracy w Hoffnungsthal, podległemu również Stalagowi VI G- W obozach
Emsiandu została tylko nieliczna grupa podchorążych, głównie chorych
i pełniących różne funkcje obozowe.
Jak widać z powyższego, w 1941 r. powstały nowe, podobnie jak
w 1940 r., dwa zgrupowania polskich podchorążych. Jedno w Hoffnungsthal
9  K. Chrzanowski, s. 15-16.
10 Rozkaz Naczelnego wodza (Tjn/125) mianujący podchorążych ostatniego
i przedostatniego rocznika na stopień podporucznika ze starszeństwem od
l września w zasadzie został wydany 13.09.1939 r.
46 | WSGE
i drugie w Emsiand, oba podległe Stalagowi VI G. Warunki w nich znacznie się poprawiły. Z reguły jeńców zakwaterowano w lepszych, podzielonych na 14-osobowe sale, niewielkich barakach. Każda sala wyposażona
była w siedem piętrowych prycz, stół, ławy i żeliwny piecyk. Po przybyciu
do obozu dla każdej grupy organizowano kąpiel i dezynsekcję. W ten sposób ostatecznie rozprawiono się z emsandzką udręką. Nie poprawiły się
jednak warunki wyżywienia.
Podchorążowie, podzieleni na grupy robocze, zatrudnieni byli w magazynach, na różnych placach budowy, przy robotach ziemnych, przy pracach porządkowych, przy załadunku i wyładunku wagonów, barek i samochodów. Do miejsc zatrudnienia grupy maszerowały piechotą. Droga była
dość ciężka, zwłaszcza dla zmęczonych i niedożywionych młodych ludzi.
Przeciętnie trwała w obie strony ok. 2 godziny11. Od 22.07.1941 r., wobec
coraz większego braku rąk do pracy w rolnictwie, władze niemieckie odstąpiły od pierwotnych założeń niezatrudniania jeńców na wsi i skierowały pierwszą grupę podchorążych (150 osób) do prac agrarnych.
Od 1941 r. zaczęły do jeńców docierać pierwsze paczki żywnościowe z Czerwonego Krzyża. Początkowo jedną paczkę dzielono na 10 osób.
Stopniowo przydziały zwiększano. W 1943 r. paczka 5 kilogramowa przypadała na jedną osobę. Szczególnie cenne okazały się kawa i papierosy,
można je było bowiem zamienić na chleb i inne artykuły żywnościowe.
Podchorążowie w tamtym czasie, głównie dzięki kontaktom z cywilami,
opanowali tajniki handlu wymiennego. Poza tym nauczyli się organizować
różne artykuły żywnościowe, wykorzystując pracę przy transporcie tych
artykułów12.
Od wiosny 1942 r. w obydwu obozach zaczęto tworzyć grupy, które
następnie kierowano do oddziałów roboczych. W ten sposób liczba jeńców-podchorążych systematycznie malała. Obozy te jednak do września
1944 r., tzn. do czasu pierwszych ewakuacji, pozostały miejscami największych skupisk jeńców polskich podchorążych.
Ogółem podchorążowie polscy w niewoli niemieckiej przebywali w 107 miejscach, z tego 101 stanowiły obozy jenieckie (stalagi, oflagi i Arbeintskommanda), 4 to więzienia (Bonn, Trier, Brauweiler
11 K. Chrzanowski, s. 20.
12 Jak wspominał L. M. Lilpop, niemieccy brygadziści często starali się
podchorążych wspierać skromnymi dawkami żywności i wielokrotnie byli
bardzo zdziwieni podstawą młodych Polaków, którzy dobierali się do niemieckich
transportów. Często traktowali to jako przejaw nie tylko niesubordynacji, ale
zwykłej ludzkiej niewdzięczności. Nie rozumiejąc, że podchorążowie traktowali
to nie tylko jak formę uzupełniania swoich skromnych zapasów, ale również jako
formę osłabiania niemieckiej machiny wojennej.
WSGE | 47
i Germershein), a 2 to obozy koncentracyjne w Buchenwaldzie
i Mauthausen.
Wobec zbliżających się wojsk sprzymierzonych od jesieni 1944 r. rozpoczęły się ewakuacje obozów głąb III Rzeszy. Eksodus ten trwał do wiosny 1945 r., kiedy to oddziały sprzymierzonych zaczęły wyzwalać poszczególne obozy. Zakończenie wojny otworzyło nowy rozdział w ich życiu na
terenach niemieckich. Część z nich rozpoczęła służbę w oddziałach polskich stacjonujących w tamtejszych regionach. Inni zaczęli organizować
pomoc dla rzeszy Polaków przymusowo przebywających na terenach niemieckich. Działalność ta została wysoko oceniona przez angielskie i amerykańskie władze okupacyjne.
Pierwsi podchorążowie już jesienią 1945 r. zaczęli wracać do kraju,
jednak zasadnicza ich grupa powróciła w latach 1946 - 1947. Za granicą
pozostało tylko kilkadziesiąt osób. Świadczy to o wielkim patriotyzmie tej
grupy żołnierzy.
Prezentując losy polskich podchorążych, należy wspomnieć jeszcze
o kilku sprawach, bez których obraz ten byłby niepełny, zamazany.
Po pierwsze to podchorążowie z Powstania Warszawskiego, w którym uczestniczyło ich ok. 2600. Spośród nich ok. 1200 w październiku
1944 r. trafiło do niewoli niemieckiej. Pozostali polegli lub zaginęli i tylko
nielicznym udało się przeżyć. Początkowo skoncentrowano ich w obozach
przejściowych w Skierniewicach, Ożarowie i Pruszkowie, następnie systematycznie przewożeni byli do różnych stalagów. Nie było przypadku, by
podchorążych-powstańców warszawskich osadzono w oflagach13.
Druga sprawa to działalność konspiracyjna. Do tej formy walki
z agresorem podchorążowie przystąpili z chwilą dostania się do niewoli.
Początkowo przybierała ona formę buntu. Jednak w miarę upływu czasu,
coraz lepiej poznając mentalność niemiecką, ruch oporu nabierał coraz
większego znaczenia i przybierał formy coraz lepiej zorganizowane. Walkę
z niemiecką machiną wojenną podejmowano w każdej dostępnej sferze.
Były to, poczynając od sabotowania pracy, tzw. „krojenia powietrza” przez
niszczenie narzędzi pracy, sabotaż, sianie wrogiej propagandy (kontrpropaganda), współpracę głównie z AK (m.in. zbieranie i przekazywanie informacji oraz pomoc emisariuszom z kraju), pomoc jeńcom innych narodowości, a po Powstaniu Warszawskim przesiedleńcom ze stolicy Polski,
a kończąc na wszechstronnej pomocy w ucieczkach i sabotażu. Ruch oporu w poszczególnych obozach ściśle współpracował z PSZ na Zachodzie,
13  D. Dzionek (2004), s. 44.
48 | WSGE
AK w kraju. W poszczególnych obozach opracowano również plany ich
opanowania. Za działalność tą wielu podchorążych zapłaciło wysoką cenę.
Kierowano ich do karnych kompanii, osadzano w więzieniach i mordowano w obozach koncentracyjnych14.
Nie mniej ważna była działalność kulturalna i samokształceniowa.
Niemcy zmuszali podchorążych do ciężkiej, niewolniczej pracy po 10 - 12
godz. dziennie, bardzo często w niedziele i święta, co nie przeszkadzało
prowadzeniu wyżej wspomnianej działalności. Wykorzystując to, iż wśród
podchorążych znajdowało się wielu osób wszechstronnie wykształconych,
organizowano różne formy szkolenia, na których uzupełniano wykształcenie, zdobywano nowe specjalizacje, uczono się języków itp. Nie mniej
ważna była działalność kulturalno-oświatowa. Nie tylko nieco rozjaśniała ona obozową szarość, ale przypominała o człowieczeństwie i godności
ludzkiej, o wolności i patriotyzmie. W każdy większym skupisku podejmowano taką działalności. Prowadzono jej różne formy, poczynając od jej
najprostszych form, a kończąc na podejmowaniu bardzo trudnych zadań
dramatyczno-aktorskich, w których podchorążowie obsadzali wszystkie
role, łącznie z damskimi15.
Bardzo ważne było również życie religijne. W polskich obozach jenieckich, mimo niemieckiej polityki antyreligijnej, kwitło ono bujnie
i było dobrze zorganizowane. Praktyki religijne, choć były sprawą osobistą
każdego podchorążego, stały się ważnym składnikiem życia obozowego.
Nawiązywały one do przedwojennych zwyczajów i regulaminów Wojska
Polskiego. Szczególnie żarliwe były modlitwy podchorążych. Mimo antyreligijnej postawy władz niemieckich często pozwalali oni na odprawianie
nabożeństw przez niemieckich duchownych, gdy w obozie nie było polskich księży16.
Na zakończenie należy stwierdzić, że choć Polacy byli najdłużej w niemieckiej niewoli i stosowano wobec nich - poza jeńcami radzieckimi
(ZSRR nie było sygnatariuszem wszystkich umów międzynarodowych dotyczących jeńców wojennych) - najsurowsze rygory, podchorążowie polscy wyróżniali się spośród innych narodowości17. Zawsze najlepiej i godnie się prezentowali, zawsze byli schludni i zdyscyplinowali. Swoją postawą
i patriotyzmem wielokrotnie imponowali nie tylko współwięźniom innych
nacji, ale i samym Niemcom.
14  L. Średnicki (1991), t. 14, s .60.
15  Por. m.in. S. Krzyżanik (2000), s. 97-100.
16  H. Tomiczek s. 76 - 80.
17  K. Chrzanowski, s. 28.
WSGE | 49
Tytuł: Schemat obozów jenieckich w Niemczech i komand pracy, w których przebywali podchorążowie w latach 1939 - 1945
Źródło: Jeńcy wojenni w niewoli Wermachtu, Łambinowski Rocznik
Muzealny, Opole 1984.
Bibliografia:
1. Chrzanowski K., Podchorążowie - jeńcy wojenni w obozach niemieckich, „Łambinowicki Rocznik Muzealny 1984”, t.7.
2. Dzionek D., Podchorążowie-powstańcy warszawscy w niewoli niemieckiej, „Łambinowicki Rocznik Muzealny 2004”, t. 27.
3. Dyżewski W., Wojsko polskie przed II wojną światową, próba modernizacji i rozbudowy, [w:] Wojna Obronna Polski, red. E. Kozłowski,
Warszawa 1979.
4. Konwencja Genewska podpisana 27.07.1929 r. DzURP, nr 103
z 28.11, póz. 866.
5. Krzyżaniak S., ... a naszym losem polski los ... ,Tychy 2000.
6. Mała Encyklopedia Wojskowa, t. II, wyd. l. Warszawa 1967.
7. Niesatój H., Podchorążowie Wojska Polskiego w niewoli niemieckiej
i radzieckiej podczas II wojny światowej. Stan badań i postulaty badawcze,
„Łambinowicki Rocznik Muzealny 2000’, t. 23.
8. Radzewicz M., Oflag, Warszawa 2005.
9. Rozkaz Naczelnego wodza (Tjn/125) mianujący podchorążych
ostatniego i przedostatniego rocznika na stopień podporucznika ze starszeństwem od l. września w zasadzie został wydany 13.09.1939 r.
10. Średnicki L., Podchorążowie WP w Oflagu VII A Mumau
(Przyczynek), „Łambinowicki Rocznik Muzealny 1991”, t. 14.
11. Tomiczek H., Życie religijne żołnierzy polskich w niewoli niemieckiej 1939 - 1945 [w:] Wojskowy Przegląd Historyczny 1993 nr 3.
50 | WSGE
WSGE | 51
Maria Casola
52 | WSGE
WSGE | 53
Maria Casola1
LA MEDIAZIONE NELLA PREVENZIONE DEI CONFLITTI
INTERNAZIONALI
MEDIATION IN INTERNATIONAL CONFLICT PREVENTION
Abstract
The article aims to highlight the existence of new and alternative nonviolent conflict management and prevention of international conflicts.
In particular, it focuses on the role played by the private sector
and the civil society with their actions that seek to reduce the intensity
or resolve conflicts by creating platforms for the dialogue and mediation
between the parties influencing the choices of governments and public diplomacy. The role of a neutral third party in mediation enables reaching an
agreement that ends the confrontation, has become extremely important
because it helps the parties find a solution by identifying and understanding of mutual interests and needs.
They can be used where the actions of institutions and intergovernmental bodies have failed, thanks to their social context that creates
a bottom-up approach in managing international crises, and their independence from political interests.
The action of these new players is included also in the system of socalled multi-track diplomacy, characterized by the interactions of the interventions of different actors that make up the system (international organizations, institutions, churches, civil and private society) and it works for
in favor of peace-keeping.
They are presented in many case studies in which different types of actors operate in different conflicts.
KEYWORDS: mediation, conciliation, arbitration, multi-track diplomacy,
field diplomacy.
Introduzione
Mentre continuano a manifestarsi e ad aggravarsi guerre e tensioni
e soprattutto micro-conflitti, spesso endemici e sembra delinearsi una difficile crisi delle organizzazioni internazionali preposte alla sicurezza ed al
1  e-mail: [email protected]; +393494052087; Università degli Studi di Bari
- Italy.
54 | WSGE
WSGE | 55
mantenimento della pace, emerge sempre più l’esigenza di una prevenzione2 e gestione non violenta dei conflitti attraverso meccanismi che favoriscono il raggiungimento di un accordo tra le parti. E’ il capitolo VI della
Carta delle Nazioni Unite, intitolato “Soluzione pacifica delle controversie”, che stabilisce che “le parti di una controversia, la cui continuazione
sia suscettibile di mettere in pericolo il mantenimento della pace e della
sicurezza internazionale, devono, anzitutto, perseguirne una soluzione
mediante negoziati, inchiesta, mediazione, conciliazione, arbitrato, regolamento giudiziale, ricorso ad organizzazioni od accordi regionali, od altri
mezzi pacifici di loro scelta”.
Tuttavia, presupposto della prevenzione è che i procedimenti (negoziato, mediazione, conciliazione, ecc.) adottati, in genere, dai soggetti
della diplomazia ufficiale, non siano esclusivamente di loro appannaggio,
ma possano essere usati anche da altri soggetti internazionali, a tal fine
abilitati.
2  La prevenzione dei conflitti, secondo la definizione di Michael Lund, rimanda
ad ogni tipo di strumento strutturale o intercedente capace di impedire
alle tensioni o alle dispute infrastatali o interstatali di progredire gradualmente
verso un livello di violenza significativo e l’uso delle forze armate, e in grado
di rafforzare le capacità delle parti potenzialmente rivolte al conflitto violento
per risolvere tali dispute in modo pacifico e per ridurre gradualmente
i problemi di fondo che producono le situazioni di conflitto; cfr. Lund M.
(2002), s. 117, nota 6. La Commissione Carnegie sulla prevenzione dei conflitti
mortali, creata nel 1994 per favorire la riflessione e la ricerca sulla prevenzione
dei conflitti, nel Rapporto finale presentato all’ONU nel dicembre 1997,
ha distinto gli elementi che caratterizzano, da un lato, la ‘prevenzione strutturale’
e, dall’altro, la ‘prevenzione operativa’. Nell’ambito della prima rientrerebbero
tutte le azioni che contribuiscono allo sviluppo politico, economico e sociale
(istituzioni, democrazia, mercato, società civile), il controllo degli armamenti
e il consolidamento della pace preventivo o post-bellico (rafforzamento dello stato
democratico, delle infrastrutture, delle attività economiche, della società civile
e dell’informazione). Nella seconda sarebbero invece comprese l’allerta rapida
(analisi delle situazioni e proposta di modalità d’azione, meccanismi appropriati
per la trasmissioni agli esecutori), la diplomazia preventiva (attività d’inchiesta
per appurare fatti e circostanze, rapporti diplomatici, misure di fiducia,
mediazione e negoziazione, Corte Internazionale di Giustizia ecc.), lo spiegamento
di contingenti militari o civili e l’azione umanitaria rapida; cfr. Carnegie
Commission on Preventing Deadly Conflict (1997). In questa direzione si sono mossi,
altresì, i segretari generali dell’ONU Boutros-Ghali già nel 1992 (con l’Agenda per
la Pace) e poi Kofi Annan nel 2001. Anche la Commissione Europea si è espressa
sul tema nel maggio 1999, adottando poi nell’aprile 2001 una Comunicazione sulla
prevenzione dei conflitti, una sorta di “testo unico” della prevenzione dei conflitti.
Anche l’Unione Africana sta giocando un proprio ruolo nella prevenzione
dei conflitti: per consolidare le precarie sorti della pace e della sicurezza, l’UA si
sta impegnando nella costituzione di un sistema di prevenzione e mantenimento
della pace in un continente troppo spesso teatro di conflitti sanguinosi.
Per una riflessione storica e teorica sull’azione di prevenzione
dei conflitti e sulle sue prospettive di sviluppo cfr. Ackermann A (2003), s. 339347. Sul tema dei conflitti cfr.. Arielli E., Scotto G.(1998).
56 | WSGE
L’articolo, dopo aver chiarito alcuni concetti, in primis, “mediazione”,
“conciliazione”, “arbitrato”, e la loro versatile applicabilità a livello internazionale (“macro”)3, intende soffermarsi sul ruolo assunto dai soggetti non
istituzionali nel processo di mediazione delle conflittualità internazionali.
Infatti, nonostante le organizzazioni intergovernative e i governi stessi
giochino ancora un ruolo centrale nella gestione delle crisi attraverso gli
accordi bilaterali, si assiste a una presenza crescente delle organizzazioni
non governative nazionali e internazionali nell’arena del conflitto.
L’azione di questi nuovi soggetti, come si dirà in seguito, si inserisce nel
sistema della cosiddetta multitrack diplomacy, caratterizzata dall’interazione degli interventi dei diversi attori che compongono il sistema (organismi
internazionali, istituzioni, chiese, società civile e privati) e operano a favore del mantenimento della pace influenzandosi reciprocamente. Le azioni portate avanti dai nuovi soggetti spesso possono arrivare
dove gli interventi delle istituzioni e degli organismi intergovernativi hanno fallito, anche grazie alla loro vicinanza al tessuto sociale, ed alla loro
indipendenza da interessi politici e di parte. Con la loro azione cercano
di ridurre l’intensità o risolvere i conflitti creando delle piattaforme di dialogo tra le parti e cercando di influenzare le scelte della diplomazia ufficiale
e dei governi.
Intendo, ora, soffermarsi sull’ambito di applicazione a livello “macro”
di alcuni concetti: “mediazione”, “conciliazione” ed “arbitrato”.
1. Mediazione, conciliazione, arbitrato
La mediazione costituisce un metodo alternativo di risoluzione delle
controversie, nel quale il mediatore (un attore terzo neutrale e imparziale) facilita il dialogo per aiutare le parti a raggiungere un accordo finale
soddisfacente4. Secondo Bercovitch5, “ la mediazione è un processo di assunzione di decisioni e di gestione del conflitto. Essa viene attivata quando
le parti non sono in grado di risolvere il conflitto”6.
Questo significa a livello di macro-conflittualità, che due o più par3  Si precisa, a titolo di limite della nostra indagine, cosa si intende per macro
conflittualità. Si possono individuare tre diversi livelli e tipologie di conflitto.
I micro conflitti che interessano le piccole realtà sociali come la famiglia,
la scuola il lavoro, i condomini, ecc. I meso conflitti che si sviluppano tra grandi
e diversi gruppi sociali all’interno di uno Stato. I macro conflitti che sorgono
quando vengono coinvolti tra loro Stati od Organi internazionali differenti.
4 Cfr. Subini A., Marigetto A., Preditis M., in www.bridgemediation.com/main/
italia/documents/arbitrato.pdf.
5  Si veda Bercovitch J. e Rubin J.Z (1992).
6  A tal proposito si veda Arielli E., Scotto G. (2003), s. 170; Castelli S. (1996),
s. 78.
WSGE | 57
ti possono richiedere l’aiuto di una terza persona quando l’escalation del
conflitto ha preso una direzione che potrebbe generare o sta già creando,
situazioni di violenza più o meno organizzata. Continua la definizione:
“…. La mediazione è una forma non coercitiva, nonviolenta e in ultima
analisi non vincolante per assumere decisioni”7.
Proprio questa dimensione non vincolante e informale la rende diversa dall’arbitrato. Infatti, mentre quest’ultimo può qualificarsi propriamente come risolutivo delle controversie internazionali, in quanto la sentenza
resa da un tribunale arbitrale obbliga giuridicamente le parti a conformarvisi, la mediazione è priva di risultai obbligatori e tende promuovere
un accordo risolutivo tra le parti. Nell’arbitrato, le parti coinvolte, spesso,
non ritengono possibile una mediazione e decidono di non svolgere un
ruolo attivo da diretti protagonisti del processo di risoluzione, ma si affidano ad una parte con una delega totale e vincolante per entrambi. L’arbitrato
è presente a livello macro, ma poco utilizzato. Difficilmente le parti scelgono di delegare il proprio potere decisionale in modo vincolante a una parte
esterna. Nei casi in cui è stato utilizzato, però, ha tendenzialmente dato
risultati più che apprezzabili e duraturi8.
La mediazione si differenzia anche dalla conciliazione (che pure come
la mediazione non è un procedimento risolutivo delle controversie perché
privo di forza vincolante) per il fatto che il compito di tentare di condurre
le parti della controversia ad un accordo risolutivo è affidato ad uno Stato, ad un ente cioè fornito di autorità politica (laddove nella conciliazione
l’esame della controversia compete ad una commissione di “conciliazione”
composta da individui indipendenti)9.
Nella mediazione a livello macro, il mediatore svolge un lavoro principalmente “politico”, cercando però di tenere insieme e coerenti una serie
7  Castelli S (1996), s. 171.
8  Una conferma in questo senso arriva dai paesi nordici, dove l’arbitrato è stato
utilizzato rivolgendosi a organizzazioni internazionali. Per esempio, le tensioni
tra Islanda e Regno Unito negli anni cinquanta e sessanta sulle acque territoriali
di pesca sfociata in accordi diplomatici.
9  L’impiego della conciliazione è previsto spesso nel quadro di organizzazioni
internazionali. In tal quadro la conciliazione assume caratteri peculiari,
sia perché la commissione di conciliazione può valersi dell’autorità politica
dell’organizzazione di cui è emanazione, sia perché il procedimento si svolge in
un contesto istituzionale, caratterizzato da un complesso di obblighi e diritti,
poteri facenti capo agli Stati membri e all’organizzazione, sia infine perché
la conciliazione tende, sia pure in via indiretta alla realizzazione dei fini (politici,
economici) propri della organizzazione. La commissione è composta, come
si è detto, da individui indipendenti, dei quali uno designato da ciascun Stato
parte, di solito tra i propri cittadini, gli altri tre scelti di comune accordo fra
cittadini di Stati terzi. In tal senso, Villani U. (1979).
58 | WSGE
di fattori (sociali, economici, culturali, ecc.) che altri approcci o altre tipologie di mediazione possono, intenzionalmente, tenere distinti.
Nei momenti di crisi internazionali si possono ipotizzare tre fasi: 1)
quella dell’intervento armato; 2) quella della ricerca di soluzione pacifica;
3) quella della ricostruzione. L’intervento dei civili (mediatori) viene visto
come importante soprattutto nella seconda e terza fase. Esso rappresenta,
altresì, un profilo della complessa costruzione di una democrazia “partecipata”, permettendo ai privati, impegnati a cambiare la realtà, di giocare un
ruolo attivo nella gestione di cose pubbliche.
2. La Mediazione multilivello
L’incremento dei conflitti all’interno degli Stati e non fra Stati ha aumentato, dagli anni 90, l’importanza di possibilità di mediazione che battessero piste diverse dalla diplomazia ufficiale.
La mediazione, o meglio diplomazia, multilivello (in inglese multi-track diplomacy) nasce dalla distinzione concettuale tra “Track One
e Track Two”.
Track One è la diplomazia ufficiale delle cancellerie, mentre Track Two
comporta l’intervento di attori non ufficiali e non governativi professionisti della mediazione internazionale e della risoluzione dei conflitti10. Si
tratta di volontari con funzioni e modalità diverse rispetto al personale
militare, che hanno il compito principale di favorire il dialogo tra le parti e
la riconciliazione dei soggetti coinvolti laddove vi siano situazioni di crisi.
Negli anni ‘90, l’attività svolta da alcune organizzazioni nongovernative
(ONG) in zone di conflitto per rispondere alle emergenze in atto, ha visto
realizzarsi diverse missioni di pace costituite da corpi civili di volontari addestrati all’interposizione nonviolenta e all’intervento di promozione della pace a vari livelli11. Queste iniziative, promosse da singole associazioni
e ONG o anche come progetti governativi di alcuni paesi o di organizzazioni internazionali, costituiscono un patrimonio significativo di esperienze, tra le quali la più nota è rappresentata dai Caschi Bianchi dell’ONU12.
10  Cfr. Diamond L. e McDonald J.(1996).
11  Cfr. Loiacono-Clouet L. (2000), s. 61-85; Scotto G. (2001) s. 815-826; Tullio F.
(2002), s. 40 ss.
12  Questa denominazione è stata usata per la prima volta nel 1993 dal governo
argentino per indicare unità civili organizzate da impiegare all’estero nell’assistenza umanitaria e nella cooperazione tecnica per lo sviluppo; cfr. Tullio F.
(2000), s. 86-92 e 96-141. Per informazioni sui Caschi bianchi italiani si veda il
sito dell’Associazione Papa Giovanni XXIII di Rimini, http://www.peacelink.it/
amici/apg23/cb/ccs.htm e quello dell’Operazione Colomba (nata nel 1992 per
organizzare l’interposizione nonviolenta in aree di conflitto) http://www.operazionecolomba.org . Una descrizione sistematica degli aspetti riguardanti l’in-
WSGE | 59
La principale peculiarità della diplomazia multilivello è come presta
attenzione alla rete di attività interconnesse, di persone, istituzioni e comunità che operano insieme per raggiungere la pace.
Si pone come approccio fondato su sistemi che partono dalla constatazione di come la trasformazione profonda delle radici conflittuali non
può essere lasciata soltanto al piano governativo, ma deve essere affrontata da una pluralità di altri attori (società civili, università, soggetti non
governativi, ecc.). Essa si ispira ad una concezione multidimensionale
e globale della sicurezza13, che appare sempre più necessaria per intervenire adeguatamente sui vari fattori di insicurezza, innovando profondamente strumenti d’azione e teorie ormai obsolete e incapaci di rispondere
ai nuovi tipi di conflitto e ai fenomeni di disagio che sono fonti di rischi
e guerre (conflitti armati regionali e infranazionali per l’uso delle risorse
idriche14, delle materie prime e delle risorse energetiche), localizzati nelle
aree più povere del pianeta.15 In Italia, è diffusa l’espressione di “diplomazia
popolare” per mettere in luce il ruolo che giocano persone e popoli nel limitare la violenza e nel costruire percorsi di pace. Va tenuto presente come
questo concetto, però, esprima soltanto una parte del più ampio spettro
rappresentato dalla mediazione multilivello.
Possiamo anche dire, in accordo con Venturi16, che “la mediazione su
più livelli, per giungere a una pace sostenibile nel lungo periodo, arriva così
tervento civile internazionale, un’analisi accurata delle principali azioni svolte
sotto l’egida di organizzazioni internazionali (interventi militari, missioni civili,
applicazione di sanzioni internazionali, missioni di osservazione e mediazione,
ingerenza informativa) o a cura di gruppi (come per esempio le Peace Brigades
International - PBI, attive dal 1981) e un bilancio dei risultati o dell’avanzamento
di iniziative finalizzate all’istituzione di corpi civili di pace infranazionali, regionali e internazionali si trovano in Muller J.-M. (1999).
13  Barry Buzan ha avanzato una concezione di sicurezza basata su cinque differenti dimensioni: 1) militare (capacità offensive e difensive reali e percezioni
soggettive delle stesse); 2) politica (stabilità degli stati in quanto istituzioni sovrane e società organizzate); 3) economica; 4) sociale (tutela delle lingue, delle
specificità e tradizioni culturali e religiose); 5) ambientale (mantenimento della biosfera e degli ecosistemi locali); cfr. Buzan B. (1991), s. 19-20. Questo concetto di sicurezza multidimensionale è stato anche inserito nel paragrafo 25 del
nuovo Concetto Strategico della NATO elaborato nel summit di Washington
dell’aprile 1999; cfr. Tullio F. (2000), s. 21 nota 8. Per ulteriori approfondimenti riguardanti la sicurezza internazionale e i nuovi scenari globali, compreso
lo sviluppo di agenzie armate private cfr. Allegri M. R., Anzera G. (2002), s. 80 ss.
14  Cfr. Shiva V. (2003), n. 10.
15  Tra i sempre più numerosi saggi ed interventi su questo tema cfr. Klare M. T
(2001), s. 59-71. Per un’analisi multidimensionale delle nuove guerre si vedano
anche i diversi contributi contenuti in. D’orsi A (2003).
16  L’esposizione che segue è prevalentemente condotta su Venturi B. (2010),
s. 210 e ss. Viene, dunque, omesso per brevità, il continuo rinvio all’opera ed ai
relativi paragrafi in cui sono svolti i vari temi.
60 | WSGE
a interagire anche con il peacebuilding17. Come peacebuilding viene definita
la “costruzione della pace” nel medio- lungo periodo, processo complesso
che non serve a gestire le crisi, ma a prevenire violenze . Attraverso questo
approccio allargato, la diplomazia multilivello è volta a lavorare attraverso
un approccio olistico e inclusivo alla trasformazione dei conflitti”18.
Occorre, ora, evidenziare, alcuni esempi in cui il processo di mediazione è avvenuto su più canali o su più livelli vedendo come protagonisti
17  Attraverso questi anni l’esperienza fallimentare del peace-keeping si trasforma nell’idea ben più ragionata del peace-building. L’idea della Commissione
di Peace Building (PBC) viene proposta per la prima volta nel 2004. Nel 2005,
Kofi Annan presenta l’idea della PBC come uno strumento per l’identificazione
di strategie per i Paesi in situazione di post-conflitto. Alla fine dello stesso anno
avviene l’istituzione della PBC con un atto congiunto dell’Assemblea Generale
e del Consiglio di Sicurezza dell’ONU. Si tratta di un organismo con funzioni consultive che ha come finalità principali di: proporre strategie integrate per
la ricostruzione post-conflitto; aiutare ad assicurare i fondi necessari sia per
le attività di riabilitazione che per quelle di medio e lungo periodo; contribuire a mantenere alto il livello di attenzione internazionale sui paesi che emergono da un conflitto; migliorare la coordinazione e la collaborazione tra tutti
gli attori importanti all’interno e all’esterno delle Nazioni Unite e sviluppare best practices. Questo nuovo strumento ha lo scopo di creare una soluzione
di continuità tra interventi umanitari e di sviluppo aiutando a costruire una pace
durevole in un quadro di sviluppo sostenibile. Al contrario, per peacekeeping,
ovvero operazione di mantenimento della pace, è “un modo per aiutare i paesi
lacerati da conflitti a creare le condizioni per una pace sostenibile”. I peacekeepers devono monitorare e osservare i processi di pace nelle aree di post-conflitto
e di aiutare gli ex combattenti a eseguire gli accordi di pace firmati. Tale assistenza si presenta in molte forme, tra cui le misure per alimentare la fiducia reciproca, accordi di condivisione del potere, il sostegno elettorale, il rafforzamento
dello stato di diritto e lo sviluppo economico e sociale. Di conseguenza i peacekeepers dell’ONU (spesso denominati Caschi Blu a causa del colore dei loro elmetti)
possono includere soldati, funzionari di polizia civile e altro personale civile.
La Carta delle Nazioni Unite conferisce al Consiglio di Sicurezza delle Nazioni Unite, il potere e la responsabilità di azioni collettive per mantenere la pace e la sicurezza internazionali. Per questo motivo, la comunità internazionale si rivolge di solito al Consiglio di sicurezza per autorizzare operazioni di peacekeeping, siccome tutte le missioni di peacekeeping
delle Nazioni Unite devono essere autorizzate dal Consiglio di sicurezza.
La maggior parte di queste operazioni sono stabilite e attuate dalle Nazioni Unite con le truppe in servizio al comando operativo delle Nazioni Unite.
In questi casi, i peacekeepers rimangono membri delle rispettive forze armate,
e non costituiscono un “esercito delle Nazioni Unite”, visto che le Nazioni Unite
non hanno una forza di questo tipo. Nei casi in cui il coinvolgimento diretto
delle Nazioni Unite non è considerato appropriato o fattibile, il Consiglio autorizza le organizzazioni regionali quali l’Organizzazione del Trattato Nord
Atlantico (NATO), la Comunità economica degli Stati dell’Africa Occidentale, o coalizioni di Paesi disposti ad intraprendere missioni di peacekeeping
o peace-enforcement. Le Nazioni Unite non sono l’unica organizzazione
ad avere autorizzato missioni di peacekeeping, anche se alcuni sostengono
che è l’unico gruppo legalmente autorizzati a farlo. Non comprendono le forze di mantenimento della pace delle Nazioni Unite la missione della NATO
in Kosovo e la Forza multinazionale e di osservatori sulla Penisola del Sinai.
18  In tal senso Venturi B. (2010), s. 210 e ss.
WSGE | 61
soggetti non istituzionali.
3. Il ruolo della società civile nella prevenzione dei conflitti
Quando si parla dell’impegno della società civile (intendendo per società civile quei cittadini impegnati nella promozione di alcune tematiche
e organizzati in movimenti, associazioni, ong, sindacati, chiese, partiti,
centri di ricerca, ecc) nella prevenzione dei conflitti si fa riferimento alle
organizzazioni impegnate in forme varie (attività di lobby, interposizione, diplomazia popolare, mediazione, etc.) nell’opposizione alla guerra
(e nell’obiezione di coscienza), nella ricerca di alternative alla soluzione
violenta dei conflitti e nell’azione di solidarietà con le popolazioni vittime
delle guerre e delle povertà. Il ricorso all’intervento di civili soprattutto in
situazioni caratterizzate da tensioni tra minoranze o in conflitti di matrice
etno-nazionalistica o religiosa risultava più flessibile rispetto alla modalità
d’azione delle forze militari potendo aumentare il dialogo e la comunicazione, la mediazione, la riconciliazione in differenti contesti sociali. La diplomazia non ufficiale e popolare intrapresa dalle ONG (di cui è un esempio noto, per l’Italia, la Comunità di Sant’Egidio che è riuscita a riportare
la pace in Mozambico con l’accordo siglato a Roma il 4 ottobre 1992 tra
i due movimenti guerriglieri Renamo e Frelimo19), denominata anche
“diplomazia sul campo” (field diplomacy), si è sviluppata e ha raggiunto alcuni primi importanti risultati. Anche laddove sono emersi i limiti e l’impossibilità di fronteggiare situazioni particolari, il lavoro delle ONG ha costituito una testimonianza pionieristica dell’importanza della prevenzione dei conflitti20. Le ONG sono state spesso accettate come intermediarie
e sono riuscite in varie occasioni a stabilire un dialogo tra le parti in conflitto, grazie alla capacità di ridurre le disuguaglianze di potere tra i contendenti (empowerment) e ad una particolare conoscenza degli interlocutori.
Varie organizzazioni internazionali hanno realizzato mediazioni. Per
esempio, l’Humanitarian Dialogue (CHD)21, un’organizzazione nata nel
19  Sull’argomento cfr. Morozzo della rocca R. (1994); Morozzo della rocca R
(2002).
20  La mobilitazione per il Kosovo con la realizzazione di iniziative di solidarietà
e di diplomazia popolare tese a valorizzare il dialogo interetnico e l’azione
nonviolenta degli albanesi kosovari, non ha potuto impedire un’escalation
violenta del conflitto e la pulizia etnica operata dal regime di Milosevic, anche
a causa del mancato supporto delle istituzioni nazionali ed europee e dei mass
media. Sull’argomento cfr. L’Abate A. (1997); L’Abate A (1999); Marcon G (2000).
Sempre su questo tema cfr. Scotto G., Arielli E. (1999); Cereghini M (2000).
