WYROK Z DNIA 8 MARCA 2011r

WYROK Z DNIA 8 MARCA 2011R.
II AKa 8/11
Uwadze Sądu Okręgowego zupełnie uszedł fakt, iż wnioskodawca nie jest
oskarżonym (skazanym) w rozumieniu art. 552 k.p.k. i in., a w związku z tym
przywołane przepisy nie mają zastosowania w przedmiotowej sprawie. R.S. został
ukarany za wykroczenie z art. 121 § 1 k.w., a zatem jego wniosek o odszkodowanie z
tytułu zatrzymania go w dniu 14 maja 2009 r. winien być rozpoznany w oparciu o
stosowne przepisy Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia (art. 114 – 116).
Przepis § 2 art. 114 jest odpowiednikiem art. 552 § 4 in fine k.p.k., można więc
wzorem doktryny procesu karnego przyjąć, iż z niewątpliwie niesłusznym zatrzymaniem
mamy do czynienia wówczas, jeżeli:
 doszło do niego mimo braku przesłanek wskazanych w art. 45 § 1 k.p.w.,
 zatrzymanie trwało mimo, że ustały przyczyny zatrzymania, np. ustalono
tożsamość zatrzymanego lub ustalono, iż nie ma podstaw do stosowania trybu
przyspieszonego i utrzymywano stan zatrzymania aż do upływu okresów
wskazanych w art. 46 § 6 k.p.w., wbrew nakazowi płynącemu z art. 46 § 5 k.p.w.,
 zatrzymanie trwało ponad dopuszczalne okresy przewidziane w art. 46 § 6 k.p.w.
Obecnie, po nowelizacji z dnia 22 maja 2003 r., odszkodowanie na podstawie art.
114 § 2 k.p.w. przysługuje także osobie osadzonej w zakładzie karnym na podstawie art.
82 § 5 pkt 2 lub 3 k.p.w., która następnie została prawomocnie uniewinniona albo wobec
której prawomocnie umorzono postępowanie.
art. 552 § 4 k.p.k. a art. 114§ 2 k.p.w.
Sędzia SA Zbigniew Śnigórski (przewodniczący)
Sędzia SA Stanisław Urban ( sprawozdawca)
Sędzia SA Stanisław Sielski
przy udziale Prokuratora Prokuratury Apelacyjnej w Rzeszowie – Stanisława Rokity
Sąd Apelacyjny, po rozpoznaniu w dniu 8 marca 2011 r. sprawy R.S.
o odszkodowanie, na skutek apelacji wniesionej przez pełnomocnika wnioskodawcy od
wyroku Sądu Okręgowego w Rzeszowie z dnia 16 listopada 2010 r., sygn. akt II Ko (...),
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu w Rzeszowie do
ponownego rozpoznania.
1
U za sa dnie nie
Wyrokiem z dnia 16 listopada 2010 r., sygn. akt II Ko (...), Sąd Okręgowy w Rz.
oddalił wniosek obwinionego R.S. z dnia 21 stycznia 2010 r. o zasądzenie od Skarbu Państwa
na jego rzecz odszkodowania w kwocie 20.000 złotych z tytułu niewątpliwie niesłusznego
zatrzymania w dniu 14 maja 2009 r. i osadzenia w Zakładzie Karnym w Rz.
W ocenie Sądu Okręgowego zebrane w sprawie dowody wskazują, że obwiniony –
będąc ukarany wyrokiem Sądu Rejonowego w Rz. z dnia 27 kwietnia 2007 r., sygn. akt
XIII W (...) za wykroczenie z art. 121 § 1 k.w. – nie przystąpił do realizowania orzeczonej
wobec niego kary jednego miesiąca ograniczenia wolności, polegającej na wykonywaniu
nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne w wymiarze 32 godzin w stosunku
miesięcznym, w związku z czym Sąd Rejonowy w S. postanowieniem z dnia 22 grudnia
2008 r., sygn. akt II Ko (...), zamienił tę karę na zastępczą karę aresztu w wymiarze 15 dni
i zarządził jej wykonanie. W ramach realizacji tego orzeczenia, w dniu 9 marca 2009 r.
wydany został nakaz doprowadzenia ukaranego do zakładu karnego.
