Postacie historyczne Polska.qxd

SPIS
MIESZKO I
ŚW. WOJCIECH
B O L E S ŁA W I C H R O B R Y
Ś W . S T A N I S ŁA W
B O L E S ŁA W I I I K R Z Y W O U S T Y
W ŁA D Y S ŁA W I Ł O K I E T E K
KAZIMIERZ III WIELKI
W ŁA D Y S ŁA W I I J A G I E ŁŁO
ZAWISZA CZARNY Z GARBOWA
JADWIGA ANDEGAWEŃSKA
ZBIGNIEW OLEŚNICKI
J A N D ŁU G O S Z
KAZIMIERZ IV JAGIELLOŃCZYK
WIT STWOSZ
JAN ŁASKI
ZYGMUNT I STARY
M I K O ŁA J K O P E R N I K
JAN AMOR TARNOWSKI
BONA SFORZA D’ARAGONA
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
TREŚCI
ANDRZEJ FRYCZ MODRZEWSKI
ZYGMUNT II AUGUST
STEFAN BATORY
M I K O ŁA J Z E B R Z Y D O W S K I
PIOTR SKARGA
JAN SARIUSZ ZAMOYSKI
S T A N I S ŁA W Ż Ó ŁK I E W S K I
JAN KAROL CHODKIEWICZ
ZYGMUNT III WAZA
W ŁA D Y S ŁA W I V W A Z A
JERZY OSSOLIŃSKI
JAN STEFAN CZARNIECKI
JEREMI MICHAŁ KORYBUT WIŚNIOWIECKI
JERZY SEBASTIAN LUBOMIRSKI
JAN III SOBIESKI
MARIA KAZIMIERA DE LA GRANGE D’ARQUIEN
S T A N I S ŁA W K O N A R S K I
J Ó Z E F A N D R Z E J Z A ŁU S K I
S T A N I S ŁA W A U G U S T P O N I A T O W S K I
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
TADEUSZ KOŚCIUSZKO
H U G O K O ŁŁĄT A J
ADAM JERZY CZARTORYSKI
J Ó Z E F G R Z E G O R Z C H ŁO P I C K I
KAROL MARCINKOWSKI
ALEKSANDER WIELOPOLSKI
FRYDERYK FRANCISZEK CHOPIN
L U D W I K M I E R O S ŁA W S K I
ROMUALD TRAUGUTT
B O L E S ŁA W L I M A N O W S K I
IGNACY JAN PADEREWSKI
ROMAN DMOWSKI
IGNACY EWARYST DASZYŃSKI
M A R I A S K ŁO D O W S K A - C U R I E
J Ó Z E F K L E M E N S P I ŁS U D S K I
S T A N I S ŁA W W O J C I E C H O W S K I
WOJCIECH KORFANTY
JÓZEF HALLER
WINCENTY WITOS
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
W ŁA D Y S ŁA W G R A B S K I
W A L E R Y S ŁA W E K
W ŁA D Y S ŁA W E U G E N I U S Z S I K O R S K I
J A N S T A N I S ŁA W J A N K O W S K I
W ŁA D Y S ŁA W R A C Z K I E W I C Z
E D W A R D R Y D Z - Ś M I G ŁY
EUGENIUSZ FELICJAN KWIATKOWSKI
B O L E S ŁA W B I E R U T
JÓZEF BECK
TADEUSZ KOMOROWSKI „BÓR”
S T A N I S ŁA W M I K O ŁA J C Z Y K
STEFAN WYSZYŃSKI
W ŁA D Y S ŁA W G O M U ŁK A
JERZY GIEDROYC
JÓZEF CYRANKIEWICZ
EDWARD GIEREK
JAN PAWEŁ II
JACEK JAN KUROŃ
L E C H W A ŁĘ S A
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
MIESZKO I
zm. 992
z Czechami, sojusznikami związku
wieleckiego.
Po zawarciu układu z Ottonem I
Mieszko, nazywany przyjacielem cesarza (967), zobowiązał się płacić na
jego rzecz trybut „po rzekę Wartę”;
użyte określenie dotyczyło najpewniej
P
ierwszy historyczny przedstawiciel dynastii Piastów, książę polski, według Galla Anonima syn Siemomysła. Obejmując tron około 960 r.,
przejmował państwo już w miarę dobrze zorganizowane, które przez kilkadziesiąt lat – od końca IX w. – budowali jego przodkowie: Siemomysł,
Lestek i Siemowit, syn legendarnego
Piasta. W rękach Mieszka I były
więc: Wielkopolska (kolebka państwowości polańskiej), Łęczyckie, Sieradzkie, Kujawy, Sandomierskie,
a zapewne także Mazowsze i Pomorze Gdańskie. W pierwszych latach
swego panowania zaangażowany był
na terytorium nad środkową i dolną
Odrą. Wtedy to opanował ziemię
lubuską, ale przekraczając Odrę, naruszył niemiecką strefę wpływów, co
doprowadziło do konfliktu z margrabią Marchii Wschodniej, Geronem.
W tym czasie prowadził również ekspansję w kierunku Pomorza Zachodniego, co z kolei przyczyniło się do
konfliktu z plemionami wieleckimi
oraz z panującymi nad ujściem Odry
Wolinianami. Tych ostatnich wspomagał związany z Geronem banita
niemiecki Wichman, który w 963/964 r.
dwukrotnie pokonał Mieszka I. Skłoniło to naszego władcę do uregulowania stosunków z Cesarstwem oraz
4
Mieszko I zaprowadza wiarę
chrześcijańską w Polsce – ilustracja
w XIX-wiecznej książce o historii Polski
ziemi lubuskiej. W 965 r. Mieszko I
zawarł natomiast sojusz z Czechami,
który został przypieczętowany jego
małżeństwem z Dobrawą, córką Bolesława, księcia czeskiego. Jednym z następstw tego związku było przyjęcie
przez Mieszka I w 966 r. chrztu, do
czego zachęcała go małżonka. To
natomiast zapoczątkowało chrystianizację państwa i tworzenie organizacji kościelnej, a w konsekwencji wprowadziło Polskę w krąg państw kultury łacińskiej. Natomiast pomoc czeska umożliwiła mu pokonanie w 967 r.
Wolinian, a w konsekwencji kontynuowanie podboju Pomorza Zachodniego. To doprowadziło do interwencji margrabiego Marchii Łużyckiej,
Hodona. Ten, próbując zapobiec dal-
szej ekspansji władcy polskiego, został
jednak w 972 r. pokonany w bitwie
pod Cedynią.
Po śmierci cesarza Ottona I Mieszko I włączył się w walki o tron niemiecki i popierał kandydaturę księcia bawarskiego, Henryka Kłótnika,
przeciwnika Ottona II. Tron jednak
objął ten ostatni i w akcie zemsty zorganizował wyprawę przeciw władcy
polskiemu, która zakończyła się niepowodzeniem. Nowy układ pokojowy został przypieczętowany małżeństwem owdowiałego Mieszka I z Odą,
byłą mniszką, córką Dytryka, margrabiego Marchii Północnej. Po śmierci
Ottona II w 983 r., Mieszko I ponownie poparł Henryka Kłótnika. Kiedy
jednak zwyciężyło stronnictwo Ottona III, związał się z nowym władcą
i wspierał go w wyprawach przeciw
Wieletom. W tym czasie prowadził
dalszą ekspansję, tym razem w kierunku południowym. Po śmierci Dąbrówki (977), nastąpiło ochłodzenie
stosunków polsko-czeskich, a Mieszko
zaatakował Małopolskę, którą zajął
zapewne w latach 988-989. Następnie, korzystając z pomocy Cesarstwa,
w 990 r. przyłączył Śląsk.
Pod koniec życia, chcąc prawdopodobnie zabezpieczyć dziedzictwo synom Ody (Mieszkowi, Lambertowi,
Świętopełkowi) wydzielił Bolesławowi Chrobremu Małopolskę z Krakowem, ale bez Grodów Czerwieńskich,
które jeszcze w 981 r. zajął książę ruski, Włodzimierz. Pozostałe ziemie
państwa polskiego (tzw. państwo gnieźnieńskie) prawdopodobnie w 991 r.
przekazał pod protekcję papieską (tzw.
Dagome iudex). Został najpewniej pochowany w Poznaniu. Podzielony kraj
zjednoczył najstarszy jego syn, Bolesław Chrobry, zrodzony z Dąbrówki,
który wygnał macochę i swoich przyrodnich braci.
(JS)
ŚW. WOJCIECH
ok. 956 – 997
w Rzymie (989-992). W 992 r. na prośbę księcia czeskiego Bolesława II, z nakazu arcybiskupa Willigisa wrócił do
Pragi. Wkrótce jednak wystąpiły te same problemy w pracy duszpasterskiej,
z którymi borykał się już wcześniej.
Na to wszystko nałożyły się problemy
polityczne w związku z konfliktem Sławnikowiców z Przemyślidami dążącymi do integracji państwa czeskiego.
W końcu 994 r. ponownie opuścił
swoją diecezję i udał się po raz drugi
do Rzymu. Tam w 995 r. dotarły do
niego wieści o wymordowaniu jego rodziny przez Bolesława II. Do Pragi
powrócić już nie mógł, zaczął więc zaiskup praski, święty, patron Polski
i Czech. Był synem Sławnika, pabiegać u papieża Jana XV i cesarza Otna na Libicach, i Strzeżysławy. Sakratona III o zgodę, aby udać się na mimentu bierzmowania udzielał mu bisję. Początkowo myślał o terytoriach
skup Adalbert, który jako misjonarz
wieleckich, ponieważ jednak trwało
w drodze na Ruś zatrzymał się w Litam powstanie antyniemieckie (a zabicach. W latach 972-981 Wojciech
razem antychrześcijańskie), wybrano
terytoria zamieszkałe przez Prusów.
uczył się w słynnej szkole Otryka w MaW 997 r. udał się do Polski, na dwór
gdeburgu. Po powrocie do Czech przeBolesława Chrobrego, by po krótkim
bywał na dworze biskupa praskiego, Detmara, po którego
tam pobycie wyruszyć do kraju
śmierci został wybrany na jePrusów. W Gdańsku odesłał
go następcę (982). Inwestyochronę przydzieloną mu
turę z rąk cesarza Ottona II
przez księcia polskiego, a naotrzymał w Weronie, natomiast
stępnie w towarzystwie swego brana biskupa praskiego wyśta Radzima Gaudentego i subwięcił go biskup moguncdiakona Boguszy dotarł do kraki, Willigis.
ju Prusów. Część badaczy uwaAmbitny plan ewangeża, że były to okolice Elbląga,
lizacji kraju, jaki próboinni, że Półwysep Sambijski.
wał realizować, doprowaTam też po kilku dniach, 23
IV 997 r. zginął, nie potrafiąc
dził po kilku latach do konnawiązać kontaktu z miejscofliktu z dworem książęcym,
wą ludnością. Bolesław Chrospołecznością Pragi i w konbry wykupił jego ciało – jak posekwencji do jego wyjazdu
z Czech. W końcu 988 r.
daje Gall Anonim – za cenę złoudał się do Italii z zamiata i uroczyście złożył je w Gnierem wstąpienia do opacźnie. W 999 r., dzięki zabiegom
twa benedyktyńskiego na
księcia polskiego i cesarza, papież
Monte Cassino. OstateczSylwester II kanonizował go.
Odwiedzenie grobu św. Wojnie jednak znalazł się w klaciecha przez cesarza Ottona III
sztorze śś. Bonifacego
było głównym powodem jei Aleksego na Awentynie
Posąg św. Wojciecha
B
Męczeńska śmierć św. Wojciecha – fragment Drzwi Gnieźnieńskich, 1. poł. XII w.
go przybycia do Gniezna w 1000 r.
i spotkania z Bolesławem Chrobrym.
Na czele powołanej wtedy metropolii
gnieźnieńskiej, która otrzymała imię
św. Wojciecha, stanął jego brat, Radzim Gaudenty. Rozwojowi kultu świętego sprzyjało rozprzestrzenienie się
jego relikwii po krajach europejskich
(Niemcy, Włochy, Węgry, Czechy). Postawa Wojciecha i jego śmierć z rąk
pogan przy próbie ich nawracania sprawiły, że zyskał on wielu naśladowców
(m.in. Brunona z Kwerfurtu, który zginął w 1009 r., wysłany przez Bolesława Chrobrego na misję do Jaćwingów).
Kult św. Wojciecha, który odgrywał
w państwie polskim dużą rolę, osłabł
po wywiezieniu relikwii (lub tylko ich
części) do Pragi w wyniku najazdu księcia Brzetysława w 1038 r. Odrodzenie
kultu nastąpiło w XII w., za rządów
Bolesława Krzywoustego i Mieszka Starego; ten ostatni najprawdopodobniej
ufundował słynne drzwi gnieźnieńskie,
które przedstawiają sceny z życia św.
Wojciecha i jego męczeńską śmierć.
(JS)
Relikwiarz z głową św. Wojciecha
5
BOLESŁAW I CHROBRY
967 – 1025
go, a nakładając na jego głowę diadem, zapewne symbolicznie udzielił
mu zgody lub zachęty do starań o koronę albo, jako to opisuje kronikarz Gall
Anonim, a interpretują niektórzy historycy, koronował go na króla.