21  Si veda http://www.hdcentre.org.
62 | WSGE
1999, nel 2007 ha aiutato l’allora segretario generale delle Nazioni Unite
Kofi Annan a mediare il raggiungimento di un accordo in Kenia dopo le
violenze post-elettorali. Gli accordi portarono in poche settimane a un governo di unità nazionale, mentre la situazione sembrava completamente
fuori controllo22. Altri interventi del CHD sono in Darfur, Myanmar, Filippine, Somalia23, tutti teatri molto complessi in cui le istituzioni internazionali hanno raccolto molti fallimenti. Valido è anche il lavoro svolto dall’organizzazione “Conflict Forum”e , in particolare, la sua capacità di collegare
i governi occidentali con i gruppi islamici estremisti (ad esempio Hamas
e gli Hezbollah)24.
Molti altri esempi di organizzazioni di forze nonviolente di mediazione possono essere riportati dai Balcani al Caucaso25, dal Sud America
all’Asia o come stanno cercando di fare la WRI (Internazionale dei resistenti di guerra), l’IFOR (Movimento internazionale per la riconciliazione), o l’Associazione per la pace ed i Berretti Bianchi in Israele-Palestina,
ed infine anche l’IPRI-Rete dei Corpi Civili di Pace con un suo progetto
di intervento nel Medio Oriente (Libano, Palestina, Israele. Questo era
del resto già preconizzato nel primo documento promosso dal parlamentare europeo A. Langer, approvato dal Parlamento Europeo il 17/5/95 (Il
Rapporto Bourlange/Martin) che dice esattamente: un primo passo verso
un contributo nella prevenzione dei conflitti potrebbe essere la creazione
a livello europeo di un Corpo civile di Pace con il compito di addestrare
osservatori, mediatori e specialisti nella risoluzione dei conflitti. Successivamente una risoluzione risoluzione del PE (A5-0394/2001)26, approvata
22  Si veda anche l’articolo apparso su l’Economist, “The discrete charms of the
International gobetween”, in www.economist.com/node/11670918 [3 luglio 2008].
23  Cfr. Cominelli L. (2010).
24  V. http://conflictsforum.org [10 ottobre 2010].
25  Negli anni novanta una mediazione multilivello ha portato ad alcuni accordi
tra la Moldavia e l’area separatista della Transnistria. Per approfondimenti si
veda: Fisher Ronald J., (2007), s. 311-329. Un ulteriore studio di caso di diplomazia
multilivello riguarda il Nagorno Karabach, si veda l’articolo Matveeva A. (2010).
26  Cfr. PE, doc. di seduta, A5-0394/2001, Relazione sulla comunicazione della
Commissione concernente la prevenzione dei conflitti (COM(2001) 211 – C50458/2001 – 2001/2182 (COS)), 9 novembre 2001, Commissione per gli affari
esteri, i diritti dell’uomo, la sicurezza comune e la politica di difesa, relatore:
Joost Lagendijk (Gruppo Verdi/Alleanza Libera Europea); PE., doc. di seduta
A5-0394/2001, Risoluzione del PE sulla comunicazione della Commissione sulla
prevenzione dei conflitti, cit., processo verbale del 13 dicembre 2001 (documenti
allegati) disponibile nel sito del Consiglio regionale dell’Emilia-Romagna, http://
consiglio.regione.emilia-romagna.it/europa/Sicurezza/Parlamento/Relaz-9nov.
pdf [4 giugno 2003]. Una sintesi del documento è reperibile sul sito ufficiale
dell’UE, http://europa.eu.int/abc/doc/off/bull/it/200112/p106008.htm [4 giugno
2003]. Si veda inoltre Bergamaschi S. (2002), s. 8-9.
WSGE | 63
il 13 dicembre 2001 e adottata in occasione dell’esame della comunicazione della Commissione europea sulla prevenzione dei conflitti27 ribadiva
una politica estera e di sicurezza alternativa e affermava perentoriamente
il ruolo chiave della prevenzione: «la prevenzione dei conflitti sia a lungo
che a breve termine richiede un impegno e una direzione politica più forti
da parte degli Stati membri, dal momento che i soli strumenti comunitari
non sono sufficienti a risolvere tutte le possibili fonti di conflitto».
Il Corpo civile di Pace europeo28 rientra nel novero dei «servizi di pace»
che comprendono gli «strumenti pratici per fare la pace, per mantenerla
e per costruirla» comprendenti «l’aiuto alla comunicazione, il miglioramento della comprensione reciproca, lo scoraggiamento dell’uso della violenza, la mediazione, la riconciliazione, il mantenimento della pace attraverso l’interposizione»29.
In realtà, la possibilità che l’UE si indirizzi, più che alla realizzazione
di una politica comune per gli armamenti, che peraltro stenta a decollare,
ad una politica di prevenzione della violenza e delle crisi interne ed esterne, è tutta da verificare, mentre per il momento una maggiore attenzione
è riservata allo sviluppo delle capacità militari, anche se ogni progresso
è fortemente condizionato dal nuovo e angosciante clima internazionale.
lento, addirittura facendosi assegnare compiti di aiuti umanitari30. In realtà la vera ratio di tale scelta risiede nell’influenza che importanti gruppi
di pressione, come il complesso militare industriale31, esercitano sui governi nazionali. L’utilizzo di militari crea domanda di armamenti.
Sebbene priorità sia ancora attribuita alla componente militare, il ruolo di una parte terza neutrale in grado di mediare per raggiungere un accordo che ponga fine allo scontro è diventata di estrema importanza perché aiuta le parti a trovare una soluzione ottimale grazie all’identificazione
e alla comprensione dei reciproci interessi e bisogni. E’ auspicabile che la
mediazione riceva un supporto sempre maggiore all’interno della comunità internazionale e dei singoli Stati.
Il mondo ha bisogno di un’alternativa non violenta efficace perché
la guerra non è più un’opzione accettabile. Questa è una delle sfide più
grandi che l’umanità deve porsi.
Conclusioni
L’idea di fondo che ha percorso il presente studio è stata di esplorare gli strumenti civili e non violenti che possano contribuire alla prevenzione, alla gestione e alla risoluzione dei conflitti a livello internazionale.
Lo sviluppo di nuovi strumenti di intervento civile nei conflitti, tra cui
i Corpi civili di pace, Caschi Bianchi, può certamente contribuire a superare il dilemma tra la tutela dei diritti umani e la nozione di sovranità e non
ingerenza. Questi, infatti, mettono in discussione il principio di sovranità
statuale in misura minore rispetto ad interventi di tipo militare. L’inviare
degli operatori di pace specialisti in azione umanitarie e di mediazione
può essere un’opzione diplomatica sicura e rassicurante per gli equilibri
internazionali. Uno degli elementi che rallentano un simile processo
di mediazione è sicuramente la pretesa delle forze armate di essere le uniche accreditate, e preparate, per intervenire in situazioni di conflitto vio27  Comunicazione della Commissione concernente la prevenzione dei conflitti
(COM-2001-211), Bruxelles, Commissione europea, 11 aprile 2001, disponibile
sul sito della Commissione europea, http://europe.eu.int/comm/external_
relations/cfsp/news/com2001_211_en.pdf [14 ottobre 2003].
28  L’Abate A. (2008).
29  Reychler L. (1997), s. 40.
64 | WSGE
30  Per giustificare, infatti, l’intervento del nostro paese nella seconda guerra
dell’Iraq è stato molto enfatizzato l’impegno dei nostri militare in attività
umanitarie mostrate molto spesso dalle nostre televisioni.
31  Cfr. Schweitzer C. (2001).
WSGE | 65
Bibliografia
1. Lund M. S. (2002), Preventing Violent Intrastate Conflicts: Learning
Lessons from Experience. P. van Tongeren, H. van de Veen, J. Verhoeven,
Searching for Peace in Europe and Eurasia: An Overview of Conflict Prevention and Peacebuilding Activities. Boulder (CO) Lynne Rienner.
2. Carnegie Commission on Preventing Deadly Conflict (1997), Preventing Deadly Conflicts: Final Report, New York, Carnegie Corporation
of New York.
3. Ackermann A (2003), The Idea and Practice of Conflict Prevention.
«Journal of Peace Research», XL, n. 3
4. Arielli E e Scotto G. (1998), I conflitti. Introduzione a una teoria
generale, Milano, Bruno Mondatori.
5. Subini A., Marigetto A., Preditis M., Arbitrato, mediazione
e conciliazione:differenze e somiglianze alla luce di una prospettiva internazionale ed italiana, www.bridgemediation.com/main/italia/documents/
arbitrato.pdf
6. Bercovitch J. e.Rubin J.Z (1992), Mediation in International Relations“ Multiple Approaches to Conflict Managemen”t, St. Martin’s Press,
New York.
7. Arielli E., Scotto G., (2003) Conflitti e mediazione, Milano, Mondatori
8. Villani U. (1979), La conciliazione nelle controversie internazionali,
Napoli, Esi.
9. Diamond L. e McDonald J.(1996) Multi-Track Diplomacy:
A Sistems Approach to Peace, Kumarian Press
10. Loiacono-Clouet L. (2000) Opportunités et limites de l’engagement
des ONG dans la prévention des crises et des conflits. Bussière De R., L’Europe et la prévention des crises et des conflits. Le long chemin de la théorie
à la pratique, Paris, L’Harmattan.
11. Scotto G. (2001) La prevenzione dei conflitti e le organizzazioni
non governative. «Affari Esteri», anno XXXIII, n. 132
12. Tullio F. (2002) Le ONG e le trasformazioni dei conflitti. Le operazioni di pace nelle crisi internazionali. Analisi, esperienze, prospettive, Editori associati, Roma
13. Tullio F. (2000), La difesa civile e il progetto Caschi Bianchi. Peacekeepers civili e disarmati, Milano, Franco Angeli
14. http://www.peacelink.it/amici/apg23/cb/ccp.htm [10 maggio
2003]
15. http://www.operazionecolomba.org [13 maggio 2003]
66 | WSGE
16. Muller J.-M. (1999) Vincere la guerra. Principi e metodi dell’intervento civile, Torino, Edizioni Gruppo Abele, (tit. orig. Principes et méthodes
de l’intervention civile, Paris, Desclée de Brouwer
17. Buzan B. (1991) People, States and Fear. An Agenda for International Security Studies in the Post-Cold War Era, Hempstead, Wheatsheaf,.
18. Allegri M. R., Anzera G. (2002), La sicurezza strategica. Fra internazionalizzazione e privatizzazione, Milano, FrancoAngeli
19. Shiva V. (2003) Le guerre dell’acqua, Milano, Feltrinelli, (tit. orig.
Water Wars: Privatisation, Pollution and Profit, Cambridge, Massachusetts,
South End Press, 2002) e La guerra dell’acqua, «Carta -almanacco», V,
n. 10.
20. Klare M. T (2001), La nuova geografia dei conflitti, in «Concetti
Chiave. Nuove direzioni del pensiero globale», n. 5
21. D’orsi A (2003), Guerre globali. Capire i conflitti del XXI secolo,
Roma, Carocci.
22. Venturi B. (2010), L’approccio multilivello alla mediazione internazionale”. Marinelli D “Temi di Mediazione, Arbitrati, e Risoluzione alternativa della controversia”, Perugia Cesd srl.
23. Morozzo della rocca R. (1994). Mozambico. Dalla guerra alla pace.
Storia di una mediazione insolita, Cinisello Balsamo (Milano), S. Paolo
24. Morozzo della rocca R (2002), Mozambico, una pace per l’Africa,
Milano, Leonardo International.
25. L’abate A. (1997), Prevenire la guerra nel Kossovo per evitare la destabilizzazione dei Balcani, Molfetta (Bari), La Meridiana
26. L’abate A (1999), Kossovo; una guerra annunciata. Attività e proposte della diplomazia non ufficiale per prevenire la destabilizzazione
dei Balcani, Molfetta (Bari), La Meridiana,
27. Marcon G (2000), Dopo il Kosovo. Le guerre nei Balcani e la costruzione della pace, Trieste, Asterios,.
28. Scotto G., Arielli E. (1999), La guerra del Kosovo. Anatomia
di un’escalation, Roma, Editori Riuniti. Cereghini M (2000), Il funerale della violenza. La teoria del conflitto nonviolento e il caso del Kossovo, Gorizia,
Istituto di Sociologia Internazionale.
29. www.hdcentre.org. [4 ottobre 2010]
30. Cominelli L., Mediazione internazionale nei conflitti umanitari.
www.mondoadr.it/cms/?p=289 e www.hdcentre.org/mediationn [4 ottobre 2010]
31. www.economist.com/node/11670918.[ 3 luglio 2008]
32. Fisher Ronald J. (2007), “ Assessing the Contingency Model
WSGE | 67
of Third-Party Intervention in Successful Cases of Prenegotiation” in Journal
of Peace Research, 44 (3).
33. Matveeva A. (2010), Nagorno Karabach: A. Staigh forward Territorial Conflict, Searching for Peace in Europe and Eurasia. www.conflict.
prevetion.net/page.php
34. http://conflictsforum.org [10 ottobre 2010]
35. http://consiglio.regione.emilia-romagna.it/europa/Sicurezza/Parlamento/Relaz-9nov.pdf [4 giugno 2003]
36. http://europa.eu.int/abc/doc/off/bull/it/200112/p106008.htm
[4 giugno 2003]
37. Bergamaschi S. (2002), L’Europa della difesa comune e dei mercanti
d’armi, non vuole far nascere il Corpo Civile europeo di Pace, in «Azione
nonviolenta», XXXIX, n. 3.
38. http://europe.eu.int/comm/external_relations/cfsp/news/
com2001_211_en.pdf, [14 ottobre 2003]
39. L’Abate A. (2008), L’Europa e I conflitti armati. Prevenzione, difesa
non violenta e Corpi civili di pace, University Press, Firenze.
40. Reychler L (1997), Field Diplomacy: a New Conflict Prevention
Paradigm?, «Peace and Conflict Studies».
41. Schweitzer C. (2001), Non violent peace force: feasibility study.
www.linfononviolentpeaceforce.org
68 | WSGE
WSGE | 69
Rastislav Kazanský, Ph.D.
70 | WSGE
WSGE | 71
Rastislav Kazanský1
ETHNICITY AS A CONFLICT FACTOR AND ITS RELATIONSHIP
TO THE SECURITY POLICY
OF V4 COUNTRIES
NARODOWOŚĆ JAKO CZYNNIK KONFLIKTU
ORAZ JEGO STOSUNEK DO POLITYKI
BEZPIECZEŃSTWA PAŃSTW V4
Abstract
In our contribution we are trying to present some security aspect
for security which is contemporary but sometimes only in the hidden
form. This social and security factor is ethnicity. The issue of conflicts
on ethnic basis, and to the fore in world politics is clearly dominated since
the Cold War. Particular attention is paid to the ethnic conflict, not least
because they often result in severe war crimes such as genocide. Many
ethnic conflicts are leading to the considerable loss of life, serious denial
of basic human rights and material destruction, and some even escalate
into inter-ethnic or internal war. Ethnic conflicts can be defined as conflicts between ethnic groups in a multiethnic state, which often take place
as a result of ethnic nationalism and the parties may appear to be not resolved. The problem is trying to settle conflicts, not only theory but also
modern safety science. In our contribution we will try to illustrate selected
aspects of the relationship of national and international security and ethnic coexistence that have an immediate impact on current international
relations.
KEYWORDS: ethnic conflict, ethnicity, international relations, security
Introduction
At present, most operating State comprises more than one ethnic
group, and this divergence is the internal challenges of democratic governance and the predominant world the concept of the nation state itself. One of the problems that embodies this fact, the difference between
the numerous states that the law does not recognize its territory, ethnic
1  Ph.D. Rastislav Kazanský, PhD, The Department of Security Studies, Faculty of Political Sciences and International Relations, University of Matej Bel,
Kuzmányho 1, 974 00 Banská Bystrica
72 | WSGE
WSGE | 73
pluralism and those still looking for ways to deal with the ethnic divergence more constructive. Ruling components of some states entirely deny
the existence of ethnic groups as a whole, while others provide for them
strict legal criteria, which placed them at a specific object of interest policies.
However, as ethnicity, nationalism and the accompanying conflict
factor becomes the object of investigation and theory conflicts not only
in political science? The answer may be finding that the human community
as ethnic groups that speak different languages and
​​
have different cultural
traditions, differences in everyday life there are undoubtedly thousands
of small conflicts, collisions. If people leave much room everyday conflicts do not extend further. If these questions up to date state-political
level, when dealing with ethnic specific laws, if a solution based ethnic
issues specific ministries and special government agencies, and becomes
the subject of crisis management relationship and the security of individuals and those approved, then the problems multiply. (Gombár, 2000). Not
only in the broad eastern areas, had the question arisen ethnocracy (political means secured application interests of the majority nation, ethnic
group) as a sort of principle and practice of the power structure. Author
notes that precisely because of the increasing ethnic conflicts and to resolve them, begins at the state-political level with her ethnic policy apply.
(Gombár, 2000)
Currently, talks about the crisis, respectively. the end of multiculturalism as a recipe for a peaceful solution to ethnic conflicts in society.
(Fendek, 2011) This argument has already penetrated into the dictionary
of the current political elite view of current security threats and even open
conflicts that escalate in the postmodern society of latent - hidden forms
of structural and cultural violence, which is an integral part of ethnicity.
(Galtung, 1996). Therefore it is necessary to understand ethnicity and its
relationship to ethnic policy as one aspect of conditioning the security
situation in the society, country and region.
1. The relationship Ethnicity and Policy
The issue of conflicts is based on ethnicity into the fore in the world
and politics clearly dominated by the Cold War. Particular attention is
paid to the ethnic conflict, not least because they often result in severe
war crimes such as genocide. Many ethnic conflicts lead to substantial loss
of life, serious denial of basic human rights and destruction of material,
some even escalate into inter-ethnic or internal war.
74 | WSGE
Ethnic conflicts can be understood as conflicts between ethnic groups
in a multiethnic state, which often take place as a result of ethnic nationalism and interested parties may appear to be not solved. The problem is
trying to settle conflicts, not only theory but also modern safety science.
In our contribution we try to illustrate selected aspects of the relationship
of national and international security and ethnic coexistence that have an
immediate impact on current international relations.
Despite this, we can abstract some remarks, in which the majority
opinion agrees.
Ethnicity is a cultural characteristic that connects individuals with
the same group of people or groups of people together. “Sometimes the
term is used as a synonym for minority group, or a euphemism for race.”
(Ethnicity - Definition, 2011)
Terms such as “ethnic group”, “ethnic community”, “minority” or “ethnicity” are used differently by individual authors. In most cases, however,
agree on the following (very loosely shaped) definition: Ethnic groups
are historically the teams or the psychological community, whose members share a persistent feeling of common interest and identity based on
a combination of shared historical experience and cultural value characteristics. Exit in such groups over time, even as the course of history
occur, they may also change and extinction. However, before a group
of attributes can be called “ethnic” should be in the aforementioned case
definition met the following criteria:
1st The group must have its name, the name. Names are important not only for the initial identification of the group,
but also play a role expressive emblems collective personality.
2nd Language - is also a strong indicator of ethnicity and ethnic identity.
Results on language policy and language rights are often the main reason
for ethnic conflicts. Many of the linguistic minorities in the world are officially forbidden to use their language in public, whether in the media.
3rd Religion, which is a historically important milestone ethnic identity.
Especially in societies where religion affects different spheres of social
life, can become a dominant factor and thus determinant for the establishment of a specific ethnicity. becomes to be the ethnic character. The
more religious factors are associated with the other elements of social life,
the greater the level of religion in defining ethnicity is involved.
4th A fourth feature of the definition of ethnicity is a territory. It
is the physical basis of economic and political structures, which are
the main forces in the life of ethnic groups and nations. The territo-
WSGE | 75
rial state is considered for determining the existence of an element
of the nation in modern times. Many ethnic groups themselves as nations, is trying to set up your own territorial state (Kurds, Palestinians,
Tamil). Most ethnic groups in the world is identified with a particular
territory, which is not only their living space, but also real, or mythical country of origin, even sometimes enriched by sacred significance.
5th Common culture, which consists of a complex of different ethnic
groups of elements. The definition of ethnic groups, culture is a system
of values, symbols and meanings, norms and customs shared members.
Culture defines the way of life that distinguishes one from another ethnic
group. (Turton, 1999)
“The concept of ethnic relations includes the widely differentiated
forms of social relations which link with the cultural differences is paramount. Milton Esman identified the following categories of ethnic relations:
- It consists from domination forced operation ethnically divided system where there are intentional unequal rights, position and opportunity.
- Merging or assimilation of dominance, including the elimination
of ethnic cultures, languages and cultural benefits of alleviating symptoms
(stakeholders). “(Law, 2008)
As mentioned above, one of the basic needs of every individual is selfcategorizations, integration into the community. This is the case of national
conflicts - escalating violence on the basis of hidden - (Case of Great Britain
in the summer of 2011). Counterpart to these needs, relations are between
ethnic communities themselves. We are talking mainly ethnic hostility,
discrimination and exclusion, which throughout history have recorded
in many forms. In general, we can identify three broad categories of these
negative phenomena:
- The forms of ethnic hostility, which include the cruelest acts
of aggression, including the mass society
- Denial of access to social benefits in areas such as employment,
school, and home, health care and so on. Lack of social rights also leads to
reduced opportunities for political participation,
- Using abusive or offensive language, whether such forms
of presentation that is perceived as offensive. (Wolff, 2011)
As will be discussed below, may be a minority group within the existing institutional arrangements require more political, economic, cultural
and administrative autonomy, and may even insist on separation from the
76 | WSGE
existing state unit and establishing their own independent political entity
under the new (i.e. federal) structure . On the other hand, it is possible that
this group is not satisfied with the democratic reforms within the existing
state system, aiming at implementing democracy, ethnic power-sharing or
simply more equal representation. There is a need to see the current high
separatist attempts ending with national and regional conflicts in the present.
In many cases, those ethnic groups seeking greater autonomy, defeated
and winning central authority to have in setting its own conditions of free
realm law. In other cases again the separatist ethnic groups successfully
manage to establish their own state. To summarize the previous arguments, we can say that there are three types of results of ethnic conflicts:
- Peaceful reconciliation
- Peaceful subdivision
- War. (Ismaylov, 2011)
Even here we can see that the current relations of ethnicity and security in the plane so the debate on the issues of building not only a negative
peace (absence of open ethnic violence) as well as slightly positive (way
to remove the latent forms of violence - structural and cultural. (Galtung,
1996). But it also shows the ethnicity of its aspects as a permanent security
threat escalation of violence in contemporary international relations.
The existence of minorities in the country does not necessarily lead
to conflict. A lot depends on the facts, to what extent is given by members of minority ethnic identity politically heterogeneous (“projecting”),
which promotes political agendas and how the majority group responds
to its demands. Politically mobilized ethnic groups have a wide range
of sources from which to draw, and the decision to use them depends on
the central points of their requirements, which are due to the results in
the final group of development to different political agendas in order to
achieve conditions that deem to maintain, express and develop this identity.
From different political agendas of ethnic minorities is increasing different
types of requirements. These requirements may be associated either with
the concept of ethnicity or territory.
Ethnic demands increased in relation to one or more related areas:
self-determination, language, religious and cultural rights, access to resources / equality of opportunity and / or material and political assistance
to support these requirements. Ethnic minorities such requirements rise
in the face of the host state or host nation and / or, where possible, to
the state, or nation ethnically close. In the absence of ethnically close people
WSGE | 77
or other external actors (international organizations, individual states) can
search for minorities and lobby for filling the position of patron. Territorial
requirements are similar to those of ethnic, it is a phenomenon of domestic
relations - as well as interethnic and international relations (Kalický, Riepl,
2011) - and we can distinguish between nature and the level of territorial
requirements
2. Ethnic conflict and ethnicity
Ethnic conflicts can be defined as conflicts between ethnic groups
in a multiethnic state, which often take place as a result of ethnic nationalism and interested parties may appear to be not solved. According Michael
E. Brown is an ethnic conflict “a dispute about important political, economic, cultural or territorial issues between two or more ethnic communities. Many ethnic conflicts lead to substantial loss of life, serious denial
of basic human rights and material destruction, some even escalate into
inter-ethnic or internal war. “(Brown, 1993)
The issue of conflicts based on ethnicity into the fore in the world and
politics clearly dominated by the Cold War. Particular attention is paid to
the ethnic conflict, not least because they often result in severe war crimes
as genocide, but also various forms of organized crime. (Průcha, 2011).
Academic explanations of ethnic conflict generally falls into one
of three research schools: Primordial’s, instrumentalism, and constructivism. (Šmíd, 2007)”The scientific debate in this case, often centered
on the question of how to effectively manage conflict through instruments such as konsocialism whether federalization and some question whether the phenomenon of ethnic conflict really has grown
in importance until the end of the Cold War.” (Turton, 1999)
Representatives of primordial approaches to ethnic conflict ethnicity
construed as an innate trait. They argue that “ethnic groups and nationalities exist precisely because there is a tradition of faith and incentives
toward primary objects such as biological features and especially territorial
allocation.” (Šmíd, 2007, p.12) Philosophical background of this concept
is linked with names like Johann Gottlieb Fichte, and Johann Gottfried
Herder. Primordialism very term first used at the end of the 40s of the 20th
century Clifford Geertz in the context of prevailing and nameless individuals with ties to social groups. (Šmíd, 2007)
According to supporters of instrumental direction of ethnic identity
is the result of social construction. Anthony Smith notes that instrumental
access “came into the consciousness of the 60th and 70 years in the U.S. de-
78 | WSGE
bate on the (white) ethnic persistence of what should be an efficient boiler
“(for philosophizing about ethnicity and its political implications). (Smith,
2001, p. 54) In view of the ethnic identification of the instrumentalists’
and ethnicity are race seen as instrumental identities organized as a means
to achieve certain conclusions.” (Smith, p. 55) in instrumental access is not
important whether ethnicity is associated with the fixed perception. Even
supporters of this school generally not opposed to the notion that ethnic
diversity is part of many conflicts, or that many aggressive human beings
believe they are fighting against such differences. Instrumentalists simply
argue that ethnic diversity is insufficient to explain the conflict.
Constructivist approaches can partly be seen as a continuation instrumental doctrine and partly as an attempt to incorporate this learning
also benefit other schools. Exaggeration, we can note that it is a synthesis
of several learning. Formalization of the theory of constructivism is generally associated with Jean Piaget, who expressed a mechanism by which
knowledge is internalized knowledges. He thought that, through processes of assimilation and adaptation are individuals from their experience
new insights. (Otřísal, Štěpánek, 2011) To set up a process of assimilation
of individuals, incorporating new experiences into the existing network
without changing their knowledge framework. This can occur when an individual experiences are in accordance with their own presentation of the
world, but can also occur as a failure to change or incorrect understanding.
(Turton, 1999)
You could say that the dispute between supporters of the said school
ended most decided, because “ethnicity is on the one hand recognized
as a special category, which superiority over other types of group identification is manifested to me in moments of perceived threat. On the other
hand was demonstrated the possibility of changing ethnicity - despite primordialistickému believe that this innate characteristic change is not possible. To conclude this discussion it should be noted that contemporary
political scientists rarely consider a particular philosophical school. On
the contrary, we see numerous attempts to connect the two theories are not
necessarily in contradiction. Their use in empirical practice is questionable.“ (Šmíd, 2007).
Some supporters of the study of ethnic conflict and civil wars (Adašková,
2010), however, introduced theories that portray inner views on the issues
of ethnic conflict from the perspective of all three schools and traditional ideas. Monica Duffy Toft example shows how the settlement patterns
of ethnic groups and socially constructed identity and charismatic leaders
WSGE | 79
demonstrate the indivisibility of these elements and show their inherent
mutual coherence. This empirical research has addressed the concerns that
we can, using the initial, instrumental or constructive approaches very difficult to explain, and hence why some ethnic divisions escalate to violence,
while others - despite the fact that they originate in the same geographic
region - have no. (Duffy, 2003)
Although the study of ethnic conflict has a long history, a real interest in ethnic conflict outside the comparative political science dates from
the collapse of the Soviet Union and Yugoslavia. In the above two examples,
was followed by the disintegration of ethnic conflict, which escalated to
the use of violence and the ensuing civil war.
Conclusion
There are many theories dealing with the rise of ethnic conflicts, but as
in most theoretical concepts are contradictory, there is no single comprehensive theory that would be universally accepted and so are created using
the factors that increase the chance of an outbreak of ethnic conflict. John
weasels defined the following factors:
First “Every ethnic conflict is the sum of several factors - social, economic, political, and there are no” pure “ethnic conflicts.
Second the crucial point that determines the turning point between
stability and ethnic movements pointing to the escalation of the conflict
is always a need for self-determination (self-awareness) in the dominant
majority.
Third Ethnic conflict linked to the non-dominant group, if it feels
the oppression of any kind.
4th Ethnic conflict linked to the dominant group, if the oppression felt
by the wider links, or border, mostly historical ties.
5th Ethnic conflict is always associated with refugee waves, and therefore represents a double threat - in the home country in the State, which
hit the refugee wave.
6th An integral part of ethnic conflicts is xenophobia, racism, genocide
often, all phenomena, which in terms of international law and criminal
addcited. Because, however, have extensive time and territorial action, enforcement of law in these areas is very low.
7th Ethnic conflicts always escalate in countries that are characterized by the precariousness and lack of application of democratic values, because outbreaks of ethnic conflicts occur in the most so. Third
World countries, or so. weak states (Southeast Asia, Africa, the territory
80 | WSGE
north of the Andes in Latin America, Southeast Europe, some countries
of the former Soviet Union)
8th Ethnic conflicts are caused by a concentrated accumulation
of cultural, racial, local, self-identification of language problems that cause
social not-loyal other groups.
9th Ethnic conflicts are caused by the formation and stabilization
of new institutional forms. The new state not respecting ethnic boundaries,
the emergence of military dictatorships and other authoritarian regimes,
but also representative democracy, which were reduced territory, where
the absence of historical experience consociation.
10th Ethnic conflicts are due to linguistic reasons.
11th Ethnic conflicts are caused by efforts to achieve national unity“
(weasels, 2006, p. 709)
It should be noted that scientists are divided as in the theories as well
as the factors they consider relevant. Ethnic conflicts arise from the loss
of balance between different ethnic groups interact. Despite the variety of definitions that we have outlined here, except there is a negative
understanding of ethnic conflict and included, the general consensus
in the fact that conflict is necessary for the development of society. Conflicts
in human society consist of pulses to change the tense situation arising
from differences. These differences can be observed in all sorts of spheres
of human life. It is important to note that despite the latent potential of any
further escalation of the conflict is not always necessary that the escalation actually occurred. May be terminated by consensus of tension, even
cooperate, but the fact remains that armed conflict cannot be excluded.
“Constructive conflict handling can lead to lasting peace and cooperation.
... Can help to create boundaries in the group that individuals are aware
of common interests “ (Mischnick, 2006, p. 21) position in which the conflicts of interest has a significant impact on its solution.
What are the implications for Slovakia? New challenges on the threshold of the third millennium, Slovakia and other countries before entering
into a new paradigm. Is a party to the ongoing discussions on the changing geopolitics, political theory, the onset of phase transition to a knowledge-based society. Co-operation and seeking answers to the questions
of who we are and we walk, it is not possible without an intensive exchange
of knowledge and experience in today’s globalizing world. Survive and
apply to one who will aggressively implement unilateral interests but
rather in a spirit of cooperation and assist the development of spiritual and political development of the mosaic of the peoples of Europe.
WSGE | 81
Visegrad cooperation is developing a bridge of cooperation towards
greater geopolitical entity - the European Union, made up of Europeans,
but also the peoples of Europe.
Bibligraphy
1. ADAŠKOVÁ, D. 2010. Transnacionálny organizovaný zločin a jeho
dopad na bezpečnosť Európskej Únie. In Bezpečné Slovensko a Európska
únia. : zborník príspevkov zo 4. medzinárodnej vedeckej konferencie,
11. - 12. november 2010, Košice - Košice : Vysoká škola bezpečnostného
manažérstva v Košiciach, 2010. s. 11-16- ISBN 978-80-89282-44-9.
2. BROWN, M., E. 1993. Ethnic conflict and internatonal security.
Princeton: Princeton university press, 1993, 288 s. ISBN13: 978-0-69100068-8
3. DUFFY TOFT, M. 2003. The Geography of ethnic violence: Identity,
interests and indivisibility of Territory. Princeton: Princeton university
press, 2003, 256 s. ISBN 0691113548
4. Ethnicity - definition... 2011. Ethnicity - definiton. [online]. Wordiq.
[cit. 2011-01-15].Dostupné na internete: http://www.wordiq.com/definition/Ethnicity
5. FENDEK, P. 2000. Súmrak európskej civilizácie nová verzia. [online] [cit. 2011-09-09]. Dostupné na internete: <http://www.pfendek.sk/
files/Zanik_europskej_kultury_a_civilizacie.pdf>
6. GALTUNG, J. 1996. Peace by peaceful means: peace and conflict, development and civilization. Oslo: PRIO, 1996, 272 s. ISBN: 0-8039-75112
7. GOMBÁR , C. 2000. O národe, etniku a štáte. Bratislava: Kalligram,
2000, 228 s. ISBN 80-7149-2477
8. HOBSBAWN, E. 2000. Národy a nacionalizmus od roku 1780. Brno:
CDK, 2000
9. ISMAYLOV, G.,G. 2011. Ethnic conflicts and their causes. In Ethnic
conflicts and their causes. [online]. Tokyo: Jyochi university, 2011 [cit.
2011-09-21]. Dostupné na internete: dspace.khazar.org/jspui/.../136/1/
Gursel%20G.%20Ismayilov.doc
10. KALICKÝ, J. – RIEPL C. 2009. Strategic political thinking:
“American diplomacy in your hand” In Politické vedy. Banská Bystrica
: Fakulta politických vied a medzinárodných vzťahov Univerzity Mateja
Bela. s. 131-137- ISSN 1335-2741. - Roč. 12, č. 4 (2009)
11. 
KREJČÍ, O. 1997. Medzinárodní politika. Praha : Victoria
Publishing, 1997
12.KUCHARČÍK, R. Pôsobenie Európskej únie na africkom
82 | WSGE
kontinente. In Medzinárodné vzťahy 2010: aktuálne otázky svetovej
ekonomiky a politiky: zborník príspevkov z 11. medzinárodnej vedeckej konferencie: zámok Smolenice 2. - 3. december 2010 [elektronický zdroj]. - Bratislava : Vydavateľstvo EKONÓM, s. 402-4082011.
ISBN 978-80-225-3172-6
13. 
LASICOVÁ, J. 2006. Etnické konflikty: genéza a riešenie.
In Panoráma globálneho bezpečnostného prostredia 2005-2006. Bratislava:
Ministerstvo obrany Slovenskej republiky, 2006 s. 709-711. ISBN 8088842-98-0.
14. 
MISCHNICK, R. 2006. Nenásilná transformácia konfliktov:
Manuál pre tréning trénerov.[online]. Don Bosco. 2006 [cit. 2011-09-10],
Dostupné na internete: <http ://www.trainingoftrainers.org/img/manual
sk.pdf>.
15. OTŘÍSAL, P. – ŠTĚPÁNEK, B. 2011. Selected aspects of formation construction and activities of joint CBRN defence COE as a tool
in response to NATO in area of CBRN threats. In Bezpečnostné fórum
2011. s. 111 -117, ISBN 978-80-557-0136-3
16. PRŮCHA J. 2011. Obchodování s lidmi – globální hrozba.
In Bezpečnostné fórum 2011, s. 143 -152, ISBN 978-80-557-0136-3
17. SENAJOVÁ, V. 2011. Etnické konflikty ako destabilizujúci faktor
medzinárodnej bezpečnosti. Analýza príčin, priebehu a riešení. Banská
Bystrica: FPVaMV UMB, 2011. Nepublikovaná diplomová práca.