Postawę ukaranego oceniono w kategoriach świadomego, bezprawnego utrudniania
toczącego się postępowania wykonawczego.
W tym stanie rzeczy fakt, iż wnioskodawca w tym czasie przebywał na warunkowym
przedterminowym zwolnieniu, a jego stan zdrowia wymagał dalszego leczenia, nie może
skutkować uznaniem dokonanego w dniu 14 maja 2009 r. zatrzymania za niewątpliwie
niesłuszne.
Brak jest przy tym podstaw do przyjęcia, że pozbawienie wolności ukaranego spowodowało
dla jego życia lub zdrowia poważne niebezpieczeństwo. W chwili zatrzymania, a przed
przewiezieniem do Zakładu Karnego w Rz. R.S. był badany przez lekarza, który stwierdził, że
ukarany może być transportowany (k. 4).
Powyższy wyrok zaskarżył pełnomocnik wnioskodawcy, zarzucając obrazę przepisów
postępowania mających wpływ na treść orzeczenia, w szczególności:
 art. 424 § 1 k.p.k. poprzez nie zawarcie w uzasadnieniu wyroku oceny zebranego
w sprawie materiału dowodowego, w tym w szczególności zeznań wnioskodawcy oraz
dokumentacji medycznej,
 art. 366 § 1 k.p.k. oraz art.170 k.p.k. poprzez oddalenie wniosków dowodowych
pełnomocnika wnioskodawcy z dnia 16 lipca 2010 r. oraz z dnia 16 listopada 2010 r.,
pomimo, iż zachodziły przesłanki ku ich oddaleniu, co w konsekwencji doprowadziło
do nie wyjaśnienia wszystkich istotnych okoliczności sprawy.
Wskazując na te zarzuty wniósł o uchylenie zaskarżonego orzeczenia i przekazanie
Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:
Niezależnie od oceny słuszności zarzutów podniesionych w apelacji pełnomocnika
wnioskodawcy, zaskarżony wyrok nie może się ostać, albowiem wydany został z rażącą
obrazą przepisów postępowania (art. 438 pkt 2 k.p.k.), dotyczących procedowania
2
w przedmiocie wniosku o odszkodowanie z tytułu niewątpliwie niesłusznego zatrzymania,
złożonego przez osobę ukaraną za wykroczenie.
Uwadze Sądu Okręgowego zupełnie uszedł fakt, iż wnioskodawca nie jest
oskarżonym (skazanym) w rozumieniu art. 552 k.p.k. i in., a w związku z tym przywołane
przepisy nie mają zastosowania w przedmiotowej sprawie. R.S. został ukarany za
wykroczenie z art. 121 § 1 k.w., a zatem jego wniosek o odszkodowanie z tytułu zatrzymania
go w dniu 14 maja 2009 r. winien być rozpoznany w oparciu o stosowne przepisy Kodeksu
postępowania w sprawach o wykroczenia (art. 114 – 116).
Podstawy zasądzenia odszkodowania lub zadośćuczynienia wskazane w art. 114
k.p.w. różnią się od tych, które dotyczą oskarżonego występującego z podobnymi żądaniami
w postępowaniu karnym (art. 552 k.p.k.).
Po pierwsze, prawo dochodzenia odszkodowania w postępowaniu w sprawach o wykroczenia
nie przysługuje wówczas, gdy w wyniku wznowienia postępowania lub kasacji skazano
obwinionego na niższą karę lub karę łagodniejszego rodzaju, ewentualnie na podstawie
łagodniejszego przepisu, a po drugie – w sprawach o wykroczenia podstawą dochodzenia
odszkodowania jest wykonanie (choćby częściowe) także środka karnego i wreszcie
zawężony został krąg podmiotów, które mogą dochodzić odszkodowania po śmierci
obwinionego.