Dobre stosunki z Cesarstwem urwały się wraz ze śmiercią Ottona III
(1002). Wtedy to Bolesław zajął Łużyce,
a w 1003 r., włączywszy się w spory
P
ierworodny syn Mieszka I i księżniczki czeskiej, Dobrawy, król
Polski. Najpewniej po zdobyciu przez
Mieszka I Małopolski (988-989), objął rządy w tej dzielnicy. W 992 r., po
śmierci ojca wypędził z kraju macochę
Odę i jej synów, zjednoczył kraj i objął
władzę w całym państwie. W 997 r.
z jego inicjatywy misję chrystianizaDrzeworyt przedstawiający Bolesława
cyjną w Prusach podjął biskup praski,
Chrobrego w Sarmatiae Europae
Wojciech Sławnikowic. Kiedy zginął,
descriptio, 1578 r.
polski władca wykupił jego ciało i złożył w Gnieźnie. Podjął następnie stadynastyczne w Czechach, zajął Pragę.
rania o jego kanonizację, co zostało
Nowy cesarz, Henryk II, godził się na
uwieńczone powodzeniem. W 1000 r.
aneksję Czech, ale pod warunkiem hołz pielgrzymką do grobu św. Wojciedu lennego i płacenia trybutu, co wynicha przybył cesarz Otton III. Na odkało z dotychczasowego statusu tego
bytym wtedy zjeździe cesarz utworzył
księstwa względem Cesarstwa. Ponieniezależną polską prowincję kościelważ Bolesław odmówił podporządkoną ze stolicą w Gnieźnie oraz podlewania się, doszło do wojny. Henryk
głymi mu biskupstwami w Krakowie,
zaatakował najpierw Czechy, co spoWrocławiu i Kołowodowało wybuch poMoneta Bolesława Chrobrego
brzegu, natomiast biswstania przeciw rząz łacińskim napisem
„Państwo Gnieźnieńskie”
kupstwo w Poznaniu
dom Bolesława w Prana czas życia tamtejdze, a w konsekwencji
szego biskupa Ungera
pozbawienie go tam
(dotychczasowego zwiewładzy. Cesarz zajął także Łużyce, a w 1005 r.
rzchnika kościelnego pańskierował swoje wojska
stwa polskiego) zostało
przeciw Polsce i dotarł
bezpośrednio podporząddo Poznania. Zawarty
kowane papieżowi. Jednocześnie Otton III uznał Botam pokój pozbawiał Bolelesława za władcę niezależnesława Łużyc, Milska i Czech.
6
Jednak w 1007 r. nasz władca ponownie zajął Łużyce i Milsko. Odwetowa
wyprawa niemiecka w 1010 r. spustoszyła jedynie Śląsk, nie przynosząc
większych sukcesów. Na mocy pokoju w Merseburgu w 1013 r. Polska
utrzymywała Milsko i Łużyce jako
lenna Cesarstwa. Układ przypieczętowano zawarciem małżeństwa przez
syna Bolesława Chrobrego, Mieszka II
z Rychezą, córką palatyna reńskiego,
Ezona. W 1015 r. doszło jednak do kolejnej wojny, gdyż Bolesław nie udzielił Henrykowi posiłków na wyprawę do
Włoch (1014). Wyprawa niemiecka
w 1017 r., wsparta przez Czechy i Luciców, załamała się jednak na Śląsku,
pod Niemczą. Zawarty w roku następnym pokój w Budziszynie włączał
do Polski Milsko i Łużyce. W 1018 r.
Bolesław, wsparty m.in. posiłkami niemieckimi, interweniował ponownie (pierwsza wyprawa w 1013 r.) w interesie
swego zięcia Świętopełka, księcia ruskiego. Po zdobyciu Kijowa, wracając
do Polski z bogatymi łupami, przyłączył jeszcze terytoria pogranicza polsko-ruskiego, tzw. Grody Czerwieńskie.
Ostatnie lata jego panowania – z braku źródeł – nie są zbyt dobrze znane.
Wiadomo, że w 1025 r. koronował się
(lub ponowił koronację), by wkrótce zakończyć życie. Przydomkiem „Wielki”
określał go już Gall Anonim, późniejsi
kronikarze dodali jeszcze określenie
„Chrobry”, które się upowszechniło.
Swemu następcy – Mieszkowi II – pozostawił rozległe terytorialnie państwo
ze sporymi nabytkami (Łużyce, Milsko, Morawy, Grody Czerwieńskie).
Jednak odsunięcie od tronu swego najstarszego syna, Bezpryma i wyznaczenie na następcę średniego, Mieszka (najmłodszym był Otton), doprowadziło
kilka lat później do poważnego kryzysu państwa polskiego, spotęgowanego
przez najazdy sąsiadów.
(JS)
WŁADYSŁAW II JAGIEŁŁO
ok. 1362 – 1434
W
ielki książę litewski, król polski, syn księcia litewskiego, Olgierda Giedyminowicza, i Julianny, księżniczki twerskiej. Po śmierci ojca (1377)
początkowo współrządził ze stryjem
Kiejstutem. Wkrótce jednak doszło między nimi do konfliktu, z którego Jagiełło w 1382 r. wyszedł zwycięsko. Śmierć
Kiejstuta i pogodzenie się z jego synem Witoldem otworzyło mu, wobec
zagrożenia Zakonu Krzyżackiego i Moskwy, drogę do zabiegów o tron polski.
W 1385 r. poselstwo litewskie poprosiło w Krakowie o rękę królowej Jadwigi, ofiarując za nią przyjęcie przez Jagiełłę chrztu wraz z krewnymi i poddanymi, odzyskanie ziem polskich poza granicami królestwa, a przede wszystkim przyłączenie do Polski ziem litewsko-ruskich. Warunki te Jagiełło potwierdził, wystawiając w VIII tego roku
dokument w Krewie.
W 1386 r. przybył do Krakowa, ochrzcił się, przyjmując imię Władysław,
wziął ślub z Jadwigą i został koronowany. W 1399 r. Jadwiga urodziła Elżbietę Bonifację, która jednak szybko
zmarła; wkrótce jej los podzieliła Jadwiga. Aby nie dopuścić do zerwania unii,
zaproponowano królowi małżeństwo
z Anną Cylejską, wnuczką Kazimierza Wielkiego, podkreślając związki
z dynastią piastowską. Wobec sporów
z opozycją litewską na czele z Witoldem
o zakres związków z Polską, w 1392 r.
Jagiełło zawarł ugodę w Ostrowie, na
mocy której Witold uzyskał władzę na
Litwie. Zakres tej władzy i stopień związków z Polską był zmieniany w uniach
polsko-litewskich: wileńsko-radomskiej
w 1401 r., na mocy której Witold uzyskał godność wielkiego księcia, a Jagiełło był księciem zwierzchnim, i w Horodle w 1413 r.
Pierwszy okres panowania naznaczony był konfliktem z Krzyżakami,
którego częściowe rozstrzygnięcie nastąpiło w wyniku zwycięstwa w bitwie
pod Grunwaldem (15 VII 1410), w czasie wielkiej wojny w latach 1409-1411.
Pokój toruński, zawarty pod naciskiem
papiestwa, cesarstwa i licznych krajów
europejskich sympatyzujących z Krzyżakami, oddawał Polsce jedynie ziemię
dobrzyńską, a Litwie – warunkowo –
Żmudź. Wojna była kontynuowana
w 1414 i 1422 r., kiedy w wyniku pokoju na jeziorem Mełno przyznano Litwie Żmudź.
W latach dwudziestych XV w. w polityce wewnętrznej i zagranicznej na
czoło wysunął się problem husycki. Jagiełło, obawiając się negatywnej reakcji państw europejskich, nie zdecydował się przyjąć korony czeskiej z rąk
husytów, przystał natomiast na to, by
Witold wysłał do Czech swego namiestnika. Grał jednak przez następne lata
kartą husycką, próbując trzymać w szachu Zygmunta Luksemburskiego, króla węgierskiego i rzymskiego, wspierającego Krzyżaków, któremu husyci odmawiali praw do korony czeskiej.
Od chwili narodzin w 1424 r. syna
Władysława, a w 1427 r. Kazimierza
z małżeństwa z Zofią Holszańską, głównym celem w polityce wewnętrznej
było zapewnienie im następstwa tronu.
Początkowo twarde stanowisko króla,
że tron jego synowie powinni dziedziczyć bezwarunkowo, musiało ulec zmia-
nie po zjeździe w Łucku w 1429 r. Wtedy to Zygmunt Luksemburski, chcąc
poróżnić Witolda z Jagiełłą, zaproponował koronę królewską księciu litewskiemu. Ponieważ król polski obawiał
się, że może to doprowadzić do utraty
dziedzictwa litewskiego dla jego synów,
chcąc zyskać poparcie polskiej szlachty, musiał zgodzić się na wydanie
w 1430 r. przywileju w Jedlni (potwierdzonego w Krakowie w 1433 r.). W zamian szlachta zagwarantowała tron jego synom, ale jedynie na zasadzie ele-
Władysław Jagiełło
– XVI-wieczna rycina
kcji. Śmierć Witolda (1430) i desygnowanie na tron litewski Świdrygiełły
spowodowało konflikt z Litwą (1431-1432) oraz z Krzyżakami, którzy poparli separatystyczne dążenia księcia
litewskiego. Przeciw Zakonowi podjęto wspólnie z husytami zwycięską wyprawę w 1433 r. Jagielle – jednemu
z najwybitniejszych polskich władców
– nie można także zapomnieć odnowienia Uniwersytetu Jagiellońskiego,
co uczynił w 1400 r., wypełniając testament królowej Jadwigi.
(JS)
11
JAN DŁUGOSZ
1415 – 1480
W
ybitny historyk polski XV w.,
dyplomata, duchowny. Urodził
się w Brzeźnicy (ziemia wieluńska) jako jeden z 12 braci o tym samym imieniu. Był synem Jana, rycerza spod Grunwaldu, i Beaty z Borowna. Kształcił się
w Nowym Mieście Korczynie i na Uniwersytecie Krakowskim (1428-1431).
Od 1434 r. był proboszczem w Kłobucku, od 1436 r. kanonikiem krakowskim,
później także sandomierskim, wiślickim
Autograf pierwszej strony Kroniki
Długosza
oraz gnieźnieńskim; od 1431 r. notariuszem, a w latach 1433-1455 sekretarzem
i kanclerzem kardynała i biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego.
W 1440 r. otrzymał święcenia kapłańskie. Związany blisko z Oleśnickim,
w 1440 r. osłonił go własnym ciałem
podczas napaści pod Koves, a w 1449 r.
przywiózł mu kapelusz kardynalski.
W 1451 r. potępił wraz z Oleśnickim
decyzje podjęte przez Kazimierza Jagiellończyka w sprawie Wołynia.
Po śmierci kardynała ponownie popadł w konflikt z królem o obsadę biskupstwa krakowskiego (1460-1463)
– popierał krewnego Oleśnickiego, Jakuba z Sienna, przeciw kandydatowi
króla, Janowi Lutkowi z Brzezia, co
skończyło się dla Długosza banicją
(przebywał w Melsztynie) i konfiskatą dóbr. Jako znawca dokumentów
archiwalnych i zeznań świadków we
wcześniejszych procesach krzyżackich,
brał udział w pertraktacjach z Zakonem Krzyżackim podczas wojny trzynastoletniej; był przy podpisaniu aktu
drugiego pokoju toruńskiego (1466). Po
tych wydarzeniach zbliżył się do Kazimierza Jagiellończyka, popierał jego
politykę zagraniczną, był świadkiem hołdów Wielkich Mistrzów Krzyżackich. Pisał: Ja także czułem w duszy pociechę, żem
był po dwakroć świadkiem zaprzysięgania tego hołdu. Od 1467 r.
został wychowawcą synów króla;
w 1467 r. jeździł do Czech a w 1469 r.
na Węgry celem zapewnienia korony dla najstarszego syna królewskiego – Władysława. W 1480 r. został arcybiskupem nominatem lwowskim, jednak nowego stanowiska
nie zdążył już objąć. Zmarł 19 V
1480 r., a pochowany został w klasztorze na Skałce.
Był fundatorem i budowniczym
m.in. murowanych domów w Wiślicy
i Sandomierzu, murowanego kościo-
ła w Szczepanowie, sprowadził oo. Paulinów na Skałkę w Krakowie (1472),
a do Kłobucka Kanoników Regularnych.
Wybudował bądź odnowił kilka burs
studenckich w Krakowie. Napisał wiele prac o charakterze źródłowym, m.in.
Jan Długosz był najwybitniejszym
dziejopisarzem polskim swego wieku
Banderia Prutenorum (1448) – opis
56 chorągwi krzyżackich zdobytych
pod Grunwaldem; Vita s. Stanislai
(1460-1465) i Vita s. Cunegundis (1471-1478) – żywoty świętych; Insignia
seu clenodia incliti Regni Poloniae
(po 1462) – opisy i wizerunki herbów
polskich.
Najważniejszym dziełem Długosza
jest Historiae Polonicae (1455-1480),
zwane też Annales seu cronicae incliti
Regni Poloniae, czyli Roczniki czyli
kroniki sławnego Królestwa Polskiego, obejmujące w 12 księgach dzieje
Polski od czasów legendarnych do
1480 r. Dzieło to jest pierwszą wybitną syntezą w historiografii polskiej,
zajmuje także poczesne miejsce w średniowiecznej historiografii europejskiej.