18. ŠMÍD, T., VAĎURA, V. 2007. Etnické konflikty v postkomunistickém prostoru. Brno : Centrum pro studium demokracie a kultury, 2007. 278
s. ISBN 978-80-7325-26-0
19. TESAŘ, F. 2007. Etnické konflikty. Praha : Portál, 2007. 251 s. ISBN
978-80-7367-097-9
20. TURTON D., GONZÁLES, J. 1999. EU Cultural Identities and ethnic minorities in Europe. In EU Cultural Identities and ethnic minorities
in Europe. [online]. Bilbao : Universidad de Deusto, 1999 [cit. 2011-0214]. Dostupné na internete: http://www.humanitariannet.deusto.es/publica/PUBLICACIONES_PDF/01%20Ethnic%20Minorities.pdf
21. WOLFF, S. 2011. Ethnic minorities in Europe: The Basic Facts.
In Ethnic minorities in Europe: The Basic Facts. [online]. Nottingham:
Centre for international crisis management and Conflict resolution, 2011
[cit. 2011-02-21]. Dostupné na internete: http://www.stefanwolff.com/
files/min-eu.pdf
WSGE | 83
Dr Mariusz Wojciszko
84 | WSGE
WSGE | 85
Dr Mariusz Wojciszko1
SYSTEM SZKOLENIA OBRONNEGO JAKO JEDEN Z ELEMENTÓW
PRZYGOTOWAŃ OBRONNYCH PAŃSTWA
THE DEFENSIVE TRAINING SYSTEM AS ONE
OF THE ELEMENTS OF STATE DEFENSIVE PREPARATION
Abstract
In article 6 paragraph 1 of the law from 21st November 1967 about
the common obligation of the Polish Republic defence there are defined the
tasks of Council of Ministry, they resulted from the Polish Republic Constitution from 1997 and the government advisability to assure the external security of the state and general management within the framework
of defensive system of the state. One of the tasks of the Council of Ministry
mentioned in this law, and resulting from article 146 paragraph 4 points
8 and 11 of the Polish Republic Constitution is assuring the functioning
of the system of state defence training. The subjective tasks, in principle,
should be defined as the areas of state defence preparations realized during the peace and which have the purpose the proper preparation of their
structures, particularly the public administration to be ready to function appropriately, in the particular situation and during the war. In the
catalogue of tasks for Council of Ministry, assuring the functioning
of the system of state defence is significant, because it provides to gain
the necessary skills by trained subjects to accomplish the defensive tasks
already at the time of peace.
KEYWORDS: defense, state defense system, defense training, defense training coordinators, organizers defense training, laying out the training courses.
Wstęp
Przedmiotem niniejszego artykułu jest system szkolenia obronnego
w państwie, tworzony i funkcjonujący na podstawie ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej2
1  Ministerstwo Obrony Narodowej (adres e-mail: [email protected])
Niniejszy materiał stanowi wstępną wersję opracowania, planowanego
do zamieszczenia w wydawnictwie pokonferencyjnym Akademii Obrony
Narodowej (konferencja zorganizowana w dniu 14 czerwca 2011 r. w Akademii
Obrony Narodowej nt. Administracja publiczna i przedsiębiorcy w obszarze
pozamilitarnych przygotowań obronnych państwa).
2  Dz. U. z 2004 r. Nr 241, poz. 2416, z późn. zm.
86 | WSGE
WSGE | 87
(dalej ustawa o p.o.o.) oraz rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 13 stycznia 2004 r. w sprawie szkolenia obronnego3 (dalej rozporządzenie).
Celem artykułu jest wykazanie konieczności planowania, organizowania i realizowania szkolenia obronnego w pozamilitarnych strukturach
obronnych państwa jako elementu wspierającego, w zasadniczy sposób,
ich przygotowanie do realizacji zadań obronnych w sytuacji zewnętrznego
zagrożenia i w czasie wojny.
Osiągnięcie założonego celu wymagało doboru właściwych metod
badawczych. Zastosowano podejście systemowe, które jest utożsamiane
z metodą systemową. Wymagała tego złożoność obszaru, jakim jest system
szkolenia obronnego. Podejście systemowe pozwoliło na pełne poznanie
praw i zasad budowy systemu oraz jego rozwoju i funkcjonowania. Podstawowymi metodami przetwarzania wykorzystywanych materiałów były:
analiza i synteza. W procesie badawczym wykorzystano również analizę
systemową oraz analizę instytucjonalno–prawną. Metoda analizy instytucjonalno–prawnej określana analizą norm prawnych koncentruje się na
treści aktów prawnych z pominięciem zjawisk społecznych, co właściwie
zawęziło obszar badań.
Podstawę dla studiów analitycznych stanowiły: akty prawa wewnętrznego regulujące problematykę szkolenia obronnego oraz inne dokumenty
źródłowe podane w bibliografii.
Ustawą z dnia 29 sierpnia 2002 r. o stanie wojennym oraz o kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości
konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej4 ustawodawca dokonał jednocześnie zmiany ustawy o p.o.o. m.in. w zakresie nadania Radzie
Ministrów zadań wynikających z określonej w Konstytucji Rzeczypospolitej
Polskiej właściwości rządu w zapewnieniu zewnętrznego bezpieczeństwa
i sprawowania ogólnego kierownictwa w dziedzinie obronności kraju5.
Art. 6 ust. 1 ustawy o p.o.o. wskazuje na zapewnienie funkcjonowania systemu szkolenia obronnego państwa, jako jedno z zadań Rady Ministrów,
mających swoje źródło w art. 146 ust. 4 pkt 8 i 11 Konstytucji RP6. Obok
3  Dz. U. z 2004 r. Nr 16, poz.150, z późn. zm.
4  Dz. U. z 2002 r. Nr 156, poz. 1301, z późn. zm.
5  Art. 146 ust. 4 pkt 8 i 11 Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z 1997
r. Nr 78, poz. 483). Jednocześnie, w tym miejscu, należy przypomnieć, iż zgodnie
z Konstytucją do RM, w ramach realizacji funkcji wewnętrznej i zewnętrznej
państwa, należy również zapewnienie wewnętrznego bezpieczeństwa państwa
oraz porządku publicznego.
6  Wydaje się, iż zadanie zapewnienia funkcjonowania systemu szkolenia
obronnego wypływa z właściwości RM w zakresie zapewnienia zewnętrznego
bezpieczeństwa państwa, aniżeli sprawowania ogólnego kierownictwa
w dziedzinie obronności.
88 | WSGE
szkolenia obronnego, do zadań RM ujętych w art. 6 ust. 1, należy: opracowywanie projektów strategii bezpieczeństwa narodowego; planowanie
i realizacja przygotowań obronnych państwa zapewniających jego funkcjonowanie w razie zewnętrznego zagrożenia bezpieczeństwa i w czasie
wojny, w tym planowanie przedsięwzięć gospodarczo-obronnych oraz zadań wykonywanych na rzecz Sił Zbrojnych i wojsk sojuszniczych; przygotowywanie systemu kierowania bezpieczeństwem narodowym, w tym
obroną państwa, przygotowanie organów władzy publicznej do funkcjonowania na stanowiskach kierowania; utrzymywanie stałej gotowości
obronnej państwa, wnioskowanie do Prezydenta RP o jej podwyższanie
w razie zewnętrznego zagrożenia bezpieczeństwa i w czasie wojny oraz
o jej obniżanie stosownie do zmniejszania stopnia zagrożenia; określanie
obiektów szczególnie ważnych dla bezpieczeństwa państwa, w tym obronności oraz przygotowywanie ich szczególnej ochrony; przygotowanie na
potrzeby obronne państwa i utrzymywanie w stałej gotowości jednolitych
systemów obserwacji, pomiarów, analiz, prognozowania i powiadamiania;
przygotowanie systemu stałych dyżurów na czas zewnętrznego zagrożenia
bezpieczeństwa państwa i wojny; określanie zasad wykorzystania służby
zdrowia i infrastruktury technicznej państwa na potrzeby obronne, w tym
sposobu zabezpieczania przestrzeni powietrznej i wód terytorialnych
w razie zewnętrznego zagrożenia bezpieczeństwa i w czasie wojny; prowadzenie kontroli stanu przygotowań obronnych w państwie.
Przedmiotowe zadania RM7, wynikające z przypisanych w Konstytucji
RP (art. 146 ust. 4 pkt 8 i 11) właściwości RM, w zasadzie określać należy jako obszary przygotowań obronnych realizowane w czasie pokoju.
Za powyższym przemawia, obok szerokiego zakresu merytorycznego poszczególnych zadań oraz przypisania w ich ramach wielu szczegółowych
uprawnień i obowiązków innym organom administracji publicznej i instytucjom państwowym, fakt odnoszenia się zapisów ustawy o p.o.o. do
funkcjonowania państwa w czasie pokoju. Ustawa reguluje proces szczególnego rodzaju przygotowań państwa, realizowanych w czasie pokoju,
mających na celu zapewnienie jego sprawnego funkcjonowania w sytuacji
zewnętrznego zagrożenia i w czasie wojny. Rada Ministrów na podstawie
upoważnień zamieszczonych w art. 6 ust. 2 wydała rozporządzenia regulujące m.in.: przygotowanie i wykorzystanie systemów łączności na potrzeby
obronne państwa8, warunki i sposób przygotowania oraz wykorzystywania
7  Przed RM organem właściwym w zakresie przygotowań obronnych państwa
był Komitet Obrony Kraju.
8  Dz. U. z 2004 r. Nr 180, poz. 1855, z późn. zm.
WSGE | 89
publicznej i niepublicznej służby zdrowia na potrzeby obronne państwa
oraz właściwości organów w tych sprawach9, przygotowanie systemu kierowania bezpieczeństwem narodowym10, warunki i sposób przygotowania i wykorzystania transportu na potrzeby obronne państwa, a także jego
ochronę w czasie wojny oraz właściwości organów w tych sprawach11, warunki i tryb planowania i finansowania zadań wykonywanych w ramach
przygotowań obronnych państwa przez organy administracji rządowej
i organy samorządu terytorialnego12. Jak widać powyżej tytuły ww. aktów
wykonawczych również wskazują, iż przedmiotem ich regulacji jest przygotowanie określonych obszarów funkcjonowania państwa na potrzeby
obronne.
Z dziesięciu punktów ujętych w art. 6 ust. 1 w zasadzie dziewięć z nich
(poza pkt. 1 dotyczącym Opracowywania projektów strategii bezpieczeństwa
narodowego) to rozległe i skomplikowane obszary przygotowań obronnych, w ramach których określono (w większości w drodze rozporządzeń)
wiele szczegółowych uprawnień i zadań organów administracji rządowej
i samorządowej, przedsiębiorców, ale również innych podmiotów realizujących zadania obronne. W powyższym katalogu, zadanie opracowywania
projektów strategii… , w odróżnieniu od innych, należy traktować jako rodzaj konkretnego, jednostkowego zadania, polegającego na opracowaniu
dokumentu koncepcyjnego w zakresie bezpieczeństwa państwa, zadania
niegenerującego szeregu innych szczegółowych zadań i uprawnień dla
określonych podmiotów w przedmiocie przygotowań obronnych państwa.
Mając na uwadze istotę, zakres, jak również skomplikowanie poszczególnych obszarów przygotowań obronnych, niezrozumiałym jest,
iż ustawodawca zdecydował się jedynie na ich wymienienie w art. 6 ust. 1,
a następnie zamieszczenie w art. 6. ust. 2 upoważnień do wydania rozporządzeń wykonawczych, zaniedbując szerszego, ustawowego uregulowania tak ważnych dla bezpieczeństwa i obronności państwa zagadnień. Powyższe starano się naprawić przy okazji prowadzonego w resorcie obrony
narodowej procesu kodyfikacji prawa wojskowego (dalej KPW)13. Decyzją
9  Dz. U. z 2004 r. Nr 143, poz. 1515, z późn. zm.
10 Dz. U. z 2004 r. Nr 98, poz. 978, z późn. zm.
11 Dz. U. z 2004 r. Nr 34, poz. 294, z późn. zm.
12 Dz. U. z 2004 r. Nr 152, poz. 1599, z późn. zm.
13 Rozpoczęte przez ministra Szczygło prace w zakresie kodyfikacji prawa
wojskowego (decyzja Nr 141/MON z dnia 16 marca 2007 r. w sprawie kodyfikacji
przepisów prawa wojskowego) zarzucone zostały z powodu wyborów
parlamentarnych. Następnie wznowione przez ministra Klicha decyzją Nr 292/
MON z dnia 26 sierpnia 2009 r. w sprawie kodyfikacji przepisów prawa wojskowego
(niepublikowana), który w 2010 r. wydał kolejną decyzję Nr 154/MON z dnia 30
kwietnia 2010 r. w sprawie powołania zespołu do opracowania projektów założeń
90 | WSGE
Ministra Obrony Narodowej Nr 154/MON z dnia 30 kwietnia 2010 r. powołany został Zespół do opracowania założeń projektów ustaw kodyfikujących przepisy prawa wojskowego, który opracował projekty założeń ustaw:
- o obronności;
- o Siłach Zbrojnych RP;
- o służbie wojskowej;
- wprowadzającej ustawę o obronności, ustawę o Siłach Zbrojnych RP
i ustawę o służbie wojskowej.
Przy czym należy zauważyć, iż potrzeba wznowienia prac w zakresie KPW została wsparta również zaleceniem Komitetu Rady Ministrów
z dnia 16 lutego i 3 sierpnia 2009 r., który, przy okazji prac nad jedną ze
zmian ustawy o powszechnym obowiązku obrony RP mającą na celu wprowadzenie w SZ procesu profesjonalizacji, podniósł, iż przedmiotowa ustawa nie powinna podlegać kolejnym zmianom, a należy podjąć działania
zmierzające do opracowania nowego aktu prawnego regulującego przedmiotową materię. Opracowanie i przyjęcie projektu założeń projektu ustawy o obronności ujęto także w planie pracy RM.
W ustawie o obronności planuje się uregulować m.in.: zadania i kompetencje organów władzy i administracji publicznej oraz innych organów
i instytucji państwowych w zakresie obronności państwa, planowania
obronnego, kierowania obronnością, przygotowania obronnego, w tym
m.in. gotowość obronną państwa, militaryzację, zadania realizowane
przez przedsiębiorców, przygotowanie i wykorzystanie służby zdrowia,
systemów łączności na potrzeby obronne państwa oraz szkolenie obronne. Już koncept założeń projektu ustawy o obronności opisuje każdy z poszczególnych obszarów przygotowań obronnych, w oddzielnym rozdziale,
co będzie miało bezpośredni wpływ na kształt przyszłej ustawy, w której
przewiduje się, iż każdy element przygotowań obronnych, w tym funkcjonowanie systemu szkolenia obronnego, będzie uregulowany w oddzielnym rozdziale.
1. Ogólne ustalenia dotyczące szkolenia obronnego
Jak zauważono powyżej, obecnie system szkolenia obronnego w państwie jako jeden z obszarów przygotowań obronnych, realizowany w czasie
pokoju, funkcjonuje na podstawie dwóch powszechnie obowiązujących aktów prawnych: ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej (art. 6 ust. 1 pkt 9) oraz rozporządzenia
projektów ustaw kodyfikujących przepisy prawa wojskowego (niepublikowana).
Decyzja Nr 154 uchylała wcześniejszą Nr 292.
WSGE | 91
Rady Ministrów z dnia 13 stycznia 2004 r. w sprawie szkolenia obronnego,
wydanego na podstawie upoważnienia ustawowego zawartego w art. 6 ust.
2 pkt 9 ustawy o p.o.o. Mając na uwadze fakt, iż ani ustawa o p.o.o. poza
art. 6, ani inne akty prawne nie określają innych zadań dla RM realizowanych w obszarze szkolenia obronnego, zgodne z prawdą będzie stwierdzenie, iż samo wydanie aktu wykonawczego stanowi w zasadzie wypełnienie
przez RM (jako organu kolegialnego, nie poszczególnych ministrów) ogólnego zadania w zakresie zapewnienia funkcjonowania systemu szkolenia
obronnego w państwie. W rozporządzeniu określone zadania i obowiązki
w zakresie planowania, organizowania i realizacji szkolenia obronnego adresowane są do innych, niż RM, organów państwa, w tym wchodzących
w skład RM (prezesa RM, ministra ON, ministrów kierujących działem
administracji rządowej), ale również terenowych organów administracji
rządowej.
Zakres regulacji rozporządzenia obejmuje organizację szkolenia
obronnego, podmioty podlegające szkoleniu, zadania w zakresie planowania i realizacji szkolenia oraz właściwość organów realizujących szkolenie14. Zgodnie z rozporządzeniem celem szkolenia obronnego jest nabycie
umiejętności niezbędnych do wykonywania zadań obronnych oraz podniesienie kwalifikacji w zakresie wykonywania tych zadań, a także poznanie
zasad i procedur kierowania wykonywaniem zadań obronnych podczas
podwyższania gotowości obronnej państwa i w czasie wojny. Dalej prawodawca postanawia, iż szkolenie prowadzi się w formie zajęć teoretycznych
i praktycznych oraz ćwiczeń, w tym treningów i gier o zasięgu terenowym,
wojewódzkim, regionalnym, działowym, krajowym i międzynarodowym.
Szkolenie prowadzi się również w formie wyższych kursów obronnych
i innych form kształcenia w państwowych szkołach wyższych, w tym
w akademiach wojskowych15.
Należy zauważyć, iż zapisy rozporządzenia, jak i postanowienia poszczególnych dokumentów opracowywanych na potrzeby szkolenia, wskazują na trzy elementy (etapy) szkolenia obronnego: planowanie, organizację i realizację. Są one wzajemnie powiązane, wraz z organami i ustanowionymi między nimi formalnoprawnymi relacjami tworzą system szkolenia obronnego. Na potrzeby tworzenia oraz zapewnienia właściwego
funkcjonowania systemu szkolenia obronnego w państwie rozporządzenie
ustanawia organizatorów i koordynatorów szkolenia.
14  § 1 rozporządzenia.
15  Patrz § 4 ust. 1 i 2 rozporządzenia.
92 | WSGE
2. Organizatorzy i koordynatorzy szkolenia obronnego
Organizatorami szkolenia obronnego na zasadach i w zakresie określonym w rozporządzeniu są:
- Prezes Rady Ministrów,
- Minister Obrony Narodowej (dalej minister ON),
- minister kierujący działem administracji rządowej,
- wojewoda oraz organy samorządu terytorialnego
- marszałek województwa, starosta, wójt, burmistrz i prezydent miasta.
Prezes RM, ministrowie i wojewodowie dodatkowo sprawują zgodnie
z § 10 koordynację procesu szkolenia. Prezes RM (za pośrednictwem ministra ON) koordynuje szkolenie organizowane przez ministrów i wojewodów. Ministrowie koordynują szkolenie organizowane w kierowanych
przez nich działach administracji rządowej oraz przez kierowników jednostek organizacyjnych im podległych i przez nich nadzorowanych. Natomiast wojewodowie sprawują koordynację w odniesieniu do szkolenia
organizowanego przez marszałków województw, starostów, wójtów, burmistrzów i prezydentów miast.
Koordynatorzy i organizatorzy szkolenia w ramach spełnianych funkcji realizują określone rozporządzeniem zadania. W świetle § 6 ust. 1 rozporządzenia do obowiązków organizatora szkolenia należy:
- opracowywanie planów szkolenia oraz uzgadnianie tych planów
w zakresie terminów i tematów szkolenia z koordynatorem szkolenia (plan
szkolenia powinien określać w szczególności: tematy, formy, terminy, miejsce i uczestników szkolenia),
- opracowywanie programów szkolenia,
- kwalifikowanie osób podlegających szkoleniu,
- zapewnianie właściwych warunków do realizacji procesu szkolenia,
- prowadzenie dokumentacji szkoleniowej,
- zapewnienie środków finansowych na pokrycie kosztów związanych
z organizacją i realizacją szkolenia (powyższe nie dotyczy szkoleń organizowanych przez prezesa RM i organy samorządu terytorialnego, są one
finansowane z części budżetu państwa, której dysponentem jest odpowiednio minister ON i właściwy wojewoda).
Do zadań koordynatorów szkolenia należy w szczególności:
- wytyczanie głównych kierunków szkolenia dla organizatorów szkolenia
oraz
- uzgadnianie planów szkolenia opracowywanych przez organizatorów
szkolenia.
WSGE | 93
Minister Obrony Narodowej, sprawując w imieniu prezesa RM koordynacje szkolenia obronnego w stosunku do ministrów i wojewodów,
w ramach wytyczania głównych kierunków szkolenia wydaje Wytyczne
ministra obrony narodowej dla ministrów i wojewodów do szkolenia obronnego16. Zgodnie z rozporządzeniem wytyczanie głównych kierunków szkolenia winno odbywać się raz na sześć lat, należy jednak zauważyć, iż w rzeczywistości wydawanie wytycznych następuje co dwa lata na sześcioletni
okres planistyczny. Użyty w rozporządzeniu zwrot raz na sześć lat dość
jednoznacznie wskazuje, iż jeden raz w sześcioletnim okresie planistycznym wytyczane winny być główne kierunki szkolenia. W praktyce przyjęto
jednak trochę inną formułę, wydaje się, iż lepszą w kontekście właściwego
funkcjonowania systemu szkolenia obronnego. Minister ON wydaje wytyczne co dwa lata na sześcioletni okres planistyczny. Przyjęty sposób jest
o tyle lepszy, iż zapewnia w zasadzie bieżącą aktualizację wytycznych poprzez swoiste korygowanie wcześniej wytyczonych kierunków szkolenia.
Mając na uwadze intensywne zmiany, jakie zachodzą w zakresie przygotowań obronnych, w szczególności dotyczące zasad i procedur kierowania wykonywaniem zadań obronnych podczas podwyższania gotowości obronnej państwa i w czasie wojny, jak również zmiany uwarunkowań
realizacji szkolenia, wydaje się, iż jest to optymalny okres uaktualniania,
kierowanych do ministrów i wojewodów, wytycznych. Należy w tym miejscu zaznaczyć, iż w ramach KPW planuje się przyjąć rozwiązania prawne
odpowiadające rozwiązaniom obecnie funkcjonującym w rzeczywistości.
Pozostali koordynatorzy szkolenia, tj. ministrowie i wojewodowie wytyczają główne kierunki szkolenia właściwym sobie organom raz na rok.
W tym przypadku zwiększenie częstotliwości wydawania wytycznych uzasadnione jest niższym szczeblem organizatorów szkolenia, do których są
kierowane, poziomem realizowanego procesu szkolenia, jak również dużo
większą liczbą podmiotów biorących udział w szkoleniu realizowanym na
tym poziomie. Ministrowie wytyczają główne kierunki dla organizatorów
szkolenia funkcjonujących w kierowanych przez nich działach administracji rządowej (DAR), natomiast wojewodowie dla określonych w rozporządzeniu organów samorządu terytorialnego.
O ile uregulowanie kwestii sprawowania koordynacji szkolenia obronnego przez ministra ON i wojewodów jest jasne i czytelne, to w przypadku
ministrów kierujących DAR w praktyce może nastręczać pewne wątpliwości interpretacyjne. Analiza łączna § 5 i 10 wskazuje, iż koordynację
16 Dotychczas minister ON wydawał cztery razy wytyczne do szkolenia
obronnego, na lata: 2005 – 2010; 2007 – 2012; 2009 – 2014 i 2011 – 2016.
94 | WSGE
szkolenia sprawuje się w odniesieniu do organizatorów szkolenia. Biorąc
za przykład wojewodów, widzimy, iż sprawują oni koordynację w stosunku do organów samorządu terytorialnego (marszałków województw, starostów, wójtów, burmistrzów i prezydentów miast), które w § 5 wprost są
wskazane jako organizatorzy szkolenia. Inaczej w odniesieniu do DAR § 5 wymienia jedynie ministra kierującego działem jako organizatora
szkolenia, nie wskazując na innych organizatorów w dziale. Zatem § 10
ust. 1 pkt 2 postanawiając, iż ministrowie sprawują koordynację w odniesieniu do szkolenia organizowanego w kierowanych przez nich działach
administracji rządowej oraz przez kierowników jednostek organizacyjnych im podległych i przez nich nadzorowanych, nie znajduje dopełnienia
regulacji w § 5 określającym organizatorów szkolenia, jak to ma miejsce
w przypadku ministra ON i wojewodów.
3. Wytyczne Ministra Obrony Narodowej do szkolenia
obronnego
Z dotychczasowych doświadczeń w obszarze funkcjonowania systemu
szkolenia obronnego w państwie wynika, iż istotnym elementem kształtującym przedmiotowy system jest wytyczanie przez ministra ON głównych
kierunków szkolenia dla ministrów i wojewodów, które, jak zauważono powyżej, przyjęło formułę opracowywania przez ministra ON Wytycznych
dla ministrów i wojewodów do szkolenia obronnego. W zasadzie spełniają
one bardziej rolę wytycznych do szkolenia obronnego realizowanego w całym państwie, niż wytycznych kierowanych wyłącznie do ministrów i wojewodów. O czym świadczy fakt, iż na ich podstawie właściwi ministrowie
i wojewodowie organizują szkolenie w DAR i województwach, jak również
raz na rok opracowują własne wytyczne kierowane odpowiednio do DAR,
w tym jednostek organizacyjnych podległych i nadzorowanych oraz do organów samorządu terytorialnego. Tym samym postanowienia Wytycznych
ministra ON są inkorporowane, po odpowiednim wcześniejszym przystosowaniu, przez ministrów i wojewodów do szkolenia realizowanego na
najniższym szczeblu w państwie.
Wytyczne ministra ON opracowywane są z uwzględnieniem postanowień następujących dokumentów:
- Raportów o stanie obronności RP,
- Ocen Pozamilitarnych Przygotowań Obronnych RP,
- Wytycznych RM do programowania przygotowań obronnych RP,
- Programu Pozamilitarnych Przygotowań Obronnych RP.
Celem kolejnych edycji Wytycznych obok określenia głównych kie-
WSGE | 95
runków szkolenia obronnego na kolejny sześcioletni okres planistyczny
oraz ustalenia sposobu ich osiągania jest także ocena realizacji szkolenia
obronnego w dwuletnim okresie poprzedzającym wydanie. Jakkolwiek
w ostatnio wydanych Wytycznych ministra ON na lata 2011 – 2016 ocenę
dwuletniego okresu realizacji szkolenia zastąpiono podsumowaniem sześcioletniego cyklu funkcjonowania systemu szkolenia obronnego w organach administracji publicznej, tj. od czasu wydania rozporządzenia RM
w sprawie szkolenia obronnego.
Wcześniejsze edycje dokumentu zawierały ustalenia dotyczące m.in.:
wytyczne na lata 2005 - 2010 – celu szkolenia obronnego, procesu
szkolenia (planowanie szkolenia obronnego, osiąganie głównych celów
szkolenia, planowanie ćwiczeń obronnych). Ponadto załączniki: Propozycje przedsięwzięć szkoleniowych realizowanych w ramach resortu obrony
narodowej, w których przewiduje się udział elementów pozamilitarnego systemu obronnego państwa w latach 2005-2010; Program szkolenia obronnego
na lata 2005-2010; (wzór-układ) Programu szkolenia obronnego; (wzór-układ) Planu szkolenia obronnego; Podstawowe terminy, zasady i ustalenia
organizacji ćwiczeń;
wytyczne na lata 2007 - 2012 – wdrożenia systemu szkolenia obronnego w państwie; procesu szkolenia (programowanie i planowanie szkolenia,
wydawanie wytycznych na rok szkoleniowy, organizowanie szkolenia).
Ponadto zawierały załączniki: Program szkolenia obronnego na lata 20072012; Wykaz przedsięwzięć szkoleniowych sił zbrojnych na lata 2007-2012,
w których proponuje się udział przedstawicieli pozamilitarnych struktur
obronnych państwa; Wykaz grup szkoleniowych dla działu administracji
rządowej; Wykaz grup szkoleniowych dla województwa; Propozycja wydatków na szkolenie obronne;
wytyczne na lata 2009 - 2014 – funkcjonowania systemu szkolenia
obronnego w państwie w latach 2007-2008, planowania szkolenia, organizacji i realizacji szkolenia. Ponadto zawierały załączniki: Plan ćwiczeń
międzynarodowych, krajowych i regionalnych w latach 2009-2014; (wzór-układ) Programu szkolenia obronnego; (wzór-układ) Planu szkolenia
obronnego; Wykaz przedsięwzięć szkoleniowych sił zbrojnych RP na lata
2009-2014, w których proponuje się udział przedstawicieli pozamilitarnych
struktur obronnych państwa; Wykaz grup szkoleniowych dla działu administracji rządowej; Wykaz grup szkoleniowych dla województwa.
Analiza kolejnych edycji Wytycznych ministra ON ukazuje proces
kształtowania i rozwoju systemu szkolenia obronnego w państwie, wskazuje, na jakie elementy systemu (w ujęciu przedmiotowym) kładziono
96 | WSGE
szczególny nacisk w kolejnych latach jego funkcjonowania.
Wytyczne ministra ON, jak wykazano powyżej, wpływają w zasadniczy
sposób na system szkolenia, nie tylko w organach, do których są kierowane, ale w całym państwie. Określają główne jego kierunki w DAR i województwach. To m.in. na ich podstawie ministrowie i wojewodowie organizują i koordynują szkolenie w podmiotach sobie właściwych. Zgodnie
z ustaleniami Wytycznych ministra ON ministrowie i wojewodowie opracowują sześcioletnie programy szkolenia obronnego, roczne plany szkolenia
obronnego oraz wydają własne wytyczne, kierowane do „podległych” organów i instytucji funkcjonujących w systemie szkolenia. Jakkolwiek za niewłaściwą praktykę należy uznać częste, bezpośrednie przenoszenie przez
„adresatów” postanowień Wytycznych ministrów ON do własnych dokumentów szkoleniowych (w szczególności wytyczających główne kierunki
szkolenia) i następnie kierowanie ich do organów i instytucji organizujących szkolenie w DAR i w województwach. Nierzadko następuje to bez dokonania odpowiednich zmian uwzględniających wcześniejszą, szczegółową analizę miejscowych uwarunkowań szkolenia, własnych potrzeb szkoleniowych oraz różnorodności podmiotów włączonych do procesu szkolenia, jak i aktualnego poziomu przygotowania planowanych uczestników
szkolenia. Powyższe powoduje, iż wytyczane główne kierunki szkolenia
dla organizatorów w DAR i województwach są często zbyt ogólne, a nieprecyzyjne dokumenty opracowywane na ich podstawie wskazują, w danym przedziale czasowym, błędne cele, zasadnicze przedsięwzięcia i tematykę szkolenia, co z kolei skutkuje nieosiąganiem przez szkolone podmioty
właściwego (wyższego) poziomu wiedzy, jak również niezadowalającym
wspieraniem przez szkolenie obronne procesu przygotowań obronnych17.
Ponadto w kontekście podniesionych wyżej wątpliwości interpretacyjnych, dotyczących uregulowania sprawowania koordynacji szkolenia
przez ministrów kierujących DAR, do rozstrzygnięcia jest zasadność wydawania przez niektórych ministrów wytycznych do szkolenia obronnego
realizowanego w kierowanym dziale. Odnosi się to do ministrów kierują17 Wytyczne Ministra Obrony Narodowej dla ministrów i wojewodów do
szkolenia obronnego realizowanego w latach 2011 – 2016 za negatywne zjawiska
występujące w trakcie realizacji szkolenia obronnego uznają m.in.: zbyt ogólne
wytyczanie kierunków szkolenia obronnego oraz określanie jego priorytetów
dla organizatorów szkolenia funkcjonujących w ramach działu administracji
rządowej oraz w samorządzie terytorialnym; nieuwzględnianie w dokumentach
szkoleniowych uwarunkowań miejscowych, strukturalno-organizacyjnych,
charakteru zadań obronnych, poziomu wyszkolenia oraz możliwości
organizatora w realizacji szkolenia; system szkolenia obronnego, szczególnie
na jego niższych poziomach, nie jest realizowany w oparciu o właściwe
uwarunkowania i rzeczywiste potrzeby.
WSGE | 97
cych DAR, którzy nie posiadają jednostek podległych i nadzorowanych lub
w przypadku istniejących, nie jest nałożony na nie obowiązek organizowania szkolenia obronnego zgodnie z zasadami określonymi w rozporządzeniu, z uwagi na właściwości, charakter i zakres realizowanych przez nie
zadań, czy liczbę zatrudnionych osób. W takim przypadku właściwszym
i nieraz stosowanym rozwiązaniem wydaje się włączenie tych podmiotów
(osób w nich zatrudnionych) w szkolenie realizowane bezpośrednio przez
ministra kierującego DAR. W sytuacji, gdy w dziale administracji rządowej, poza ministrem, nie ma innych organizatorów szkolenia obronnego,
nie ma również potrzeby wytyczania głównych kierunków szkolenia zgodnie z § 10 rozporządzenia. Jakkolwiek wyniki przeprowadzanych18 kontroli
wykonywania zadań obronnych wykazują, iż w niektórych ministerstwach
wydawane są wytyczne w sytuacji, gdy w kierowanych działach w rzeczywistości nie ma organizatorów szkolenia, innymi słowy podmiotów, do
których wytyczne mają być kierowane. Z drugiej strony ww. kontrole wykazują przypadki, w których widzi się zasadność (w wyżej wymienionych
uwarunkowaniach) określenia w kierowanych DAR organizatorów szkolenia. Spotykaną wówczas formą określania w DAR organizatorów szkolenia
są akty prawne wewnętrznego kierowania, wydawane koncepcje wykonywania zadań obronnych, czy nawet wytyczne.
Obok postanowień samych Wytycznych ministra ON za bardzo istotne
należy uznać ich załączniki, w szczególności Plan ćwiczeń międzynarodowych, krajowych i regionalnych oraz Wykaz przedsięwzięć szkoleniowych Sił
Zbrojnych RP, w których proponuje się udział przedstawicieli pozamilitarnych struktur obronnych państwa.
Plan ćwiczeń… opracowywany na sześcioletni okres planistyczny jest
dokumentem ujmującym ćwiczenia obronne, których organizatorami,
zgodnie z rozporządzeniem, są prezes RM i minister ON. Ponadto przedmiotowy załącznik przedstawia natowskie i unijne ćwiczenia zarządzania
kryzysowego. Krajowe ćwiczenia obronne organizowane przez prezesa RM
oraz ćwiczenia regionalne organizowane przez ministra ON są realizowane w cyklu pięcioletnim. W powyższych przedsięwzięciach szkoleniowych
biorą udział wymienione w przedmiotowym planie działy administracji
rządowej i województwa oraz inne organy i instytucje państwowe. W ramach ww. przedsięwzięć ćwiczone są m.in. wybrane elementy kierowania
obroną państwa oraz funkcjonowanie pozamilitarnych struktur obron18 Realizowanych na podstawie rozporządzenia RM z dnia 13 stycznia 2004 r.
w sprawie kontroli wykonywania zadań obronnych (Dz. U. z 2004 r. Nr 16,
poz.151, z późn. zm.).
98 | WSGE
nych państwa w sytuacji zewnętrznego zagrożenia bezpieczeństwa i czasie wojny, jak również elementy współpracy pozamilitarnych elementów
systemu obronnego państwa z SZ RP i sojuszniczymi siłami wzmocnienia.
Następny załącznik do wytycznych Wykaz przedsięwzięć szkoleniowych
Sił Zbrojnych RP…zawiera, na co wskazuje już jego nazwa, przedsięwzięcia
szkoleniowe organizowane przez poszczególne elementy SZ (m.in. Sztab
Generalny, Inspektorat Wsparcia SZ, Dowództwo Operacyjne, dowództwa rodzajów sił zbrojnych, terenowe organy administracji wojskowej,
jednostki wojskowe), do udziału w których zaprasza się elementy systemu
pozamilitarnego. Jest to w zasadzie jedyny taki dokument, który ze szczebla centralnego, w odniesieniu do całych SZ oraz w kontekście środowiska
cywilnego obejmujący całe państwo, ustala przedsięwzięcia szkoleniowe
realizowane wspólnie przez elementy militarne i niemilitarne sytemu
obronnego państwa. Gdzie, w szczególności poprzez realizację praktycznych form szkolenia (ćwiczenia, gry, treningi - traktowane jako najwyższa
forma szkolenia19, w których ćwiczący nabywają umiejętności praktycznego rozwiązywania problemów z zakresu ich działania), doskonalone są
m.in. wybrane elementy współpracy cywilno-wojskowej (odbywającej się
w ramach wykonywania przez SZ i podmioty cywilne własnych i wspólnych zadań obronnych), zasady i procedury wsparcia wojsk własnych, jak
również realizacji zadań wynikających z obowiązku państwa – gospodarza
(HNS).
