pobierz całość

Teodozja Galińska*
Obraz jako dokument
Wprowadzenie do problematyki digitalizacji i archiwizacji
Na litografię, fotografię lub film bibliotekarz patrzy, z racji zawodu, nie jak na dzieło
sztuki, ale jak na utrwalony wyraz myśli ludzkiej, czyli dokument. Dokonując uściślenia,
możemy wyróżnić dokumenty graficzne (piśmiennicze, kartograficzne, ikonograficzne i
muzyczne), dźwiękowe, wizualne, audiowizualne i elektroniczne. Na bibliotekach, podobnie
jak i na innych instytucjach powołanych do przechowywania dóbr kultury, ciąży obowiązek
nie tylko zachowania ich dla następnych pokoleń, ale także jak najszerszego ich
udostępniania. W tym celu każdy dokument musi zostać opisany zarówno pod względem
formalnym, jak i treściowym. Podstawowe elementy opisu formalnego to: nazwisko autora,
tytuł dzieła, miejsce i rok wydania oraz cechy fizyczne (forma, rozmiar). Dane dotyczące
treści dokumentu są wyrażane w postaci haseł przedmiotowych, słów kluczowych lub
symboli klasyfikacyjnych. Dzięki standaryzacji tworzenia danych opisy są jednoznaczne i
zrozumiałe bez względu na język, w jakim zostały sporządzone.
Dbałość o zabezpieczenie dziedzictwa narodowego spowodowała, że już na początku
XX wieku rozpoczęto proces przenoszenia treści dzieł na inne nośniki oraz ich udostępnianie
w formach zastępczych. Pierwszą stosowaną metodą było mikrofilmowanie. Do jego zalet
można zaliczyć: dokładność w oddawaniu specyfiki oryginału, szybkość i niskie koszty
sporządzania, natomiast wadą pozostawała konieczność odczytywania kopii za pomoca
specjalnych czytników. Postęp technologiczny sprawił, że mikroformy zastąpiono obrazem
cyfrowym, a proces przenoszenia danych do komputerów nazwano digitalizacją. Dokumenty
cyfrowe powstają przez skanowanie lub fotografowanie obiektów dwuwymiarowych (książki,
czasopisma, dokumenty ikonograficzne, kartograficzne) lub komputerowe przekształcania
dźwięku i/lub obrazu z postaci analogowej do cyfrowej (dokumenty audiowizualne). Możliwe
jest
również
cyfrowe
odwzorowanie
obiektów
przestrzennych
(muzealne
obiekty
trójwymiarowe, zabytki architektoniczne). Wśród zalet formatu cyfrowego należy wymienić:
wysoką
jakość
kopii,
kompaktowość,
dostępność,
a
w
przypadku
dokumentów
piśmienniczych także ułatwienie ich przeszukiwania.
Digitalizacja wspomaga dwa zadania biblioteki: ochronę i udostępnianie. Chroni
oryginał przed nadmierną eksploatacją, kradzieżą czy zdarzeniami losowymi oraz pozwala na
zachowanie zawartości zbiorów –na wypadek zniszczenia oryginału pozostaje cyfrowa postać
obiektu. Cyfryzacja znacząco poprawiła dostępność zbiorów: umożliwiła udostępnienie
materiałów, które wcześniej nie były dostępne, a także dała możliwość korzystania z jednej
pozycji wielu użytkownikom jednocześnie. Dzięki digitalizacji naukowcy mają szerszy
dostęp do materiałów źródłowych, ponadto zbiory cyfrowe można wykorzystywać w procesie
edukacyjnym. Nieocenione możliwości pojawiają się również w dziedzinie popularyzacji
zasobów archiwów i promocji instytucji, która je posiada.
W 2006 roku powołano w Polsce zespół ds. digitalizacji przy Ministerstwie Kultury i
Dziedzictwa Narodowego, którego zadaniem było wypracowanie jednolitej strategii w
zakresie cyfryzacji dziedzictwa kulturowego i dorobku naukowego oraz sposobów
udostępniania i przechowywania materiałów cyfrowych. MKiDN realizuje program
digitalizacji dóbr kultury w czterech centrach kompetencji: Bibliotece Narodowej
(digitalizacja materiałów bibliotecznych), Narodowym Instytucie Dziedzictwa (digitalizacja
zabytków i muzealiów), Narodowym Instytucie Audiowizualnym (digitalizacja materiałów
audiowizualnych),
Narodowym
Archiwum
Cyfrowym
(digitalizacja
materiałów
archiwalnych).
W Polsce działa ponad 70 bibliotek cyfrowych. Najczęściej digitalizowane są
czasopisma i gazety o zasięgu lokalnym, a następnie dokumenty jednokartkowe (fotografie,
grafika, pocztówki). Wśród dokumentów archiwalnych poddawanych cyfryzacji najwięcej
jest akt, ale fotografie i ikonografia (w tym plakaty i afisze) również stanowią spory zasób.