(BC)
15
KAZIMIERZ IV JAGIELLOŃCZYK
1427 – 1492
T
rzeci syn Władysława Jagiełły
i Zofii Holszańskiej, młodszy
brat Władysława, zwanego Warneńczykiem. W 1438 r. zaproponowano mu,
aby objął tron czeski po śmierci Zygmunta Luksemburczyka, jednak opozycja,
na czele której stał Zbigniew Oleśnicki, udaremniła ten zamiar. Kiedy brat
objął w 1440 r. tron węgierski, Kazimierz wyjechał na Litwę i wkrótce bez
zgody panów polskich objął tam tron
wielkoksiążęcy. Po śmierci brata w 1444 r.
to jemu zaproponowano koronę Polski. Wstrzymywał się z decyzją kilka
lat, czego głównym powodem było osłabienie ugrupowania Zbigniewa Oleśnickiego, dominującego w polityce ostaNagrobek Kazimierza Jagiellończyka
w katedrze wawelskiej
16
tnich lat. Ostatecznie przyjął koronę
i 25 VI 1447 r. został koronowany na
króla Polski w katedrze wawelskiej
przez arcybiskupa gnieźnieńskiego i prymasa Polski Wincentego Kota.
10 II 1454 r. ożenił się z Elżbietą
z Habsburgów, zwaną Rakuszanką
lub „matką królów”. Z tego małżeństwa doczekał się 13 dzieci, z czego 4
synów zostało królami (Władysław, Aleksander, Jan Olbracht i Zygmunt Stary),
jeden kardynałem (Fryderyk), a jeden
uznany za świętego (Kazimierz). Pięć
ich córek wydano za mąż za książąt
panujących w zachodniej Europie.
W 1452 r. Kazimierzowi udało się opanować Oświęcim i zmusić tamtejszego księcia, Jana, do złożenia mu hołdu lennego – ostatecznie księstwo oświęcimskie zakupił w 1457 r. W 1456 r.
zhołdował także księstwo zatorskie.
6 III 1454 r., na prośbę Związku
Pruskiego król wydał akt inkorporacji
Prus do Korony, czym rozpoczął wojnę
z Zakonem Krzyżackim, zwaną wojną trzynastoletnią. Jej początkowe etapy były dla nas niepomyślne (klęska
pod Chojnicami w 1454 r.), ale druga
połowa zdecydowanie przeważyła szalę zwycięstwa na polską stronę (Świecino, bitwa na Zalewie Wiślanym 1462-1463). Prowadzone pertraktacje doprowadziły do podpisania II pokoju
toruńskiego (19 X 1466) i uzyskania
Pomorza Gdańskiego oraz zapewnienia sobie hołdów każdorazowych Wielkich Mistrzów Zakonu z pozostałych
terenów Prus. Problemy podczas wojny
wykorzystała szlachta, wymuszając na
Kazimierzu w 1454 r. dwa przywileje
wystawione w Cerekwicy i Nieszawie,
zabraniające królowi zwoływania pospolitego ruszenia oraz nakładania nowych podatków bez zgody szlachty.
Od początku swojego panowania król
zmagał się z ugrupowaniem Oleśnickiego, przeciwnym jego polityce m.in.
w sprawie przyłączenia Wołynia i Po-
dola, a także wojny pruskiej. Po śmierci Oleśnickiego w 1455 r. polityka Kazimierza Jagiellończyka znalazła większe poparcie u szlachty i możnych.
W 1462 r. udało się inkorporować do
Pieczęć Kazimierza Jagiellończyka
Korony ziemie: sochaczewską, wiską,
rawską i bełską. W 1471 r., po śmierci
Jerzego z Podiebradów, w wyniku zawartych układów tron czeski objął najstarszy syn Kazimierza – Władysław.
W tym samym roku podjęto nieudaną próbę osadzenia na tronie węgierskim jego młodszego syna, Kazimierza.
W 1485 r. w Kołomyi hołd lenny Kazimierzowi złożył hospodar mołdawski
Stefan III Wielki. Kazimierz Jagiellończyk zmarł 7 VI 1492 r. w Grodnie;
jest pochowany w katedrze krakowskiej.
Za jego panowania upowszechniała się oświata, prowadzona przez szkoły parafialne. Głównymi przedstawicielami polskiego piśmiennictwa byli:
historyk Jan Długosz (opiekun synów
króla), pisarz polityczny Jan Ostroróg,
pisarz i dyplomata Filip Kallimach (także opiekun synów króla), filozof i astronom Wojciech z Brudzewa. Rzeźbiarz
Wit Stwosz w 1489 r. ukończył prace
nad ołtarzem głównym w kościele Mariackim w Krakowie. Za panowania
Kazimierza Jagiellończyka Polska rozwinęła się także pod względem terytorialnym, a także wykształciła elity polityczne, co dało podstawy do rozwoju
parlamentaryzmu.
(BC)
WIT STWOSZ właśc. Weit Stoch
ok. 1447 – 1533
Z
nany malarz, grafik i rzeźbiarz.
Urodził się w Horch nad Neckarem w Szwabii. Nie wiemy nic o jego
edukacji artystycznej, na pewno jednak znał twórczość Martina Schongauera (jednego z pierwszych rytowników niemieckich). Tworzył pod wielkim wpływem malarzy niderlandzkich
(m.in. Rogiera van der Weyden) oraz
Mikołaja z Lejdy (artysty strasburskiego z lat 1463-1467). Być może był uczniem tego ostatniego, o czym świadczy podobieństwo dzieł obu artystów,
Mikołaja cechowała bowiem finezja detalu, tak widoczna w dziełach Stwosza.
W 1477 r. przybył do Krakowa jako
w pełni ukształtowany artysta. Zrezygnował wówczas z obywatelstwa Norymbergi, gdzie wcześniej mieszkał
z żoną Barbarą Hertz i gdzie urodził
się jego pierwszy syn, Andrzej. W Krakowie aż do r. 1489 pracował nad swoim
najbardziej znanym dziełem, czyli ołtarzem głównym (Zaśnięcie Marii Panny)
w kościele Mariackim. Widząc ogrom
i kunszt tego dzieła, Rada Miejska Krakowa zwolniła Stwosza od płacenia podatków, a w 1484 r. powierzono mu godność starszego cechu malarzy i snycerzy. Przebywając w Krakowie, podczas prac nad ołtarzem wykonywał również szereg innych zamówień, m.in.
płaskorzeźbę Chrystus w Ogrójcu, umie-
szczoną na cmentarzu przy
kościele Mariackim, znajdujący się w tym kościele krucyfiks fundacji mincerza królewskiego, Henryka Slackera (około 1490 r.), a przede
wszystkim nagrobek króla
Kazimierza Jagiellończyka,
wykonany wspólnie z Jorgiem Huberem z Passawy.
W 1496 r. powrócił do Norymbergi. W tym samym roku umarła jego żona Barbara. W następnych latach popadł się w poważne kłopoty.
Pożyczył dużą kwotę pieniędzy jednemu z kupców norymberskich, który wkrótce
zbankrutował. Stwosz, nie
mogąc odzyskać należnej mu
sumy przed sądem, podrobił
Zaśnięcie NMP – fragment głównej kwatery ołtarza
weksel. Fałszerstwo zostało
w kościele Mariackim w Krakowie
wykryte, a artysta uniknął kary śmierci dzięki wstawiennictwu bipowstawało przez 12 lat. Najpóźniej
skupa Würzubrga i rycerstwa frankoń(w 1485 r.) przystąpiono do prac poskiego, pod warunkiem nieopuszczazłotniczych, które należały do czynnia miasta do końca życia. Nie podponości wykończeniowych, poprzedzarządkował się jednak temu zakazowi
jących położenie polichromii. Dzieło
i uciekł do Münnerstadt, co doprowabyło gotowe na dzień Wniebowzięcia
dziło do nowego konfliktu z Radą MiejNMP, 15 VIII 1489. Koszt wykonaską. W 1496 r. ponownie osiadł w Nonia wyniósł 2808 florenów, pochodząrymberdze, gdzie kontynuował pracę
cych głównie z zapisów testamentotwórczą. To wtedy powstało słynne epiwych i składek mieszczaństwa krakotafium Filipa Kallimacha, znajdujące
wskiego. Suma ta stanowiła równosię w kościele Dominikanów w Krakowartość rocznego budżetu miasta i odwie, krucyfiks ze Szpitala Św. Ducha
powiadała wartości kilku kamienic.
w Norymberdze (obecnie w GermaniW 1939 r., chcąc uchronić ołtarz, rosches Nationalmuseum w Norymberzebrano go i barkami spławiono Widze), krucyfiks Wickla z kościoła NMP
słą do Sandomierza. Później Niemcy
w Norymberdze (obecnie w kościele św.
wywieźli ołtarz do Berlina. Następnie
został złożony w podziemiach zamku
Sebalda), ołtarz Bożego Narodzenia wykonany dla kościoła Karmelitów w Now Norymberdze. Przechowywany w wilrymberdze (obecnie w katedrze w Bamgotnych piwnicach, do Krakowa pobergu), a także malowane skrzydła ołwrócił w 1946 r. Konserwowano go
tarza św. Marii Magdaleny w Münnerw latach 1946-1950, a w 1957 r. odstadt. Zmarł w 1533 r. w Norymberdze.
dano do kościoła Mariackiego.
Jego najwybitniejsze dzieło, ołtarz
(BC)
w kościele Mariackim, tzw. retabulum,
17
STEFAN BATORY
27 września 1533 – 12 grudnia 1586
J
Karnkowski, a przede wszystkim kanclerz wielki koronny Jan Zamoyski. Równocześnie sejm elekcyjny oraz senatorowie w XII 1575 r. przeforsowali elekcję
na króla Polski cesarza Maksymiliana II
Habsburga. Prymas Jakub Uchański obwołał go oficjalnie królem, ale do ceremonii koronacji w katedrze wawelskiej
nigdy nie doszło. Na wieść o wyborze
Maksymiliana szlachta, żądając króla
Piasta, wybrała na królową córkę Zygmunta I Starego, Annę Jagiellonkę,
a zgoda na poślubienie 52-letniej oblubienicy przez Stefana Batorego przesądziła sprawę na korzyść księcia Siedmiogrodu. W V 1576 r. biskup Karnkowski koronował Stefana Batorego na króla Polski.
Mimo iż panowanie Batorego trwało
tylko 10 lat, okazał się on energicznym
władcą, potrafiącym okiełznać rosnące
aspiracje magnaterii i osiągnąć sukcesy w polityce zagranicznej. Dochowywał wierności zaprzysiężonym zasadom
tolerancji religijnej. W swoich poczy-
eden z grona nielicznych wybitnych polskich królów elekcyjnych.
Urodził się w Somlyó (obecnie Simleu)
w Rumunii. Był synem wojewody siedmiogrodzkiego Stefana i Katarzyny
Telegdii. Siedmiogród w XVII w., zagrożony przez Turcję, zmuszony był
do lawirowania pomiędzy Habsburgami i sułtanem. Batory brał udział
w walkach pretendenta do tronu węgierskiego, Jana Zygmunta Zapolyi, i jego matki, Izabeli
Jagiellonki, przeciw Habsburgom. Stał też na czele
pokojowego poselstwa, mającego doprowadzić do zakończenia wojny domowej na Węgrzech. W trakcie rokowań został jednak
uwięziony w Wiedniu
przez cesarza Maksymiliana II. Po odzyskaniu wolności powołano go w 1571 r.
na księcia Siedmiogrodu,
Batory pod Pskowem – obraz J. Matejki, przedstaale przy uznaniu zależnowiający posła moskiewskiego błagającego króla o rozejm
ści lennej zarówno od Turcji, jak i od Habsburgów. To
skłoniło go do szukania wsparcia w Polnaniach opierał się na średniej szlachsce. Po ucieczce Henryka Walezego,
cie i wiernym współpracowniku, kankiedy rozpoczęło się prawie półtoraclerzu Janie Zamoyskim. W czasie swojego panowania podjął dzieło reformy
roczne bezkrólewie, wysunął swoją kanwojskowej. Stworzył zalążek stałej armii
dydaturę na tron polski. Poparła go
pod postacią piechoty wybranieckiej.
rodzina Zborowskich, biskup Stanisław
Za jego panowania powstały Trybunał Koronny i Trybunał Litewski,
najwyższe stanowe sądy szlacheckie,
na rzecz których król zrzekł się uprawnień sądowniczych. Ich sędziowie
byli corocznie wybierani przez sejmiki
deputackie. W 1578 r. założył Akademię Wileńską (późniejszy Uniwersytet im. Stefana Batorego), wyższą uczelnię utworzoną z kolegium jezuickiego. W polityce zagranicznej koncentrował się przede wszystkim na utrzymaniu zagrożonego dostępu Rzeczypospolitej do Bałtyku. Z tego powodu
doszło do siłowego stłumienia buntu
Gdańska. Jednak mimo militarnego
zwycięstwa nad wojskami potężnego
królewskiego miasta pod Lubieszowem,
rozumiał potrzebę zawarcia kompromisowego pokoju, by skoncentrować
się na o wiele większym zagrożeniu,
jakie stanowiła Rosja pod panowaniem
Iwana IV Groźnego. Dopiero zwycięstwo nad tym przeciwnikiem pozwoliło zrealizować Batoremu jego dalekowzroczne plany polityczne i zapewnić
bezpieczeństwo na północno-wschodniej granicy Rzeczypospolitej. Zmarł
w Krakowie, 4 lata po swoim największym sukcesie politycznym.