Kolejnym zadaniem koordynatorów szkolenia obronnego, obok wytyczania głównych kierunków szkolenia, jest uzgadnianie planów szkolenia
opracowywanych przez organizatorów. Organizatorzy szkolenia obronnego opracowane na podstawie § 6 ust. 1 plany szkolenia obronnego zobowiązani są przesłać do koordynatorów celem uzgodnienia w zakresie terminów i tematów. Rozporządzenie w dwóch miejscach podnosi kwestie
uzgadniania planów szkolenia. Pierwsze to przywołany § 6 ust. 1, który
określa obowiązki organizatorów szkolenia, jednym z nich jest opracowywanie planów szkolenia oraz uzgadnianie tych planów w zakresie terminów i tematów. Drugie miejsce to § 10 ust. 2 określający zadania koordynatorów, jednym z nich jest uzgadnianie planów szkolenia w zakresie ich
terminów i tematów.
Doświadczenie wskazuje na potrzebę doprecyzowania zapisów roz19 Jedną z przyjętych zasad szkolenia obronnego jest zasada stopniowego
dochodzenia do najważniejszych przedsięwzięć szkoleniowych z uwzględnieniem
kolejności: zajęcia teoretyczne → gry, treningi → ćwiczenia (Wytyczne Ministra
Obrony Narodowej dla ministrów i wojewodów do szkolenia obronnego
realizowanego w latach 2011 – 2016).
WSGE | 99
porządzenia w części określającej zadania koordynatorów szkolenia (wytyczanie głównych kierunków szkolenia i uzgadnianie planów szkolenia).
Obecnie koordynator ma niewiele prawnych możliwości wpływania na
przyjęte ustalenia w planach szkolenia obronnego, poza ww. uzgadnianiem
terminów i tematów. Zauważalna jest potrzeba powiązania zadań przypisanych przez rozporządzenie koordynatorom szkolenia. Organy sprawujące koordynację szkolenia winny posiadać możliwość uzgadniania planów
szkolenia w zakresie umożliwiającym egzekwowanie wytyczonych przez
siebie głównych kierunków szkolenia. Innymi słowy, proces uzgadniania
planów szkolenia obronnego winien również stanowić istotny element zapewniający utrzymywanie wcześniej wytyczonych głównych kierunków
szkolenia obronnego w państwie. Dla zapewnienia powyższego niewystarczającym jest realizowanie uzgadniania jedynie w zakresie terminów
i tematów szkolenia.
4. Programy i plany szkolenia obronnego
Powtórzmy, na potrzeby szkolenia ustanawia się organizatorów szkolenia oraz określa ich obowiązki (w szczególności dotyczące planowania
i realizacji szkolenia). Na organizatorów szkolenia obronnego wskazano
z nazwy konkretne organy administracji rządowej i samorządowej. Analiza zapisów rozporządzenia pokazuje dość istotne zróżnicowanie zakresu
szkolenia realizowanego przez poszczególnych organizatorów. W świetle
§ 5 prezes RM jest organizatorem szkolenia prowadzonego w formie ćwiczeń o zasięgu międzynarodowym i krajowym; minister ON - szkolenia
prowadzonego w formie ćwiczeń regionalnych i wyższych kursów obronnych (WKO). Natomiast ministrowie kierujący działem administracji rządowej, wojewodowie, marszałkowie województw, starostowie, wójtowie,
burmistrzowie i prezydenci miast są organizatorami szkolenia obronnego
prowadzonego w formie zajęć teoretycznych i praktycznych realizowanych
w cyklu rocznym oraz ćwiczeń obronnych przeprowadzanych na zasadach
i o zasięgu określonym w rozporządzeniu.
Ministrowie kierujący działem administracji rządowej oraz wojewodowie realizując obowiązek wynikający z § 6 ust. 1 pkt 1 i 2 rozporządzenia,
z uwzględnieniem Wytycznych ministra ON, dokumentów normatywnych
(m.in. kierowania wewnętrznego, ustalających koncepcję realizacji zadań
obronnych w DAR/województwie) oraz innych dokumentów wykonywanych w ramach planowania obronnego, opracowują sześcioletnie programy i roczne plany szkolenia obronnego. Pozostali organizatorzy szkolenia
opracowują programy i plany, wykorzystując odpowiednio ww. dokumen-
100 | WSGE
ty oraz wytyczne właściwych ministrów i wojewodów.
Opracowywanie programów szkolenia obronnego odbywa się zgodnie z postanowieniami rozporządzenia i w ramach wytyczonych przez koordynatorów szkolenia głównych kierunków szkolenia. Następnie dokumenty te stają się podstawą do opracowania rocznych planów szkolenia
obronnego. W programach szkolenia ujmować należy problematykę szkolenia obronnego. Szesnaście obszarów problemowych, w obrębie których
winno być realizowane szkolenie obronne, wymienia § 7 rozporządzenia.
Przywołany paragraf jest w zasadzie jedynym miejscem w rozporządzeniu, w którym mowa jest o programach szkolenia obronnego. Postanawia,
iż szkolenie realizuje się zgodnie z programem szkolenia, w którym ujmuje
się w szczególności problematykę:
1) międzynarodowych i wewnętrznych uwarunkowań bezpieczeństwa państwa;
2) procesów integracyjnych z międzynarodowymi strukturami bezpieczeństwa;
3) podstawowych zasad funkcjonowania NATO i innych międzynarodowych organizacji bezpieczeństwa;
4) polityki bezpieczeństwa, w tym strategii bezpieczeństwa narodowego RP;
5) zasad funkcjonowania państwa w czasie zewnętrznego zagrożenia
jego bezpieczeństwa i w czasie wojny;
6) organizacji i funkcjonowania systemu obronnego państwa i jego
elementów;
7) utrzymywania stałej gotowości obronnej państwa i jej podwyższania;
8) planowania operacyjnego i programowania obronnego;
9) przygotowań gospodarczo-obronnych;
10) realizacji zadań na rzecz SZ RP i wojsk sojuszniczych;
11) współpracy cywilno-wojskowej;
12) przygotowań do militaryzacji;
13) ochrony ludności w warunkach prowadzonych działań obronnych;
14) ochrony obiektów szczególnie ważnych dla bezpieczeństwa
i obronności państwa;
15) ochrony obiektów kultury szczególnie cennych dla dziedzictwa narodowego;
16) ochrony informacji niejawnych w prowadzonych przygotowaniach
obronnych.
Szczegółowe ustalenia dotyczące pozostałych elementów, które win-
WSGE | 101
ny znaleźć się w programach szkolenia, jak również wzory programów,
zostały określone w kolejnych edycjach Wytycznych ministra ON. Przyjęto, iż programy opracowywane przez ministrów kierujących DAR i wojewodów opracowywane są na sześcioletni okres planistyczny, natomiast
programy opracowywane przez organizatorów szkolenia funkcjonujących
w DAR, jak również przez organy samorządu terytorialnego obejmują trzyletni okres planistyczny. Ponadto wdrożono zasadę, iż programy szkolenia
winny zakładać jeden lub kilka głównych celów szkolenia na odpowiednio
trzyletni lub sześcioletni okres szkoleniowy, z dokonaną ich dekompozycją na trzy/sześć celów szczegółowych odnoszących się do kolejnych lat
szkolenia. Poszczególne cele szczegółowe z programu szkolenia winny być
przenoszone do rocznego planu szkolenia obronnego, gdzie stają się głównymi celami szkolenia obronnego w danym roku szkolenia obronnego.
W programach zamieszcza się również własne główne przedsięwzięcia
szkoleniowe oraz przedsięwzięcia „szczebla nadrzędnego”, planowane do
realizacji w danym okresie planistycznym (informacja o przedsięwzięciach
„szczebla nadrzędnego” zawarta jest w załączniku do Wytycznych ministra ON - Plan ćwiczeń… .). Jednym z celów ujmowania w programach
i planach szkolenia zasadniczych przedsięwzięć szkoleniowych szczebla
nadrzędnego jest stworzenie warunków dla realizacji własnych przedsięwzięć szkoleniowych zapewniających przygotowanie do uczestnictwa
w tych ćwiczeniach. Zakłada się, iż ujmowane w programach szkolenia
obronnego przedsięwzięcia szkoleniowe są tymi, które w sposób bezpośredni lub pośredni wspomagają proces osiągania gotowości do realizacji
głównych zadań obronnych. Z drugiej strony zauważalny jest brak w programach szkolenia niektórych obszarów problemowych (o których mowa
w § 7) istotnych z punktu widzenia wytyczonych na dany okres głównych
kierunków szkolenia lub brak korelacji ujętej problematyki z przyjętymi
w danym okresie planistycznym celami szkolenia. Na przykład, przyjęte
cele szkolenia odnoszą się do podnoszenia wiedzy i praktycznych umiejętności niezbędnych do realizacji zadań związanych z kierowaniem obroną
państwa, a ujęta w danym okresie planistycznym problematyka szkoleniowa dotyczy głównie międzynarodowych uwarunkowań bezpieczeństwa
państwa, procesów integracyjnych z międzynarodowymi strukturami bezpieczeństwa czy zasad funkcjonowania międzynarodowych organizacji
bezpieczeństwa.
102 | WSGE
Zakończenie
Obserwacje i analiza poszczególnych obszarów przygotowań obronnych państwa, doświadczenia, jak również wnioski z przeprowadzonych
kontroli wykonywania zadań obronnych wskazują na potrzebę doprecyzowania istniejących, jak i częściowo przyjęcia nowych rozwiązań prawnych.
Umożliwienie zakończenia prowadzonych w Ministerstwie Obrony Narodowej prac w zakresie kodyfikacji prawa obronnego daje nadzieję, iż powyższe zostanie zrealizowane.
Przedstawiona w niniejszym opracowaniu częściowa analiza problematyki szkolenia obronnego w państwie pokazuje, że również w tym obszarze przygotowań obronnych wymagane jest podjęcie działań, szczególnie legislacyjno-prawnych, mających na celu optymalizację istniejących
rozwiązań.
Wykaz aktów prawnych i dokumentów źródłowych:
1. Decyzja Nr 292/MON z dnia 26 sierpnia 2009 r. w sprawie kodyfikacji przepisów prawa wojskowego (niepublikowana).
2. Decyzja Nr 154/MON z dnia 30 kwietnia 2010 r. w sprawie powołania zespołu do opracowania projektów założeń projektów ustaw kodyfikujących przepisy prawa wojskowego (niepublikowana).
3. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.
(Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483).
4. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 13 stycznia 2004 r. w sprawie szkolenia obronnego (Dz. U. z 2004 r. Nr 16, poz.150, z późn. zm.).
5. Rozporządzenie RM z dnia 13 stycznia 2004 r. w sprawie kontroli
wykonywania zadań obronnych (Dz. U. z 2004 r. Nr 16, poz.151, z późn.
zm.).
6. Ustawa z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2004 r. Nr 241, poz. 2416,
z późn. zm.).
7. Ustawa z dnia 29 sierpnia 2002 r. o stanie wojennym oraz o kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2002 r. Nr
156, poz. 1301, z późn. zm.).
8. Wytyczne Ministra Obrony Narodowej dla ministrów i wojewodów do szkolenia obronnego realizowanego w latach 2011 – 2016.
WSGE | 103
Płk dr inż. Tadeusz Kurek
104 | WSGE
WSGE | 105
Płk dr inż. Tadeusz Kurek1
PRAWNE ASPEKTY FUNKCJONOWANIA KRAJOWEGO SYSTEMU
OPIEKI ZDROWOTNEJ, W TYM ROLA I MIEJSCE WOJSKOWEJ
SŁUŻBY ZDROWIA JAKO ISTOTNEGO ELEMENTU REAGOWANIA NA ZAGROŻENIA ZDROWOTNE
LEGAL ASPECTS OF THE NATIONAL HEALTH CARE SYSTEM
FUNCTIONING, INCLUDING THE ROLE AND STATUS OF THE
MILITARY HEALTH CARE AS AN IMPORTANT ELEMENT OF RESPONSE TO THREATS TO HEALTH
Abstract
The article in question presents the legal aspects of the National Health
Care system functioning. The principles which provided basis to create
this system result from rules and regulations concerning human rights
protection, including the Universal Declaration of Human Rights. Implementation of the Declaration is reflected in the Constitution of the Republic of Poland as well as acts and resolutions regulating this so important
sphere of social life. The military health care is an element of the National
Health Care system and its potential, readiness and availability are of high
relevance to respond to threats to health in crisis situation.
KEYWORDS: Health care system, Primary health care, Primary health
care, Health security.
Wstęp
Przeobrażenia dokonujące się w społeczeństwie polskim w ostatnim
dziesięcioleciu w obszarach życia politycznego, społecznego i ekonomicznego znajdują swoje odzwierciedlenie w zachowaniach i oczekiwaniach
ludzkich. Przemiany te nie omijają tak ważnej sfery życia, jaką jest ochrona
zdrowia. Miarą rosnącego postępu są świadome oczekiwania społeczeństwa wobec świadczeń profilaktyczno-leczniczych, szczególnie wobec ich
jakości i zakresu. Wymusza to na narodowym systemie ochrony zdrowia
ciągłe doskonalenie z jednoczesnym dążeniem do sprostania wymaganiom, jakie nakłada na tę sferę uczestnictwo Polski w strukturach Unii
Europejskiej.
1  e-mail: [email protected], tel. 89 7833144; Dowództwo Wojsk Lądowych,
Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej , im. Alcide De Gasperi w Józefowie.
106 | WSGE
WSGE | 107
W obowiązujących standardach światowych została ustalona zasada,
że szeroka dostępność do usług medycznych to jedna z najważniejszych
potrzeb każdego współczesnego społeczeństwa oraz jedno z głównych zadań rządów każdego państwa, jak również istotne kryterium oceny poziomu rozwoju cywilizacyjnego każdego kraju. Dążenie do utrzymania
wysokich standardów oraz równego dostępu do usług medycznych nie
może być ograniczany jedynie do stanu normalnego2, obowiązywać one
powinny w sytuacjach kryzysowych oraz stanach nadzwyczajnych. Ważną
rolę w tych sytuacjach i stanach odgrywać może wojskowa służba zdrowia.
1. Prawne aspekty funkcjonowania krajowego systemu opieki
zdrowotnej
Podstawy prawne dotyczące ochrony zdrowia można wywieść z ogólnych praw i norm międzynarodowych w ramach szeroko pojętych przepisów ochrony praw człowieka. Prawa człowieka3 są to powszechne prawa
moralne o charakterze podstawowym, przynależne każdej jednostce w jej
kontaktach z państwem.
Pojęcie praw człowieka opiera się na trzech tezach: po pierwsze, że każda władza jest ograniczona; po drugie, że każda jednostka posiada sferę
autonomii, do której nie ma dostępu żadna władza; po trzecie, że każda
jednostka może domagać się od państwa ochrony jej praw. Z powyższego
wynika, że istnieje prawna, ale także pozaprawna ochrona praw człowieka. Prawna ma wymiar wewnątrzpaństwowy (ochrona przez konstytucję
i inne akty prawne), zaś pozaprawna międzynarodowy poprzez konwencje
międzynarodowe (realizowana jest w trzech aspektach, tj. merytorycznym
– dotyczy wszystkich praw, personalnym – obejmuje ochroną wszystkich
ludzi, terytorialnym – obejmuje swym działaniem określony obszar).
Ochrona pozaprawna praw człowieka dokonuje się przez wychowanie,
opinię społeczną, upowszechnienie znajomości praw człowieka, ustrój demokratyczny, rozwój moralny, społeczno-gospodarczy i kulturalny.
W dwudziestym wieku przyjęto wiele aktów prawnych dotyczących
praw człowieka o charakterze uniwersalnym. Współczesną próbą sformułowania katalogu praw człowieka była przyjęta 10 grudnia 1948 r. w Paryżu przez Zgromadzenia Narodów Zjednoczonych w formie rezolucji
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka4. Deklaracja ta stwierdza m.in.
2  Autor odnosi się do stanu normalnego jako stanu, gdzie nie występują sytuacje
kryzysowe oraz stany nadzwyczajne.
3  Osiatyński (1998), s. 16.
4  Powszechna Deklaracja Praw Człowieka Paryż 10 grudnia 1948 r.
108 | WSGE
w art. 25 ust.1 ,,Każdy człowiek ma prawo do stopy życiowej zapewniającej zdrowie i dobrobyt jego i jego rodzinie, włączając w to wyżywienie,
odzież, mieszkanie, opiekę lekarską i konieczne świadczenia socjalne,
oraz prawo do ubezpieczenia na wypadek bezrobocia, choroby, niezdolności do pracy, wdowieństwa, starości lub utraty środków do życia w inny
sposób od niego niezależny”.
Dokument ten stanowi najważniejszą wykładnię szeroko pojmowanych praw socjalnych i jako taki określa kierunek rozwinięcia prawodawstwa międzynarodowego i krajowego w dziedzinie szeroko pojętej ochrony zdrowia społeczeństwa. Rozwinięciem zapisów Powszechnej Deklaracji
Praw Człowieka dotyczących m.in. ochrony zdrowia ludności jest przyjęty
przez Organizację Narodów Zjednoczonych Międzynarodowy Pakt Praw
Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych. W art. 12 tego dokumentu
wskazano, że państwa uznają prawo każdego człowieka do korzystania
z najwyższego osiągalnego poziomu zdrowia fizycznego i umysłowego.
Środki, jakie powinny one podjąć dla osiągnięcia pełnego urzeczywistnienia tego prawa, obejmują przedsięwzięcia konieczne do zmniejszenia
poronień oraz śmiertelności dzieci i dla zdrowego rozwoju dziecka; poprawienia pod każdym względem higieny społecznej i przemysłowej; zapobiegania, leczenia i poddawania kontroli chorób epidemicznych, endemicznych, zawodowych i innych oraz stworzenia warunków zapewniających wszelką pomoc i opiekę lekarską na wypadek choroby5.
Niebagatelne znaczenie dla stworzenia prawnych podstaw ochrony
praw i wolności człowieka ma Światowa Organizacja Zdrowia (WHO)
oraz Światowe Stowarzyszenie Medyczne (WMA). Organizacje te przyjęły
liczne dokumenty dotyczące funkcjonowania ochrony zdrowia oraz praw
pacjenta. Na uwagę zasługuje uchwalony przez WMA Międzynarodowy
Kodeks Medyczny z 1949 roku, który wymienia obowiązki lekarza wobec
chorych oraz deklaracje dotyczące ochrony zdrowia, w tym Deklarację Lizbońską (1981) o prawach pacjenta, Deklarację Wenecką (1983) o stanach
terminalnych, Deklarację Helsińską (1983) o eksperymentach medycznych na ludziach.
Na szczególną uwagę zasługuje Deklaracja Praw Pacjenta zaprezentowana przez WHO. Światowa Organizacja Zdrowia oceniając rozwój
systemów opieki zdrowotnej, zwiększający się obszar ich oddziaływania,
wskazała jednocześnie na ich złożoność, coraz większe ryzyko oraz skomplikowanie zabiegów lekarskich. Oceniając, stwierdza, że pojawiająca się
5  Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka Nowy Jork 16 grudnia 1966 rok
(Dz. U. z 29 grudnia 1997).
WSGE | 109
często dehumanizacja i depersonalizacja leczenia wymaga eliminowania
ich przejawów poprzez rozpoznanie i podkreślenie ważności samodecydowania każdego człowieka w sprawach własnego zdrowia, poszanowania
jego osoby, prywatności i przekonań religijnych.
W 1994 roku WHO przedstawiła Model Deklaracji Praw Pacjenta jako
wytyczne do stosowania w poszczególnych państwach.
W dokumencie tym określało się, że każdy ma prawo do:
- poszanowania swojej osoby jako osoby ludzkiej,
- samodecydowania (do informacji o stanie zdrowia i proponowanych
procedurach medycznych wraz z ich ryzykiem i przewidywaną korzyścią,
do decydowania o zgodzie lub odmowie zgody na działania medyczne),
- poszanowania integralności fizycznej i psychicznej oraz poczucia
bezpieczeństwa swojej osoby (do dokonywania na nim działań medycznych bez zgody, chyba że jest niezdolny do wyrażenia zgody, a natychmiastowa interwencja lekarza jest konieczna, niepoddawania go badaniom
naukowym bez jego zgody i oceny komisji etycznych),
- poszanowania swojej prywatności (wszelkie informacje dotyczące
stanu zdrowia pacjenta, faktów medycznych, rozpoznania, rokowań i leczenia, a także wszelkie inne informacje natury osobistej muszą pozostawać poufne, nawet po śmierci. Dane powinny być odpowiednio przechowywane i chronione. Działania medyczne mogą być przeprowadzane tylko
z zachowaniem należytego szacunku dla prywatności osoby.),
- poszanowania wyznawanych przez pacjenta wartości moralnych
i kulturalnych oraz przekonań religijnych i filozoficznych,
- ochrony zdrowia na poziomie, jaki zapewniają działania w dziedzinie
prewencji i opieki zdrowotnej (a więc prewencji i ochrony zdrowia, prewencji
i diagnostyki leczniczej, pielęgnacji i rehabilitacji),
- ulgi w cierpieniu w stopniu, na jaki pozwala stan wiedzy, ludzkiego
traktowania w stanie terminalnym oraz godnej śmierci.
Na podstawie Deklaracji Praw Pacjenta z inicjatywy Ministra Zdrowia
i Opieki Społecznej została opracowana Karta Praw Pacjenta i przesłana
dnia 6 marca 1996 roku lekarzom wojewódzkim do jej przestrzegania.
Istotnym elementem w kształtowaniu się prawodawstwa medycznego
jest ,,Kodeks etyki lekarskiej”. Dokument ten wywodzi się z ogólnych norm
etycznych i zobowiązuje lekarzy do przestrzegania praw człowieka i dbania
o godność zawodu lekarskiego. Kodeks w art. 3 określa, że lekarz zarówno
w czasie pokoju, jak i wojny winien wypełniać swoje obowiązki z poszanowaniem człowieka bez względu na wiek, płeć, rasę, narodowość, wyznanie,
przynależność społeczną, sytuację materialną, poglądy polityczne czy inne
110 | WSGE
uwarunkowania. Należy zaznaczyć, że kodeks etyki lekarskiej nie stanowi
normy prawnej, lecz określa zasady etyczne, którymi powinni kierować się
lekarze.
Powyższe zasady prawne zostały przetransformowane do norm konstytucyjnych, dotyczących podstawowych wolności i praw człowieka.
Unormowania dotyczące praw i wolności człowieka przyjęte przez Konstytucję Rzeczpospolitej Polskiej zostały oparte na założeniu, że źródłem
tych praw i wolności nie jest wola państwa, że nie płyną one z nadania takiej czy innej partii lub aktualnej większości parlamentarnej, ale wynikają
z przyrodzonej człowiekowi godności.
Konstytucja określa relacje przede wszystkim między obywatelami a władzą publiczną. Dokument ten nie reguluje takiej sfery, jak
stosunek między pacjentem a lekarzem. Istnieją inne przepisy ustawowe do tego stworzone. To samo dotyczy relacji pomiędzy pacjentem a zakładem opieki zdrowotnej. Kategoria praw chorego dotyczy
bardzo różnych stosunków prawnych. Obejmują one kwestie: dostępności świadczeń leczniczych, tzn. kwestie rozwiązań ekonomicznych
i organizacyjnych oraz sferę wolności i respektowanie w związku z procedurami leczniczymi praw osobistych człowieka. Ostrość postrzegania tego
problemu wynika z konfrontacji pomiędzy zdrowiem człowieka jako jednej z najcenniejszych wartości i dóbr w jego życiu, a ekonomicznymi możliwościami zapewnienia dostępu do najnowszych i najbardziej skutecznych
środków i metod ratowania życia i zdrowia ludzkiego. Wielokrotnie jest to
konfrontacja dramatyczna. Prawo konstytucyjne jest w to również uwikłane. Wśród europejskich konstytucji tendencje te widać bardzo wyraźnie.
Z powyższego można wywnioskować, że Konstytucja to dokument
adresowany do parlamentu, rządu, władz lokalnych, nie spełnia ona natomiast funkcji czysto prawnych. Nasza Konstytucja odzwierciedla te same
dylematy, przed którymi stawali twórcy konstytucji europejskich. Dylemat
ten wszędzie brzmi tak samo: W jaki sposób pogodzić społeczne oczekiwanie, że władze publiczne zagwarantują odpowiednią opiekę zdrowotną
dla każdego obywatela z zastosowaniem prawnych uregulowań, by te oczekiwania egzekwować?
Kierunek polityki zdrowotnej państwa polskiego określony został
w art. 68., gdzie w ust. 1 postanawia się, że: „Każdy ma prawo do ochrony
zdrowia”6. Według prof. J. Ciemniewskiego7 zasadę tę można interpreto6  Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej Art. 68. s.13.
7 
dr hab. Jerzy Cierniewski, konstytucjonalista, przewodniczący komisji
nadzwyczajnej do spraw kodyfikacji, sędzia Trybunału Konstytucyjnego.
WSGE | 111
wać na dwa sposoby:
1. Każda osoba posiadająca obywatelstwo polskie ma prawo do świadczeń w zakresie ochrony zdrowia;
2. Niedopuszczalne jest ustanawianie przez władze publiczne zakazów
lub wprowadzanie ograniczeń dostępu do zabiegów leczniczych.
Wymieniona - druga interpretacja jest ważna, gdyż zawiera określoną
treść normatywną, czyli formułuje odpowiednią regułę postępowania.
W ust. 2 określa się, że: ,,Obywatelom, niezależnie od ich sytuacji materialnej, władze publiczne zapewniają równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych. Warunki i zakres
określa ustawa”8. Powyższy zapis precyzuje obowiązki państwa wobec
dostępu obywateli do opieki zdrowotnej - opieki zdrowotnej finansowanej
ze środków publicznych. Norma konstytucyjna nie rozstrzyga jednak, jaki
zakres mają mieć świadczenia udzielane w tym trybie.
W ust. 3 ustala się: ,,Władze publiczne są obowiązane do zapewnienia
szczególnej opieki zdrowotnej dzieciom, kobietom ciężarnym, osobom niepełnosprawnym i osobom w podeszłym wieku”9. Zapis ten wskazuje pewne
kategorie osób, którym Konstytucja zapewnia szczególną opiekę zdrowotną. Są to dzieci, kobiety ciężarne, osoby niepełnosprawne i osoby w podeszłym wieku. Wartość prawna tego postanowienia jest ograniczona na
skutek niejasności zawartych sformułowań. Brak jest jakichkolwiek wskazówek, na czym ma polegać ta szczególna opieka10.
W ust. 4 określa się: ,,Władze publiczne są obowiązane do zwalczania
chorób epidemicznych i zapobiegania negatywnych dla zdrowia skutkom degradacji środowiska”. W zasadzie zapis ten, jako jedyny w tym artykule, nie
budzi wątpliwości co do zawartej w nim treści. Walka z chorobami epidemicznymi stanowi tradycyjny zakres aktywności państwa, wynikającej
z jego roli zapewnienia bezpieczeństwa jednostce i wspólnocie. Choroby
epidemiczne stanowiły zawsze zagrożenie dla bezpieczeństwa ludzi i stąd
ta szczególna rola państwa w ich zwalczaniu. Trzeba zaznaczyć, że czasami
wymaga to przymusu dla wyegzekwowania ,,zachowań ograniczających
wolność człowieka: poddawania się szczepieniom, kwarantannie, zakazom
wstępu na określone terytorium itd.” Jeśli chcemy w Konstytucji znaleźć
przepisy dotyczące praw pacjenta, możemy od razu skupić się na paragrafach dotyczących praw i wolności osobistych. Nie jest to najlepsze rozwią8  Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej Art. 68. s.13.
9  Tamże str. 13.
10  Gazeta lekarska w artykule z okazji obchodów ósmej rocznicy Światowego
Dnia Chorego – wypowiedz prof. Jerzego Ciemniewskiego – sędziego
Trybunału Konstytucyjnego http://www.gazetalekarska.pl/n2000/n20000320.
112 | WSGE
zanie dla pacjentów w Polsce. Przepisy owe nie opisują wprost sytuacji,
w jakiej znajduje się chory.
Art. 38 mówi o prawnej ochronie życia. Stanowi on bezwzględne wytyczne dla wszelkich reguł określających postępowanie z chorymi, w tym
także dla metodologii ustalania momentu zakończenia życia człowieka.
Konstytucja nie dopuszcza żadnego ustępstwa od tej reguły, co może wskazywać na to, że jakakolwiek legalizacja eutanazji byłaby sprzeczna z Konstytucją. Niedopuszczalne jest stworzenie takich warunków, w których życie ludzkie nie byłoby chronione.
Art. 39 zakazuje przeprowadzania eksperymentów medycznych bez
dobrowolnie wyrażonej zgody osoby, której to dotyczy. Regulacja ta wynika z zasady nietykalności, choć wynika przede wszystkim z ,,chęci moralnego osądu praktyk uprawianych w tym względzie w przeszłości”.
Art. 41 gwarantuje prawo do poszanowania nietykalności i wolności
osobistej. Z zasady tej wynika zakaz podejmowania wszelkich interwencji
medycznych bez zgody chorego, a także zakaz przymusowej hospitalizacji,
która traktowana jest jako pozbawienie wolności. Zasady zamieszczone
w tym artykule nie mają charakteru bezwzględnego. Ustawodawca określa szczegółowo, w jakich sytuacjach państwo może zastosować przymusową hospitalizację. ,,W sytuacji kolizji różnych wartości i dóbr ustawodawca musi dokonywać wyborów, kierując się z jednej strony wymogiem
respektowania godności osoby ludzkiej, z drugiej zaś istniejącą w społeczeństwie hierarchią wartości”. Ustawodawca może więc skierować na
przymusowe leczenie osoby chore na choroby zakaźne (aby ustrzec społeczeństwo przed ewentualną epidemią) oraz osoby chore psychicznie, które
stanowią zagrożenie dla życia własnego bądź innych osób. Nie dotyczy to
w żadnym przypadku osób ,,po prostu” uciążliwych dla otoczenia.
Art. 47, art. 49, art. 51. Jest to grupa przepisów konstytucyjnych gwarantujących każdemu obywatelowi prywatność. W kolejności: pierwszy
dotyczy ochrony prawnej życia prywatnego, drugi gwarantuje wolność
komunikowania się, trzeci gwarantuje ochronę danych osobowych. Z
przepisów tych wynika obowiązek przestrzegania tajemnicy lekarskiej,
zakaz wszelkich form cenzurowania korespondencji w szpitalach psychiatrycznych (mające niestety miejsce w niektórych szpitalach) oraz
przekazywania informacji o chorym, jeśli nie ma to nic wspólnego
z procesem leczenia.
Tak sformułowane normy konstytucyjne stanowią podstawę wyjściową
do określenia zasad i funkcji, jakie ma spełniać narodowy system ochro-
WSGE | 113
ny zdrowia11. Prawne założenia funkcjonowania tego systemu są określone w szeregu ustaw oraz normatywnych dokumentach wykonawczych do
tych ustaw.
Instytucją ,,systemotwórczą” w zakresie funkcjonowania centralnych
urzędów administracji rządowej (Ministerstwa Zdrowia) jest Rada Ministrów. Zgodnie bowiem z ustaleniami art. 39 ust. 1 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r. o Radzie Ministrów (Dz. U. Nr z 2003 r. 24 poz. 199 i Nr 80
poz. 717) Ministerstwo tworzy, znosi lub przekształca Rada Ministrów
w drodze rozporządzenia. Natomiast szczegółowy zakres działania Ministra Zdrowia określa na podstawie art. 33 ust. 1 i 1a przywołanej powyżej
ustawy Prezes Rady Ministrów.
Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 11 czerwca 2004 r.
w sprawie szczegółowego zakresu działania Ministra Zdrowia (Dz. U. Z
2004 r. Nr 134 poz. 1439) precyzuje kompetencje ministra, określając m.in.
organy jemu podległe lub przez niego nadzorowane. Wskazuje również
w § 2, że minister koordynuje działania w zakresie:
- zapewnienia bezpieczeństwa żywności,
- zapobiegania wystąpieniu zagrożeń biologicznych, zwłaszcza spowodowanych działalnością o charakterze terrorystycznym.
Ustawa z dnia 4 września 1997 roku o działach administracji rządowej
(Dz. U. Nr 159 poz. 1548 z późniejszymi zmianami) stanowi zasadniczą
wykładnię zadaniową określającą obszary odpowiedzialności Ministra
Zdrowia. Art. 33 ust. 1 przywołanej ustawy wprowadza klasyfikację przedmiotową systemu ochrony zdrowia. Klasyfikacja ta jest składową opisywanego ,,Działu zdrowie”, obejmującego:
- ochronę zdrowia i zasad organizacji opieki zdrowotnej,
- nadzór nad produktami leczniczymi, wyrobami i produktami biobójczymi oraz nad kosmetykami w zakresie bezpieczeństwa zdrowia ludzi,
- organizację i nadzór nad systemem Państwowego Ratownictwa Medycznego,
- warunki sanitarne i nadzór sanitarny, z wyłączeniem nadzoru nad
żywnością objętego działem rolnictwo, koordynację bezpieczeństwa żywności, a w szczególności nadzoru nad jakością zdrowotną żywności w procesie produkcji i w obrocie oraz materiałami i wyrobami przeznaczonymi
11 System ochrony zdrowia – zespół osób i instytucji mającej za zadanie opiekę
zdrowotną ludności. Polski system opiera się na modelu ubezpieczeniowym. Jego
składową są świadczeniobiorcy – pacjenci, instytucje ubezpieczenia zdrowotnego
pełniący funkcje płatnika, czyli NFZ, świadczeniodawcy oraz organy nadzoru
i kontroli Ministerstwo Zdrowia, inspekcje resortowe struktury ochrony
zdrowia; http://pl. wikipedia.org/system_.opieki_zdrowotnej w Polsce.
114 | WSGE
do kontaktu z żywnością,
- nadzór nad badaniami organizmów genetycznie zmodyfikowanych,
w szczególności w zakresie wydania decyzji zezwalających na wprowadzanie do obrotu nowej żywności oraz w zakresie wydawania zezwoleń na
wprowadzanie do obrotu produktów leczniczych,
- lecznictwo uzdrowiskowe,
- koordynację systemów zabezpieczenia społecznego w zakresie rzeczowych świadczeń leczniczych.
Baza zadaniowa obszaru odpowiedzialności Ministra właściwego do
spraw zdrowia poszerzona została w Art. 33 ust 2 o nadzór nad Głównym
Inspektorem Farmaceutycznym oraz Głównym Inspektorem Sanitarnym,
a także Prezesem Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów
Medycznych i Preparatów Biobójczych.
Decydujące dla krajowego systemu opieki zdrowotnej mają rozwiązania wynikające głównie z ustawy z dnia 30 sierpnia 1991r. o zakładach
opieki zdrowotnej (Dz. U. Nr 91, poz. 408 z późniejszymi zmianami) oraz
ustawy z dnia 27 sierpnia o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych.
Ustawa o zakładach opieki zdrowotnej jest aktem prawnym określającym organizację oraz zasady funkcjonowania lecznictwa krajowego. Zastępuje on rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928
roku o zakładach leczniczych oraz ustawę z dnia 28 października 1948
roku o zakładach społecznych służby zdrowia i planowanej gospodarce
w służbie zdrowia. Ustawa z dnia 30 sierpnia 1991 roku m.in. definiuje
pojęcie ,,zakładu opieki zdrowotnej”12, jako wyodrębnionego organizacyjnie zespołu osób i środków majątkowych, utworzonego i utrzymywanego
w celu udzielania świadczeń zdrowotnych i promocji zdrowia.
Ustawa z dnia 30 sierpnia 1991r. wprowadziła kategoryzację zakładów
opieki zdrowotnej13, dzieląc je na publiczne zakłady opieki zdrowotnej
- tworzone przez ministra lub centralny organ administracji rządowej,
wojewodę, jednostkę samorządu terytorialnego, państwową uczelnię medyczną lub państwową uczelnię prowadzącą działalność dydaktyczną i badawczą w dziedzinie nauk medycznych oraz niepubliczne zakłady opieki
zdrowotnej - tworzone przez kościół lub związek wyznaniowy, pracodawcę, fundację, związek zawodowy, samorząd zawodowy lub stowarzyszenie,
inną krajową albo zagraniczną osobę prawną lub osobę fizyczną oraz spółkę niemającą osobowości prawnej.
12  art. 1 ust 1 ustawy z dnia 30 sierpnia 1991 roku o zakładach opieki zdrowotnej.
13  art. 8 ust 2 i 3 ustawy o zakładach opieki zdrowotnej.
WSGE | 115
Ustrój zakładu opieki zdrowotnej, nieuregulowany w ustawie z dnia 30
sierpnia 1991r., określa statut nadany mu przez organ tworzący ten zakład.