Podstawy odszkodowania zostały ograniczone do tych sytuacji, gdzie doszło do
prawomocnego skazania na karę lub wymierzono środek karny osobie, która w ogóle nie
powinna ponosić odpowiedzialności za wykroczenie. Akcentuje to treść art. 114 § 1 in fine
k.p.w. Z kolei art. 114 § 1 in principio k.p.w. stanowi też, że uniewinnienie lub umorzenie
postępowania, będące często podstawą dochodzenia roszczeń odszkodowawczych, ma być
następstwem kasacji lub wznowienia postępowania, czego nie wymaga kodeks postępowania
karnego (zob. Skowron Andrzej, Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia.
Komentarz, LEX, 2010, wyd. II).
Przepis art. 14 § 2 k.p.w. przyznaje prawo do odszkodowania osobie niewątpliwie
niesłusznie zatrzymanej. Chodzi tu o zatrzymanie procesowe przewidziane w k.p.w., a nie
zatrzymanie typu porządkowego, tylko na podstawie pozakodeksowych uprawnień
określonych organów.
Przez zatrzymanie procesowe rozumieć należy zatrzymanie dokonane zarówno na
podstawie przepisów rozdziału 8 Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia, jak i np.
art. 52 k.p.w., czy recypowanego przez art. 81 k.p.w. przepisu art. 376 § 1 k.p.k.
Przepis § 2 art. 114 jest odpowiednikiem art. 552 § 4 in fine k.p.k., można więc
wzorem doktryny procesu karnego przyjąć, iż z niewątpliwie niesłusznym zatrzymaniem
mamy do czynienia wówczas, jeżeli:
 doszło do niego mimo braku przesłanek wskazanych w art. 45 § 1 k.p.w.,
 zatrzymanie trwało, mimo że ustały przyczyny zatrzymania, np. ustalono tożsamość
zatrzymanego lub ustalono, iż nie ma podstaw do stosowania trybu przyspieszonego,
i utrzymywano stan zatrzymania aż do upływu okresów wskazanych w art. 46 § 6
k.p.w., wbrew nakazowi płynącemu z art. 46 § 5 k.p.w.,
 zatrzymanie trwało ponad dopuszczalne okresy przewidziane w art. 46 § 6 k.p.w.
3
Obecnie, po nowelizacji z dnia 22 maja 2003 r., odszkodowanie na podstawie art.
114 § 2 k.p.w. przysługuje także osobie osadzonej w zakładzie karnym na podstawie art. 82 §
5 pkt 2 lub 3 k.p.w., która następnie została prawomocnie uniewinniona albo wobec której
prawomocnie umorzono postępowanie (por. Grzegorczyk Tomasz, Kodeks postępowania
w sprawach o wykroczenia. Komentarz, Dom Wydawniczy ABC, 2005,wyd. III).
Okoliczność, czy zatrzymany występował z zażaleniem na zatrzymanie i uzyskał
stwierdzenie niezasadności lub nielegalności tej czynności nie ma znaczenia dla istnienia
roszczenia o odszkodowanie i zadośćuczynienie. Brak jednak takiego postanowienia sądu
powoduje, że wnioskodawca musi w postępowaniu odszkodowawczym wykazać innymi
dowodami, że zatrzymanie było niewątpliwie niesłuszne (Kiełtyka Andrzej, Paskiewicz
Joanna, Rogalski Maciej, Ważny Andrzej, Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia.
Komentarz, Warszawa 2009).
Dłuższy czas kwestią wysoce kontrowersyjną był sposób oceny tymczasowego
aresztowania lub zatrzymania z punktu widzenia jego słuszności. W szczególności stawiano
pytanie, czy owa niesłuszność ma zachodzić w chwili aresztowania lub zatrzymania (ex tunc),
czy też należy ją przyjmować według stanu sprawy w chwili wydania orzeczenia kończącego
postępowanie (ex nunc). Kontrowersje te przecięła uchwała Sądu Najwyższego z dnia
15 września 1999 r., I KZP 27/99, OSNKW 1999, nr 11 – 12, poz. 72.