W historii Polski zapisał się przede
wszystkim jako zwycięzca nad armiami rosyjskimi cara Iwana IV Groźnego.
W latach 1577-1582, wskutek ekspansji Rosji ku Bałtykowi i zagrożenia Inflant w trzech kolejnych kampaniach
skierowanych w głąb Rosji i zakończonych zdobyciem Połocka (1579), zajęciem Wielkich Łuków (1580) i oblężeniem Pskowa (1581), odsunięto rosyjskie zagrożenie od Rzeczypospolitej.
Potwierdzeniem trwałego odepchnięcia
Rosji od Bałtyku był rozejm zawarty
15 I 1582 r. w Jamie Zapolskim. Na
mocy tego porozumienia Rosjanie zgodzili się opuścić Inflanty i zrzekli się
Połocka na rzecz Polski.
(RK)
25
ZYGMUNT III WAZA
20 czerwca 1566 – 30 kwietnia 1632
J
eden z grona nielicznych wybitnych,
chociaż kontrowersyjnie ocenianych
polskich królów elekcyjnych. Po kądzieli w jego żyłach płynęła krew Jagiellonów. Był jedynym synem króla
szwedzkiego Jana III Wazy i Katarzyny Jagiellonki. Jego rodzice zostali
oskarżeni przez króla Szwecji Eryka
XIV o spiskowanie na rzecz Polski
i uwięzieni w zamku Gripsholm koło
Sztokholmu. Tam też przyszedł na
świat późniejszy król Polski. Dopiero
detronizacja Eryka XIV zapewniła tron
Janowi III. Zygmunt był wychowywany w atmosferze ortodoksyjnego katolicyzmu.
W wieku zaledwie 22 lat otworzyła
się przed nim szansa sięgnięcia po koronę polską. Za zgodą ojca wysunięto
podczas wolnej elekcji po śmierci Stefana Batorego jego kandydaturę i większość szlachty okrzyknęła go nowym
monarchą. Kilka dni później doszło do
kontrelekcji Maksymiliana Habsburga, którego roszczenia jednak zniweczyła klęska pod Byczyną w 1588 r. Nowego władcę do Polski przywiozła flotylla szwedzka, a 27 XII 1587 r. został koronowany na króla Polski w katedrze wawelskiej.
Wychowany na wzorach absolutnej
monarchii szwedzkiej, w polityce wewnętrznej bezskutecznie starał się wzmo-
cnić władzę królewską. Planował upoukrywał swe poparcie dla wyprawy polskich magnatów na Moskwę. Potem
rządkowanie skarbu i wzmocnienie
jednak oficjalnie zaangażował Rzeczwojska oraz nową organizację głosopospolitą w długotrwałą wojnę polwań w sejmie. Plany te jednak zniwesko-rosyjską. Także jego wierne i staczył rokosz Mikołaja Zebrzydowskiego
i wymuszona na monarsze zgoda na
łe popieranie Habsburgów w czasie wojabolicję dla buntowników. Król
ny trzydziestomimo tych niepowodzeń zręcznie
potrafił później znajdować kompromis w stosunkach ze szlachtą,
a obradujące za czasów jego panowania sejmy były sprawnie przeprowadzane i kończyły się regularnym przyjmowaniem konstytucji sejmowych. W 1596 r. przeniósł na stałe dwór królewski do
Warszawy, rozpoczynając stołeczny okres w historii tego miasta.
W polityce zagranicznej większość jego poczynań miała dość
nieszczęśliwe dla Polski konsekwencje. Dla realizacji swoich
prywatnych interesów wpląPortret
tał Polskę w niefortunny konZygmunta III Wazy
flikt ze Szwecją. Po śmierci ojca,
Jana III Wazy, legalnie objął dziedziczletniej doprowadziło pośrednio do inny tron szwedzki w 1592 r. Koronaterwencji tureckiej, w 1620 r. zakońcję w katedrze w Uppsali w 1594 r.
czonej klęską pod Cecorą. Mimo tych
poprzedziło jednak wymuszone na nim
licznych wojen podczas jego panowauroczyste zagwarantowanie praw lutenia Rzeczpospolita nie została jednak
ranizmu i rezygnacja z działań kontruszczuplona terytorialnie (poza strareformacyjnych w Szwecji. Mimo to
tami w Inflantach), a nawet uzyskała
w Sztokholmie był nadal powszechprzejściowo znaczące nabytki na wschonie nielubiany z racji swojego ostendzie, będące efektem wielkiego triumtacyjnie manifestowanego katolicyzmu
fu oręża polskiego i talentu wielkich woi częstej nieobecności w kraju. Opodzów polskich i litewskich tej epoki.
Zmarł w Warszawie.
zycja antyzygmuntowska, skupiona woW historii Polski kojarzony jest nie
kół jego wuja, regenta księcia Sudertyle z prowadzonymi za jego panowamańskiego doprowadziła do buntu. Innia wojnami, ale przede wszystkim
terwencja zbrojna Zygmunta skończyz jego wsparciem dla działań kontrła się porażką pod Linköping w 1598 r.
reformacyjnych. Rzeczpospolita, jeszi jego detronizacją rok później.
cze pół wieku wcześniej szczycąca się
Oddając symbolicznie Polsce szwew Europie brakiem stosów i zagwadzką Estonię, rozpoczął wieloletnie wojrantowaną ustrojowo tolerancją religijny polsko-szwedzkie, ciągnące się przez
ną, pod jego panowaniem stała się na
całą pierwszą połowę XVII w. Podopowrót krajem katolickim.
bnie niefortunne było jego zaangażo(RK)
wanie w wojny w Rosji. Początkowo
31
JAN III SOBIESKI
17 sierpnia 1629
– 17 czerwca 1696
tysięczną armię turecką pod dowództwem Husseina-baszy w dawnym obozie Chodkiewicza z 1621 r. To świetne zwycięstwo było w jego życiu początkiem drugiego etapu, związanego przede wszystkim z działalnością politycz-
B
ył synem Jakuba Sobieskiego i Teofili z Daniłowiczów, wnuczki
Stefana Żółkiewskiego. Odebrał w młodości staranne wykształcenie, studiował najpierw w Akademii Krakowskiej,
a potem na uniwersytetach we Włoszech i Francji. Doświadczenie wojskowe zbierał jako oficer walczący we wszystkich wielkich wojnach połowy XVII w.
Karierę rozpoczął podczas powstania Chmielnickiego (został wówczas
ciężko ranny w bitwie pod Beresteczkiem). Podczas tzw. potopu szwedzkiego, po krótkotrwałym opowiedzeniu
się za Karolem X Gustawem, na początku 1656 r. stanął u boku Jana Kazimierza i walczył jako oficer wojsk koronnych. Podczas wojen polsko-rosyjskich był dowódcą pod komendą Jerzego Lubomirskiego. Przyniosło mu to
buławę hetmana polnego koronnego.
Sławę wybitnego dowódcy i niebywałą popularność w Rzeczypospolitej
zawdzięczał jednak przede wszystkim walkom na Ukrainie z Kozakami, Tatarami, a potem z Turcją. Po
podpisaniu haniebnego dla Polski traktatu pokojowego w Buczaczu, na mocy którego Rzeczpospolita godziła się
na płacenie corocznego haraczu, sejm
uchwalił konieczne podatki na wojsko.
Dzięki temu Sobieski zdołał wówczas
pokonać pod Chocimiem trzydziesto-
Jan III Sobieski
pod Wiedniem – obraz z końca XVII w.
ną, która doprowadziła go do korony
królewskiej. Już wcześniej, m.in. dzięki kontaktom z dworem Jana Kazimierza i małżeństwu z Marią Kazimierą
d’Arquien, zaangażował się w poparcie dla królewskiego, profrancuskiego
stronnictwa regalistów. Pozycję taką
zajmował także, stając na czele konfederacji szczebrzeszyńskiej przeciwko
królowi Michałowi Korybutowi Wiśniowieckiemu. Śmierć króla i nimb zwycięzcy nad Turkami zapewniły mu sukces na polu elekcyjnym i koronę królewską.
Całe jego panowanie przebiegało pod
znakiem konfliktu z Turcją i bezskutecznych prób zacieśnienia sojuszu
z Francją. Po rozejmie z Turcją w Żórawnie starał się doprowadzić do zbliżenia polsko-francuskiego, co jednocześnie, dzięki pośrednictwu ówczesnego
hegemona Europy, Ludwika XIV, miało zapewnić pokój z Turcją i odzyskanie utraconych ziem. W tym celu podpisał z Burbonami tajny układ w Jaworowie w 1675 r. Skierowany on był przeciw Hohenzollernom, ale miał jednocześnie zakończyć konflikt polsko-turecki. Król Francji Ludwik XIV
zobowiązywał się w nim do wypłaty 200 tys. talarów rocznie
na wojnę z elektorem brandenburskim i dalszą pomoc na wypadek ewentualnego konfliktu
z Austrią. Plany te jednak ostatecznie nie zostały zrealizowane. W 1683 r., w obliczu zagrożenia całego świata chrześcijańskiego nawałą turecką, zaangażował się w sojusz z Habsburgami
zakończony jednym z największych, ale i ostatnich zwycięstw
oręża polskiego w bitwie pod Wiedniem, a w konsekwencji odsunięciem zagrożenia tureckiego od granic Polski. Decydujące dla losów
armii tureckiej pod wodzą wezyra
Kara Mustafy okazało się uderzenie jazdy, z kluczową szarżą husarii polskiej,
które doprowadziło do zdobycia obozu
wezyra. Jan III Sobieski przedstawiany był wówczas jako zbawca chrześcijańskiej Europy, a przede wszystkim
Austrii i Habsburgów.
W polityce wewnętrznej nie udało
mu się doprowadzić do umocnienia
władzy królewskiej. Brakło mu do tego zarówno wsparcia magnatów i szlachty, jak i w drugim etapie panowania wystarczającej energii. Był nie tylko
wybitnym politykiem, ale także miłośnikiem i mecenasem sztuki. Przeszedł
także do historii literatury dzięki pisanym przez wiele lat listom do ukochanej żony (Listy do Marysieńki). Zmarł
w Wilanowie. Był ostatnim z królów
elekcyjnych potrafiącym utrzymać suwerenność i pomyślność Rzeczypospolitej.
(RK)
37
JÓZEF ANDRZEJ ZAŁUSKI
12 sierpnia 1702 – 7 stycznia 1774
wsze polskie towarzystwo literackie –
Towarzystwo Literatów. Skupiało ono
oświeconych magnatów i za cel stawiało sobie sprowadzanie z zagranicy
wartościowych książek i ich druk w języku polskim. Opracował także w rękopisie pierwszą monuBiblioteka Załuskich według obrazu Z. Vogla
mentalną, dziesięciotomową bibliografię Bibliotheca Polona magna universalis (niestety,
spłonęła podczas II wojny światowej). Był autorem wielu utworów
literackich (w spuściźnie pozostawił około
6 tys. fraszek i kilkanaście utworów dramatycznych).
Dziełem jego życia
W 1742 r. wrócił do kraju i został najstało się stworzenie pierwszej polskiej
pierw opatem w Wąchocku, a w 1759 r.
biblioteki publicznej, otwartej w 1747 r.
mianowano go biskupem kijowskim.
w Warszawie po połączeniu zbiorów
Wtedy doszło też do jego słynnego porjego i brata, także biskupa i kanclerza
wania w 1767 r., podczas obrad sejmu,
wielkiego koronnego w czasach saskich
– Andrzeja Stanisława Załuskiego. Ta
przez posła rosyjskiego Mikołaja Retzw. Biblioteka Załuskich stała się podpnina. Załuski należał wówczas do
stawowym księgozbiorem dla badań natzw. katolickiej konfederacji radomskiej
ukowych w okresie polskiego oświece(wśród porwanych dostojników znajnia. W 1774 r. przejęła ją Komisja Edudowali się także m.in.: biskup krakowski Kajetan Sołtyk, hetman polny kokacji Narodowej. W 1795 r. Rosjanie
ronny Wacław Rzewuski i jego syn Sena rozkaz carycy Katarzyny II wywieweryn). Wszyscy bezprawnie porwani
źli ją do Petersburga, gdzie pozostała
polscy senatorowie pozostali w Kałudo I wojny światowej. Te olbrzymie
dze przez 5 lat, w czasie, kiedy sterroryzbiory, pieczołowicie gromadzone przez
zowany sejm doprowadził do równoobydwu braci, tylko częściowo wróciuprawnienia dysydentów i uchwalił tzw.