Organizację i porządek procesu udzielania świadczeń zdrowotnych
określa regulamin porządkowy, nadany przez kierownika zakładu.
Z przedstawionych powyżej uregulowań ustawowych wynika, że organizacja i zasady funkcjonowania zakładów opieki zdrowotnej określone
są przez organ założycielski w statucie tego zakładu, natomiast szczegółowe rozwiązania organizacyjno-porządkowe w regulaminie porządkowym
opracowanym przez kierownika zakładu opieki zdrowotnej. Pochodną
regulaminu porządkowego są szczegółowe zakresy obowiązków pracowników zakładu.
Istotnym elementem tworzenia zakładów opieki zdrowotnej jest ustawowy obowiązek ich rejestracji. Rejestr jest dokumentem jawnym, prowadzonym przez ministra właściwego do spraw zdrowia dla zakładów
utworzonych przez ministra lub centralny organ administracji rządowej,
wojewodę, jednostkę samorządu terytorialnego oraz państwową uczelnię
medyczną lub państwową uczelnię prowadzącą działalność dydaktyczną
i badawczą w dziedzinie nauk medycznych. Rejestr dla zakładów tworzonych przez kościół lub związek wyznaniowy prowadzi wojewoda. Art. 13
ustawy określa, że podstawą wpisu do rejestru jest stwierdzenie przez organ prowadzący, że zakład opieki zdrowotnej spełnia określone przez ministra właściwego do spraw zdrowia kryteria określone dla tych jednostek
organizacyjnych.
Jeżeli zakład opieki zdrowotnej w całości lub w części przekracza przepisy określone w ustawie o zakładach opieki zdrowotnej lub o wykonywaniu zawodów medycznych albo rażąco narusza statut zakładu, organ
prowadzący rejestr wyznacza termin usunięcia stwierdzonych uchybień,
a w przypadku bezskutecznego jego upływu może podjąć decyzję o wykreśleniu zakładu w całości lub w części jego działalności z rejestru.
Dopełnieniem ustawy o zakładach opieki zdrowotnej w zakresie funkcjonowania systemu opieki zdrowotnej są rozwiązania prawne określone
w ustawie z 27 sierpnia 2004 roku o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych. W art. 6 tego dokumentu określono
zadania władz publicznych w zakresie zapewnienia obywatelom równego
dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej. Zadania te zgrupowano w czterech obszarach:
1. tworzenia warunków funkcjonowania systemu ochrony zdrowia,
2. analizy i oceny potrzeb zdrowotnych oraz czynników powodujących
ich zmiany,
116 | WSGE
3. promocji zdrowia i profilaktyki mającej na celu tworzenie warunków sprzyjających zdrowiu,
4. finansowania zadań związanych z ochroną zdrowia ze środków publicznych.
Ustawa jednoznacznie określa podmioty odpowiedzialne za różne sfery funkcjonowania systemu opieki zdrowotnej. Istotne w tym dokumencie jest określenie zasad finansowania systemu oraz odpowiedzialność
poszczególnych ogniw administracji publicznej za realizację zadań zdrowotnych. Ustawa definiuje, że zasadniczym źródłem finansowania usług
zdrowotnych są składki w ramach ubezpieczeń zdrowotnych. Określa
również obowiązek władz państwowych w zakresie ochrony zdrowia poszczególnych grup (kobiety ciężarne, młodzież do 18 roku życia). Normuje
również sposób finansowania usług medycznych osób nieubezpieczonych,
o których mowa w ustawie w art.36 ust. 2 lit. c ustawy z 12 marca 2004
roku o pomocy społecznej14, ustawa ta definiuje również model ubezpieczeniowy zasilający system opieki zdrowotnej.
System opieki zdrowotnej jest opisywany jako spójna całość, której
liczne, powiązane między sobą wspólne części wzajemnie sprzężone wpływają pozytywnie na stan zdrowia populacji15.
Zmiana systemu ochrony zdrowia od 1999 roku była przeprowadzana
w dwóch wzajemnie uzupełniających się częściach. Pierwszą z nich stanowiła zmiana struktur wytwarzających i dostarczających świadczenia zdrowotne – przekształcanie jednostek budżetowych w zakłady samodzielne,
prywatyzacja, tworzenie praktyk lekarzy rodzinnych i grupowych oraz
finansowanie nowych struktur za pomocą kontraktów w miejsce dotychczasowego budżetowego sposobu finansowania. Drugą część stanowiła
zmiana źródła finansowania – przejście z zasilania budżetowego na system mieszany ubezpieczeniowo-budżetowy. Istotą nowego systemu było
utworzenie Kasy Chorych jako podmiotu finansującego usługi medyczne.
W gestii Ministra do spraw zdrowia pozostawiono środki na procedury16
14  Obowiązek finansowania przez państwo usług medycznych ze środków
pomocy społecznej osób nieubezpieczonych. Ustawa z 12 marca 2004 roku
o pomocy społecznej w art. 5 ust 1 oraz art. 7 definiuje te osoby.
15  Zob. opracowanie zbiorowe Opieka Zdrowotna w Polsce po reformie Raporty
CASE, Warszawa 2002, s 11-12.
16  Procedura medyczna - postępowanie diagnostyczne, lecznicze, pielęgnacyjne,
profilaktyczne, rehabilitacyjne lub orzecznicze przy uwzględnieniu wskazań do
jego przeprowadzenia, realizowane w warunkach określonej infrastruktury
zdrowotnej przy zastosowaniu produktów leczniczych, wyrobów medycznych
i środków pomocniczych, art. 5 ust 42 ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 roku
o świadczeniach opieki medycznej finansowanych ze środków publicznych.
WSGE | 117
wysokospecjalistyczne, na cele badawcze oraz na cele prewencji17. Inną
istotną różnicą było przekazanie części zadań planistycznych oraz programistycznych trzem grupom samorządów terytorialnych, tj. wojewódzkim,
powiatowym oraz gminnym.
To samorządy w wyniku reformy służby zdrowia przejęły największą część zadań ze szczebla centralnego w zakresie ochrony zdrowia na swoim terenie. Natomiast środki na realizację zadań zdrowotnych pozostały praktycznie poza ich zasięgiem. Kasy chorych (w kolejnych zmianach Narodowy Fundusz Zdrowia) zostały wykreowane jako niezależne instytucje płatnicze, na które w sposób pośredni
(poprzez uczestnictwo ich przedstawicieli w radach nadzorujących
ich funkcjonowanie) oddziaływały samorządy.
Realizowane w kolejnych latach działania restrukturyzacyjne doprowadziły do wewnętrznej przebudowy w zakresie liczby szpitali. W kolejnych latach począwszy od 2000 r. następowało sukcesywne zmniejszanie
się liczby szpitali publicznych oraz wzrost liczby szpitali niepublicznych,
przy czym liczba szpitali ogólnych wzrosła w badanym okresie o 26 zakładów (z 716 do 742).
Ważnym elementem przemian był również proces zmniejszania bazy
łóżek szpitalnych. W 2006 r. ogólna liczba łóżek szpitalnych wynosiła
176,7 tys., to jest o 2820 (1,6%) mniej niż w 2005 roku. Powyższe oznacza,
że osiągnięto w tym względzie współczynnik 46,3 łóżek na 10000 mieszkańców, zbliżony do innych krajów europejskich. Należy jednak zauważyć,
że o ile w szpitalach publicznych następowało sukcesywne zmniejszenie
łóżek szpitalnych (w porównaniu z 2005 rokiem zmniejszono o 2820 łóżek, tj. 1,6%), natomiast w szpitalach niepublicznych wartość ta wzrosła
o 1103, tj. o 13,4%.
2. Miejsce wojskowej służby zdrowia w krajowym systemie reagowania na zagrożenia zdrowotne
Wojskowa służba zdrowia jest to zespół sił i środków, wyodrębniony
organizacyjne w ramach funkcjonującej struktury sił zbrojnych, których
celem jest zabezpieczenie ich pod względem medycznym, przygotowanie
jednostek medycznych do użycia w różnych sytuacjach i stanach bezpieczeństwa państwa, udzielanie świadczeń zdrowotnych18, w tym w ramach
17 Opracowanie zbiorowe Opieka Zdrowotna w Polsce po reformach CASE,
Warszawa 2002 s.15.
18 Świadczenie zdrowotne - działanie służące profilaktyce, zachowaniu,
ratowaniu, przywracaniu lub poprawie zdrowia oraz inne działanie medyczne
118 | WSGE
realizacji polityki zdrowotnej państwa19, świadczenie usług w systemie publicznym dla ogółu ubezpieczonych obywateli kraju przez wyodrębnione
wojskowe zakłady opieki zdrowotnej20. Wojskowa służba zdrowia z racji
ogólnokrajowych rozwiązań prawnych stanowi część ogólnego systemu
opieki zdrowotnej21. Zasadniczy element w tej grupie stanowią zakłady
opieki zdrowotnej, samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej, dla
której Minister Obrony Narodowej jest organem założycielskim.
W siłach zbrojnych RP funkcjonuje ogółem 54 takich zakładów (trzy
kliniczne szpitale wojskowe, piętnaście wojskowych szpitali, pięć wojskowych szpitali uzdrowiskowych oraz trzydzieści jeden wojskowych przychodni specjalistycznych)22.
Uzupełnienie tej grupy stanowi sto sześćdziesiąt pięć23 ambulatoriów,
ambulatoriów z izbą chorych - publicznych zakładów opieki zdrowotnej świadczących usługi podstawowej opieki zdrowotnej. Kolejną grupą
jednostek organizacyjnych są struktury funkcjonujące jako budżetowe,
wynikające z procesu leczenia lub przepisów odrębnych regulujących zasady ich
udzielania, art. 5 ust 40 ustawy z 27 sierpnia 2004 roku o świadczeniach.
19 Polityka zdrowotna jest to dający się wyodrębnić proces instytucjonalnie
wywołanych zdarzeń odnoszących się do spraw zdrowia w skali
ponadjednostkowej, w którym to procesie obecne są rozstrzygnięcia
o charakterze władczym. Narzędziem polityki zdrowotnej jest Program
Zdrowotny Państwa- zasadnicze pojęcia Polityki Zdrowotnej; http//www.lczpgorzów.home.pl/.
20 Autor przyjął taką systematykę wojskowej służby zdrowia, uwzględniając
obecnie obowiązujące uwarunkowania w jej funkcjonowaniu.
21 System opieki zdrowotnej określa się jako spójną całość, której liczne,
powiązane między sobą elementy wspólnie oddziałując, wpływają pozytywnie
na stan zdrowotny ogółu społeczeństwa. W literaturze można spotkać wiele
koncepcji odnośnie elementów wchodzących w skład systemu ochrony zdrowia.
W tradycyjnym modelu, system opieki zdrowotnej sprowadza się do trzech
szczebli: pierwszego, drugiego, trzeciego oraz czwartego poziomu, czyli opieki
podstawowej, specjalistycznej i wąsko specjalistycznej. Na pierwszym poziomie
dochodzi do pierwszego kontaktu między systemem i ludźmi. Pozostałe
poziomy służą wsparciem i dostarczają świadczeń specjalistycznych, stając się
coraz bardziej złożonymi w miarę przesuwania się w górę systemu. Obecnie
najbardziej rozpowszechnionym podejściem do problemu jest koncepcja
tzw. „trójkąta”. Wyróżnia się tu trzech uczestników systemu: pacjentów (jako
podmioty korzystające ze świadczeń), lekarzy wraz z pozostałymi wytwórcami
usług zdrowotnych oraz płatnika publicznego, nazywanego również „płatnikiem
trzeciej strony” (dysponującego środkami publicznymi);http//Wikpedia.org/
Wiki system opieki zdrowotnej.
22  Resortowe szpitale wojskowe SPZOZ świadczą usługi od 5-10% pacjentom
wojskowym – Polska Zbroja Nr 13 z 29 marca 2009, Reanimacja bez znieczulenia,
s.15, wywiad z Szefem Inspektoratu Wojskowej Służby Zdrowia.
23 Rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z 21 lutego 2008 r. zmieniające
rozporządzenie w sprawie utworzenia ambulatoriów-publicznych zakładów
opieki zdrowotnej i ambulatoriów z izbą chorych publicznych zakładów opieki
zdrowotnej (Dz. U z 5 marca 2008).
WSGE | 119
realizujące zadania określone w różnych aktach prawnych, dotyczy to
w szczególności pionów inspekcji sanitarnej, weterynaryjnej, farmaceutycznej, orzecznictwa wojskowo-lekarskiego oraz wojskowego krwiodawstwa i krwiolecznictwa.
Usytuowanie wojskowej służby zdrowia w krajowym systemie opieki
zdrowotnej
Schemat: opracowanie własne według stanu koniec 2010 roku.
Ostatnią grupę stanowią mobilne oddziały i pododdziały medyczne
bezpośrednio zabezpieczające siły zbrojne w różnych stanach bezpieczeństwa państwa.
Uwzględniając uwarunkowania organizacyjno-funkcjonalne jednostek organizacyjnych wojskowej służby zdrowia pod kątem realizowanych
przez nie zadań w różnych stanach bezpieczeństwa państwa, można wyodrębnić obszary o cechach24 zbieżnych oraz odosobnionych z publiczną
i niepubliczną opieką zdrowotną (schemat powyżej).
W stanie normalnym wojskowa służba zdrowia posiada obszar zadaniowy zbieżny z krajowym systemem opieki zdrowotnej, dotyczy on głównie resortowych zakładów opieki zdrowotnej SPZ, jednostek badawczo-rozwojowych, służby krwi, zabezpieczenia weterynaryjnego, przeciwepi24  Cecha- właściwość charakteryzująca pod jakimś względem istotę, przedmiot,
czynność lub stan – Nowy Słownik Języka Polskiego, PWN, Warszawa 2005, s. 77.
120 | WSGE
demicznego i sprowadza się do:
• funkcjonowania OZ na podstawie zasad prawa jednolitych dla
wszystkich zakładów opieki zdrowotnej oraz jednostek badawczo-rozwojowych ustaw, rozporządzeń statutów itp.;
• udzielania świadczeń zdrowotnych dla ogółu obywateli bez preferencji dla grup zawodowych;
• funkcjonowania publicznych zakładów zdrowotnych SPZOZ oraz
zakładów opieki zdrowotnej SPZOZ resortu ON w oparciu o te same zasady finansowe, w tym dotyczy to również uposażeń personelu wojskowego
pełniącego służbę w tych zakładach;
• identycznej odpowiedzialności organów założycielskich za funkcjonowanie tych zakładów opieki zdrowotnej;
• ograniczonych możliwości nakładania dodatkowych zadań /w ramach reagowania kryzysowego/ dla zakładów opieki zdrowotnej SPZOZ
przez organ założycielski;
• funkcjonowania systemu zaopatrywania w środki oraz sprzęt medyczny na podobnych zasadach;
• struktury adekwatnej do zadań;
• systemu zarządzania zdecentralizowanego bez jednoznacznej roli
organu założycielskiego na bieżącą działalność tych placówek;
• struktury organizacyjno-funkcjonalnej zakładów opieki zdrowotnej uwarunkowanej potrzebami rynku usług medycznych;
• możliwości działania związków zawodowych oraz korporacji zawodowych i ich wpływu na bieżącą działalność zakładów;
• ustalenia czasu pracy personelu medycznego zgodnego z krajowymi normami.
Należy zaznaczyć, że cechy zbieżne występują w stanie normalnym
oraz kryzysu, natomiast przekształcenia wybranych SPZOZ wynikające
z ich militaryzacji powodują zmiany prawno-finansowe, co sprawia, że nabierają one cech odosobnionych w stosunku do pozostałych publicznych
zakładów opieki zdrowotnej SPZOZ.
Obszar o cechach odosobnionych dotyczy generalnie funkcjonowania
oddziałów i pododdziałów medycznych w ramach zabezpieczenia medycznego jednostek wojskowych i sprowadza się do:
• realizacji zadań w oparciu o prawne rozwiązania obowiązujące dla
jednostek resortu ON rozporządzenia, decyzje, rozkazy, wytyczne, regulaminy itp.;
• finansowania z budżetu MON;
• struktury organizacyjnej opartej o etat;
WSGE | 121
• systemu zarządzania scentralizowanego opartego o właściwe organy dowodzenia i kierowania wojskową służbą zdrowia;
• struktury rozwiniętej adekwatnie do określonych przez Sztab Generalny WP zadań wynikających ze stopnia rozwinięcia zabezpieczanych
jednostek wojskowych lub planów użycia sił i środków medycznych w różnych sytuacjach i stanach bezpieczeństwa państwa;
• elastyczności w użyciu jednostek medycznych w czasie normalnym i sytuacjach kryzysowych wynika z ich dostępności, tj. stopnia ich
rozwinięcia w stanie normalnym;
• możliwości użycia sił i środków zabezpieczenia medycznego
w misjach poza granicami kraju.
Wnioski
1. Przepisy prawa krajowego mają swoje ścisłe powiązanie z ustaleniami wynikającymi z norm i standardów prawa międzynarodowego. Stanowią one, że niezbywalnym prawem oraz osiągnięciem cywilizacyjnym
jest dostępna dla ogółu obywateli opieka zdrowotna świadczona na najwyższym poziomie.
2. Funkcjonowanie znowelizowanego systemu opieki zdrowotnej
wskazuje, że zasadniczym warunkiem kształtującym krajowy system opieki zdrowotnej była zmiana formy finansowania działalności podstawowej
publicznych zakładów opieki zdrowotnej. Powyższe określiło publiczny
model ubezpieczeniowy systemu opieki zdrowotnej.
3. Organem właściwym w zakresie odpowiedzialności za funkcjonowanie w różnych stanach bezpieczeństwa państwa krajowego systemu
opieki zdrowotnej jest minister właściwy do spraw zdrowia.
4. Unormowania prawne umożliwiają funkcjonowanie zakładów
opieki zdrowotnej na różnych zasadach finansowania ich usług. Mogą one
być prowadzone jako samodzielny zakład opieki zdrowotnej, jednostka
budżetowa. W powyższej sprawie decyzję podejmuje organ założycielski, po analizie zakresu i charakteru działania zakładu opieki zdrowotnej,
w odniesieniu do potrzeb zdrowotnych określonego obszaru lub określonej grupy ludności oraz oceny możliwości pozyskiwania przez ZOZ dodatkowych środków finansowych przy zachowaniu zasady nieograniczania praw ludności do bezpłatnych świadczeń zdrowotnych.
5. W obecnie funkcjonującym systemie opieki zdrowotnej, w porównaniu do stanu sprzed 1999 roku, wzrosła znacząco rola samorządów jako
struktur, które po reformie samorządowej zaczęły odpowiadać za zdrowie
publiczne na swoim obszarze odpowiedzialności.
122 | WSGE
6. Ważnym ogniwem nowego systemu opieki zdrowotnej jest podstawowa opieka zdrowotna25 obejmująca ambulatoryjną opiekę specjalistyczną, co umożliwić ma zaoferowanie kompleksowego pakietu świadczeń zdrowotnych dla możliwie szerokiej populacji pacjentów.
7. Ocenia się, że system podstawowej opieki medycznej nadal będzie
bazować na lekarzach podstawowej opieki zdrowotnej, ze szczególnym
uwzględnieniem grupowych praktyk lekarzy rodzinnych. Koniecznym
warunkiem rozwoju podstawowej opieki zdrowotnej będzie wzmocnienie
motywacji lekarzy i pozostałego personelu medycznego do podejmowania
pracy w podstawowej opiece zdrowotnej. Konieczne będzie także wprowadzenie finansowania promującego prowadzenie na poziomie podstawowej opieki zdrowotnej profilaktyki, środowiskowej opieki pielęgniarskiej,
w tym także w miejscu nauki i wychowania oraz hospitalizacji domowej.
8. Ocenia się, że proces restrukturyzacji placówek opieki zdrowotnej
powinien mieć charakter ewolucyjny i być skorelowany z treścią planów
zdrowotnych, sporządzonych przez samorządy województw i zainteresowanych resortów (w tym Ministerstwa Obrony Narodowej).
9. Konieczne jest rozwijanie form opieki długoterminowej w związku
z trendami wskaźników epidemiologicznych. Coraz wyraźniej daje o sobie
znać wzrost zachorowalności na schorzenia o charakterze przewlekłym. Jest
to wynikiem postępującego procesu starzenia się społeczeństwa, jak i rozwoju technologii medycznych. Powoduje to konieczność zwiększenia udziału
w lecznictwie szpitalnym świadczeń rehabilitacyjnych oraz opiekuńczych
i pielęgnacyjnych.
10. Wybrane elementy wojskowej służby zdrowia stanowią część
wspólną krajowego systemu opieki zdrowotnej i jako takie podlegają rygorom prawnym obowiązującym w tym systemie.
11. Zakłady opieki zdrowotnej SPZOZ resortu ON świadczą usługi
medyczne dla ogółu obywateli bez preferencji w realizacji tych zadań na
rzecz personelu sił zbrojnych RP.
12. Status prawny żołnierzy lekarzy i wojskowego personelu pomocniczego pełniących służbę w resortowych SPZOZ jest skomplikowany ze
względu na sposób finansowania tych stanowisk.
13. Użycie resortowych zakładów opieki zdrowotnej w sytuacjach
kryzysowych i stanach nadzwyczajnych ogranicza kontrakt z NFZ na fi25 Podstawowa opieka zdrowotna - świadczenia zdrowotne profilaktyczne,
diagnostyczne, lecznicze, rehabilitacyjne oraz pielęgnacyjne z zakresu medycyny
ogólnej, rodzinnej i pediatrii, udzielane w ramach ambulatoryjnej opieki
zdrowotnej; art. 5 ust 27 ustawy z 27 sierpnia 2004 roku o świadczeniach opieki
zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych.
WSGE | 123
nansowanie świadczeń usług medycznych.
14. Uwarunkowania wynikające z sposobu finansowania usług medycznych ograniczają, a niejednokrotnie uniemożliwiają wykorzystanie
wysoko kwalifikowanego wojskowego personelu medycznego resortowych
zakładów opieki zdrowotnej w misjach poza granicami państwa.
15. Funkcjonowanie wybranych zakładów opieki zdrowotnej w czasie wojny uwarunkowane jest zmianą formy prowadzenia tych jednostek
organizacyjnych poprzez ich militaryzację (finansowanie ich działalności
z budżetu państwa oraz przyjęcie struktur organizacyjnych właściwych dla
jednostek budżetowych26).
16. Pododdziały i oddziały medyczne funkcjonujące jako jednostki wojskowe stanowią element systemu wojskowej służby zdrowia, które działają poza publicznym systemem opieki zdrowotnej. Mogą ten
system wspierać w sytuacjach kryzysowych na zasadach określonych
w ustawie z 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym27.
Bibliografia
1. Gazeta lekarska w artykule z okazji obchodów ósmej rocznicy
Światowego Dnia Chorego – wypowiedz prof. Jerzego Ciemniewskiego
– sędziego Trybunału Konstytucyjnego http://www.gazetalekarska.pl/
n2000/n20000320.
2. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1977 r.
3. Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka, Nowy Jork 16 grudnia
1966 rok (Dz. U. z 29 grudnia 1997).
4. Nowy Słownik Języka Polskiego PWN, Warszawa 2005.
5. Osiatyński W., Szkoła Praw Człowieka, Teksty wykładów, Zeszyt 1,
Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 1998.
6. Opracowanie zbiorowe Opieka Zdrowotna w Polsce po reformie
Raporty CASE, Warszawa 2002.
7. Polska Zbroja Nr 13 z 29 marca 2009 art. Reanimacja bez znieczulenia.
8. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Paryż 10 grudnia 1948 r.
9. Ustawa z 30 sierpnia 1991 roku O zakładach opieki zdrowotnej
(Dz.U.07.14.89 ze zmian.).
10. Ustawa z 30 czerwca 2005r O finansach publicznych
(Dz. U. 05.249.1420 ze zm.).
11. Ustawy z 26 kwietnia 2007 roku O zarządzaniu kryzysowym
(Dz. U. z2007. Nr 89.poz.. 590).
12. http://pl. wikipedia.org/system_.opieki_zdrowotnej w Polsce.
26  Jednostki budżetowe – są to takie jednostki organizacyjne sektora finansów
publicznych, które pokrywają swoje wydatki bezpośrednio z budżetu, a pobrane
dochody odprowadzają na rachunek odpowiednio dochodów państwa albo
budżetu jednostki samorządu terytorialnego art. 20 ustawy z 30 czerwca 2005r
o finansach publicznych (Dz. U. 05.249.1420 ze zm.).
27 
Zasady użycia jednostek organizacyjnych sił zbrojnych w sytuacjach
kryzysowych określa art. 25 ustawy z 26 kwietnia 2007 roku o zarządzaniu
kryzysowym (Dz. U. z2007. Nr 89.poz.. 590).
124 | WSGE
WSGE | 125
Dr Marcin Mielnik
126 | WSGE
WSGE | 127
dr Marcin Mielnik1
UŁASKAWIENIA W CZASACH KSIĘSTWA WARSZAWSKIEGO
PARDONS AT WARSAW PRINCEDOM PERIOD
Abstract
Imposed by order of Napoleon in Europe had an impact on the development of each section of the law. The rapid development of criminal law led
to a change in the meaning of punishment and the role played by clemency. The latter issue is a major topic of research in this work. The author has
divided the practice of examining the pardon of groups and individuals.
The first type took the Prussian officials, who are often considered to be
criminals. The second part examines individual cases. Persons accused of ordinary crimes most often deserved the pardon, according to the monarch, because the actual not prove guilt, their negligible share in the crime, ill family material. Noteworthy is the fact that an act of grace, the bestowal of a large number of towns people and peasants. Whatever the real
reasons which led the monarch are not known to be in his will find some
signs of humanitarians demands, such as release from the penalty cage.
Although the practice of giving reprieve does not constitute a breakthrough in the evolution of Polish criminal law.
KEYWORDS: Security, Pardon, Duchy of Warsaw, Law, Ministry of Police.
Wiek XVIII stanowi przełom w rozwoju prawa2. Spośród wielu przeobrażeń, jakie w tym okresie powszechnie miały miejsce, ruch humanitaryzmu zdaje się być jednym z najbardziej rozpoznawalnych. Jego prekursorzy to: Montesquieu, Voltaire i Cesare Bonesana de Becciara. Efekty
rozważań szkoły prawniczej, jaką reprezentowali koncentrowały, się na roli
skodyfikowanego prawa karnego i zagadnienia represji karnej3. Zgodnie
z ich postulatami prawo miało zostać ujednolicone oraz jasne. Oznaczało
to wdrożenie zasady nie ma przestępstwa bez ustawy. Zrealizowanie tego
postulatu stanowiło podstawowy czynnik zakończenia systemu feudalnego. Bowiem prawo państwowe obejmowało bezpośrednio swoim działa1  Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej w Józefowie im. Alcide De Gasperi;
[email protected]; tel. 608441511.
2  Sójka–Zielińska K., 2008, s. 219; Salmonowicz S., 1966, s. 24.
3  Sójka–Zielińska K., op. cit., s. 219 – 220.
128 | WSGE
WSGE | 129
niem wszystkich obywateli, ujednolicało kary dla każdego stanu. W konsekwencji władza sądownicza została zmonopolizowana przez państwo.
W ramy tych zmian wpisuje się ewolucja ułaskawień.
Zorganizowanie prawa przy pomocy kodeksów nie było jedyną zmianą proponowaną przez humanitarystów. Jednolity system aktów, o treści
niebudzącej wątpliwości, miał obowiązywać w każdej sprawie badanej
przez sądy.
Prawo formułowane merytorycznie wymagało od badających sprawy
sędziów dokładnego przygotowania. Podstawowym obiektem zmian była
kara. Miała nie być odwetem, ale środkiem zaradczym dla popełnianego
przestępstwa oraz nauką dla przestępcy. Najskuteczniejszym środkiem oddziaływania na ukaranych miała być praca na rzecz społeczeństwa. Właśnie z tego powodu na przełomie XVIII i XIX wieku obserwujemy w wielu przypadkach odstępowanie od kar cielesnych na rzecz kary więzienia.
Jedynym warunkiem miała być jej nieuniknioność. Za największego prekursora tych zmian należy uznać Wielkiego Księcia Toskanii Leopolda II,
który jako pierwszy w kodeksie karnym nie przewidział wyroku śmierci.
Pomimo tego nowatorskiego, jak na owe czasy, rozwiązania żaden z innych władców nie poszedł tak daleko drogą proponowaną przez humanitarystów. Ostatecznie powszechnie w krajach europejskich została jedynie
ujednolicona kara śmierci. Nowością była próba zorganizowania systemu
penitencjarnego. Zakładane fabryki miały pokazać mniejszym przestępcom, jakie pożytki płyną z uczciwej pracy4.
Na tle tych zmian zaznacza się także inne patrzenie na zjawisko ułaskawienia. Od 1789 roku, tj. od przyjęcia Deklaracji praw człowieka i obywatela rozpoczyna się we Francji nowa epoka prawa karnego. Jej treść zapowiada użycie nowych zasad. Wszystkie przestępstwa uwzględnione w prawie
były wymierzone przeciw społeczeństwu. Ktokolwiek się ich dopuścił bez,
względu na stan podlegał tym samym karom, a w konsekwencji posiadał
takie samo prawo do ułaskawienia. Przynależność stanowa w Europie miała coraz mniejsze znaczenie. Uwolniony od kary miał rokować poprawę.
Księstwo Warszawskie wchodziło w skład systemu państw napoleońskich. W konsekwencji realizowało wiele postulatów Rewolucji Francuskiej. Nowoczesny system prawa, wprowadzany także w państwie polskim,
sprzyjał przemianom społecznym. Pozostały one widoczne niemal w każdej dziedzinie funkcjonowania aparatu władzy. Zjawiska te nie ominęły
także problematyki ułaskawień.
4  Zahorski A., 1959, s. 181 – 186.
130 | WSGE
Napoleon podczas tworzenia nowego państwa - satelity narzucił francuski system polityczny. Król, jako głowa państwa, sprawował kontrolę
nad funkcjonowaniem wymiaru sprawiedliwości5. W konsekwencji monarcha faktycznie nadawał akt łaski. Decyzję w tym zakresie podejmował
na podstawie wniosków Ministra Sprawiedliwości. Także niewielki wpływ
posiadało Ministerstwo Policji. W celu zrozumienia mechanizmu przyznawania aktu łaski poznanie kompetencji tych dwóch Ministerstw należy
uznać za niezbędne.
Minister Sprawiedliwości, Feliks Łubieński, sprawował najwyższą kontrolę nad funkcjonowaniem administracji sądowej a jednocześnie odpowiadał za złożenie Radzie Stanu raportu o stanie sądownictwa.
Wśród kompetencji szefa resortu sprawiedliwości odpowiadał za sądy
wszystkich instancji. Organizował im kontrole oraz nadzór nad notariuszami i adwokatami. Minister przedstawiał też królowi kandydatów na
stanowisko sędziego pokoju. Odpowiadał za zgromadzenie raportów nadesłanych z sądów, trybunałów, przez prokuratorów i innych urzędników
sądowych. Poza tym zbierał i zabezpieczał dane o pracy wszystkich urzędników nadesłane przez prezesów, prokuratorów i inne osoby sprawujące
funkcje kierownicze. Konsekwencją takiego porządku stał się obowiązek
utrzymania instytucji sądowych w maksymalnie dobrej kondycji. Stosowana w prawie nadrzędna zasada niezależności sędziego znalazła potwierdzenie także w działalności F. Łubieńskiego. Dbał on jedynie o prawne
działanie każdej podległej mu instytucji. Minister Sprawiedliwości odpowiadał za umieszczenie skazanego w domu kary i poprawy na określony
czas i wyznaczenie sposobu jego resocjalizacji6. W tym celu został uprawniony do kontrolowania domów kar i poprawy. Nie miał jednak wpływu
na same placówki penitencjarne.
Feliks Łubieński - zwolennik wprowadzenia daleko idących zmian
w kwestii organizacji struktur bezpieczeństwa - zabiegał niejednokrotnie
o przesunięcie granic kompetencji policji, która miałaby skupiać się na
walce z przestępczością, odchodząc jednocześnie od licznych obowiązków
administracyjnych i finansowych. Najbardziej reprezentatywnym przykładem, dotyczącym poniekąd omawianego tematu, był konflikt z Ministrem
Policji o kontrolę więzień7.
5  Borucki M., 2002, s.
6  Ustawodawstwo Księstwa Warszawskiego. Akty normatywne władzy najwyższej, pod (red.) Bartel W., Kosim J., Rostocki W., Warszawa 1964, t. I, Dekret
dotyczący organizacji ministerstw, s. 88.
7 Ustawodawstwo Księstwa Warszawskiego, t. I, Dekret o ministerstwach 20 IV
1808, s. 93.
WSGE | 131
Ministra Policji, na mocy artykułu 55, zobowiązano do egzekwowania
prawa i rozporządzeń zapobiegających wszelkim zjawiskom szkodliwym
i bezprawnym, względnie zagrażającym bezpieczeństwu i porządkowi publicznemu. Bezpieczeństwo publiczne rozumiane jako wewnętrzny spokój
kraju obejmowało swoim zasięgiem szeroki obszar zainteresowania. Nadzorowanie administracji publicznej stanowiło zasadniczą część tego zagadnienia. Potwierdzały to nie tylko ustawy normatywne, ale także wszystkie
policyjne akty prawne8.
W zakresie władzy policyjnej Ministerstwo Policji także koncentrowało się na zapewnieniu bezpieczeństwa państwa. Ustawodawstwo odnoszące się do tego resortu mieściło się w nurcie ogólnych przemian wprowadzanych wówczas w Europie. Rozwój i działalność samej administracji
policyjnej połączono z funkcjonowaniem również innych instytucji, z których część podlegała bezpośrednio Ministerstwu Policji, jak na przykład
Policja Medycynalna. Niekiedy podporządkowywano je innym resortom,
ale narzucono obowiązek wykonywania poleceń Ministra Policji. Odnosiło się to m.in. do Gwardii Narodowej9. Uproszczoną organizację wpływów
Ministra Policji przedstawiono na poniższym schemacie.
Minister Policji Aleksander Potocki i jego następca Ignacy Sobolewski,
jak się zdaje, posiadali najszerszy i najbardziej różnorodny wachlarz obowiązków z pośród grona ministrów. Duża część dekretów i ustaw, regulujących funkcjonowanie policji, należała do prawa administracyjnego. Wynikało to z przekazania dużej władzy policyjnej urzędnikom regionalnym
Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Taka sytuacja powodowała problemy
w wyznaczeniu granicy kompetencji między oboma organami10. Oprócz
spraw finansowych państwa, gospodarki, handlu, nadzoru więzień czy
wyznaczania miar i wag policja tylko jakby na marginesie zajmowała się
walką z przestępczością. Należy zaznaczyć, że w czasach Księstwa Warszawskiego nastąpiły znaczące zmiany, które wpisały się w ogólną ewolucję
tej instytucji11.
8  Na przykład Dz. Pr. [Ks. War.], Warszawa 1807/09, t. I, Ustawa o Komisarzach
Policji, s. 276 – 281.
9  AGAD, K. Rz., sygn. 58, Zasady do organizacji dla Dyrektora Policji, s. 31.
10  Handelsman M., 1917, s. 5 – 13; Ustawodawstwo…, op. cit., t. I, Dekret dotyczący organizacji ministerstw, s. 88 – 91, 94 – 96.
11  Mielnik M., 2010.
132 | WSGE
Schemat 1. Uproszczony schemat organizacji wpływów Ministra Policji.
Źródło: opracowanie własne.
WSGE | 133
Ułaskawienia, jak wynika z samych uprawnień, były przygotowywane przez resort sprawiedliwości. Proces ten musiał zostać oparty na
opinii władzy policyjnej. Taki porządek został narzucony przez Komisję
Rządzącą dekretem z dnia 14 stycznia 1807 roku. Pomimo że w najbliższych latach powołano parę osobnych urzędów policyjnych oraz dokonano zmian w samej kancelarii Ministra Policji, to zakres działalności nie
zmienił się. Koncentrował się on na zarządzaniu i kontrolowaniu podległy
sobie instytucji. Wśród nich znajdowały się m.in. placówki penitencjarne.