Zróżnicowany charakter zbiorów muzealnych i duże wymagania techniczne powodują, że
proces wizualizacji cyfrowej tych zasobów jest mniej zaawansowany w porównaniu z
archiwami i bibliotekami.
Serwis Federacja Bibliotek Cyfrowych (FBC) pozwala przeszukiwać zasoby polskich
bibliotek cyfrowych (zasoby te są współtworzone przez wyższe uczelnie, biblioteki, archiwa,
muzea), obejmujące 958 tys. pozycji (dane z kwietnia 2012 roku; dla porównania w lutym
2009 roku zasoby liczyły 198 tys. pozycji). Zbiory te prezentowane są w portalu Europeana,
który promuje europejskie dziedzictwo kulturowe, ułatwiając internautom z całego świata
dostęp do zasobów europejskich bibliotek, archiwów i muzeów.
Cyfrowa Biblioteka Narodowa Polona w kolekcji Grafiki, rysunki, fotografie posiada
ponad 16 tys. publikacji, w tym prace Wiktora Zbigniewa Langnera, Jana Piotra Norblina,
Franciszka Mezera. W Śląskiej Bibliotece Cyfrowej opublikowanych jest ponad 300 grafik,
1600 fotografii i 1200 pocztówek. Wybierane do digitalizacji dokumenty ikonograficzne
pochodzą lub tematycznie dotyczą Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego. Zdjęcia przedstawiają
ważniejsze instytucje i zakłady pracy oraz mieszkańców regionu. Wśród grafik (litografie,
staloryty, rysunki ołówkiem) dominują panoramy miejscowości, obiekty architektoniczne i
widoki naturalnego krajobrazu, w szczególności górskiego. Pocztówki, nie tylko te
pochodzące ze znanych oficyn wydawniczych, przedstawiają oprócz widoków i panoram
także zabudowę miejską, pomniki, mosty itp. Cyfrowe Muzeum Narodowe w Warszawie
prezentuje w sieci 2 tys. zabytków w 14 kolekcjach, z których największą liczbę obiektów
posiadają zbiory ikonograficzne i fotograficzne. Ciekawym zasobem udostępnianym on-line
dysponuje Narodowe Archiwum Cyfrowe – 150 tys. skanów fotografii dotyczących
najważniejszych wydarzeń społeczno-politycznych, gospodarczych i kulturalnych od czasów
II Rzeczpospolitej przez okres wojenny aż do PRL-u.
Obraz jako dokument dzięki nowoczesnym technologiom zostaje utrwalony i jest na
niespotykaną dotychczas skalę udostępniany. Nie podlega ograniczeniom czasowym ani
geograficznym (pozostają jedynie restrykcje związane z prawem autorskim) i odgrywa
niebagatelną rolę w upowszechnianiu dziedzictwa narodowego.
Bibliografia
K o w a l s k a M., Digitalizacja zbiorów bibliotek polskich, Wyd. SBP, Warszawa 2007. Program
digitalizacji dóbr kultury oraz gromadzenia, przechowywania i udostępniania obiektów cyfrowych w
Polsce 20092020, http://www.kongreskultury.pl/library/File/
RaportDigitalizacja/Program %20digitalizacji%202009-2020.pdf, 20.04.2012.
Serwisy zdigitalizowanych dokumentów:
Federacja Bibliotek Cyfrowych (zasoby polskich bibliotek cyfrowych i repozytoriów, a
także
zestawienie polskich bibliotek) – http://fbc.pionier.net.pl.
Europeana (zasoby europejskich bibliotek, muzeów i archiwów)  http://www.europeana.eu
Narodowe Archiwum Cyfrowe (fotografie i nagrania polskiego zasobu archiwalnego) 
http://www.nac.gov.pl.
NInAteka (zasoby audio i audiowizualne dotyczące kultury)  http://www.nina.gov.pl.
Project Gutenberg (pierwsza biblioteka cyfrowa, zainicjowana w 1971 r.) 
http://www.gutenberg.org.
Cyfrowe Muzeum Narodowe (zasoby Muzeum Narodowego w Warszawie) 
http://cyfrowe.mnw.art.pl.
Największe polskie biblioteki cyfrowe
Cyfrowa Biblioteka Narodowa (CBN Polona)  http://www.polona.pl.
E-biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego  http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra.
Elbląska Biblioteka Cyfrowa  http://dlibra.bibliotekaelblaska.pl.
Jagiellońska Biblioteka Cyfrowa  http://jbc.bj.uj.edu.pl.
Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa  http://kpbc.umk.pl.
Małopolska Biblioteka Cyfrowa  http://mbc.malopolska.pl.
Śląska Biblioteka Cyfrowa  http://www.sbc.org.pl.
Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa  http://www.wbc.poznan.pl.
*Bibliotekoznawca, absolwentka UŚ, kierownik Działu Informacyjno-Bibliograficznego
Miejskiej Biblioteki Publicznej w Bytomiu