ły do Polski po pokoju ryskim w 1921 r.
prawa kardynalne, gwarantujące doDzieła jej prawie całkowitego znisztychczasowe przywileje ustrojowe szlaczenia dokonali Niemcy podczas II wochty w Rzeczypospolitej.
jny światowej, kiedy zbiory w więkPo powrocie, pozostając w opozycji
szości spłonęły w trakcie powstania wardo Stanisława Augusta Poniatowskiego,
szawskiego. W XVIII w., w okresie
poświęcił się pasji bibliofilskiej. W latach
swojej świetności Biblioteka zawierała
1747-1774 zgromadził wraz z bratem
około 400 tys. książek i 20 tys. rękopodstawowy zbiór stworzonej wspólpisów (w tym wczesnośredniowiecznie Biblioteki Załuskich. Był jednone) oraz 40 tys. sztychów, należąc do
cześnie inicjatorem polskiego życia naunajwiększych w ówczesnej Europie.
kowego i kulturalnego. Założył pier(RK)
Sasa i Stanisława Leszczyńskiego, poparł tego drugiego. Razem z królem
wyjechał potem do Francji, gdzie pełnił
funkcję kapelana żony króla, Katarzyny. Zapewniło mu to uzyskanie beneficjów we Francji.
N
ależał do kształtującej się
w XVIII w. grupy dobrze wykształconych i widzących potrzebę reform Rzeczypospolitej, tzw. oświeconych. Kształcił się najpierw w kraju
(w Warszawie i w Gdańsku), a potem,
jak większość bogatych synów szlacheckich, wyjechał za granicę, by studiować
teologię w Paryżu. Po powrocie w 1724 r.
uzyskał doktorat w Krakowie. Wówczas
też poświęcił się karierze duchownej
i przyjął w 1727 r. święcenia kapłańskie (rok później został kanonikiem ka-
Medal Józefa Andrzeja Załuskiego
przedstawiający jego bibliotekę, wykonany
w 1745 r. przez D. Fehrmana na pamiątkę
założenia biblioteki publicznej
pituły krakowskiej). Jednocześnie pełnił
urząd referendarza koronnego. Podczas
wojny domowej w Polsce, toczącej się
pomiędzy zwolennikami Augusta III
40
STANISŁAW AUGUST PONIATOWSKI
17 stycznia 1732 – 12 lutego 1798
O
statni król Polski, za panowania
którego podjęto próbę uzdrowienia ustroju Rzeczypospolitej i zahamowania procesu upadku państwa. Urodził się w Wołczynie. Pochodził ze
wzbogaconej rodziny szlacheckiej. Jego ojciec, Stanisław Poniatowski, wojewoda mazowiecki i od 1752 r. kasztelan krakowski, był twórcą wielkiej kariery politycznej swego rodu po małżeństwie z siostrą Augusta Aleksandra Czartoryskiego i Fryderyka Michała
Czartoryskiego – Konstancją. Pozwoliło to temu parweniuszowi wśród wielkich rodów magnackich dołączyć do
grona przywódców najpotężniejszego
stronnictwa magnackiego w XVIII w.
– Familii, skupionej wokół rodziny
Czartoryskich. Dążyła ona do reform
w Rzeczypospolitej, współpracując
początkowo z Augustem III Wettinem, a potem starała się zdobyć dla swego przedstawiciela tron przy poparciu
Rosji.
Stanisław August Poniatowski w młodości wiele podróżował, stykając się
z prądami intelektualnymi europejskiego oświecenia. Spędził również kilka
lat w Petersburgu, gdzie poznał osobiście carycę Katarzynę II, wdając się
z nią w krótkotrwały romans. Kiedy występował jako kandydat Familii do tronu polskiego, mógł wobec tego liczyć
Dzisiaj jest przede wszystkim kojana poparcie Rosji (obok pola elekcyjnerzony z upadkiem I Rzeczypospoligo rozłożyły się wojska rosyjskie). Zotej i zdradą na rzecz Targowicy. Odstał królem Polski w 1764 r. i podjął
dał jednak olbrzymie zasługi dla kuldzieło reform, które zapoczątkował
sejm konwokacyjny 1764 r.
Opór części magnatów (tzw.
republikanów) i coraz bardziej
niechętne stanowisko Rosji oraz
spór o prawa dysydentów doprowadziły ostatecznie do załamania tej pierwszej próby po
konfederacjach radomskiej i barskiej, zawiązanych przez szlachtę katolicką. Doprowadziło
to ostatecznie do I rozbioru Polski. Król nie zaprzestał jednak
wówczas myśli o modernizacji
państwa i mimo ograniczenia
jego władzy na sejmie rozbiorowym po powołaniu
do życia Rady Nieustającej starał się skupić wokół siebie zwolenników reformy
państwa, licząc na
Król Stanisław August Poniatowski w stroju koronacyjnym
poparcie Prus i życzliwą neutralność
tury polskiej. Jego dwór w tzw.
Rosji. Poparł więc
okresie stanisławowskim stał się
działania reformiejscem, gdzie koncentrowała
Herb Stanisława
matorów podczas
się działalność literacka, oświaAugusta Poniatowskiego
Sejmu Wielkiego,
towa i naukowa polskiego oświe– Ciołek – w otoczeniu
herbów Polski i Litwy
stając się jednym
cenia. On sam był inicjatorem
z głównych twórlicznych przedsięwzięć kulturalców Konstytucji 3 maja. Zdecydowany
nych i oświatowych, m.in.: przebudowy Zamku Królewskiego i Łazienek,
był początkowo nawet na wojnę z Roobiadów czwartkowych, stworzenia Tesją, lecz ostatecznie, chcąc uchronić choatru Narodowego, edycji polskich czasociaż częściowo dzieło reformy, przystąpił do konfederacji targowickiej, co napism społeczno-politycznych, naukoraziło go na oskarżenie o zdradę. Bezwych i literackich, utworzenia Szkoły
Rycerskiej i Komisji Edukacji Narodoskutecznie próbował także uchronić Polwej. Pozwoliło to w XIX w. na uposkę przed II rozbiorem. W czasie powszechnienie pojęcia ponadstanowego
wstania kościuszkowskiego zachowynarodu polskiego w miejsce narodu
wał się biernie, wyjeżdżając ostateczszlacheckiego i ugruntowanie przekonie po jego upadku do Grodna. Caryca
nania o konieczności reformy polityKatarzyna II zmusiła go do abdykacznej, społecznej i gospodarczej w odcji, która nastąpiła 15 XI 1795 r. Ostarodzonej Rzeczypospolitej.
tni król Polski zmarł w 1798 r. w Petersburgu.
(RK)
41
TADEUSZ KOŚCIUSZKO
4 lutego 1746 – 15 października 1817
U
rodził się w Mereczowszczyźnie
na Polesiu. Był czwartym synem
Ludwika Tadeusza Kościuszki (który
wywodził swój ród od dworzanina króla Zygmunta I Starego – Kostiuszki)
i Tekli z Ratomskich. Ze względu na
kłopoty rodzinne nie ukończył nauki
rozpoczętej w kolegium pijarskim w Lubieszowie. Ostatecznie zdecydował się
na karierę wojskową. Ponieważ król otworzył właśnie nową szkołę oficerską,
tzw. Szkołę Rycerską, rozpoczął w niej
naukę. Po uzyskaniu stopnia kapitana wyjechał do Francji, a potem, po krótkim pobycie w Polsce, udał się do Stanów Zjednoczonych, gdzie wziął udział
w walkach o niepodległość kolonii amerykańskich z Anglią (1776-1783). Odznaczył się przede wszystkim jako sprawny inżynier wojskowy w budowie
umocnień wokół West Point, a potem
podczas bitwy pod Saratogą.
Po powrocie do Europy wrócił do
służby w wojsku polskim w 1789 r.
Uczestniczył w wojnie polsko-rosyjskiej 1792 r. Szczególnie wsławił się
w bitwie pod Dubienką. Po przystąpieniu króla do konfederacji targowickiej wyjechał na emigrację do Lipska,
gdzie wyznaczono go na naczelnika
przygotowywanego powstania. Szczyt
jego kariery politycznej i wojskowej
przypadł na lata 1794-1795, kiedy jako
42
naczelnik powstania starał się odwrócić feralny dla Polski układ trzech mocarstw rozbiorowych, prowadzący do likwidacji Rzeczypospolitej. Po krótkim
pobycie w Dreźnie wyruszył do Krakowa, gdzie 24 III 1794 r. ogłosił na
rynku krakowskim Akt Powstania i został jego naczelnikiem. Wzorem swoich doświadczeń amerykańskich pragnął przekształcić powstanie
w walkę całego narodu, czemu miało służyć ogłoszenie
uniwersału połanieckiego.
Mimo początkowych sukcesów militarnych (wygrana
4 IV 1794 r. bitwa pod Racławicami), po dwóch klęskach
pod Szczekocinami i Maciejowicami powstanie upadło, a on sam
trafił do więzienia w Petersburgu, gdzie
spędził dwa lata. Został zwolniony dopiero po śmierci carycy Katarzyny II i udał się na emigrację do Francji. Nie zaniechał jednak myśli
o odzyskaniu niepodległości przez Polskę. Swoje plany zawarł w broszurze opublikowanej w 1800 r.
w Paryżu Czy Polacy
wybić się mogą na niepodległość. Kiedy na czele Francji stanął Napoleon, wydawało się,
że jeszcze raz zaangażuje się czynnie
w plany odzyskania niepodległości u jego boku. Współuczestniczył w nawet
w tworzeniu Legionów Polskich we
Włoszech, ale rozczarowany mało precyzyjnymi obietnicami Napoleona, dotyczącymi niepodległości Polski, wycofał się z czynnego życia politycznego.
Zmarł w Solurze w Szwajcarii.
W okresie zaborów w XIX w. stał
się symbolem wodza walczącego bezkompromisowo o niepodległość Polski. Jego postać pozwalała wskazywać
zarówno na konieczność walki o niepodległość, co było charakterystyczne dla
ruchów politycznych wywodzących się
z tradycji szlacheckiej, jak i na potrzebę
reform społecznych, dostrzeżenia potrzeb
chłopów oraz konieczność rozwią-
Przysięga Tadeusza Kościuszki
– obraz M. Stachowicza
zania spraw włościańskich, co podkreślały ugrupowania demokratyczne,
a potem ludowe i socjalistyczne. Bitwa
pod Racławicami była postrzegana jako miejsce, gdzie
dokonało się to specyficzne połączenie dwóch
odrębnych do tej pory wątków polskiego
życia narodowego.
Kościuszko, dysponując 4 tys. żołnierzy
i 2 tys. chłopów-kosynierów, został zmuszony do przyjęcia bitwy z trzytysięcznym korpusem gen. Tormasowa, dysponującym jednak o wiele
większą siłą artylerii. O zwycięstwie
wojsk polskich przesądziło wówczas
nie regularne wojsko, ale atak kosynierów. Kościuszko przywdział zaś sukmanę chłopską, a wyróżniającego się
w bitwie chłopa Wojciecha Bartosza
Głowackiego mianował oficerem. Ten
symboliczny gest zapewnił mu wśród
następnych pokoleń wizerunek przywódcy całego narodu w chwili dziejowej próby.
(RK)
HUGO KOŁŁĄTAJ
1 kwietnia 1750 – 28 lutego 1812
(status szkoły głównej otrzymała Akademia Krakowska – Szkoła Główna
Koronna i Akademia Wileńska – Szkoła Główna Litewska). Pomagał również
w organizacji Towarzystwa do Ksiąg
Elementarnych, którego zadaniem było opracowanie i wydawanie nowych
podręczników.
U
rodził się w szlacheckiej rodzinie w Dederkałach Wielkich na
Wołyniu. Studiował w Akademii Krakowskiej, gdzie w 1768 r. uzyskał stopień doktora filozofii. Z nowymi ideami
europejskiego oświecenia
zetknął się podczas swoich
dalszych studiów w Wiedniu
i w Rzymie, gdzie uzyskał
doktorat z prawa i teologii.
Zamierzając się poświęcić nauce, wybrał tradycyjną w tej
epoce drogę kariery duchownej.
W 1775 r. przyjął święcenia
kapłańskie. Po powrocie do Polski został kanonikiem krakowskim. Zaangażował się wówczas w zapoczątkowane po wstrząsie, jakim był I rozbiór Polski, dzieło reformy Rzeczypospolitej. Po kasacie zakonu jezuitów
sejm powołał w 1773 r. Komisję Edukacji Narodowej (KEN), przekazując
jej majątek zakonu. Celem KEN było
zeświecczenie szkolnictwa i reforma
strukturalna. W programach nauczania nacisk położono na nauki ścisłe, język polski, historię i geografię Polski
oraz języki nowożytne, kosztem teologii i łaciny. Struktura oświaty była hierarchiczna, na jej czele stały szkoły główne, podlegały im szkoły wydziałowe
i szkoły podwydziałowe. Kołłątaj podjął się dzieła reformy tych pierwszych
Portret Hugona Kołłątaja
pędzla J. Peszki
Karta tytułowa
Konstytucji 3 maja
Apogeum jego działalności społecznej i politycznej przypadło na okres
działalności Sejmu Czteroletniego. Na
stałe w Warszawie osiadł już w 1786 r.