Ich uproszczona powiązania zostały przedstawione na schemacie 2. Policja odpowiadała jednocześnie za złapanie sprawcy przestępstwa, jak i za
wykonanie wyroku na nim. Przykładem takiej sytuacji może być sprawa
Henryka Lentza. Ten fabrykant instrumentów, jak podają źródła, złamał
prawo wypowiadając nieprawomyślne mowy12. Naraził się tym samym na
deportację. Mimo udowodnienia popełnienia przestępstwa nie poczuwał
się do winy. Zabiegał jednocześnie o kasację wyroku w sądzie kasacyjny
i ułaskawienie. W obu wypadkach czynił to nieudanie. Minister Policji informował w piśmie Radę Stanu o powstaniu problemu, który uniemożliwia jego resortowi wykonanie wyroku sądu kryminalnego13. Prośba o ułaskawienie została oddalona. Mimo to trwał nadal proces sądu kasacyjnego.
W tej sytuacji nadal istniała szansa na uwolnienie pozwanego od wyroku
sądu kryminalnego.
Ułaskawienia od starożytności nieprzerwanie do dziś stanowią odzwierciedlenie systemu społecznego, etycznego i prawnego. Począwszy od
XVIII wieku, można zaryzykować stwierdzenie, pierwszy raz pojawiają
się na szeroką skalę zjawiska wcześniej niewystępujące. Pochodzenie czy
majętność tracą na znaczeniu. Przyznawanie ułaskawienia podyktowane
było poprawą i w przyszłości niepopełnieniem żadnego przestępstwa. Ułaskawienia można podzielić na parę grup. Zawsze były kojarzone z jedną
osobą. Należy jednak zwrócić uwagę na występowanie ułaskawień grupowych. Innymi problemami związanymi z omawianą tematyką pozostają
przyczyna, czas udzielania aktu łaski, powód oraz jej głębie.
Określenie ułaskawienia zbiorowe może budzić pewne wątpliwości.
Wojna z czwartą koalicją w 1807 roku przybrała niespodziewany obrót. Porażki pod Jeną i Auerstedt wytworzyły skomplikowaną sytuację polityczną,
a także militarną. Zajmowane kolejne ziemie oddalały Wielką Armię od
źródeł zaopatrzenia. W konsekwencji koniecznym było zaopatrywanie się
12  AGAD, R. St. i R. Min., seria II, sygn. 122, s. 13 – 14.
13  Ibidem, s. 16.
134 | WSGE
na terenach Królestwa Pruskiego14. W wyniku tego postawa społeczeństwa
polskiego podzieliła zajęte tereny na dwie strefy polską i francuską. Na
ziemiach należących do francuskiej strefy okupacyjnej urzędnicy pruscy
dalej pełnili swoje dawne funkcje, przy czym każdy miał obowiązek współpracować z administracją wojskową i wykonywać jej wszelkie polecenia.
Inaczej wyglądała sytuacja na ziemiach kontrolowanych przez Komisję
Rządzącą15.
Schemat 2. Uproszczony schemat organizacji Policji.
Źródło: opracowanie własne.
Starano się wymienić kadrę na rodzimą. Okazało się to jednak trudne
do zrealizowania. Z jednej strony niektórzy urzędnicy okazali się fachowcami trudnymi do zastąpienia. Z drugiej wymiana kardy z dnia na dzień
14  Patrz: Kroczyński H., 1990.
15  Więcej na temat postawy niemieckojęzycznej ludności patrz: Goclon J., 1999;
M. Mielnik, 2009, s. 303 – 316.
WSGE | 135
była niemożliwa. Praktyka dowiodła, że czynni pruscy urzędnicy nie wykonywali poprawnie swojej pracy. Taka sytuacja miała miejsce zarówno
w strefie Francuzów, jak i Polaków16.
Podstawowa część działań wobec urzędników pruskich znalazła się
w kompetencji dyrektora policji Komisji Rządzącej - Aleksandra Potockiego17. Dzięki tworzonej strukturze własnego resortu otrzymywał w związku
z tą sprawą niepokojące informacje. Od początku istnienia Komisji Rządzącej miały miejsce nieprzyzwoite mowy. Pod tym określeniem rozumiano
upowszechnianie przez pruskich urzędników nieprawdziwych informacji,
nieprzychylnych nowym władzom18. Spodziewano się także z ich strony
aktywnej działalności na rzecz wroga. Co istotne, nie były to wypadki odosobnione, bowiem zdarzenia takie miały miejsce na całym terytorium
przyszłego Księstwa Warszawskiego19. W celu zneutralizowania wynikających stąd niebezpieczeństw A. Potocki zaproponował wydanie oświadczenia powiadamiającego opinię publiczną o agitacji i rozpowszechnianiu
nieprawdziwych informacji wymierzonych w Komisję Rządzącą20. Miano
w nim również ostrzec nielojalnych urzędników pruskich przed grożącymi im konsekwencjami oraz zachęcić świadków owych zachowań do powiadamiania odpowiednich władz policyjnych.
Władze francuskie, dla których słabość polskiej administracji była
zagrożeniem, postanowiły interweniować. Ich postawa była znacznie bardziej radykalna niż pełnej wahań Komisji Rządzącej. Generał Maret na początku lutego 1807 r. zdecydował, że wszyscy nielojalni urzędnicy pruscy
mieli zostać zatrzymani i przekazani odpowiednim władzom w Warszawie. Podobną decyzję podjął gen. Becker, który za pośrednictwem Komisji
Rządzącej polecił Potockiemu, by aresztował wszystkich byłych pruskich
urzędników21.
Oczekiwania i decyzje dowodzących wojskami francuskimi wraz
z upływem czasu zradykalizowały, przynajmniej werbalnie, politykę Komisji Rządzącej. 23 marca 1807 roku występował w jej imieniu A. Małachowski. Zdecydował, iż wszystkie osoby głoszące w jakikolwiek sposób
treści nieprzyzwoite mają być ścigane i karane22. I w tym wypadku nie podjęto jednak żadnych dodatkowych czynności w tym zakresie.
Środki podjęte na przełomie 1806 i 1807 r. wobec nierodaków obwinianych o nielojalność nie przyniosły oczekiwanych rezultatów. W związku z tym w maju 1807 r. z inspiracji władz francuskich23 wydano rozporządzenie nakazujące niemieckojęzycznym mieszkańcom Księstwa Warszawskiego składanie deklaracji wierności nowemu rządowi. Miały tego
dokonać wszystkie osoby pełnoletnie, posiadające nieruchomość w granicach państwa oraz wykonujące obowiązki urzędników. Wyrazem lojalności miało być też ich zobowiązanie do tego, że nie będą nawiązywać jakichkolwiek kontaktów z nieprzyjaciółmi Napoleona, w sytuacji zaś wykrycia
takowych, doniosą o nich władzom policyjnym24. Podpisanie tego dokumentu równało się jednocześnie otrzymaniu obywatelstwa.
Reasumując, postawa niemieckojęzycznej administracji dosyć często
wchodziła w konflikt z prawem. Na podstawie badań wiadomo, że francuska administracja wojskowa ostro traktowała w swojej strefie pruskich
urzędników. Za nieposłuszeństwo wymierzano karę śmierci25. Przyszłe
ziemie Księstwa Warszawskiego okazały się niespodziewanie znacznie
bardziej liberalnie. Sprowokowało to Niemców do nieco śmielszych działań. Zachowane w źródłach informacje o działalności szpiegowskiej byłego
urzędnika niemieckiego na terenie departamentu płockiego i łomżyńskiego, problemy z w funkcjonowaniem regionalnych struktur oraz liczne tajne spotkania sprowokowały francuskie władze do interwencji. Na podstawie licznych pism Dyrektora Policji należy uznać, że Prusacy byli uznani
za przestępców26. Nie tylko odsuwano ich od pełnionych funkcji, ale także
istniało pewne zagrożenie zastosowania wobec nich brutalnych represji.
Rozkaz Mareta z wielu względów nie został wykonany. Polskie władze nie
posiadały odpowiednich możliwości wywiezienia dużej liczby osób poza
granice swojego państwa. Jednocześnie polonizacja administracji przebiegała opornie. W konsekwencji wiele etatów nadal zajmowali Niemcy.
Jednocześnie reprezentujący staropolską szkołę Minister Policji już na po-
16  J. Goclon, 1999.
17  Tj. Ministra Policji.
18 AGAD, Komisja Rządząca, sygn. 57, Dyrektor Policji składa Komisji Rządzącej
przełożenie Izby Administracji Publicznej, s. 15.
19  Mielnik M., 2008, s. 303.
20  AGAD, Komisja Rządząca, sygn. 57, Przełożenie Aleksandra Potockiego do
Komisji Rządzącej, s. 28 – 30.
21 AGAD, Komisja Rządząca, sygn. 58, Sprawozdanie Stanisława Małachowskiego z korespondencji z władzami francuskimi, s. 30.
22  AGAD, Komisja Rządząca, sygn. 59, Polecenie Komisji Rządzącej do Dyrektora Policji, s. 104.
23  AGAD, Komisja Rządząca, sygn. 61, Odpowiedź Dyrektora Policji na pismo
Komisji Rządzącej, s. 23 – 25.
24  AGAD, Komisja Rządząca, Wzór oświadczenia dla mieszkańców w sprawie
wierności nierodaków, sygn. 61, s. 26.
25  Kroczyński H., Wojsko…, s. 34.
26  Goclon J., Polska na królu pruskim zdobyta: ustrój, administracja i sądownictwo doby Komisji Rządzącej w 1807 roku, Wrocław 1999, s. 46; Kroczyński H.,
Wojsko…, s. 67; Mielnik M., Organizacja, kompetencje …, s. 308 – 310.
136 | WSGE
WSGE | 137
czątku sprawowania swojego urzędu, tj. w lutym 1807 roku, zaproponował
Komisji własną wizję rozwiązania problemu27. Tę formę rozliczenia się nowej władzy z dużą częścią społeczeństwa można uznać za umowę społeczną, ale także za uwolnienie od popełnionych przestępstw.
Na szczególną uwagę zasługują dokumenty Rady Stanu dotyczące indywidualnych ułaskawień. Niestety źródła nie pozwalają na danie odpowiedzi czy reprezentowane sprawy stanowią całość. Odnotowano 24 akty
łaski, jednakże to reprezentatywny zbiór, który pozwoli na zapoznanie
się z panującą ówcześnie praktyką. W celu ich zbadania autor podzielił je
ze względu na pochodzenie ułaskawionej osoby, datę ułaskawienia, płeć,
przestępstwo, jakiego się dopuściły, miejsce, w jakim były sądzone.
Nie sposób w tym miejscu nie odnieść się do charakteru badanych
źródeł. Posiadały one często lakoniczne informacje. Powodowało to często powstanie luk, które uniemożliwiały poznanie sprawy sądowej, ułaskawionej osoby czy powodów, na podstawie jakich zostały uwolnione. Także
określenie stanu każdej z nich nastręcza pewnych trudności. Prawdopodobnie większość z nich należała do szlachty. Każdy dokument określał
departament, w jakim byli sądzeni. Można zatem postawić tezę, że są one
w większości wypadków tożsame z miejscem pochodzenia ułaskawionych.
Teza ta nie może, na podstawie zebranych źródeł, zostać potwierdzona ani
obalona, choć autor zdaje sobie sprawę z jej problematyczności.
Najwięcej przypadków, dziesięć, odnotowano w departamencie warszawskim. W źródłach miejsce zamieszkania ułaskawionych nie zostało podane. Wszystkie zebrane przypadki miały miejsce pod koniec 1807
roku28. Spośród grona tych osób największą grupę, pięć, stanowiły kobiety.
Dopuściły się one aborcji. Ich uwolnienie argumentowano młodym wiekiem oraz odsiedzeniem wyroku. To drugie stwierdzenie może budzić
pewne wątpliwości. Komisja Rządząca, podobnie jak i funkcjonujące pod
jej kontrolą sądy, zdawała sobie sprawę z tymczasowości swojej władzy. W
tym należy upatrywać w wielu wyrokach powodu przetrzymywania skazanych w więzieniach. Innym przykładem była sprawa Antoniego Krumera
(Kramera). Został skazany przez sąd apelacyjny departamentu warszawskiego za lekkomyślną mowę na karę roku domu poprawy. Jednocześnie ten
sam sąd orzekł o potrzebie zastawienia tak długo w więzieniu dopóki do
panującego w kraju uwolnionym nie będzie uwalniając go. Tak więc uzasadnienie takie jak się zdaje mogło występować nader często.
Nie wszystkie wyroki oznaczały pełne uwolnienie od kary. Przykładem
27  Mielnik M., Komisja Rządząca wobec …, s. 23.
28  AGAD, R. St. i R. Min., seria II, sygn. 122, s. 7-8, R. St., seria I, s. 10.
138 | WSGE
takiej sytuacji był Ferdynand Rudolphi. Dopuścił się on defraudacji mienia
i został skazany na karę więzienia i klatkę. Książę uwolnił go jedynie od tej
drugiej formy kary.
Departament Kaliski posiadał drugą co do wielkości liczbę ułaskawień. Zostały one wydane pod koniec 1807 roku. Byli to sami mężczyźni.
Nie stanowili jednolitej grupy pod względem społecznym. Czterech z nich
było prawdopodobnie szlachcicami, jeden młynarczyk reprezentował tzw.
trzeci stan. Na uwagę zasługują niemal te same zbrodnie, jakich się dopuścili. Czterech skazano za morderstwa, jednego za podpalenie. Dwa z tych
przypadków mogą wskazywać na źle działający wymiar sprawiedliwości
lub błędy policji. Monarcha na podstawie, jak można przypuszczać, raportu ze sprawy nie znalazł dowodów winy oskarżonych. Następne trzy
przypadki mogą rodzić pewne uwagi. Niejaki Józef Kozłowski młynarczyk
w wyniku bójki zabił Witkowskiego29. Przypadkowość tego zdarzenia oraz
wiek i stan zdrowia stanowiły podstawę wydania aktu łaski. Współcześnie
takie uzasadnienie stanowiłoby jedynie przyczynek do złagodzenia kary.
Należy pamiętać, że morderstwo w afekcie funkcjonuje stosunkowo od
niedawna. W czasach Księstwa Warszawskiego konsekwencje poniesione
przez sprawcę nie różniłyby się znacznie od losu skazanego za morderstwo
z premedytacją.
Podobna sprawa miała miejsce w departamencie płockim. Niejaki urodzonego Adam Zmora próbował rozdzielić bijącego się kolegę urodzonego
Macieja Balcerzaka i urodzonego Pszczółkowskiego30. Sprawca nieszczęśliwego zdarzenia został także uwolniony od kary. Argumentowano, podobnie jak poprzednio, że zdarzenie było przypadkowe. Obok niego został
uwolniony ksiądz Andrzej Grabowski. Monarcha uznał przestępstwo, jakie popełnił ten proboszcz, za sprawę sakralną. W tym celu uwolnił go od
kary świeckiej i oddał władzom kościelnym31.
Reasumując, ułaskawienia mimo ich niewielkiej liczby stanowią złożony problem. Na podstawie zebranych źródeł wiadomo, że objęły one niemal wszystkie dzielnice kraju kontrolowane po 1807 roku. Ich szczegółowe
wyliczenie przedstawia tabela 1.
29  Ibidem, s. 9 -10.
30  Imię nieznane.
31  ADAG, R. St. i R. Min., op.cit., sygn. 122, s. 1.
WSGE | 139
Tabela 1. Statystyka ułaskawień w Księstwie Warszawskim
przestępstwa depart.
płocki
zabójstwo
1
współudział 1
aborcja
kradzież/
defraudacje podpalenie fałszowanie mowy
nieprawo1
myślne
depart.
depart.
poznański bydgoski
1
1
depart.
warszawski
1
5
depart. Łączkaliski nie
4
6
2
6
1
1
2
1
1
1
1
1
3
2
2
3
Źródło: ADAG, R. St. i R. Min., op.cit., sygn. 122, s. 1.
Uwagę badacza przykuwa fakt, iż większość z nich została orzeczona
w 1807 roku, czyli bezpośrednio po objęciu władzy przez Fryderyka Augusta. Można zatem postawić tezę, że większość z nich stanowiła pewien
element gry politycznej obliczonej na zaskarbienie sobie przychylności
opinii publicznej. Świadczy o tym zarówno spora liczba osób pochodzenia
nieszlacheckiego, w tym szczególnie kobiet.
Jednocześnie uzasadnienia zwolnienia od kary pozwalają odpowiedzieć na pytanie, czym w omawianym okresie było ułaskawienie oraz kto
na nie zasługiwał. Rozpropagowane po Europie przez Napoleona Bonaparte osiągnięcia Rewolucji Francuskiej znalazły swoje miejsce także
w Księstwie Warszawskim. Zmniejszenie znaczenia przynależności stanowej, próby wprowadzania postulatów humanitaryzmu, to jak się wydaje,
najważniejsze przykłady charakteryzujące zjawisko ułaskawień w omawianym okresie.
Bibliografia:
1. AGAD, Komisja Rządząca, sygn. 57, Dyrektor Policji składa Komisji Rządzącej przełożenie Izby Administracji Publicznej, s. 15.
2. AGAD, Komisja Rządząca, sygn. 57, Przełożenie Aleksandra Potockiego do Komisji Rządzącej, s. 28 – 30.
3. AGAD, Komisja Rządząca, sygn. 58, Sprawozdanie Stanisława
Małachowskiego z korespondencji z władzami francuskimi, s. 30.
4. AGAD, Komisja Rządząca, sygn. 59, Polecenie Komisji Rządzącej
do Dyrektora Policji, s. 104.
5. AGAD, Komisja Rządząca, sygn. 61, Odpowiedź Dyrektora Policji
na pismo Komisji Rządzącej, s. 23 – 25.
140 | WSGE
6. AGAD, Komisja Rządząca, „Wzór oświadczenia dla mieszkańców
w sprawie wierności nierodaków”, sygn. 61, s. 26.
7. AGAD, Rada Stanu i Rada Ministrów, seria II, sygn. 122, s. 7 -8,
8. AGAD, Rada Stanu, seria I, sygn. 122, s. 10.
9. ADAG, Rada Stanu i Rada Ministrów, sygn. 122, s. 1.
10. AGAD, Komisja Rządząca, sygn. 58, Zasady do organizacji dla Dyrektora Policji, s. 31.
11. AGAD, Rada Stanu i Rada Ministrów, seria II, sygn. 122, s. 13 – 14.
12. Borucki M., (2002), Konstytucje polskie 1791 – 1997. Warszawa:
Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
13. Dziennik Praw Księstwa Warszawskiego, Warszawa 1807 - 1813,
t. IV.
14. Goclon J., (1999), Polska na królu pruskim zdobyta: ustrój, administracja i sądownictwo doby Komisji Rządzącej w 1807 roku, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
15. Handelsman M., (1917), Organizacja administracji Komisji Rządzącej r. 1807, Wybór tekstów, Warszawa: skł. gł. Księg. F. Hoesick.
16. Kroczyński H., (1990), Wojsko polskie na Pomorzu Zachodnim
i Krajnie 1807,Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej
17. Mielnik M., (2010), Policja Księstwa Warszawskiego. Organizacja,
kompetencje, działalność, (Praca doktorska UWM Olsztyn)
18. Mielnik M., Komisja Rządząca wobec problemu nierodaków
w 1807, [w:] Między I a IV Rzeczypospolitą. Z dziejów lustracji na ziemiach
polskich w XIX i XX w., pod red. M. Korybut – Marciniak, P. Majer, Olsztyn
2009.
19. Mielnik M., (2008), Organizacja, kompetencje i działalność władz
policyjnych czasów Komisji Rządzącej (14 stycznia – 5 października
1807 r.). Studia prawnoustrojowe nr 8, s. 303 – 316.
20. Salmonowicz S., (1966), Prawo karne oświeconego absolutyzmu:
z dziejów kodyfikacji karnych przełomu XVIII/XIX w., Toruń: Państwowe
Wydawnictwo Naukowe;
21. Ustawodawstwo Księstwa Warszawskiego. Akty normatywne władzy najwyższej (1964), pod red Bartel W., Kosim J., Rostocki W., Warszawa,
t. I – IV: Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk.
22. Zahorski A., (1959), Centralne instytucje policyjne, Warszawa:
Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
23. Sójka – Zielińska K., (2008), Historia prawa, Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis.
WSGE | 141
Michal Čubrík
142 | WSGE
WSGE | 143
Michal Čubrík1
JADROVÉ ODZBROJENIE Z POHĽADU REALIZMU
NUCLEAR DISARMAMENT - THE REAL POINT OF VIEW
ROZBROJENIE NUKLEARNE - REALNY PUNKT WIDZENIA
Abstract
Realist theory of international relations is generally sceptical about
the possibility of disarmament, especially when speaking about the nuclear disarmament. Nevertheless, we have already witnessed few cases
of states abandoning their nuclear arsenals. When we take a closer look
at these cases, we find out these states were motivated primarily by security calculations and they gave up nuclear weaponry in order to enhance
the military dimension of their security. Such behaviour perfectly fits with
the postulates of the realist theory. In this article, we are trying to expand
this argument further and explain the circumstances when is the nuclear
disarmament possible.
KEYWORDS: international relations, disarment, nuclear weapon, internal
security
Úvod
Realizmus patrí medzi najstaršie prístupy k teoretickému skúmaniu
medzinárodných vzťahov, ktorého počiatky môžeme pozorovať už napríklad
v antických dobách. V priebehu 20. storočia sa tento prístup vyformoval
do plnohodnotnej teórie medzinárodných vzťahov s vlastnými axiómami,
kategóriami, metódami a celkovým pohľadom na oblasť medzinárodnej
politiky. V druhej polovici 20. storočia prebehlo na poli politických vied,
kam spadá aj odbor medzinárodných vzťahov niekoľko tzv. „veľkých debát“,
pričom niektoré z nich prebiehajú dodnes. Jednou z nich bola aj debata
medzi prívržencami teórie realizmu na jednej strane a zástancami teórie
liberalizmu a ďalšími na strane druhej. Táto druhá strana poukazovala
na mnohé nedostatky realistickej teórie týkajúce sa napr. úrovne analýzy,
schopnosti predikcie, „jedno-dimenzionálnosti“ realizmu alebo jeho
1  Mgr. Michal Čubrík is an internal Ph.D. student at the Department of Security
Studies, Faculty of Political Science and International Relations, Matej Bel
University in Banská Bystrica, e:mail: [email protected].
144 | WSGE
WSGE | 145
skepticizmu v niektorých otázkach. Napriek týmto kritikom sa realizmus
stal jednou z najrozšírenejších paradigiem pri skúmaní medzinárodných
vzťahov, najmä v anglicky hovoriacich oblastiach, ktoré dodnes dominujú
medzinárodno-politickému diškurzu.
Popri tomto teoretickom rozsahu realizmu je tzv. „realistické zmýšľanie“,
resp. realistické vnímanie sveta veľmi rozšírené aj medzi jednotlivými
aktérmi medzinárodných vzťahov, štátmi a ich predstaviteľmi. To znamená,
že štáty sa v prevažnej miere riadia realistickými úvahami, hoci v mnohých
prípadoch deklarujú ich predstavitelia alebo oficiálne dokumenty skôr
idealistické princípy. Jednou z najmarkantnejších oblastí takéhoto stretu
medzi dvoma úrovňami správania sa štátov je jadrové odzbrojovanie.
Tento článok sa snaží práve o analýzu tohto stretu, vysvetlenie možnosti
jadrového odzbrojenia z pohľadu realistickej teórie medzinárodných
vzťahov. Za týmto účelom je najskôr potrebné objasniť základné prvky
teórie realizmu a jednotlivé jeho smery. Následne musíme určiť, aké sú
primárne motivácie a úvahy, ktoré vedú štáty k získavaniu, resp. v našom
prípade k vzdaniu sa jadrových zbraní. Tieto motivácie a úvahy je následne
nutné porovnať s axiómami realistickej teórie. Našim cieľom je dokázať, že
jadrové odzbrojovanie je do určitej miery konzistentné aj s realistickým
chápaním medzinárodných vzťahov a zároveň načrtnúť jeho limity.
1. Hlavné znaky teórie realizmu
V prvom rade je potrebné vziať do úvahy, že realizmus nie je jednoliata
teoretická koncepcia. Pod toto súhrnné pomenovanie spadá viacero smerov,
ktoré majú spoločné základné znaky a kategórie, ale líšia sa napr. v miere
optimizmu alebo pesimizmu vzhľadom na možnosť určitých spôsobov
vývoja medzinárodných vzťahov, v úrovni analýzy medzinárodného
systému alebo tiež prípustnosti určitých faktorov a vplyvov. Takto
rozlišujeme niekoľko variácií realistickej teórie: klasický realizmus,
neorealizmus, ofenzívny a defenzívny realizmus/štrukturálny realizmus
a neoklasický realizmus (Elman, 2008). Rozdiely medzi jednotlivými
variáciami tejto teórie sú dané vývojom v rámci disciplíny a reakciou na
kritické pripomienky, ale tiež názormi konkrétnych autorov alebo skupín
autorov. Pre nás sú však v tejto chvíli podstatné najmä charakteristické
črty, ktoré majú tieto jednotlivé smery spoločné.
Základnou kategóriou realistickej teórie vo všeobecnosti je moc. Štáty,
ako primárni a jediní relevantní aktéri medzinárodného systému sa usilujú
o maximalizáciu svojej moci, ktorá je pre realistov určitým ekvivalentom
vojenskej sily. Medzinárodné prostredie, v ktorom štáty existujú chápu
146 | WSGE
realisti ako silno konkurenčné až anarchické a vojenská sila je jediným
spoľahlivým prostriedkom umožňujúcim zabezpečiť vykonávanie
základných funkcií štátu. Tými sú zaistenie prežitia štátu, čiže bezpečnosť
vo vojenskom zmysle, teritoriálna integrita a politická stabilita (prípadne
aj možnosť ekonomickej prosperity v zmysle prístupu k surovinám
a trhom, umožňujúcim ekonomický rozvoj štátu, táto funkcia je však pre
väčšinu realistov druhoradá) (Elman, 2008)
Štáty v medzinárodnom systéme sú podľa realistov racionálne
konajúci aktéri. Ich správanie sa odvíja od racionálne definovaného
národného záujmu, ktorý je v podstate vyjadrením možnosti vykonávať
uvedené základné funkcie. Národné záujmy jednotlivých štátov sa
prirodzene dostávajú do konfliktov, výsledkom ktorých môže byť aj
vojna, pre realistov prirodzená súčasť medzinárodnej politiky. Z pohľadu
neorealizmu K. Waltza je vojna nutný dôsledok anarchickej štruktúry
medzinárodného systému, v ktorom sú štáty nútené vykonávať uvedené
funkcie, pričom na to nedisponujú rovnakými prostriedkami (Waltz,
1979). Z nášho pohľadu je tiež dôležité spomenúť pojem „bezpečnostná
dilema“ prvýkrát zadefinovaný realistom J. Herzom. Bezpečnostná dilema
vyjadruje problém nedôvery medzi štátmi v otázke zvyšovania relatívnej
vojenskej sily jedného z nich. Inými slovami, každý štát interpretuje vlastné
zbrojenie ako obranné, pričom ostatné dotknuté štáty to interpretujú
ako snahu o ich ohrozenie. Výsledkom je, že sami prijímajú opatrenia
na zvýšenie svojej vojenskej sily, ktoré zase prvý štát vníma ofenzívne
a prijíma ďalšie defenzívne opatrenia. Takýto kolobeh spôsobuje preteky
v zbrojení a zvyšuje napätie medzi danými štátmi (Herz, 1951).
Realistická teória má samozrejme omnoho viac dôležitých
charakteristík, nemáme tu však priestor, aby sme sa podrobne venovali
každej z nich alebo vysvetľovali rozdiely medzi jednotlivými smermi. Pre
našu analýzu je potrebné zdôrazniť, že z pohľadu realizmu je správanie
štátov determinované najmä snahou zaistiť alebo zvýšiť vlastnú bezpečnosť,
pričom tá je ohrozovaná prevažne vonkajšími faktormi. Dodajme ešte,
že teória realizmu je vo všeobecnosti skeptická k otázke medzinárodnej
spolupráce, predovšetkým takej, ktorá by znižovala relatívnu vojenskú silu
jednotlivých štátov (Elman, 2008).
2. Implikácie pre otázky jadrového odzbrojenia
Vlastníctvo alebo snahy o získanie jadrových zbraní je preto potrebné
zasadiť do uvedeného teoretického rámca. Jednotlivé štáty a ich lídri
sa snažili alebo naďalej snažia o zisk jadrových zbraní predovšetkým
WSGE | 147
z dôvodov spojených s mocou a bezpečnosťou. Viacerí odborníci
sa zhodujú na štyroch základných motiváciách pre zisk jadrových
zbraní (Gray, 1999, Quinlan, 2009):
1. Bezpečnostné dôvody – snaha minimalizovať potenciálne alebo
reálne vonkajšie hrozby.
2. Mocenské dôvody – snaha zvýšiť svoju moc pri presadzovaní
národných záujmov.
3. Vnútorné a politické dôvody.
4. Identita – snaha posilniť identitu štátu ako veľmoci alebo
regionálnej mocnosti.
Z nášho pohľadu sú najdôležitejšie prvé dva uvedené motivačné
faktory, ktoré plne zodpovedajú realistickým predpokladom. Štáty
s jadrovými arzenálmi taktiež zdôvodňujú ich vlastníctvo bezpečnostnými
záujmami. Ponechávajú si jadrové zbrane ako najvyššiu záruku bezpečnosti
pred vonkajšími hrozbami a prostriedok odstrašenia potenciálnych
alebo reálnych nepriateľov. Tieto mocnosti sa spoliehajú na odstrašujúcu
schopnosť svojich jadrových hlavíc aj v prípade, že v danom momente
ani v krátkodobom horizonte neexistuje žiadna skutočná hrozba, ktorú
by bolo nutné odstrašovať (Gray, 1999). Dôkazy tohto tvrdenia je možné
nájsť v jednotlivých bezpečnostných a vojenských stratégiách nukleárnych
veľmocí. Uvažovanie o jadrových zbraniach podlieha teda v prevažnej
miere bezpečnostným kalkuláciám a neistota ohľadom bezpečnostnej
situácie v budúcnosti slúži ako ospravedlnenie súčasného statusu quo.
Jadrové odzbrojenie predstavuje, na rozdiel od koncepcie kontroly
zbrojenia z hľadiska teórie medzinárodných vzťahov liberalistickú ideu.
Jeho cieľom je úplne eliminovať hrozbu, ktorú predstavujú jadrové zbrane
pre medzinárodnú bezpečnosť a mier. Na jeho dosiahnutie je potrebné
odstrániť mocenské vzťahy a podozrievavosť zo vzťahov medzi štátmi,
zmeniť ich charakter z prevládajúcej rivality na kooperáciu (Krejčí, 2007).
Realizmus, predovšetkým jeho umiernenejšie varianty neodmietajú
spoluprácu medzi štátmi ako takú. Spolupráca je podľa nich možná
v mnohých sférach, najmä v ekonomickej oblasti a v prípade, že z tejto
spolupráce majú obidve alebo všetky zúčastnené strany prospech, resp.
ju ako prospech vnímajú. Vo vojenskej oblasti, ktorá je podľa realistov
vzhľadom na moc štátu prvoradá a má teda prednosť pred ekonomikou
(Waltz, 2000), prevažuje však medzi kľúčovými aktérmi aj naďalej
nedôvera a rivalita. Správanie týchto kľúčových aktérov, z nášho pohľadu
ide o nukleárne veľmoci a štáty s jadrovými zbraňami, je determinované
148 | WSGE
najmä vyššie popísaným mechanizmom bezpečnostnej dilemy. Ani jeden
z dotknutých aktérov nepristúpil na unilaterálne jadrové odzbrojenie
odvolávajúc sa na nukleárne arzenály ostatných aktérov a potrebu zachovať
si odstrašujúci prostriedok proti týmto arzenálom, resp. konvenčnej
vojenskej prevahe ostatných aktérov.
Je možné nájsť mnoho dôkazov týchto skeptických tvrdení
potvrdzujúcich predpoklady realistickej teórie. Jedným je napr. stagnácia
medzinárodných rokovaní v rámci Konferencie o odzbrojení OSN alebo
neúspechy, resp. len malé úspechy pravidelných Revíznych konferencií
k Zmluve o nešírení jadrových zbraní, v ktorej sa súčasné oficiálne jadrové
mocnosti zaviazali postupne znižovať počty svojich jadrových hlavíc až k ich
úplnej eliminácii. Ako ďalší dôkaz môže slúžiť neúspech medzinárodných
zmlúv snažiacich sa o podstatné obmedzenia smerom k jadrovým
zbraniam, ako je napr. Zmluva o úplnom zákaze jadrových skúšok, ktorá
od svojho podpisu v roku 1996 doteraz nevstúpila do platnosti vzhľadom
na neochotu jadrových mocností ju ratifikovať a vzdať sa tak možnosti
modernizovať svoje arzenály. Predpoklady realizmu potvrdzuje aj relatívna
slabosť medzinárodného režimu vytvoreného s cieľom zabraňovať šíreniu
jadrových zbraní do ďalších štátov. Tento režim má zásadné nedostatky,
ktoré určitým potenciálnym záujemcom so závažnými bezpečnostnými
problémami umožňuje dospieť až k vlastníctvu jadrovej zbrane (Čubrík,
Husenicová, 2010).
3. Realistická interpretácia jadrového ozbrojenia
Z uvedených tvrdení by sme mohli implikovať dva kľúčové predpoklady:
1. Po prvé, štát, ktorý raz získal jadrové zbrane má tendenciu si
ich ponechať bez ohľadu na existenciu vojenských hrozieb voči jeho
bezpečnosti.
2. Po druhé, štáty nebudú dobrovoľne unilaterálne znižovať počty
svojich jadrových zbraní, pretože by tým znížili svoju relatívnu vojenskú
silu voči ostatným.
História posledných dvoch desaťročí, teda obdobia po skončení
studenej vojny však na prvý pohľad vyvracia obidve tieto tvrdenia. Existuje
skupina štyroch štátov, ktoré sa dobrovoľne vzdali svojich jadrových
arzenálov a podrobili sa medzinárodnému režimu (Juhoafrická republika,
Ukrajina, Bielorusko, Kazachstan) a niekoľkých ďalších, ktoré svoje snahy
o zisk jadrového potenciálu prehodnotili (napr. Lýbia, Irak). Taktiež sa
v posledných desaťročiach vyskytli prípady, či už unilaterálnych alebo
WSGE | 149
bilaterálnych redukcií jadrových arzenálov spolu s počtom nosičov (napr.
Zmluvy START, SORT, unilaterálna redukcia počtu zo strany Veľkej
Británie). Tieto fakty vrhajú na prvý pohľad tieň na závery realistickej
teórie. Pri podrobnejšej analýze je však možné ich vysvetliť aj za použitia
kategórií realizmu bez toho, aby sme sa dostali do rozporu. Zároveň sa
pokúsime objasniť, za akých konkrétnych okolností môže k odzbrojeniu
alebo zníženiu počtu zbraní dôjsť.
Ak sa podrobnejšie pozrieme na štyri spomenuté prípady jadrového
odzbrojenia v histórii, je medzi nimi určitý rozdiel. V troch z nich, v prípade
Bieloruska, Kazachstanu a Ukrajiny, išlo o jadrový arzenál zdedený po
náhlom a chaotickom rozpade Sovietskeho zväzu. Politické a vojenské elity
týchto štátov, v 90. rokoch stále pevne naviazané na Rusko, sa rozhodli
v priebehu niekoľkých rokov zlikvidovať alebo vrátiť svoje zásoby zbraní,
ich nosičov a materiálov na ich výrobu naspäť Ruskej federácii (Skootsky,
1995). Tento proces mal v každom z menovaných štátov určité špecifiká,
nájdeme však niekoľko hlavných spoločných dôvodov: tieto štáty neboli
vôbec pripravené na strategické využitie zdedených jadrových arzenálov
v novom bezpečnostnom prostredí, bol na ne vyvíjaný silný tlak podporený
tiež významnými ekonomickými výhodami zo strany medzinárodného
spoločenstva a najmä zo strany Ruska na vrátenie a nebol prítomný žiadny
potenciálny nepriateľ, ktorý by predstavoval existenčnú hrozbu pre tieto
štáty (Tagma, 2005).
Prípad Juhoafrickej republiky je mierne odlišný. Tá v priebehu 70.