W toku ponownego rozpoznania sprawy Sąd Okręgowy winien zwrócić uwagę między
innymi na przepis art. 115 § 2 k.p.w., który stanowi, że roszczenia odszkodowawcze
przedawniają się po upływie 6 miesięcy od:
a) daty zwolnienia przy dochodzeniu ich za niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie albo
przez osobę osadzoną w zakładzie karnym (art. 114 § 2 k.p.w.),
b) daty uprawomocnienia się wyroku uniewinniającego lub umarzającego postępowania,
wydanego w wyniku uwzględnienia kasacji lub wniosku o wznowienie, czyli:
 od daty wyroku sądu kasacyjnego lub wznawiającego, gdy to one od razu uniewinniły
obwinionego lub umorzyły postępowanie, a wyrok ten nie był lub nie mógł być
skarżony (art. 537 § 2 k.p.k. w zw. z art. 112 k.p.w. i art. 547 § 3 i 4 k.p.k. w zw. z art.
113 § 1 k.p.w.), albo
 od daty wyroku zapadłego w wyniku apelacji od wyroku wydanego przez sąd
wznawiający lub
 od daty uprawomocnienia się wyroku wydanego po ponownym rozpoznaniu sprawy
na skutek uchylenia poprzedniego skazania (art. 114 § 1 k.p.w.).
Kwestia ta nabiera istotnego znaczenia, gdy się zważy, że R.S. został zatrzymany
14 maja 2009 r., a jego wniosek o odszkodowanie wpłynął do Sądu Okręgowego w dniu
21 stycznia 2010 r. Gdyby przyjąć, że mamy do czynienia wyłącznie z kwestią zatrzymania,
to należałoby uznać, że ukarany nie dochował terminu z art. 115 § 2 k.p.w., chyba że
wnioskodawca domaga się odszkodowania za cały okres pobytu w Zakładzie Karnym, to jest
za czas od 14 maja 2009 r. do 13 czerwca 2009 r. Tyle tylko, że chyba dla takiego żądania
brak w ogóle tytułu prawnego.
Cywilnoprawny charakter powyższego terminu, jako terminu przedawnienia roszczeń,
powoduje, że zgłaszanie żądania po jego upływie prowadzi do oddalenia go, ale tylko wtedy,
gdy prokurator podniesie zarzut przedawnienia, a podniesienie tego zarzutu nie zostanie
4
uznane za sprzeczne z zasadami „współżycia społecznego” (zob. postanowienie SN
z 5.09.1995 r., Wz 141/95, OSNKW 1996, Nr 5 – 6, poz. 30).
Jeżeli prokurator podniesie taki zarzut, a sąd ustali, że niedotrzymania terminu przez
wnioskodawcę nie usprawiedliwiają żadne wyjątkowe okoliczności, żądanie odszkodowania
podlega oddaleniu (zob. wyrok SN z 17.03.2000 r., WA 7/00, OSNKW 2000, Nr 7 – 8, poz.
73).
Wnioskodawca do 13 czerwca 2004 r. przebywał w Zakładzie Karnym w Rz., który to fakt
z pewnością nie uniemożliwiał mu złożenia wniosku, ale z pewnością stanowił określone,
ocenne utrudnienie.
Sąd Okręgowy procedował w składzie trzech sędziów, a więc zgodnie z treścią art.
554 § 2 k.p.k. Przepis art. 115 § 3 k.p.w. stanowi, że w przedmiocie wniosku
o odszkodowanie i zadośćuczynienie sąd okręgowy rozstrzyga na rozprawie, jednoosobowo,
wyrokiem. Skład poszerzony nie był więc składem właściwym, a stanowił jedynie prostą
konsekwencję błędnego uznania, że wniosek ukaranego podlega rozpoznaniu w oparciu
o stosowne przepisy Kodeksu postępowania karnego.
W toku ponownego rozpoznania sprawy, o ile dojdzie do jej merytorycznego
rozstrzygnięcia, niewątpliwie rozważyć należy wniosek dowodowy pełnomocnika
wnioskodawcy zmierzający do ustalenia, czy stan zdrowia R.S. pozwalał na jego zatrzymanie
w dniu 14 maja 2009 r., a w konsekwencji osadzenie i pobyt w zakładzie karnym.
Mając powyższe na względzie, Sąd Apelacyjny na podstawie art. 437 § 2 k.p.k., art.
438 pkt 2 k.p.k. oraz art. 449 i 456 k.p.k uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi
Okręgowemu w Rz. do ponownego rozpoznania.
5