Wokół niego skupiło się radykalne
skrzydło stronnictwa patriotycznego,
zmierzające do gruntownej reformy
Rzeczypospolitej. Grono tych publicystów i działaczy nazywano Kuźnicą
(Kuźnią) Kołłątajowską. Ich celem
było propagowanie idei i rozwiązań
konstytucyjnych w pismach polemicznych i publicystycznych, które później
znajdą odzwierciedlenie w Konstytucji 3 maja. Był jednym ze współautorów Konstytucji 3 maja. Podczas wojny polsko-rosyjskiej 1792 r. nakłaniał
króla Stanisława Augusta Poniatow-
skiego do przystąpienia do konfederacji targowickiej; sam zgłosił do niej
akces, uważając iż tylko w ten sposób
można obronić dzieło reformy.
Po upadku Rzeczypospolitej udał się
na emigrację do Saksonii, gdzie zaangażował się w przygotowania do insurekcji. W czasie powstania kościuszkowskiego był przewodniczącym
wydziału skarbu Rady Najwyższej Narodowej i współautorem aktów prawnych powstania wraz z uniwersałem
połanieckim. Został aresztowany przez
Austriaków podczas ucieczki do Wenecji. Był więziony najpierw w Przemyślu, a potem aż do 1802 r. w Ołomuńcu.
Po uwolnieniu osiadł w majątku na Wołyniu, współtworząc z Tadeuszem Czackim Liceum Krzemienieckie, będące
jego ostatnim wielkim dziełem na polu
edukacji. Szkoła przyczyniła się do rozwoju polskiego życia kulturalnego Wołynia, Podola i Ukrainy. Sam Kołłątaj
nie doczekał się już rozkwitu stworzonej przez siebie placówki. Powtórnie
zatrzymany w 1807 r., tym razem przez
Rosjan obawiających się jego kontaktów z Napoleonem, był przetrzymywany w Moskwie do 1808 r. Po uwolnieniu powrócił do Księstwa Warszawskiego, ale, rozczarowany do polityki,
nie zaangażował się już w prace rządu Księstwa. Zmarł w Warszawie.
Dziełem jego życia pozostała Konstytucja 3 maja, druga na świecie (po konstytucji Stanów Zjednoczonych) spisana ustawa zasadnicza. Zgodnie z tendencjami oświeceniowymi określono
w niej naród polski jako dawcę władzy,
która została podzielona na władzę ustawodawczą (Sejm), wykonawczą (król,
Straż Praw) i niezależne sądownictwo.
Znoszono zasadę liberum veto w parlamencie, a monarchia stawała się dziedziczna. Kołłątaj upamiętnił to wielkie
dzieło w swoim traktacie O ustanowieniu i upadku Konstytucji polskiej 3 maja,
opublikowanym w 1793 r.
(RK)
43
ROMUALD TRAUGUTT
16 stycznia 1826 – 5 sierpnia 1864
U
rodził się w Szostakowie (powiat
brzeski, gubernia grodzieńska)
w niezamożnej rodzinie szlacheckiej.
Ukończył gimnazjum w Świsłoczy.
W 1844 r. zdał egzamin na junkra
w saperach. W 1845 r. rozpoczął służbę wojskową w Żelechowie na Lubelszczyźnie. W czasie Wiosny Ludów
brał udział jako chorąży w tłumieniu
powstania węgierskiego. Jego oddział
wchodził w skład armii gen. Iwana Paskiewicza, którą w 1849 r. car Mikołaj I
wysłał na pomoc cesarzowi Franciszkowi Józefowi I. Za zasługi w walkach
otrzymał srebrny medal. W 1851 r.
awansował na stopień porucznika. Wyróżnił się także w czasie wojny krymskiej (1853-1856). Brał udział w obronie twierdzy sewastopolskiej. Później
służył w Odessie, Charkowie i Petersburgu. W 1859 r. został zaliczony do
korpusu inżynierów armii oraz został
instruktorem-wykładowcą w Instytucie Galwaniczno-Technicznym. Awansował na stopień kapitana. Otrzymał
Order św. Anny III stopnia.
W 1862 r. na skutek tragedii osobistej (śmierć kilku członków rodziny) wystąpił z armii w stopniu podpułkownika. Osiadł w małym majątku w Ostrowiu pod Kobryniem. Miał kontakty z przedstawicielami obozu Białych,
ale był przeciwny działaniom powstań-
50
czym. W V 1863 r. dał się przekonać
sąsiadom. Jako dowódca oddziału powstańczego stoczył kilka potyczek z Rosjanami w powiecie kobryńskim i pińskim (Polesie). W VII 1863 r., po bitwie pod Kołodnem rozpuścił oddział
i osiadł na krótko w majątku Elizy Orzeszkowej pod Kobryniem. Po przyjeździe do Warszawy został awansowany przez Rząd Narodowy na stopień
generała i mianowany komisarzem pełnomocnym Rządu na Galicję. W VIII
1863 r. przebywał w Paryżu, szukając
pomocy dla powstania. W X 1863 r.,
poparty przez Białych, odsunął rząd
Czerwonych i przejął władzę dyktatorską. Pracował w ścisłej konspiracji
pod nazwiskiem Michała Czarneckiego. Jego reformy przyszły jednak zbyt
późno. Sukcesy wojsk rosyjskich na początku 1864 r. oraz ukaz carski o uwłaszczeniu chłopów zadecydowały o klęsce
powstania. 10 IV 1864 został aresztowany przez policję rosyjską. Więziono
go na Pawiaku i X Pawilonie Cytadeli. Wyrokiem Audytoriatu Polowego
został zdegradowany i powieszony na
stokach warszawskiej Cytadeli.
W ciągu 17 lat służby w wojsku rosyjskim dał się poznać jako wzorowy
żołnierz. W trakcie powstania styczniowego, dzięki jego osobistej odwadze i konsekwencji oraz talentowi organizacyjnemu i dowódczemu nastąpiło ożywienie powstania. Licząc na konflikt francusko-rosyjski, w 1864 r. odbudował aparat władzy i próbował zreorganizować armię powstańczą. W XI
1863 r. dokonał reorganizacji miasta
Warszawy. Na jej naczelnika powołał
Aleksandra Waszkowskiego. Dekretem
z 15 XII 1863 r. wprowadził jednolitą
organizację wojsk powstańczych, tworząc cztery korpusy podzielone na kompanie, bataliony i pułki. 27 XII 1863 r.
wydał dekret powołujący delegatów terenowych celem realizacji uwłaszczenia chłopów. Po przyciągnięciu ich do
powstania liczył na stworzenie wiosną
1864 r. chłopskiego pospolitego ruszenia. Starał się o pożyczki w kraju i za
granicą.
Romuald Traugutt – generał, ostatni
dyktator powstania styczniowego
Przeprowadził zmiany w polityce
zagranicznej. Zdymisjonował Ludwika Mierosławskiego z naczelnego organizatora sił zbrojnych za granicą.
Nie udał mu się plan powstania zbrojnego na terenie Galicji po wprowadzeniu przez Wiedeń w II 1864 r. stanu oblężenia. Głęboko religijny, prosił
papieża Piusa IX o apostolskie błogosławieństwo. Kiedy okazało się, że pomoc państw zachodnich jest niemożliwa, próbował szukać poparcia u rewolucjonistów włoskich (rozmowy z Garibaldim), węgierskich i czeskich. Był
symbolem męstwa i poświęcenia dla
ojczyzny.
(KM)
IGNACY JAN PADEREWSKI
6 listopada 1860 – 29 czerwca 1941
U
rodził się w Kuryłówce (Podole)
w zubożałej rodzinie szlacheckiej. Uczył się gry na fortepianie w domu, a od 1872 r. w Instytucie Muzycznym w Warszawie. Później, dzięki
pomocy Heleny Modrzejewskiej kontynuował naukę w Berlinie i Wiedniu.
Jego pierwszy koncert odbył się w Wiedniu w 1887 r. W czasie I wojny światowej przebywał w Szwajcarii, Paryżu, Londynie i USA. W 1917 r. przekazał prezydentowi USA, Woodrowowi Wilsonowi, petycję podpisaną
przez 600 tys. osób, w której domagano się od społeczności międzynarodowej uznania prawa Polski do niepodległości i sprawiedliwych granic.
Od 15 VIII 1917 r. był aktywnym działaczem Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu. Jako jego reprezentant
w USA prowadził akcję rekrutacji do
polskiego wojska we Francji.
25 XII 1918 r. przybył do Gdańska,
a dzień później do Poznania, gdzie jego pobyt przyczynił się do wybuchu
powstania wielkopolskiego. Od I 1919 r.
był premierem i ministrem spraw zagranicznych rządu koalicyjnego z udziałem endecji, ludowców i PPS (pierwszy rząd polski uznany przez państwa Ententy). Jako przewodniczący
polskiej delegacji na konferencji pokojowej w Paryżu walczył o przyłą-
52
polskiego. Był inicjatorem i mecenaczenie do Polski Pomorza, Górnego Śląska, Warmii i Mazur. Poparł koncesem przedsięwzięć patriotycznych, m.in.
pcję Józefa Piłsudskiego przyłączenia
budowy Pomnika Grunwaldzkiego
Wileńszczyzny. Atakowany za przyjęw Krakowie (1910). W czasie I wojny
cie traktatu mniejszościowego i ulegaświatowej organizował pomoc ofiarom wojny na ziemiach polskich, ininie Piłsudskiemu, 1 I 1920 r. podał się do
cjując w 1915 r. razem z Henrykiem
dymisji. Zrażony do polityki, w 1920 r. wySienkiewiczem w Vevey działalność
jechał na emigrację. W okresie wojny
Komitetu Pomocy dla Ofiar Wojny
polsko-bolszewickiej sprawował funkcję
w Polsce oraz w Chicago akcję popardelegata Polski na Konferencji Ambasadorów w Spa, a następnie na Zgromadzeniu Ligi Narodów
(LN). Do V 1921 r.
był stałym przedstawicielem Polski przy
LN. Utrzymywał
kontakty z Narodowo-Chrześcijańskim
Stronnictwem Ludowym. Finansował wydawanie jego czasopisma „Rzeczpospolita”. W 1923 r. zabiePowitanie Ignacego Paderewskiego po powrocie do kraju,
gał o przyjęcie Pol26 XII 1918 r., przerodziło się w manifestację patriotyczną
ski do Rady LN. Po
cia dla niepodległościowych aspiracji
zamachu majowym był przeciwny rząPolski w USA.
dom Piłsudskiego i sanacji.
Jako pianista stworzył w USA moW 1936 r. powrócił do czynnej podel „gwiazdora”. Jego życie prywalityki, stając się jednym z inicjatorów
tne było śledzone przez prasę. Od
utworzenia Frontu Morges – opozy1928 r. organizował w swojej rezydencji antysanacjnej. W 1937 r. poparł
cji w Morges (Szwajcaria) letnie kurutworzenie Stronnictwa Pracy z posy dla młodych pianistów i kompozyłączenia Narodowej Partii Robotnitorów. Obiecującym muzykom dawał
czej, chadecji i Związku Hallerczystypendia twórcze. Sam skomponoków. Po klęsce wrześniowej był jedwał liczne utwory muzyczne: opery
nym z kandydatów na urząd prezy(Manru), symfonie, utwory fortepiadenta RP. Od XII 1939 r. pełnił funnowe (Menuet, Krakowiak fantastykcję przewodniczącego Rady Narodowej
czny) i pieśni. Publikował też artyku– namiastki parlamentu polskiego na
ły muzyczne w „Muzyce” i „La Revue
emigracji. W 1940 r. wyjechał do USA,
Musicale”. W 1937 r. wystąpił w filaby szukać poparcia Polonii dla polmie Moonlight Sonata. W tym samym
skiego czynu zbrojnego. Zmarł w Noroku wspólnie z Ludwikiem Bronarwym Jorku.
skim i Józefem Turczyńskim rozpoWirtuozeria gry pozwoliła mu naczął pracę nad edycją Dzieł wszystwiązać liczne kontakty dyplomatyczkich Fryderyka Chopina.
ne, które wykorzystywał dla popula(KM)
ryzacji idei niepodległości państwa
MARIA SKŁODOWSKA-CURIE
7 listopada 1867 – 4 lipca 1934
kiem Antoine’a Henri Becquerela. Prowadziła badania radioaktywności niektórych rodzajów rud uranowych, m.in.
blendy smolistej. Stwierdziła, że nie tylko uran ma właściwości promieniotwórcze. Także tor wykazuje te właściwości. Po dwóch latach wspólnie z mężem
odkryli nowy pierwiastek chemiczny,
który nazwali polon. Kolejne badania, prowadzone w prymitywnych warunkach (dziurawa szopa,
brak pracowników i pieniędzy), doprowadziły do odkrycia kolejnego pierwiastka radioaktywnego –
radu.
rodziła się w Warszawie w podW 1903 r. jako pierwupadłej rodzinie szlacheckiej.
sza w historii kobieta uzyMatka, przełożona pensji, zmarła, gdy
skała tytuł doktora fizyMaria miała dziesięć lat. Ojciec był
ki. W tym samym roku
nauczycielem fizyki. Po ukończeniu gimnazjum władze rosyjskie nie zgodziwspólnie z mężem i Becły się, by kontynuowała naukę na wyżquerelem otrzymała Naszych studiach. Pracowała jako guwergrodę Nobla w dziedzinie fizyki. W donantka, pomagając finansowo siostrze
wód uznania władze Sorbony powieBronisławie, która studiowała w Paryrzyły Pierre’owi Curie stanowisko prożu. W 1891 r. jako pierwsza w historii
fesora i własne laboratorium, w którym
Maria została kierownikiem badań. Po
kobieta zdała egzaminy wstępne na wytragicznej śmierci męża w 1906 r. objędział fizyki i chemii paryskiej Sorboła po nim katedrę i pracownię. Została
ny. W 1893 r. uzyskała licencjat z fipierwszą w dziejach Sorbony kobietązyki, a rok później z matematyki.