– 80. rokov, v údajnej spolupráci s Izraelom vybudovala malý jadrový
arzenál, konkrétne 7 taktických jadrových hlavíc. Tie mali slúžiť ako
základ bezpečnostnej stratégie JAR a v prípade potreby odstrašovať
potenciálny útok regionálnych nepriateľov pod vplyvom ZSSR. Po roku
1989 a ukončení studenej vojny sa bezpečnostná situácia v regióne zásadne
zmenila. Vláda JAR nariadila likvidáciu jadrových zbraní a oznámila
zámer pristúpiť k Zmluve NPT, čo sa udialo v roku 1991 (Terem, 2008).
Aj v tomto prípade je teda vidieť, že pri uvažovaní o nukleárnom arzenáli
hrali primárnu úlohu bezpečnostné kalkulácie.
Vlastníctvo jadrového arzenálu predstavuje pre štát stojaci mimo
režimu Zmluvy NPT, akým bola aj JAR, ale týka sa to aj predošlých
troch, určitý závažný medzinárodno-politický problém. Takýto štát sa
stáva predmetom medzinárodného tlaku, izolácie a prípadných sankcií.
V prípade, že vlastníctvo jadrových zbraní nepredstavuje bezpečnostnú
záruku proti konkrétnemu nepriateľovi, je skôr zdrojom problémov
alebo dokonca samotnou hrozbou, ako prostriedkom na zvýšenie
150 | WSGE
bezpečnosti. Štát, ktorý sa ocitne v takejto situácii má tendenciu vzdať
sa svojho nukleárneho arzenálu. Vyplýva z toho, že jednou nevyhnutnou
podmienkou unilaterálneho jadrového odzbrojenia štátu je neprítomnosť
priamej existenčnej hrozby.
Takýto záver však sám o sebe na vysvetlenie príčin jadrového
odzbrojenia nepostačuje. Existuje totiž skupina ďalších štátov, oficiálnych
jadrových mocnosti – Francúzsko a V. Británia, ktoré nemusia čeliť
existenčnej bezpečnostnej hrozbe a svojich jadrových zbraní sa napriek
tomu doposiaľ nevzdali a v krátkodobom horizonte to ani nie je možné
očakávať. Je preto nutné brať do úvahy rozdiely medzi touto skupinou
s predchádzajúcou skupinou štyroch štátov, ktoré odzbrojili.
Kvalitná a logicky presná štúdia H. M. Tagmu dospela k záveru,
že druhou rozhodujúcou podmienkou jadrového odzbrojenia je to, či
má daný štát kapacity, resp. schopnosti druhého úderu (Secure second
strike capability). Zásadný rozdiel medzi Francúzskom a V. Britániou
a skupinou štyroch uvedených štátov, ktoré odzbrojili je práve v tom, že
prvé dva menované štáty túto schopnosť majú a druhá skupina ju nemala
(Tagma, 2005). Jadrový arzenál štátov, ako napr. JAR teda nepredstavuje
odstrašujúci prostriedok rovnakej kvality, ako arzenál štátov so
schopnosťou druhého, odvetného úderu. Daný štát tak teoreticky nie je
schopný obstáť v potenciálnej nukleárnej konfrontácii a vzhľadom na svoje
nukleárne schopnosti, ktoré v zmysle logiky bezpečnostnej dilemy môžu
predstavovať ohrozenie pre iný štát, sa môže stať terčom preemptívneho
nukleárneho útoku. Okrem neprítomnosti priamej bezpečnostnej hrozby
je teda druhou nevyhnutnou podmienkou jadrového odzbrojenia štátu
neprítomnosť schopnosti druhého úderu (Tagma, 2005).
Pre nedostatok priestoru sa druhým z uvedených tvrdení realizmu,
ktoré je evidentne v rozpore s faktami, zaoberáme len skratkovite. Tvrdenie,
že štáty nebudú dobrovoľne znižovať počty svojich zbraní platí, ale len
v prípade, kedy je množstvo zbraní skutočne rozhodujúce. Nukleárne
zbrane predstavujú špecifickú kategóriu, pri ktorej množstvo nad určitý
limit pri efektívnej schopnosti ich doručovať nie je rozhodujúce. Odborníci
sa zhodujú, že toto množstvo je približne 200 strategických jadrových
hlavíc, ktoré úplne postačujú ako dôveryhodné odstrašenie (Kristensen,
Norris, Oelrich, 2009). Množstvá nad tento limit predstavujú nadbytočné
finančné náklady na skladovanie, zabezpečovanie a udržiavanie zbraní
v použiteľnom stave bez konkrétneho strategického cieľa. Aj unilaterálne
znižovanie počtu jadrových zbraní je preto výrazom racionálneho prístupu
k bezpečnostným otázkam, ktorý nie je v rozpore s realistickou teóriou.
WSGE | 151
Zmluvy, ako START I alebo „New START“ vychádzajúce z koncepcie
kontroly zbrojenia neoslabujú ani nezmenšujú vojenskú silu zmluvných
strán, ale prispôsobujú počty a štruktúru strategických jadrových zbraní
a ich nosičov aktuálnym bezpečnostným potrebám a prostrediu. Druhé
tvrdenie je tak možné vyvrátiť len súčasne s poukázaním na špecifický
charakter nukleárnych zbraní súvisiaci s ich mimoriadne ničivým
potenciálom. Vo všeobecnej rovine si však svoju platnosť zachováva.
Záver
Po stručnom preskúmaní doterajších prípadov unilaterálneho
jadrového odzbrojenia, a súvisiacich okolností sme dospeli k záveru, že
tieto nie sú v zásadnom rozpore s predpokladmi realistickej teórie, resp.
jej umiernenejších smerov. Pri uvažovaní o nadobudnutí alebo zbavení
sa nukleárneho arzenálu sa totiž lídri dotknutých štátov riadili a riadia
v prvom rade bezpečnostnými kalkuláciami v snahe zvýšiť bezpečnosť
štátu, prevažne v zmysle vojenskom.
Štyri prípady jadrového odzbrojenia, ktoré sa udiali v 90. rokoch 20.
storočia súvisia s ukončením studenej vojny a zmenou bezpečnostného
prostredia. Každý z nich spĺňa dve nevyhnutné podmienky odzbrojenia.
Prvou je neprítomnosť priamej existenčnej hrozby pre daný štát. Táto
podmienka však sama o sebe nepostačuje a je potrebné zobrať do úvahy
aj druhú podmienku, ktorú si všimla citovaná štúdia H. M. Tagmu. Je ňou
úroveň vyspelosti nukleárneho komplexu štátu, konkrétne neschopnosť
uskutočniť odvetný nukleárny útok. Inými slovami, aby štát odzbrojil,
nesmie čeliť žiadnej existenčnej hrozbe a zároveň nesmie mať schopnosť
druhého úderu.
Základom vysvetlenia jadrového odzbrojenia z pohľadu realistickej
teórie medzinárodných vzťahov je, že tento krok môže za určitých okolností
zvýšiť bezpečnosť štátu v porovnaní s možnosťou ponechať si jadrový
arzenál. Z toho vyplýva, že realizmus jadrové odzbrojenie neodmieta, ale
poskytuje naopak usmernenia, kedy je možné o ňom uvažovať. V prvom rade
je potrebné zaoberať sa bezpečnostnými motiváciami štátu vlastniaceho
alebo snažiaceho sa o získanie jadrových zbraní a poskytnúť mu také
garancie, ktoré môžu naplniť jeho bezpečnostné potreby. V druhom rade
to znamená, že metódy, ako nátlak, sankcie alebo vojenské hrozby nemôžu
splniť želaný účinok a môžu dokonca pôsobiť kontraproduktívne.
152 | WSGE
Literatúra
1. ČUBRÍK, M., HUSENICOVÁ, L. 2010. Biele miesta súčasného
medzinárodného jadrového režimu. In Národná a medzinárodná
bezpečnosť 2010 : Zborník vedeckých a odborných prác [CD-ROM].
Liptovský Mikuláš : AOS M. R. Štefánika, 2010 [cit. 2010-11-05]. ISBN
978-80-8040-408-6, s. 53-61.
2. ELMAN, C. 2008. Realism. In WILLIAMS, P. D. (ed.) Security
Studies. An Introduction. Routledge, 2008. ISBN 0-203-92660-9, s. 15-28.
3. GRAY, C. 1999. The Second Nuclear Age. Lynne Rienner Publishers,
1999. 200 s. ISBN 978-1-55-587331-8.
4. HERZ, J. 1951. Political Realism and Political Idealism. Chicago :
University of Chicago Press, 1951. 275 s. ASIN B007DNKGQ.
5. KREJČÍ, O. 2007. Mezinárodní politika. Praha : Ekopress, 2007.
743 s. ISBN 80-86929217.
6. KRISTENSEN, H. M., NORRIS, R. S., OELRICH, I. 2009. From
Counterforce to Minimal Deterrence: A New Nuclear Policy on the
Path Toward Eliminating Nuclear Weapons. In Occassional Paper No. 7,
April 2009 [online]. Federation of American Scientists, Natural Resource
Defense Council, 2009, [cit. 2010-11-22], 57 s. Dostupné na internete:
<http://www.fas.org/pubs/_docs/OccasionalPaper7.pdf>.
7. QUINLAN, M. 2009. Thinking About Nuclear Weapons. Oxford
University Press, 2009. 194 s. ISBN 978-0-19-956394-4.
8. TAGMA, H. M. 2005. Why Do States Give Up The Bomb? A Realist Explanation of Nuclear Disarmament. Štúdia prezentovaná na
každoročnom stretnutí International Studies Association, Hilton Hawaiian
Village, Honolulu, Hawaii, 5. 10. 2005 [online], 37 s. [cit. 2010-11-13].
Dostupné na internete: <http://www.allacademic.com/meta/p_mla_apa_
research_citation/0/7/1/2/3/p71238_index.html>.
9. SKOOTSKY, M. D. 2005. An Annotated Chronology of Post-Soviet Nuclear Disarmament 1991-1994. In The Non-Proliferation Review [online], roč. 2, 1995, č. 3. Monterey : James Martin Center for Nonproliferation Studies [cit. 2010-11-26], s. 64-105. Dostupné na internete: <http://
cns.miis.edu/npr/pdfs/skoots23.pdf>.
10. TEREM, P. 2008. Jadrové zbrane, ich význam a vplyv na svetovú
politiku. Banská Bystrica : FPVaMV, 2008. 290 s. ISBN 978-80-8083-531-6.
11. WALTZ, K. 1979. Theory of International Relations. McGraw-Hill,
1979. 250 s. ISBN 0-07-554862-6.
12. WALTZ, K. 2000. Globalization and American Power. In The
National Interest [online]. Spring 2000 issue [cit. 2010-10-15], s. 46-56.
WSGE | 153
Katarzyna Nowakowska
154 | WSGE
WSGE | 155
mgr Katarzyna Nowakowska1
KRYMINALISTYCZNE I QUASI-KRYMINALISTYCZNE
ASPEKTY USTALANIA PRAWDY NA PRZESTRZENI
DZIEJÓW ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM BADAŃ
WARIOGRAFICZNYCH – ZAGADNIENIA WYBRANE
CRIMINAL AND QUASI CRIMINAL ASPECTS OF ESTABLISHING
THE TRUTH OVER THE YEARS WITH PARTICULAR
CONSIDERATION OF THE LIE DETECTOR RESEARCHES CHOSEN QUESTIONS
Abstract
This article presents the examples of finding the truth and providing the evidences in different situations and times. However, the purpose
of this work is not to give the entire interpretation of the subject associated with the lie detector researches or the ways of revealing the truth over
the years. The article presents the examples of combining the physiological
changes of people with the emotional ones, from the early ancient centuries till the beginning of the XX century. Already in the old times, it was
noticed that the pulse increases its frequency during asking the questions,
that can testify about the lie, or merely about the association of the person who was questioned with the content of the question. Another feature
which was also noticeable, was the dry mouth, which appeared during
the stressful situations.
Then, over time, only the observation of physical reactions appeared
to be not sufficient. The devices were being started to construct, they had
to register the physiological changes which were unable to be noticed with
the naked eye. One of such the devices is a lie detector which registers
the following changes: frequency of breath, blood pressure, heartbeats,
skin surface tension. In this article there are presented the basic methods
of carrying out the researches using the lie detectors, the rules of their
functioning and their construction.
KEYWORDS: polygraph test, crime, physiological responses to emotions.
Niniejszy artykuł przedstawia przykłady wykrywania prawdy i dostar1 [email protected]; tel. 605963507. Doktorantka Uniwersytet Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Wydział Prawa i Administracji.
156 | WSGE
WSGE | 157
czania dowodów w różnych sytuacjach i czasach. Celem opracowania nie
jest jednak całkowite wyczerpanie tematu stosowania badań wariograficznych czy sposobów odkrywania prawdy na przestrzeni dziejów. Artykuł
przedstawia wybrane przykłady łączenia zmian fizjologicznych ze zmianami emocjonalnymi człowieka od wczesnych wieków starożytnych, aż do
początku XX w.
1. Sposoby wykrywania zmian emocjonalnych na podstawie
zmian fizjologicznych i ich interpretacja – początki zastosowań
Fakt istnienia odczuwalnych zmian fizjologicznych towarzyszących
przeżyciom psychicznym osoby i sposoby ich zastosowania był znany
i wykorzystywany już w starożytności.
Najstarsze informacje o tych sposobach pochodzą z ok. IX wieku p.n.e.
Są to spisane na papirusie instrukcje co do tego, jak wykrywać trucicieli na
podstawie ich zachowania. Zdaniem niejednego autora tego typu wskazówek „truciciel nie odpowiada na zadawane mu pytania lub daje odpowiedzi wymijające, mówi od rzeczy, pociera dużym palcem stopy o ziemię,
drży, ma bladą twarz, drapie się w głowę oraz próbuje za wszelką cenę opuścić dom”2.
Także w Biblii można łatwo znaleźć opisy dochodzenia do prawdy.
Mało kto nie zna historii o mądrym królu Salomonie i o podstępie, jakiego użył, by rozstrzygnąć spór pomiędzy dwiema kobietami kłócącymi
się o dziecko. Każda przekonywała Salomona, że jest matką chłopca. Król
wysłuchał ich i nakazał, by przeciąć dziecko tak, by każda z kobiet dostała
jego połowę. Jedna z kobiet zgodziła się na propozycję Salomona, druga
z płaczem zrzekła się praw do dziecka, byle tylko go nie zabijano. Wtedy
już król wiedział, że prawdziwą matką dziecka była kobieta, która gotowa
była oddać chłopca obcej kobiecie tylko nie zginął3.
Ulepszoną, zmierzającą bardziej ku obiektywnym sprawdzianom, metodę wykrywania kłamstwa stosował znamy grecki lekarz Erazystrat (300
– 250 lat p. n. e.). Polegała na badaniu tętna pacjenta4.
Metoda ta znana była i stosowana w średniowieczu, świadczyć o tym
może m.in. historia opisana w pracy „Gesta Romanorum”. Według tej opowieści pewien szlachcic, który podejrzewał swoją żonę o zdradę, podzielił
2  Z. Czeczot (1967) [w] „Problemy Kryminalistyki” 1967, nr 70, s. 793, cyt. za:
Paul V. Trovillo: A History of Lie Detection (1939), t. 29, nr 6.
3  Por. Biblia Tysiąclecia. 1 Krl. 3, 16-27.
4  Z. Czeczot (1966), op. cit., s. 794, cyt. za: P. Horoszowski: Od zbrodni do kary,
Warszawa.
158 | WSGE
się swoim zmartwieniem z jednym ze swych doradców. Doradca ten postanowił dokonać próby, aby ustalić, czy tak jest istotnie. W czasie obiadu
usiadł obok żony szlachcica i niby przypadkowo wziął ją za przegub dłoni.
Gdy podczas rozmowy wymienił nazwisko mężczyzny, z którym według
przypuszczeń szlachcica żona jego miała flirtować, tętno kobiety natychmiast uległo przyspieszeniu. Objaw ten nie wystąpił u niej, kiedy po pewnym czasie padło w rozmowie nazwisko męża5.
Ciekawą historię przedstawia Eysenck, który podaje opisany przez
Awicennę w swoim dziele „Quantum” przebieg testu, w wyniku którego
udało się ustalić pewne fakty, których badany nikomu wcześniej nie wyjawiał. Badany cierpiał podobno na chorobę, której przyczyn nie mogli
doszukać się lokalni lekarze. Awicenna przeprowadził więc badanie, które mogło zaskoczyć, a na pewno zaciekawić obserwatorów. Sprawdzał on
bowiem puls badanego w czasie, kiedy inny człowiek wymieniał nazwy
wszystkich miast i okręgów całej prowincji. Gdy padła nazwa pewnego
miasta, Awicenna poczuł przyspieszenie pulsu. W tym momencie przerwał ten etap testu, wznowił go, gdy następny człowiek zaczął wymieniać
wszystkie ulice owego miasta. Podobnie przy wymienieniu nazwy jednej
z ulic tętno uderzyło szybciej. Następnie wymieniono wszystkie domy
znajdujące się na tej ulicy, w końcu imiona wszystkich mieszkańców wytypowanego w ten sposób domu. W ten oto sposób udało się Awicennie
ustalić, że badany kocha się potajemnie w dziewczynie, która mieszkała
w tamtym właśnie domu. Po zaślubinach pacjent natychmiast wrócił do
zdrowia6.
Jak wynika z innych historii Awicenny pewne zależności między ciałem a umysłem znane były od zamierzchłych czasów. Eysenck przedstawia nam kolejną ciekawą opowieść, która tym razem pokazuje sposób na
znalezienie winnego. Czytamy, iż mężczyzn oskarżonych o zabicie naczelnika szczepu ustawiono nad brzegiem rzeki z twarzą zwróconą w stroną
szczepu. W tym czasie lekarz-czarownik, osoba wzbudzająca w członkach
plemienia szacunek i strach, skacze dookoła nich w rytm bicia bębnów. Po
zakończeniu swojego rytualnego tańca, który potęgował strach stojących
nad rzeką mężczyzn, lekarz-czarownik podaje każdemu z nich ryż. Mówi
przy tym, że ci, którzy są niewinni bez problemu będą w stanie połknąć ów
ryż, natomiast winny, nie będzie w stanie połknąć ani ziarenka, przez to,
że jego zbrodnia przeciw naturze sprawiła, iż zwierzęta i rośliny nie chcą
mieć z nim nic wspólnego. Swoją sugestię powtarza wiele razy. W momen5  Z. Czeczot, op. cit., s. 794, cyt. za: Gesta Romanorum. w tłum. Charlesa Swana.
6  Por. H. J. Eysenck (1965), Warszawa, s. 90.
WSGE | 159
cie gdy pięciu mężczyzn przystępuje do jedzenia, okazuje się, że czterech
z nich nie ma problemu z połknięciem ziarenek ryżu. Tylko jeden mężczyzna, z twarzą zszarzałą i ledwie trzymając się na nogach, mimo rozpaczliwych prób nie połyka podanego mu ryżu. W tym momencie wina
mężczyzny była już oczywista dla wszystkich7.
Zaprezentowana wyżej próba mocno przypomina ordalia stosowane
chętnie w średniowieczu przy okazji procesów inkwizycyjnych.
2. Wybrane urządzenia lub sposoby wychwytywania zmian
fizycznych spowodowanych zmianami emocjonalnymi
człowieka
Obserwacje fizjologicznych procesów emocjonalnych były prowadzone przez wielu badaczy w różnych krajach na przełomie XIX i XX wieku.
Pierwsze próby wykorzystania aparatury naukowej do ujawnienia emocji dotyczącej sfery kryminalnej podjął Cesare Lombroso około 1895 r.
Zastosował on wtedy przyrząd zwany hydrosfigmografem, który rejestrował zmiany objętości dłoni zanurzonej w naczyniu wypełnionym wodą.
Zmiany te związane były z wahaniami ciśnienia8.
Inną metodę zastosowali w roku 1929 Golla i Antonovitsch, którzy
w pojemniku z wodą zanurzali całą badaną osobę, pozostawiając na powierzchni tylko głowę uszczelnioną wokół szyi. Ruchy klatki piersiowej
i brzucha osoby badanej podczas oddychania wypychały ze zbiornika powietrze, którego ilość była rejestrowana. Ten tzw. bodyplethysmograph był
jednakże wysoce niepraktyczny9.
Na szczególną uwagę zasługują badania przeprowadzone przez włoskiego fizjologa A. Mosso w latach 1870 – 1895. Uczony ten wykazał
w swoich pomiarach, że strach ma wpływ na działanie serca i funkcje oddychania oraz na krążenie krwi w mózgu. Mosso skonstruował przyrząd,
który pozwalał wykazać zmiany w krążeniu krwi w organizmie człowieka
zachodzące pod wpływem procesów emocjonalnych. Działanie tego przyrządu nazwanego „kołyską” oparte było na zasadzie wagi. Osoba badana
kładła się na podłużnej płycie wagi, którą ustawiano w taki sposób, aby oba
jej końce znajdowały się na jednym poziomie (a więc znajdowały się w zupełnej równowadze). Następnie badanemu zadawano pytanie powodujące
wystąpienie silnego uczucia strachu. Okazywało się wówczas, że „kołyska”
traciła równowagę i ten jej koniec, na którym spoczywała głowa osoby
badanej, opadał. Mosso tłumaczył owo zjawisko zmiany równowagi ciała
przepływem krwi do głowy, w wyniku silnego zdenerwowania zadanym
pytaniem. Z czasem Mosso ulepszył swój przyrząd. Zmiana równowagi
ciała osoby badanej za pomocą „kołyski” rejestrowana była przez pisak na
obracającym się bębnie10.
Było wielu badaczy, którzy obserwowali fizjologiczne zmiany emocji, które można było zaobserwować, śledząc zmiany w oddychaniu, funkcjonowaniu serca i krwioobiegu oraz elektrycznym przewodnictwie skóry. Należy w tym miejscu wymienić
E. J. Abramowskiego, który stwierdził powtarzające się zmiany w oddychaniu przy takich bodźcach, jak: rozwiązywanie zadań przez osobę badaną,
hałas, dźwięk, dotyk, nagłe światło, a także przy wysiłku imaginacji osoby
badanej11.
Prace w kierunku wynalezienia bardziej doskonałych przyrządów
rejestrujących wpływ procesów emocjonalnych na procesy fizjologiczne
prowadzone były równocześnie w różnych krajach. Literatura medyczna
i kryminalistyczna wymienia wiele nazwisk uczonych, którzy zajmowali
się tymi badaniami. Wśród nich na szczególną uwagę zasługuje nazwisko znanego angielskiego kardiologa Jamesa Mackenzie. To właśnie jemu
przypisuje się wynalezienie w 1906 r. pierwszego w historii przyrządu nazwanego poligrafem. Przyrząd ten co prawda nie był używany do wykrywania cielesnych objawów strachu wywołanego kłamstwem, lecz do badań
lekarskich, jednakże jego zasadnicza konstrukcja odpowiadała budowie
przyrządów tego typu używanych obecnie12.
Spośród uczonych, którym współczesna technika rejestrowania objawów fizjologicznych uczuć (m.in. strachu) ma wiele do zawdzięczenia, wymienić jeszcze można Marstona (który w 1917 r. opublikował wyniki badań
nad wpływem strachu na ciśnienie krwi), Besussiego (któremu w 1914 r.
udało się ustalić korelację między strachem a ilością powietrza wdychanego i wydychanego przez osobę doznającą tego uczucia w związku z udzielaniem odpowiedzi kłamliwych) oraz Łurię (który w 1923 r. zarejestrował
drżenie dłoni u osób przeżywających silne procesy emocjonalne)13.
Metodą na śledzenie zmian fizjologicznych spowodowanych zmianami emocjonalnymi jest również śledzenie zmian temperatury danej osoby.
7  Por. H. J. Eysenck (1965), s. 87-88.
8  W. Kędzierski (2002), Szczytno, s. 208.
9  J. Widacki, (1981), Warszawa, s.17, cyt. za F. L. Golla, S. Antonovitsch (1929),
nr 52, s. 491 – 509.
10  Z. Czeczot, s. 795.
11  J. Widacki, s. 19, cyt. za E. Abramowski (1913) [w:] „Prace z psychologii doświadczalnej”, t. I, Warszawa, s. 87.
12  Z. Czeczot, s. 795.
13  Ibidem, s. 795
160 | WSGE
WSGE | 161
W tym celu należy znaleźć na ciele człowieka miejsca, które reagują silnie na najmniejsze nawet zmiany temperatury wywołane emocją. Takimi
miejscami są np.: rejony skroni, uszu, oczu i szyi. Niesie to za sobą pewne udogodnienie, gdyż badanie zmian temperatury nie pociąga za sobą
konieczności zdejmowania wierzchniej odzieży14. Badania takie już na
pierwszy rzut oka wydają się bardziej praktyczne niż na przykład używanie bodyplethysmographu, który niegdyś stosowali Golla i Antonovitsch.
Do badania prawdomówności wykorzystywane jest także badanie rezonansem magnetycznym. Podczas wykonywania eksperymentów w 2001
roku neurologowie z Uniwersytetu Pensylwanii zbadali w ten sposób
18 studentów podczas gry w karty. Okazało się, że kłamstwo powoduje
zmianę aktywności w obszarach mózgu odpowiedzialnych za koncentrację uwagi, zaprzeczanie i monitorowanie błędów. Była ona wyższa zawsze,
gdy studenci kłamali. Zauważono również, że kiedy człowiek kłamie, więcej obszarów mózgu jest aktywnych – zmyślanie jest więc trudniejsze niż
mówienie prawdy15.
Od kilkudziesięciu lat do Polski importowane są urządzenia, których
krajowa nazwa nie została jeszcze ostatecznie uzgodniona i prawdopodobnie tak, jak w przypadku nazw „poligraf ” i „wariograf ” będzie ona
podlegała ewolucji. Urządzenia te zwane są: poligrafami głosowymi, analizatorami stresu w głosie (VSA – Vioce Stress Analyser), analizatorami głosu, wariografami głosowymi, psychologicznymi analizatorami stresu, LVA
(Layer Vioce Analyser), PSE (Psychological Stress Valuator) lub Trustem
i Vericatorem. Urządzenia te są obecnie używane w Polsce, ale prawie nikt
tego nie potwierdza. Brak polskich badań nad zastosowaniem poligrafu
głosowego i opisujących je publikacji jest odczuwalny zarówno przez świat
nauki, organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości, jak i sferę biznesu16.
Twórcy tych urządzeń wychodzą z założenia, że źródłem zmian w głosie jest występujący u badanego stres lub stan zdenerwowania. Wyróżniają
oni sześć elementów składających się na głos ludzki: wypowiedź tekstową, czyli słowa, jakich używamy, mówiąc; unikalne, charakterystyczne
składniki identyfikujące indywidualnie każdy głos; poziom intonacji, czyli
sposób własnej ekspresji, jaką głos wyraża; emocje – niekontrolowane elementy w głosie, które wskazują na poziom ekscytacji i emocji związanych
z tym, co mówimy; komponenty poznawcze, percepcyjne – niekontrolowane emocjonalne elementy głosu, które wskazują na konflikt lub zgod14  Por. H. Kołecki (1979), Warszawa, s. 152-153.
15  P. Kościelniak, Ł. Kaniewsk (2002) [w:] „Człowiek i nauka”, nr 72.
16  J. Pietruszka (2006) [w:] „Problemy Kryminalistyki”, nr 251, s. 48.
162 | WSGE
ność wypowiadanych zdań z subiektywną rzeczywistością postrzeganą
przez badanego oraz sferę psychologiczną ujawniającą stres, wzmożoną
czujność czy ogólną kondycję psychiczną badanej osoby17.
Metodyka badań na tych urządzeniach wzorowana jest na technikach
stosowanych w typowych badaniach wariograficznych. Składa się z kilku
faz. Na początku operator sprzętu zapoznaje się z okolicznościami sprawy. Wiedza o zdarzeniu, którego ma dotyczyć badanie, umożliwia mu
określenie jego celów i sformułowanie odpowiednich pytań testowych. W
następnej kolejności przeprowadza on rozmowę z badanym, starając się
nawiązać z nim kontakt psychiczny i jednocześnie zrelaksować go. Na tym
etapie wyjaśniane są także wątpliwości związane z badaniem, omawiane
poszczególne pytania, jakie ekspert zamierza zadać. Już więc w założeniu
osoba badana nie może być zaskakiwana pytaniami. Po rozmowie tej przechodzi się do zasadniczego testu. Zawiera on zwykle 15 pytań, na które
badany udziela odpowiedzi – „tak” i „nie” – a przebieg badania rejestrowany jest na taśmie magnetofonowej. Zapis taki jest następnie poddawany
analizie przy pomocy specjalnego urządzenia – PSE, zdolnego wykrywać
odpowiednie częstotliwości w głosie, interpretowane przez prowadzącego
badanie operatora sprzętu jako symptom stresu, a nawet kłamstwa18.
Używanie tego typu urządzeń w procesie karnym do oceny zeznań
świadków nie jest jednak i nie może być dopuszczalne z kilku zasadniczych
powodów. Po pierwsze, metoda ta budzi wątpliwości natury naukowej. Do
dziś nie ma jasnych i prostych kryteriów charakteryzujących osoby nieszczere. Nie ma katalogu swoistych cech, których występowanie pozwalałoby na sformułowanie jednoznacznego wniosku, że konkretna cecha jest
symptomem kłamstwa, a dana osoba kłamie19. Inna wątpliwość na charakter ściśle prawny. Urządzenia te, co wynika z zasad ich działania, mogą
być wręcz niezauważenie stosowane, w pozornie najskuteczniejszy sposób,
to znaczy podczas przesłuchania. Jeżeli bowiem mamy zastrzeżenia co do
prawdomówności świadka, wystarczyłoby przesłuchanie nagrywać i poddawać analizie na PSE, otrzymując gotowy wynik. Zastosowaniu takiemu
sprzeciwiają się jednak przepisy ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks
postępowania karnego20. Art. 171§5 kodeksu bezapelacyjnie wyklucza korzystanie ze środków technicznych kontrolujących nieświadome reakcje
organizmu w związku z przesłuchaniem. A właśnie za środek techniczny
17  E. Gruza, (2003) Warszawa, s. 102.
18  E. Gruza (2003) s. 102-103, cyt. za Z. Czeczot, T. Tomaszewski (1996), Toruń.
19  Ibidem, s. 106.
20  Dz. U. nr 89, poz. 555 z późn. zm.
WSGE | 163
należy uznać to urządzenie. Skoro zmiany w sposobie mówienia są dla nas
niedostrzegalne bez odpowiednich urządzeń, przyjąć należy, że powstają
one niezależnie od naszej woli, a więc mają charakter nieświadomych reakcji organizmu powstałych z związku z pytaniami zadawanymi podczas
przesłuchania. Wyklucza to definitywnie dopuszczalność psychologicznej
analizy stresu jako metody oceny zeznań świadków21.
Powszechny i jakże niepokojący jest również fakt, że operatorom wariografów głosowych nie stawia się żadnych wymagań co do przygotowania
zawodowego, co oznacza, że badaniami takimi może zajmować się każdy,
kto zakupi sprzęt i zapozna się z instrukcją obsługi. A przecież osoby przeprowadzające takie badanie powinny mieć świadomość ciążących na nich
szczególnych obowiązków natury moralno-etycznej. Warunkiem odgrywania roli operatora jest posiadanie odpowiedniej wiedzy profesjonalnej.
Na wiedzę tę składa się znajomość reguł danej dyscypliny, umiejętności
ich stosowania oraz ciągła aktualizacja. Wiedza musi być wspomagana doświadczeniem, czyli wiadomościami zdobytymi na podstawie: obserwacji
i przeżyć, znajomości życia i rzeczy, wprawy i praktyki. Ekspert wykonujący opinię powinien posiadać najwyższe kwalifikacje, stale je podnosić
i dokształcać się. W tym przypadku wymagań profesjonalnych właściwie
spełniać nie trzeba, wystarczy wyrazić chęć do przeprowadzania takich badań. Trudno jest także uznać podstawy tych badań za sprawdzoną wiedzę
naukową22.
3. Wariograf Keelera – historia, budowa i opis działania
Szczególnie duże zainteresowanie możliwościami wykorzystania
w pracy śledczej urządzeń rejestrujących zmiany fizjologiczne zachodzące
pod wpływem uczucia strachu czy zdenerwowania wykazał amerykański
student medycyny John A. Larson. W 1921 r. po przeczytaniu artykułu
Marstona o wykrywaniu kłamstwa za pomocą przyrządu do badania ciśnienia krwi Larson (za zgodą szefa policji Vollmera) zastosował ten przyrząd do przebadania osób podejrzanych o dokonanie kradzieży w internacie studenckim na Uniwersytecie Kalifornijskim. Próba ta dała wynik
pozytywny, a złodziejka została zdemaskowana. Eksperyment doprowadził do skonstruowania przenośnego poligrafu i opublikowania kilku artykułów na temat jego ewentualnego zastosowania w pracy śledczej23.
Jednym z aktywnych współpracowników Larsona na uniwersyte-
cie w Berkeley w Kalifornii był Leonard Keeler. W czasie współpracy
z Larsonem brał on udział w wielu przesłuchaniach, w których stosowano
wobec podejrzanych poligraf. Po opuszczeniu Berkeley Keeler skonstruował (przy pomocy Woosley’a i Milesa z Uniwersytetu Stanford) ulepszony aparat, który rejestrował zmiany w ciśnieniu krwi, tętnie i oddechu.
Jako że był pracownikiem laboratorium kryminalistycznego Wydziału
Prawa Uniwersytetu Północno-Zachodniego (Northwestern Uniwersity)
w Chicago, Keeler prowadził w latach trzydziestych poprzedniego stulecia liczne badania eksperymentalne za pomocą zbudowanego przez siebie aparatu24, który z czasem uległ dalszym modyfikacjom. Pod koniec lat
czterdziestych dodał do swojego urządzenia galwanograf, mierzący i rejestrujący zmiany elektrycznej oporności skóry.
Aparaty były ulepszane, wyposażone w dodatkowe pisaki atramentowe lub termiczne oraz w zróżnicowane obudowy. Kilkukanałowe aparaty
występowały pod rozmaitymi nazwami, jednakże w codziennej praktyce najpopularniejszą okazała się potoczna nazwa „wykrywacz kłamstw”.
Wynikało to nie tylko ze specyficznego skrótu myślowego, ale – może nawet bardziej – z potrzeby zapewnienia ludzi o niezawodności urządzenia
i bezapelacyjnego demaskowania kłamiących w śledztwie, jak i na rynku
pracy. Faktem jest bowiem, że obawa przed ujawnieniem kłamstwa (podobnie zresztą jak obawa przed niesłusznym przypisaniem sprawstwa)
wzmaga niepokój i jego fizjologiczne objawy25.
Już sam Keeler od początku istnienia poligrafu twierdził, iż nazwa
„wykrywacz kłamstw” (lie detector) jest jak najbardziej nieadekwatna do
tego, co faktycznie poligraf mierzy. Nie wykrywa on przecież kłamstwa,
a jedynie pokazuje zmiany emocjonalne, które jak wiadomo mogą mieć
przeróżne podłoże. Keeler stwierdził m.in., że „nie ma takiego przedmiotu jak wykrywacz kłamstwa. Żaden przyrząd rejestrujący zmiany cielesne
takie jak, ciśnienie krwi, puls, oddech lub przewodnictwo prądu elektrycznego przez skórę nie zasługuje na miano wykrywacza kłamstwa, tak samo,
jak stetoskop, termometr lub mikroskop do liczenia ciałek krwi nie może
być nazwany wykrywaczem zapalenia wyrostka robaczkowego”26.
Współczesne wariografy ujawniają i rejestrują stopień bieżącej aktywizacji emocjonalnej na podstawie zmian oddychania, elektrycznego
przewodnictwa skóry oraz zmian ciśnienia krwi i częstotliwości tętna.
Klasycznym czujnikiem przekazującym do wariografu sposób oddycha-
21  E. Gruza, (2003), s. 107.
22  Ibidem, s. 107-108.
23  Z. Czeczot, s. 796.
24  Ibidem.
25  M. Kulicki (1998), Szczytno, s. 56.
26  Z. Czeczot, s. 796.
164 | WSGE
WSGE | 165
nia jest elastyczna rura gumowa opasująca klatkę piersiową (czasem stosowane są dwie rury zakładane na różnych poziomach torsu). Czujnikiem
przekazującym informacje o poziomie przewodzenia słabego prądu stałego przez skórę są dwie płaskie elektrody przymocowane najczęściej do
opuszek palców jednej dłoni badanego. Stosuje się prąd o napięciu 0,05
volta i natężeniu 0,00005 ampera, a zakres pomiaru elektrycznego oporu
skóry może być regulowany w granicach do kilku tysięcy omów27.