-profesorem. W 1910 r. wspólnie z AnW 1895 r. wyszła za mąż za ceniodre Debierne’em otrzymała rad w ponego chemika Pierre’a Curie. W 1897 r.
staci metalicznej.
podjęła studia doktoranckie pod kierunW 1911 r. nie zostaMaria Skłodowska-Curie z mężem Piotrem
ła wybrana członkiem
w czasie badań w laboratorium
Akademii Francuskiej
(zabrakło dwóch głosów). Prasa codzienna
oskarżyła ją o romans
z Paulem Langevinem
(naukowcem zatrudnionym w laboratorium
Curie) i rozbicie jego
małżeństwa; snuła też
przypuszczenia o żydowskim pochodzeniu
Marii. Swoistym zadośćuczynieniem i pod-
U
kreśleniem jej zasług dla nauki było
przyznanie pod koniec 1911 r. Nagrody
Nobla w dziedzinie chemii. Otrzymała też od francuskiego rządu fundusze
na budowę Instytutu Radowego, w którym prowadzono badania z zakresu
chemii, fizyki i medycyny.
W czasie I wojny światowej była organizatorką służby radiologicznej. Po
wojnie jako pierwsza kobieta została
członkiem Francuskiej Akademii Medycznej.
Nadal kierowała pracami Instytutu Radowego oraz założyła
fundację wspierającą
tworzenie instytutów
medycznych zajmujących się leczeniem chorób nowotworowych.
W Polsce taki instytut
powstał w 1932 r. dzięki pomocy prezydenta Ignacego Mościckiego. Jego pierwszą kierowniczką była siostra Marii, Bronisława.
Pod koniec życia cierpiała na typowe
objawy choroby popromiennej. W tym
czasie nie zdawano sobie sprawy z niebezpieczeństwa, jakie niesie ze sobą
promieniowanie. Zmarła na białaczkę
w klinice Sallanches pod Paryżem.
Praca naukowa Marii Skłodowskiej-Curie przyczyniła się do sformułowania teorii rozpadów promieniotwórczych. Na Międzynarodowym Kongresie Fizyki (1900 r.) wystąpiła ona z tezą,
iż źródłem energii są jakieś procesy
zachodzące wewnątrz atomów, a nie
reakcje chemiczne. Po odkryciu polonu i radu wprowadziła do nauki wspólnie z mężem termin „promieniotwórczość”. Opracowała także technikę rozdzielania izotopów promieniotwórczych. Była inicjatorką radiochemii.
Rozpoczęła badania nad leczeniem raka
za pomocą promieniotwórczości.
(KM)
55
JÓZEF KLEMENS PIŁSUDSKI
5 grudnia 1867 – 12 maja 1935
U
rodził się w Zułowie (Litwa),
w niezamożnej rodzinie szlacheckiej. Po ukończeniu gimnazjum w Wilnie (1885) studiował medycynę w Charkowie. Kontakty z organizacją Naro-
dnaja Wola doprowadziły do jego aresztowania i zesłania na Sybir (1887).
Przez 5 lat przebywał w okolicach Irkucka. Po powrocie z zesłania zaangażował się w tworzenie Polskiej Partii
Socjalistycznej (PPS). Był członkiem
Centralnego Komitetu Robotniczego
i redaktorem naczelnym pisma „Robotnik”. W 1900 r. aresztowano go i więziono w warszawskiej Cytadeli i Petersburgu, skąd zbiegł w 1901 r. Podczas
wojny rosyjsko-japońskiej (1904-1905)
udał się do Tokio, szukając wsparcia dla
polskiego czynu niepodległościowego.
56
W okresie rewolucji 1905-1907 zorganizował Organizację Bojową PPS.
Prowadził akcje zbrojne, m.in. pod
Bezdanami, których celem było pozyskanie środków finansowych na dalszą
działalność partii. Spory ideologiczne
wewnątrz PPS i jego koncepcja na temat
walki zbrojnej doprowadziły do rozłamu
w partii. W 1906 r. utworzył PPS-Frakcję Rewolucyjną. Swą działalność przeniósł do zaboru austriackiego. Utworzył
tam organizacje paramilitarne: Związek Strzelecki i Związek Walki Czynnej (1908), którego był komendantem.
Uczestniczył w pracach Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw
Niepodległościowych (1912).
Po wybuchu I wojny światowej,
w VIII 1914 r. utworzył I Kompanię
Kadrową, na czele której wyruszył do
Kongresówki w celu wywołania powstania narodowego. Po tej nieudanej
akcji musiał się podporządkować Naczelnemu Komitetowi Narodowemu
i Austriakom. Dowodził I Brygadą
Legionów. Jako jej komendant do
1916 r. walczył na froncie galicyjskim.
Podał się do dymisji, nie widząc w sojuszu z Austro-Węgrami szans na odzyskanie niepodległości. Po ogłoszeniu
aktu 5 listopada (1916) kierował departamentem wojskowym Tymczasowej
Rady Stanu. W VII 1917 r. doprowadził do kryzysu przysięgowego. Znaczna część legionistów została internowana, utworzona przez niego w 1914 r.
Polska Organizacja Wojskowa (POW)
zdelegalizowana, a on aresztowany. Był
więziony w Magdeburgu, skąd powrócił do Warszawy w XI 1918 r. i został
Tymczasowym Naczelnikiem Państwa.
Od II 1919 r. do XII 1922 r. był Naczelnikiem Państwa. Granice Polski chciał
zrealizować w oparciu o koncepcję federalistyczną.
Swój talent dowódczy wykazał w okresie wojny polsko-bolszewickiej 1920 r.
Był wtedy Naczelnym Wodzem. Stał
się współtwórcą cudu nad Wisłą. Za
zasługi otrzymał buławę marszałkowską. Po powstaniu rządu Chjeno-Piasta
wycofał się z życia politycznego, zrezygnował z funkcji szefa Sztabu Ge-
Wjazd Józefa Piłsudskiego do Kielc,
VIII 1914 r.
neralnego i przewodniczącego Rady
Wojennej (1923). Powrócił do władzy
w wyniku zamachu majowego (1926).
Przejął władzę pod hasłem sanacji życia politycznego i odrodzenia moralnego duszy narodu. Nie przyjął wyboru na prezydenta. W latach 1926-1935
był ministrem spraw wojskowych i Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych.
W latach 1926-1928 i w 1930 r. był też
premierem. Jego zaplecze polityczne
stanowił powołany w 1928 r. Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem. Zwalczał opozycję w sposób bezwzględny,
o czym świadczy m.in. aresztowanie
przywódców Centrolewu i wybory brzeskie z 1930 r. Dążył do wzmocnienia
władzy prezydenckiej (Konstytucja
1935 r.). Zmarł w Warszawie.
Był wybitnym mężem stanu, charyzmatycznym przywódcą. Zwolennicy nazywali go Dziadkiem, Komendantem. Najważniejszym celem dla
niego była niepodległa, silna Polska.
PPS była dla niego narzędziem do realizacji tych celów. Prowadził wyważoną politykę zagraniczną. Jego działalność w okresie II Rzeczypospolitej
do dzisiaj budzi wiele emocji, sporów
i kontrowersji.
(KM)
WŁADYSŁAW EUGENIUSZ SIKORSKI
20 maja 1881 – 4 lipca 1943
U
rodził się w Tuszowie Narodowym koło Mielca w rodzinie miejscowego nauczyciela. Po ukończeniu
gimnazjum im. Franciszka Józefa I
we Lwowie (1902) studiował budownictwo wodne na Politechnice Lwowskiej (do 1907 r.). Odbył służbę w wojsku austriackim, gdzie uzyskał stopień
porucznika (1906). Od 1908 r. włączył
się w pracę polskich organizacji konspiracyjnych. Działał w Związku Walki Czynnej, a w 1910 r. współtworzył
Związek Strzelecki. Także w tym roku został sekretarzem Polskiego Stronnictwa Postępowego. W 1912 r. pełnił
funkcję sekretarza i komisarza Wydziału Wojskowego w Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych.
Po wybuchu I wojny światowej awansował na stopień podpułkownika i został szefem Departamentu Wojskowego Naczelnego Komitetu Narodowego. W 1916 r. objął dowództwo 3. pułku piechoty Legionów. Po odzyskaniu
niepodległości przez Polskę został zweryfikowany do stopnia generała dywizji (1919). Uczestniczył w walkach
z Ukraińcami w Małopolsce Wschodniej (1919), a następnie w wojnie polsko-bolszewickiej (1920). Odniósł szereg sukcesów jako dowódca 5. i 3. Armii. Otrzymał trzykrotnie Krzyż Wa-
lecznych i dwukrotnie Virtuti Militari. W latach 1921-1922 był szefem
Sztabu Generalnego. Od XII 1922 do
V 1923 r. był premierem
rządu i ministrem spraw
wojskowych. W latach
1923-1924 był szefem
Generalnego Inspektoratu Piechoty. Ponownie
został ministrem spraw
wojskowych w rządzie
Władysława Grabskiego. Od 1925 do 1928 r.
był dowódcą Lwowskiego Okręgu Wojskowego.
W okresie zamachu majowego nie
przyłączył się do żadnej z walczących
stron. Brak poparcia dla Józefa Piłsudskiego oraz ich wcześniejsze animozje z okresu I wojny światowej spowodowały odsunięcie go od czynnej
pracy w wojsku. Do 1939 r. pozostawał do dyspozycji ministra spraw
wojskowych, bez żadnego przydziału
służbowego. Od 1936 r. aktywnie zaangażował się w prace Frontu Morges – opozycji antysanacyjnej. Także
w czasie kampanii wrześniowej, pomimo usilnych starań, nie otrzymał przydziału służbowego.
Po wyjeździe do Francji objął
dowództwo wojska polskiego
we Francji (28 IX 1939). 30 IX
1939 r. został premierem rządu
emigracyjnego, a 7 XI 1939 r.
Naczelnym Wodzem i Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych. Na terenie Francji dążył
do odbudowy armii polskiej. Po
klęsce Francji przeniósł się do
Londynu. W 1940 r. awansował na stopień generała broni. Myśląc
o niepodległości Polski, chciał stworzyć
silną armię polską nie tylko na terenie
Wielkiej Brytanii i Bliskiego Wschodu,
ale także na terenie ZSRR. Dlatego też,
pomimo sprzeciwu części polityków
emigracyjnych, podpisał porozumienie
polsko-radzieckie, tzw. układ Sikorski-Majski (1941). Co prawda nie dotyczył
on przyszłej wschodniej granicy Polski, ale doprowadził do przywrócenia Polakom
w ZSRR obywatelstwa polskiego oraz
zwolnienia ich z więzień i obozów. Prowadził też rokowania
z emigracyjnym rządem czechosłowackim
na temat przyszłych
stosunków powojennych. Po wykryciu zbrodni katyńskiej zwrócił się do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża o zbadanie sprawy, co posłużyło Stalinowi
do zerwania stosunków dyplomatycznych z Polską (1943). Zginął w niewyjaśnionej do dzisiaj katastrofie gibraltarskiej.
W czasie II wojny światowej stał się
politykiem cenionym w Polsce i na arenie międzynarodowej. Dla społeczeństwa polskiego był symbolem ciągłości państwa polskiego i jego niepodległości. Brytyjczycy uważali go za naj-
Gen. Władysław Sikorski z sojusznikami
lepszego polityka spośród polityków
państw sprzymierzonych przebywających na Wyspach Brytyjskich. Był też
autorem wielu książek i artykułów
z dziedziny wojskowości.
(KM)
63
STEFAN WYSZYŃSKI
3 sierpnia 1901 – 28 maja 1981
U
rodził się we wsi Zuzela nad Bugiem w rodzinie organisty miejscowego kościoła. Z domu rodzinnego wyniósł kult maryjny. Od 1910 r.
uczył się w rosyjskiej szkole podstawowej w Andrzejewie, dokąd przeniosła
się jego rodzina. W latach 1912-1915
był uczniem gimnazjum im. Wojciecha Górskiego w Warszawie, a następnie, z powodu działań wojennych,
gimnazjum w Łomży. Po ukończeniu gimnazjum wstąpił do Niższego
Seminarium Duchownego (Liceum
im. Piusa X) we Włocławku (1917).
W latach 1920-1924 był klerykiem
Wyższego Seminarium Duchownego we Włocławku. Jego słabe zdrowie
opóźniło święcenia kapłańskie, które
przyjął w 1924 r. z rąk biskupa Wojciecha Owczarka. Po roku pracy w diecezji włocławskiej został wysłany na
studia. Był studentem Wydziału Prawa Kanonicznego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. W 1929 r. obronił
pracę doktorską Prawa rodzin, Kościoła i państwa do szkoły. W tym czasie
działał w Stowarzyszeniu Katolickiej
Młodzieży Akademickiej „Odrodzenie”. W 1930 r. został profesorem prawa kanonicznego i socjologii w Wyższym Seminarium Duchownym we
Włocławku. Od 1932 r. był też redaktorem naczelnym miesięcznika włocła-
72
wskiego „Atenenum Kapłańskie”. Działał w chrześcijańskich związkach zawodowych, prowadził chrześcijański
uniwersytet robotniczy i sodalicję mariańską.
W czasie II wojny światowej ze
względu na przedwojenne publikacje
antyhitlerowskie ukrywał się przed Niemcami m.in. w zakładzie dla niewidomych w Laskach. W czasie powstania warszawskiego był kapelanem
grupy „Kampinos” Armii Krajowej oraz
szpitala powstańczego w Laskach. Miał
pseudonim „Radwan II”. Po zakończeniu wojny jako rektor odbudował
seminarium duchowne we Włocławku. W 1946 r. otrzymał z rąk prymasa
Augusta Hlonda święcenia biskupie.
Był biskupem lubelskim. W swoim
herbie biskupim umieścił słowa Soli
Deo (Jednemu Bogu). W Lublinie był
bardzo popularny. Często odwiedzał
swoje parafie, wykładał na Katolickim
Uniwersytecie Lubelskim. Po śmierci
prymasa Hlonda został arcybiskupem
warszawsko-gnieźnieńskim i prymasem Polski (1948).
Wobec władz komunistycznych starał się być elastycznym partnerem i strategiem. W 1950 r. podpisał porozuKardynał Stefan Wyszyński
– Prymas Tysiąclecia
mienie regulujące stosunki państwo-Kościół. Zmagał się z opozycją wewnętrzną księży-patriotów i działaczami PAX-u. W związku z brutalnymi
atakami na biskupów i księży katolickich oraz dekretem Rady Państwa o obsadzaniu stanowisk kościelnych, wydał
w 1953 r. słynny protest Kościoła katolickiego Non possumus (Nie możemy). W 1953 r. na konsystorzu został
kardynałem. Nie mógł pojechać po odbiór kapelusza kardynalskiego, gdyż
nie otrzymał paszportu, a w IX 1953 r.
został aresztowany. Był więziony w Rywałdzie (1953), Stoczku Warmińskim
(1953-1954), Prudniku (1954-1955), Komańczy (1955-1956). W Komańczy napisał Śluby Narodu Polskiego, które były
odnowieniem Ślubów Jana Kazimierza. Odczytał je na Jasnej Górze biskup Michał Klepacz.
Powrócił do Warszawy po zrealizowaniu przez Władysława Gomułkę postulatów zwiększających niezależność Kościoła w Polsce. W latach
1957-1966 przeprowadził Wielką Nowennę, przygotowując Kościół do obchodów Tysiąclecia Chrztu Polski. Zakończył ją Aktem Oddania Narodu
Polskiego Matce Bożej. W 1965 r.
zwrócił się wraz z Episkopatem Polski do biskupów niemieckich z apelem o pojednanie narodów polskiego
i niemieckiego (List biskupów polskich
do biskupów niemieckich). W latach
1980-1981 pośredniczył w rozmowach
Solidarności z władzami PRL. Wzywał do rozwagi i odpowiedzialności.
Zmarł w Warszawie.
Za swoje zasługi w obronie godności, tożsamości i duchowej wolności narodu polskiego w czasach rządów komunistycznych został nazwany Prymasem Tysiąclecia. Odegrał też dużą rolę
w światowym Kościele katolickim,
uczestnicząc w 4 konklawe oraz obradach II Soboru Watykańskiego.
(KM)
JAN PAWEŁ II właśc. Karol Józef Wojtyła
18 maja 1920 – 2 kwietnia 2005
U
rodził się w Wadowicach w skromnej rodzinie urzędniczej. W 1938 r.
ukończył wadowickie gimnazjum.
Następnie rozpoczął studia polonistyczne na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego (UJ). Po zamknięciu uniwersytetu przez hitlerowców pracował od 1940 r. jako robotnik w kamieniołomach Zakładów
Chemicznych „Solvay” na Zakrzówku
w Krakowie, a następnie w Borku Fałęckim pod Krakowem.
Wspólnie z Mieczysławem Kotlarczykiem założył konspiracyjny Teatr Rapso-
16 X 1976 r. Karol Wojtyła został
wybrany papieżem
dyczny (1941). Występował w nim
jako aktor i reżyser, pisał też sztuki
sceniczne.
W 1942 r. wstąpił do konspiracyjnego Arcybiskupiego Seminarium Ducho-
wnego w Krakowie i studiował teologię na tajnym Wydziale Teologicznym
UJ. 1 XI 1946 r. otrzymał święcenia
kapłańskie. W latach 1946-1948 studiował teologię na Papieskim Uniwersytecie Św. Tomasza z Akwinu w Rzymie. Po powrocie był wikariuszem we
wsi Niegowić (powiat bocheński). Na
Wydziale Teologicznym UJ w 1948 r.
obronił pracę doktorską Problem wiary
w pismach św. Jana od Krzyża. W 1949 r.
został wikarym w parafii św. Floriana
w Krakowie w celu zorganizowania duszpasterstwa akademickiego. W tym samym roku zaczął też współpracę z „Tygodnikiem Powszechnym”.
Od 1953 r. był wykładowcą etyki społecznej na Wydziale Teologicznym UJ,
a od 1954 r. na Wydziale Filozoficznym Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (KUL). W 1954 r. została zatwierdzona jego habilitacja. Tytuł pracy O możliwościach zbudowania etyki katolickiej w oparciu o system Maxa Schelera.
W 1956 r. został profesorem i kierownikiem Katedry Etyki KUL. W 1958 r.
papież Pius XII
mianował
go biskupem
pomocniczym
archidiecezji
krakowskiej.
W 1963 r. papież Paweł VI
mianował go arcybiskupem krakowskim. Brał
W 1981 r. dokonano nieudanego
czynny udział
zamachu na
w pracach II Sojego życie
boru Watykańskiego (1962-1965). W 1967 r. został
kardynałem. W swej archidiecezji walczył o budowę kościołów, m.in. w 1967 r.
zainaugurował budowę kościoła Arka
Pana w Nowej Hucie. W 1969 r. założył archidiecezjalny Instytut Teologii
Rodziny. Pełnił funkcję wiceprzewodniczącego Konferencji Episkopatu Pol-
ski i przewodniczącego Komisji Episkopatu Polski ds. Nauki Katolickiej.
16 X 1976 r. został wybrany papieżem.
Przybrał imię Jan Paweł II. W 1981 r.
dokonano nieudanego zamachu na jego życie. Zmarł w Rzymie.
Był pielgrzymem pokoju i ewangelii. Obdarzony wielką charyzmą, łatwo
nawiązywał kontakt z ludźmi. Odwiedził wszystkie kontynenty w czasie swoich 104 pielgrzymek. Dla Polski i Polaków duże znaczenie miały pielgrzymki w 1979, 1983, 1987, 1991, 1995, 1997,
1999 i 2002 r. Przyczynił się do upadku
systemu komunistycznego w Polsce i innych krajach Europy Wschodniej. W sferze wewnątrzkościelnej był tradycjonalistą. Część oceniających jego pontyfikat wskazuje, iż liczono, że będzie nowoczesnym i liberalnym papieżem. Zarzucano mu konserwatyzm w kwestii uczestnictwa kobiet w życiu Kościoła, celibatu, aborcji, antykoncepcji czy też
odrzucenie latynoskiej teologii wyzwolenia. Jednocześnie jego poglądy na temat filozofii człowieka, losów jednostki
ludzkiej, najważniejszych problemów
politycznych współczesnego świata były nowoczesne i śmiałe. Apelował o sprawiedliwość dla państw Trzeciego Świata, dialog między Wschodem i Zachodem, pokój i porozumienie na świecie.
W wydanych 13 encyklikach poruszał
kwestie społeczne (Laborem exercens,
1981), teologiczne (Redemptor hominis, 1979) oraz ekumeniczne (Ut unum
sint, 1995). Dokonał reformy prawa
kanonicznego i wprowadził poprawki
w procedurze procesu beatyfikacyjnego
i kanonizującego (1983). Sam przeprowadził wiele beatyfikacji i kanonizacji.
Dokonał reorganizacji Kurii Rzymskiej.
W 1992 r. wprowadził nowy Katechizm
Kościoła katolickiego. Wydał też liczne
prace filozoficzne, np. Zagadnienie podmiotu moralności, literackie, np. Brat
naszego Boga, Tryptyk rzymski.
(KM)
77
LECH WAŁĘSA
ur. 29 września 1943
U
rodził się w Popowie w rodzinie
chłopskiej. Po ukończeniu szkoły podstawowej w Chalinie (1958) uczęszczał do zasadniczej szkoły zawodowej w Lipnie. Po 3 latach uzyskał dyplom mechanizatora rolnictwa. W latach 1961-1963 pracował jako elektryk
w Państwowym Ośrodku Maszynowym
(POM) w Łochocinie, a w latach 1965-1967 w łochocińskiej filii POM w Leniach. W międzyczasie odbył zasadniczą służbę wojskową w Koszalinie.
Ukończył szkołę podoficerską w stopniu kaprala.
W 1967 r. wyjechał do Gdańska,
gdzie zaczął pracować jako elektryk
okrętowy na wydziale W-4 w Stoczni
Gdańskiej im. Lenina. W czasie wydarzeń grudniowych 1970 r. był członkiem komitetu strajkowego. Po zakończeniu strajku był przesłuchiwany przez
funkcjonariuszy MO i Służby Bezpieczeństwa. Po podpisaniu lojalki, iż nie
Podpisanie porozumień gdańskich,
VIII 1980 r.
będzie w przyszłości burzyć spokoju,
Po liście kaprala do generała Jaruzelpowrócił do pracy w stoczni. Początskiego został zwolniony (XI 1982). Pokowo wierzył nowej ekipie władzy.
nownie podjął pracę w stoczni, gdzie
Czynnie zaangażował się w pracę zwiąpracował jako elektryk do 1990 r. Teozków zawodowych. W II 1976 r., na
retycznie był osobą prywatną, ale nadal
zebraniu związków zawodowych skrybył liderem opozycji. Jego autorytet
tykował politykę ekipy Edwarda Gieumocniła pokojowa Nagroda Nobla
rka. Został wyrzucony z pracy. Zaoraz spotkanie z papieżem Janem Patrudniono go w Zakładzie Remontowłem II (1983). W 1988 r. podjął rozwym Maszyn Budowlanych
mowy z ministrem spraw
ZREMB. W 1978 r. za
wewnętrznych Czekrytykę Konferencji Samosławem Kiszczarządu Robotniczego oraz
kiem, dążąc do leudział w obchodach rogalizacji „Solidarnocznicy wydarzeń grudnia
ści”. Sukcesem za1970 r. usunięto go ze
kończyła się jego deZREMB-u. Od 1979 r.
bata telewizyjna z przepracował w Elektromonwodniczącym Ogóltażu. W tym czasie conopolskiego Porozuraz bardziej angażował
mienia Związków Zasię w działalność Wolwodowych, Alfredem
Dyplom
nych Związków ZawoMiodowiczem (XI
Pokojowej Nagrody Nobla,
dowych. Był kilkakrot1988). Utworzył swój
przyznanej Lechowi Wałęsie
nie aresztowany.
Komitet Obywatelski.
W czasie strajku sierpniowego 1980 r.
Wiosną 1989 r. był współtwórcą poroprzyłączył się do strajku w stoczni (lezumienia Okrągłego Stołu. W wybogendarne przeskoczenie przez mur).
rach do sejmu kontraktowego nie kanStanął na czele Międzyzakładowego
dydował, ale jego zdjęcie z kandydaKomitetu Strajkowego. Prowadził roztem na posła lub senatora stawało się
mowy z komisją rządową. Podpisał
swoistą przepustką do parlamentu.
porozumienia sierpniowe z MieczyPo zwycięstwie wyborczym doprosławem Jagielskim. Powrócił do pracy
wadził do sojuszu „Solidarności” z ZSL
w stoczni. Tworzył zręby Niezależnego
i SD oraz do utworzenia rządu TadeuSamorządnego Związku Zawodowesza Mazowieckiego. W 1990 r. ponogo „Solidarność”. Był to ruch społeczwnie wygrał wybory na przewodnino-polityczny skupiający różne nurty
czącego „Solidarności”. Jednocześnie
opozycji antykomunistycznej. W kiedoszło do „wojny na górze” wewnątrz
rownictwie związku Wałęsa uważany
obozu solidarnościowego. Wygrał
był za przedstawiciela nurtu umiarwybory na prezydenta Polski (Nie
kowanego. W 1981 r. na I Zjeździe
chcem, ale muszem) m.in. z Tade„Solidarności” został wybrany przewouszem Mazowieckim i Stanisławem
dniczącym Krajowej Komisji PorozuTymińskim. W 1993 r. założył Bezmiewawczej.
partyjny Blok Wspierania Reform.
Po wprowadzeniu stanu wojennego
W 1995 i 2000 r. przegrał wybory pre(13 XII 1981) został internowany.
zydenckie. Cieszy się dużym autoryW czasie pobytu w Arłamowie włatetem na świecie jako ten, który obalił
komunizm.
dze komunistyczne próbowały przeko(KM)
nać go do przejścia na swoją stronę.
79