Czujnikiem przekazującym do wariografu dane o pracy układu sercowo-naczyniowego jest zakładany na rękę powyżej łokcia nadmuchiwany
mankiet, identyczny, jak stosowany przez lekarzy i pielęgniarki. W aparatach starszego typu mankiet napompowuje się do poziomu średniego
między rozkurczowym a skurczowym ciśnieniem krwi w organizmie badanego (wynosi to przeciętnie około 100mm Hg). W nowszych aparatach
firmy Stoelting lub Lafayette ciśnienie w mankiecie może być zredukowane
nawet do około 30mm Hg, w wyniku czego znacznie poprawia się komfort
badanego. W tych aparatach również można uzyskiwać wykres obrazujący parametry ciśnienia krwi za pomocą czujnika pulsu umocowanego
na opuszce palca. Jest to możliwe dzięki elektronicznemu wzmacnianiu
impulsów28.
System rejestracji tętna czujnikiem umieszczonym na opuszce palca
(najczęściej kciuka) polega na ujawnieniu, mierzeniu i wzmacnianiu impulsów świetlnych przenikających przez tkanki ciała wypełnione zróżnicowaną ilością krwi tłoczonej przez serce. Czujnik ma własne źródło światła
(diodę) i własny detektor (sensor). Efekt fluktuacji jest (po wzmocnieniu)
rejestrowany na wariogramie29.
Najnowsze wariografy są wyposażone w większą liczbę pisaków, lecz
standardowo kanały fizjologiczne nadal pozostają trzy. Poprawił się jedynie komfort badanego oraz wygoda obsługującego aparat.
W wariograficznym ujawnianiu i rejestrowaniu objawów stresu szczególnie ważny jest fakt, że aparat może być dostosowany do początkowego
poziomu emocjonalnego badanej osoby, a czułość urządzenia może być
dobrana do osobniczej intensywności reagowania na przeciętne bodźce o umiarkowanym ładunku emocjogennym (np. pytania obojętne).
Wszystko może być dobrane do indywidualnych zachowań badanego.
Bodziec, wywołując u osoby badanej indywidualne skojarzenia, powoduje reakcję zwiększoną, objawiając się trojako: 1) wydatniejszym spadkiem
27  M. Kulicki, s. 58.
28  Ibidem, s. 59.
29  Ibidem.
166 | WSGE
elektrycznej oporności skóry (a więc wychyleniem pisaka ku górze), 2)
podwyższeniem (na ogół) ciśnienia krwi i przyspieszeniem pulsu (wykres
pracy serca wznosi się i zagęszcza) oraz 3) zmianą sposobu oddychania
i związanych z tym ruchów klatki piersiowej przenoszonych układem
pneumomechanicznym na powstający wykres graficzny. Ujawniony na
wariografie proces zmian w pracy układu sercowo-naczyniowego, zwłaszcza zmian w oddychaniu, może mieć zróżnicowaną postać, np.: amplituda
skurczowego i rozkurczowego ciśnienia krwi może wzrosnąć lub zmniejszyć się, a nawet może wystąpić ogólny spadek ciśnienia, oddech może ulec
zwolnieniu lub przyspieszeniu bądź chwilowemu zahamowaniu albo spłyceniu. Objawy takie odpowiadają indywidualnym sposobom reagowania
poszczególnych ludzi na ważkie stresory i mimo utrwalonej wiedzy na ten
temat można często spotykać reakcje odmienne. Istotne jest też to, że fizjologiczne objawy pobudzenia emocjonalnego pojawiają się niezwłocznie po
zadziałaniu stresora i zaczynają zanikać w ciągu niewielu sekund po ustaniu bodźca. Cykl rozpoczęty np. zadaniem pytania i obejmujący wzrost
aktywizacji, ustosunkowanie się do treści pytania oraz ustąpienie widocznych na wariogramie symptomów pobudzenia emocjonalnego trwa na
ogół kilkanaście sekund. Czasem utrzymują się (zwłaszcza w zapisie elektrycznej oporności skóry i pracy serca) wskaźniki ogólnego podwyższenia
poziomu emocjonalnego. Efekt ten zanika stopniowo w miarę aplikowaniu
kolejnych bodźców obojętnych30.
Na początku lat sześćdziesiątych Paweł Horoszowski sprowadził do
Polski poligraf Keelera i zaproponował, by nadać mu nazwę „wariograf ”
(z łaciny: varius – różny, z greki: grapo – piszę), a badania prowadzone za
jego pomocą nazwał badaniami wariograficznymi. Nazwa ta przyjęła się
w znacznej części środowiska naukowego zajmującego się tą problematyką
oraz w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Niektórzy autorzy używają nazwy – „poligraf ” (od angielskiego polygraph), a metodę jego stosowania
nazywają badaniem poligraficznym, co niestety kojarzyć się może z drukarstwem i przestępstwami dokonywanymi z użyciem urządzeń małej
i dużej poligrafii31.
4. Metody badań wariograficznych
Metodyka badań wariograficznych zmierzająca do wykrywania kłamstwa została opracowana w Stanach Zjednoczonych już w latach dwudziestych ubiegłego stulecia. W kraju tym badania tego rodzaju są najpow30  Ibidem, s. 60.
31  W. Kędzierski, s. 209.
WSGE | 167
szechniej stosowane32.
Przez test w badaniu poligraficznym rozumie się pewną serię pytań, na
które badany zwykle ma odpowiadać „tak” lub „nie”. Pytania testu mają za
zadanie ujawnić reakcje emocjonalne badanego, które potem są zapisywane przez aparat. Istnieje kilka schematów, według których układa się testy.
Jednakże każdy test musi być konstruowany indywidualnie dla każdej sprawy i dla każdego badanego. Posługiwanie się określonym schematem testu
nosi niezbyt precyzyjną nazwę „techniki badania”. I tak mówi się o technice
klasycznej, technice Reida, technice Backstera itp. Układanie pytań testowych musi uwzględniać wiele warunków. Pytania muszą być formułowane
jednoznacznie, ich język musi być prosty, by badany nie miał problemu ze
zrozumieniem go, pytania muszą być względnie krótkie i tak sformułowane, aby można było na nie również jednoznacznie odpowiedzieć „tak”
lub „nie”. Zwraca się również uwagę, by pytania były formułowane w taki
sposób, żeby nie wywoływały niezamierzonych reakcji emocjonalnych.
Dlatego też postuluje się, aby unikać słów o treści np. erotycznej. Kolejnym
generalnym wymogiem, jaki musi spełnić każdy test, jest odpowiedni czas
jego trwania. Początkowo test nie powinien przekraczać 3 – 4 minut, gdyż
po tym czasie mankiet do sfigmografu wstrzymywał prawidłowe krążenie
krwi przez co badanie zaczynało być niekomfortowe fizycznie i odwracało
uwagę od badania. Limit czasu testu nie pozwalał zwykle na zadanie więcej
niż 10 – 12 pytań. W aparatach wyposażonych w elektroniczny czujnik
pomiaru częstotliwości tętna i zmian ciśnienia ograniczenie to nie ma już
takiego znaczenia. We wszystkich testach dwa pierwsze pytania nie maja
znaczenia diagnostycznego, na początku poziom aktywności organizmu
jest podwyższony niezależnie od tego, o co pyta ekspert i na dwa pierwsze
pytania badany zwykle reaguje. Dlatego tymi pytaniami „buforowymi” są
z reguły pytania obojętne33.
Istnieje również metoda badań wariograficznych opracowana przez
Mariusza Kulickiego. Metodę tę, nazwaną ustalaniem wiedzy albo niewiedzy o realiach modus operandi przestępstwa, można określić jako toruńsko-szczecińską, gdyż w tych miastach prowadzono długotrwałe i zakrojone na szeroką skalę badania eksperymentalne34. Polega ona na zadawaniu
pytań w kilku testach, w których każdy omawia jedną kwestię należącą do
realiów modus operandi. Metoda ta, w całości bazująca na realiach zdarzenia, może być stosowana wzglądem osób, które deklarują swoją niewiedzę
32  Ibidem.
33  J. Widacki, s. 56.
34  M. Kulicki, s. 71.
168 | WSGE
na temat przestępstwa i szczegółów z nim związanych. Może być stosowana tylko w tych sprawach, w których biegły takie niewątpliwe szczegóły
ustali. Nie w każdej sytuacji jest możliwe zastosowanie takiej metodyki badań wariograficznych. Nie jest to wszakże wadą metody, tak jak np. nie jest
wadą daktyloskopii fakt, że nie w każdej sprawie są znajdowane ślady linii
papilarnych. Celem metody nie jest wykrywanie kłamstw, lecz uzyskanie
odpowiedzi na pytanie, czy badana osoba zna fakty, które mogą być znane
sprawcy czynu. Metoda ta pozwala wersyjnie eliminować z kręgu podejrzanych wiele osób, bez ich dłuższego, zbędnego absorbowania35.
W pierwszej fazie stosowania tej metody organ procesowy ustala
drobiazgowo fakty znane jedynie sprawcy przestępstwa (sposób działania, realia obiektu przestępstwa, realia miejsca zaszarzenia). Wybiera się
wówczas do dziesięciu drobnych, ale istotnych szczegółów, o których wie
tylko sprawca (szczegółów tych nie znają natomiast inne przypadkowe
osoby). Następnie biegły przygotowuje testy zawierające w sobie opracowane szczegóły zdarzenia (np. fotografię narzędzia zabójstwa umieszczoną
wśród innych przedmiotów, fotografię ofiary wśród fotografii kilku innych
dobranych typologicznie osób). Kandydat do badań wyraża zgodę na przeprowadzenie testów. Po każdym teście należy przeprowadzić z badanym
rozmowę w celu wykluczenia ubocznych przyczyn zwiększonych reakcji
na określone bodźce. W badaniach przeprowadzonych tą techniką sprawca reaguje na bodziec mu znany, czyli na przykład na narzędzie zbrodni,
jakim zamordował ofiarę, nie reaguje natomiast na bodźce obojętne, zaś
osoba niebędąca sprawcą – nieznająca realiów zdarzenia nie reaguje na
bodźce znaczące w sprawie, na wszystkie elementu testu zareaguje podobnie. Ocenia się, iż jest nieprawdopodobnym, by osoba nieznająca realiów
zdarzenia zareagowała w znaczący sposób właśnie na te bodźce, ukryte np.
w siedmiu testach. Taka reakcja świadczy o niewątpliwej wiedzy badanej
osoby o szczegółach, które w założeniu znać powinien sprawca przestępstwa. Wynikiem badań przeprowadzonych tą metodą będzie stwierdzenie
biegłego, iż dana osoba zna realia zdarzenie albo ich nie zna. W badaniach tych nie ma elementów mogących być namiastką przesłuchania, nie
ma też subiektywnej oceny odpowiedzi na zadawane w testach pytania.
W metodzie ustalania wiedzy o realiach przestępstwa główny problem
tkwi nie w przeprowadzeniu samego badania czy interpretacji jego wyników, lecz w należytym, gruntownym przygotowaniu zestawu testów zawierających wyselekcjonowane, dobre i właściwie wkomponowane w tło
35  M. Kulicki, s. 74.
WSGE | 169
bodźce znaczące36.
Do opinii biegłego przeprowadzającego badania wariograficzne można dołączyć wydruk z zapisu badania, który będzie funkcjonował jako
materiał poglądowy i może być, podobnie jak cała opinia, poddany ocenie przez organ procesowy. Metoda M. Kulickiego w znacznym zakresie
rozwiązuje dylematy procesu karnego w badaniach wariograficznych, ze
względów jednak praktycznych nie w każdej sprawie jest możliwa do zastosowania37.
Uwagi końcowe
Człowieka od początku jego istnienia, a raczej początku jego procesów
myślowych intrygowało zagadnienie odgadywania cudzych myśli, tudzież
znalezienia sposobu na ujawnianie kłamstwa. Sposoby na poznanie emocji
innych osób na przestrzeni dziejów bardzo się zmieniały. Początkowo były
to tylko obserwacje. Potem dołączył do tego pewnego rodzaju podstęp:
obserwacja zachowania, a do tego jeszcze np. (jak to było w przypadku
lekarza-czarownika) wprowadzenie w stan zdenerwowania i sprawdzanie
suchości w ustach.
Ośmielę się stwierdzić, że przełomowym pomysłem było badanie pulsu danej osoby podczas zadawania pytań. Potem w XIX w. zaczęto przeprowadzać już naukowe badania i wymyślano coraz to nowsze sposoby
czy urządzenia, a raczej quasi-urządzenia mające na celu ujawnianie stopnia zmian fizjologicznych spowodowanych zmianami emocjonalnymi.
Przełomowym wydarzeniem było skonstruowanie przez Larsona poligrafu. Wtedy można już było jedynie skupić się nad metodami przeprowadzania badań.
Na naszą szczególną uwagę zasługuje Metoda Reida, która choć popularna – nie jest zgodna z zasadami polskiego procesu karnego38. Metoda ta
jest jednak czasami stosowana, jednakże dzieje się tak, tylko dlatego, gdyż
nie w każdym przypadku można zastosować metodę Mariusza Kulickiego,
metodę ustalania wiedzy osoby badanej o realiach przestępstwa.
Zdawać by się mogło, że po nowelizacji Kodeksu postępowania karnego, który to wyraźnie dopuszcza badanie wariograficzne pod postacią
opinii biegłego jako dowodu poszlakowego – skończą się wszystkie dys-
kusje, jakie od początku bytności wariografu w Polsce toczyły się na temat
faktycznej dopuszczalności jego stosowania. Jednakże po zapoznaniu się
z licznymi opracowaniami na ten temat z przykrością stwierdzam, iż jeszcze wielu przedstawicieli doktryny nie jest przekonanych co do skuteczności owych badań.
Dzieje się tak dlatego, iż wiele osób uważa badanie wariograficzne za
metodę wykrywania nieszczerości, tudzież kłamstwa. A przecież jest to
stwierdzenie zbyt daleko posunięte. Badanie wariograficzne pokazuje, jak
osoba badana reagowała na konkretne elementy testu (zadane pytanie czy
pokazane zdjęcia w konkretnym czasie). Oczywiście z zapisu na wariografie można wysnuć pewne wnioski, jednak należy to czynić z ogromną dozą
ostrożności.
Bibliografia
1. Czeczot Z., O „wykrywaczu kłamstwa” – kilka słów prawdy,
„Problemy Kryminalistyki” 1967, nr 70 (XIII).
2. Eysenck H. J., Sens i nonsens psychologii, Warszawa 1965.
3. Gruza E., Tomaszewski T. (red.), Problemy współczesnej kryminalistyki, t. VII, Warszawa 2003.
4. Kasprzak J., Młodziejowski B., Brzęk W., Moszczyński J.,
Kryminalistyka, Warszawa 2006.
5. Kędzierski W. (red.), Techniki kryminalistyczne. t. 1, Szczytno
2002.
6. Kołecki H., Kryminalistyczne zastosowanie termografii, Warszawa
1979.
7. Kościelniak P., Kaniewski Ł., Kłamcy w pułapce, „Człowiek i nauka” 2002, nr 72.
8. Kulicki M., Wariografia kryminalistyczna, Szczytno 1998.
9. Pietruszka J., O przydatności poligrafu głosowego – wstępne wyniki
badń, „Problemy Kryminalistyki” 2006, nr 251.
10. Widawki J., Wprowadzenie do problematyki badań poligraficznych,
Departament szkolenia i doskonalenia zawodowego, Warszawa 1981.
36  J. Kasprzak, B. Młodziejowski, W. Brzęk, J. Moszczyński (2006), Warszawa,
s. 278.
37  Ibidem, s. 278.
38  Możemy oczywiście znaleźć wielu specjalistów, którzy mają zdanie przeciwne i uważają, iż bez problemu można metodę Reida stosować na gruncie prawa
karnego.
170 | WSGE
WSGE | 171
Dr Marcin Mielnik
172 | WSGE
WSGE | 173
dr Marcin Mielnik1
KONFERENCJA BEZPIECZEŃSTWO DUŻYCH I ŚREDNICH
AGLOMERACJI Z PERSPEKTYWY EUROPEJSKIEJ
Dnia 22 listopada 2010 roku w murach naszej Uczelni odbyła się
Międzynarodowa konferencja Bezpieczeństwa dużych i średnich aglomeracji z perspektywy europejskiej. To już trzecie spotkanie organizowane
przez Wyższą Szkołę Policji w Szczytnie oraz Wyższą Szkołę Gospodarki
Euroregionalnej w Józefowie. Podobnie jak poprzednie została zorganizowana pod opieką szerokiego międzynarodowego gremium naukowego. To
międzynarodowe grono uczonych wspierane było przez komitet honorowy, w którym znalazło się wiele znanych osobistości życia publicznego,
naukowego czy samorządowego. Wydarzenie to patronatem, podobnie jak
w latach poprzednich, objęła pani poseł na Sejm RP Anna Sikora. Razem
z nią w komitecie znaleźli się m.in. marszałek województwa mazowieckiego Adam Struzik, Adam Wojtyła Główny Inspektor Sanitarny, czy profesorowie z Włoch Sebastiano Tafaro i z Albanii Ksenofont Krisafi- rektor
Uniwersytetu w Tiranie.
Konferencję rozpoczął powitaniem zgromadzonych gości prof. dr hab.
Bronisław Sitek. Organizatorzy podzielili referentów na cztery panele.
Pierwszą część plenarnego panelu zatytułowaną Podstawowe kwestie związane z bezpieczeństwem wielkich i średnich aglomeracji miejskich rozpoczął
prof. dr hab. Witold Pokruszyński referatem na temat Etymologia polityki i strategii bezpieczeństwa. Obok niego wystąpiły m.in. takie osobistości życia naukowego, jak profesorowie A. Bałandynowicz czy A. Misiuk.
Poruszyli oni problem przestępczości gospodarczej i przestępczości pospolitycznej w metropoliach krajów Unii Europejskiej.
W następnych panelach zatytułowanych Organizacja i zarządzanie
bezpieczeństwem na obszarach dużych i średnich aglomeracji miejskich.
Bezpieczeństwo obywateli zabrało głos ponad czterdziestu referentów.
Z tego względu niemożliwe jest scharakteryzowanie każdego referatu. Na
uwagę zasługują prace zagranicznych gości. Profesor S. Tafaro zaprezentował przemyślenia na temat kontroli władzy. Podział władzy stworzony
przez Monsteskiusza nie jest już aktualny, dlatego należy zdefiniować pojęcie przestępczości, co doprowadzi do wprowadzenia nowego systemu kontroli władzy. Ten wniosek stanowił podstawę jego wystąpienia. Na szcze1  Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej w Józefowie im. Alcide De Gasperi;
[email protected]; tel. 608441511.
174 | WSGE
WSGE | 175
gólną uwagę zasługuje prof. dr hab. Kłodziński. Przyprowadził on wielu
swoich doktorantów, którzy przy jego współpracy przedstawili ogromny
materiał badawczy.
Podsumowując, konferencja okazała się niezwykle interesująca.
Prelegenci przy pomocy wielu metod badawczych różnych nauk zbadali
wszechstronnie temat. Publikacja, która ukaże się niebawem, będzie stanowić ważne źródło wiedzy nie tylko dla studentów, ale także dla wielu
badaczy.
Dr Czesław Marcinkowski
176 | WSGE
WSGE | 177
dr Czesław Marcinkowski1
SPRAWOZDANIE Z KONFERENCJI STUDENCKIEJ:
OCENA ZAGROŻEŃ I BEZPIECZEŃSTWA POLSKI METODĄ
EKSPERCKĄ I BURZY MÓZGÓW
STUDENT CONFERENCE REPORT: EVALUATION OF THREATS
AND POLAND’S SECURITY USING THE EXPERT METHOD
AND BRAINSTORMING
Abstract
The study contains the report from the first student conference (19th
February 2010) held at the Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy on the evaluation of threats and Poland’s security using
the expert method and brainstorming. The content of all six constituent
elements of the general concept of threat (political, economic, social, ecological, cultural and information) and security respectively has been given
in a condense form.
All the lectures presenting the results of evaluation of threats
and the condition of security of the Republic of Poland concentrated on
the concept and issues related to the transborder threats area of the security of Poland. The summary and assessment of the results of the student conference have been included in six conclusions. Using them in the
didactic process can significantly enhance the educational process of the
University.
KEYWORDS: transborder threats area, secure area of Poland, political security, economic security.
Studenci Wydziału Nauk Społecznych Wyższej Szkoły Gospodarki
Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi z Józefowa zorganizowali w dniu
19 lutego 2010 roku konferencję studencką, której temat przewodni został zdefiniowany stosunkowo szeroko - ocena zagrożeń i bezpieczeństwa
Polski metodą ekspercką i burzy mózgów. Tak sformułowany temat konferencji dawał uczestnikom możliwość zaprezentowania szerokiej palety
ciekawych problemów.
1  Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie.
178 | WSGE
WSGE | 179
Pierwsza tego typu konferencja w WSGE stanowiła:
- końcową formę realizacji programu zajęć na kierunku Bezpieczeństwo Wewnętrzne z przedmiotu „Bezpieczna przestrzeń RP”. W trakcie
konferencji zostały zaprezentowane wnioski i oceny wygenerowane podczas studenckiej „dyskusji eksperckiej i burzy mózgów” w ośmiu obszarach zagrożeń i bezpieczeństwa;
- była ona częścią składową realizowanego przez Instytut Bezpieczeństwa Transgranicznego Rzeczypospolitej Polskiej w Wyższej Szkole Gospodarki Euroregionalnej tematu naukowo-badawczego „Transgraniczna
przestrzeń zagrożeń i bezpieczeństwa Polski”.
Organizatorzy konferencji, czyli studenci Wyższej Szkoły Gospodarki
Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi, postawili sobie za zadanie osiągnąć dwa cele:
- zidentyfikować zagrożenia bezpieczeństwa Polski typu miękkiego
(polityczne, gospodarcze, społeczne, ekologiczne, kulturowe i informacyjne) z uwzględnieniem aspektu transgraniczności;
- zaprezentować możliwość zastosowania metody eksperckiej i burzy
mózgów do oceny bezpieczeństwa Polski w sferze ww. zagrożeń.
Kierownictwo naukowe konferencji sprawował dyrektor Instytutu
Bezpieczeństwa Transgranicznego prof. zw. dr hab. inż. Roman Kulczycki.
Należy podkreślić, że metodyka oceny bezpiecznej przestrzeni za pomocą
wskaźników parametrycznych opracowana przez profesora Romana Kulczyckiego była już testowana w niektórych uczelniach.
Na uwagę zasługuje udział przedstawicieli władz samorządowych regionu, m.in. wicestarosty powiatu otwockiego Pana Mirosława Pszonki,
wójta gminy Celestynów Pana Stefana Traczyka oraz władz uczelni: rektora – dr. hab. Wincentego Bednarka, prorektora – dr Magdaleny Sitek,
kanclerza – mgr. inż. Jana Jakimowicza, a także dziekanów: Wydziału Nauk
Społecznych oraz Wydziału Pedagogiki. W pracach konferencji uczestniczyli także wykładowcy i studenci z innych uczelni współpracujących
(np. Wyższa Szkoła Policji), jak i z regionu Mazowsza.
Zamysł organizacyjny przeprowadzenia Konferencji przedstawia rysunek nr 1. Istota polegała na przygotowaniu dwunastu wystąpień sumujących dyskusję ekspercką oraz efekt burzy mózgów w sferach zagrożenia oraz bezpieczeństwa RP, a także dwóch referatów wprowadzających
i podsumowania. Zadania zorganizowania konferencji i czuwania nad
planowym jej przebiegiem podjęła się grupa przygotowawcza konferencji
w składzie:
180 | WSGE
- przewodniczący grupy i przewodniczący konferencji - Krzysztof Pazera,
- analityk
- Beata Cisek,
- informatyk - Ariel Makowski,
- sekretarz - Magdalena
Czaplicka.
WSGE | 181
Przyjęty plan organizacji konferencji wynikał z istoty metodyki oceny
potencjałów zagrożeń i potencjałów bezpieczeństwa (rysunek nr 2) wypracowanej znacznie wcześniej przez profesora Romana Kulczyckiego,
a dostosowanej do potrzeb realizacji planu zajęć z przedmiotu „bezpieczeństwo przestrzeni RP”.
Referaty wprowadzające w tematykę wygłosili: Beata Lupa nt. „Identyfikacja zagrożeń bezpieczeństwa Polski w pierwszej dekadzie XXI wieku”
oraz Marcin Leśniewski nt. „Metody oceny zagrożeń bezpieczeństwa RP”.
Zaprezentowane zostały uczestnikom interesujące wystąpienia, pełne krytycznych uwag co do działalności elit rządzących różnych szczebli, w tym
Rady Ministrów jako całości i poszczególnych ministrów – odpowiedzialnych za ocenę zagrożenia i zapewnienie bezpieczeństwa Polski. Krytycznej ocenie poddano działalność prezydenta. Nie wchodząc w szczegóły
referatów należy podkreślić ich rzeczowość i pełne obaw zaangażowanie
emocjonalne w zapewnienie najwyższego poziomu bezpieczeństwa RP, co
stanowiło doskonałą podstawę do kolejnych wystąpień.
W pierwszej części (zob. rysunek 1) zostały przedstawione oceny zagrożeń i bezpieczeństwa Polski w trzech obszarach, które były prezentowane przez:
1) -Sebastiana Oszasta - Zagrożenia polityczne Polski;
-Pawła Borkowskiego - Polityczne bezpieczeństwo Polski.
W obszarze politycznym oceniono krytycznie kondycję podmiotów
odpowiedzialnych za bezpieczeństwo zewnętrzne i wewnętrzne (wojsko,
służby specjalne, policja), podkreślając spory kompetencyjne na linii rząd
– prezydent (eksponując miejsce i rolę MSZ, MSWiA, MO). Podkreślono
jednocześnie konieczność dbałości o interesy narodowe zawsze i wszędzie.
Ogólnie, po przeliczeniu wszystkich składników uwzględnianych w ocenie
procentowej, wskaźnik bezpieczeństwa politycznego Polski oceniono na
60%, a zagrożenie na 63%. Natomiast potencjał bezpieczeństwa politycznego Polski według badań eksperckich studentów Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. A. de Gasperi wyniósł 46%, a zagrożenia politycznego – 68% (zob. rysunek nr 5).
2) - prezentowana przez Krzysztofa Pazerę - Zagrożenia gospodarcze Polski;
- Jacka Sobierajskiego - Gospodarcze bezpieczeństwo Polski.
Obszar gospodarczy bezpieczeństwa został poddany szerokiej ocenie,
którego elementami były m.in. zabezpieczenie energetyczne w postaci samowystarczalności (ropa naftowa, węgiel, biała energia itp., źródła ekologiczne) oraz bezpieczeństwo finansowe (niestabilność finansowa, brak
równowagi bilansów płatniczych, dziura budżetowa). W ocenie bezpie-
182 | WSGE
WSGE | 183
czeństwa gospodarczego Polski w dobie kryzysu światowego systemu finansowego uwzględniono formy, metody i sposoby działań podejmowanych dla poprawy jego efektywności w skali makro i mikro.
Po przeliczeniu wszystkich składników podlegających ocenie, wskaźnik bezpieczeństwa gospodarczego oceniono na 45%, zagrożenia na
58%. Potencjał bezpieczeństwa gospodarczego Polski według przyjętej metodyki liczenia wyniósł 43,5%, a zagrożenia gospodarczego 63%
(zob. rysunek nr 5).
3) - Tomasza Kamińskiego - Zagrożenia społeczne Polski;
-Elżbietę Florczak - Społeczne bezpieczeństwo Polski.
Bardzo ciekawy i wdzięczny do analiz okazał się obszar społeczny bezpieczeństwa, który ze względu na delikatność i humanizm problemu ma
istotne znaczenie dla zapewnienia warunków biologicznego przetrwania
narodu. Analizie i ocenie eksperckiej poddano kilka strategii i kierunków
działań (prorodzinna, przeciwdziałania bezrobociu, programy ochrony
zdrowia, przeciwdziałania dyskryminacji, strategia wyznaniowa, programy rozwoju kultury).
Czynnikami dostawczymi społecznego bezpieczeństwa zostały uznane
i bardzo poważnie potraktowane, w ocenie ekspertów, polityki i strategie:
prorodzinna, edukacji społeczeństwa, likwidacji bezrobocia.
Uwzględniając wszystkie składniki podlegające ocenie w sferze społecznej, wskaźnik bezpieczeństwa społecznego oceniono na 60%, zagrożenia na 40%. Potencjał bezpieczeństwa społecznego Polski według przyjętej
metodyki liczenia wyniósł 62%, a zagrożenia 38% (zob. rysunek nr 5).
Druga część konferencji zawierała oceny zagrożeń i oceny bezpieczeństwa Polski w kolejnych trzech obszarach merytorycznych, które zostały
przedstawione przez:
1) - Rafała Półciennika - Zagrożenia ekologiczne Polski;
- Roberta Śliwkę - Bezpieczeństwo ekologiczne.
W ocenie ekspertów na bezpieczeństwo ekologiczne duży wpływ ma
działanie człowieka, które w stosunku do środowiska naturalnego powinno być rozważne (parki narodowe, parki krajobrazowe) i gwarantujące
równowagę ekosystemu (rola np. LOP, Straży Leśnej itp. służb). Uznali oni,
że w obszarze zagrożenia i bezpieczeństwa ekologicznego działalność człowieka ściśle związana, jest z działalnością sił przyrody – czynnikami naturalnego zagrożenia (np. powodziowego, tajfunami, niestabilności skorupy
ziemskiej, wulkanicznego).
W końcowej ocenie ekspertów uwzględniono także inne czynniki, np.
polityki i strategie: utrzymania wód śródlądowych i morskich, ekologicznego utrzymania gleby i powietrza oraz zachowania równowagi pomię-
184 | WSGE
WSGE | 185
dzy potrzebami środowiska i człowieka a możliwościami ich zaspokajania.
Zwrócono uwagę na element edukacji dla bezpieczeństwa ekologicznego
oraz transgraniczność problemu, a w tym m.in. implementacji programu
NATURA-2000 i szeregu dyrektyw unijnych.
Nie wchodząc głębiej w skomplikowaną naturę bezpieczeństwa informacyjnego i jego zagrożeń przedstawioną w referatach, procentowy
wskaźnik bezpieczeństwa wyliczono na 51% i zagrożenia na 49%.
Procentowy wskaźnik ekologicznego bezpieczeństwa oceniono na
50%, a zagrożenia 55%. Natomiast potencjał zagrożenia z uwzględnieniem
ocen burzy mózgów 52,5%, a bezpieczeństwa 47,5%.
2) - Aleksandrę Piórkowską - Zagrożenie kulturowe;
- Agnieszkę Dynek - Bezpieczeństwo kulturowe.
Panie delegowane do zaprezentowania wyników prac grupy eksperckiej koszyka kulturowego bardzo szeroko i precyzyjnie przedstawiły wachlarz zagrożeń oraz bezpieczeństwa narodowego obszaru kulturowego
Polski. Operując skojarzenia „Jestem Polakiem w Europie” oraz „Jestem
polskim europejczykiem” i opierając się o analizę czynnika - polityka
i strategia zachowań przez państwo tożsamości kulturowej m.in. poprzez
ocenę funkcjonowania i treści takich pojęć, jak: patriotyzm, język narodowy i gwary, tradycja i kultura ludowa, a wyrażając obawy o treści kanonu
kultury narodowej.
W tym segmencie bezpieczeństwa osiągnięto niepokojące wyniki. Procentowy wskaźnik bezpieczeństwa kulturowego Polski oceniono na 43%,
a wskaźnik zagrożenia 67%.
3) - Marcina Cieśluka -Zagrożenie informacyjne;
- Dawida Nierodę - Bezpieczeństwo informacyjne.
Ostatni panel konferencji - ocenę bezpieczeństwa i zagrożenia informacyjnego Polski uznano (zresztą słusznie) za newralgiczny element
bezpieczeństwa narodowego. Uwzględniono wzrastającą rolę i znaczenie
wymiany informacji w kształtowaniu rozwoju naukowo-technologicznego, ale jednocześnie narażonej na cyberataki oraz ujawnianie informacji
(przecieki, podsłuchy). Zwrócono uwagę na doświadczenia polskiej kryptologii w kontekście działalności hakerskiej, a także upolitycznienie środków masowego przekazu.
186 | WSGE
WSGE | 187
Trudne zadanie dokonania podsumowania wyników pracy poszczególnych grup eksperckich, a tym samym i określenia osiągnięcia celu konferencji zostało pomyślnie zrealizowane przez Beatę Cisek, która pełniła
rolę analityka konferencji.
Przygotowane podsumowanie wniosków wynikających z zaprezentowanych tekstów pracy grup eksperckich oraz podpartych wskaźnikami
procentowymi:
- bezpieczeństwa i zagrożeń,
- potencjałów bezpieczeństwa i zagrożenia
robiły na uczestnikach konferencji duże wrażenie. Ukazały one uczestnikom konferencji i jeszcze raz zaangażowanym w analizy studentom
przekonanie o możliwości poddaniu ocenie parametrycznej zjawisk z grupy działań społecznych.
W podsumowaniu prelegentka dokonała porównania uzyskanych wyników badań eksperckich Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej
z wynikami podobnych badań przeprowadzonych w:
- Uniwersytecie Jagielońskim (Kraków) w 2005 roku,
- Wyższej Szkoły Handlowej (Radom) w 2006 i 2007 roku,
- Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa (Poznań) w 2008 roku,
188 | WSGE
co okazało się ciekawym spostrzeżeniem – wyniki w wielu punktach
były zbliżone.
Nad całością sprawnego przebiegu I Studenckiej Konferencji czuwał
i wywiązał się niezwykle profesjonalnie Krzysztof Pazera.
Uogólnienia i wnioski
Metody eksperckie i burzy mózgów zostały powszechnie uznane za
efektywne w procesie dydaktycznym, gdyż inspirują studentów do samodzielnego zdobywania wiedzy, aktywizują w procesie studiowania i uczą
formułowania niestandardowych rozwiązań. Są również efektywną formą
rozwiązywania problemów w instytucjach i firmach.
Wydaje się, że przyjęta forma dydaktyczna zakończenia studiów nad
przedmiotem „bezpieczna przestrzeń RP” powinna stanowić stały element
programu, wejść w tradycję uczelni mającej w nazwie słowa „Gospodarki
Euroregionalnej”. Z udziału w tej konferencji zostało wypracowanych szereg wniosków, z których najważniejsze można zdefiniować:
- umożliwiono szeroki udział wszystkich studentów grupy w procesie
oceny zagrożeń i bezpieczeństwa narodowego;
- wprowadzono i ukazano możliwości zastosowania parametrycznych
czynników oceny bezpieczeństwa i zagrożeń bezpieczeństwa (w skali od 1
do 10) do procesu kształcenia studentów;
- umożliwiono wykazanie się inicjatywą w rozwiązywaniu cząstkowych zadań z zadanych obszarów oraz porównanie otrzymanych wyników
z wynikami innych ośrodków stosujących metody eksperckie;
- podsumowano pracę studentów nad zagrożeniami i bezpieczeństwem w grupach problemowych nad wybranymi obszarami poprzez zaprezentowane w trakcie konferencji referaty;
- można założyć, że zorganizowana konferencja stanowiła podsumowanie dwóch lat studiów i jednocześnie dawała wstęp do kolejnego etapu
– stała się bazą do sformułowania kilkunastu tematów prac dyplomowych;
- w procesie dydaktycznym należałoby kontynuować w przyszłości
formy eksperckie i burzy mózgów stosowane z powodzeniem m.in. w Uniwersytecie Jagiellońskim (Kraków), Wyższej Szkole Handlowej (Radom)
i Wyższej Szkole Bezpieczeństwa (Poznań).
Studenci (w rozmowie po konferencji) wysoko ocenili prace nad
przygotowaniami do konferencji i udział w niej. Poza tym przekonali się,
WSGE | 189
że również wiedza społeczna może być poddana ocenie ilościowo-jakościowej, a otrzymane wyniki mogą wskazywać kierunek doskonalenia modelowanej rzeczywistości.
190 | WSGE
WSGE | 191