Reformy Grakchów i powstanie Spartakusa

Reformy Grakchów i powstanie Spartakusa
Pod koniec II wieku p.n.e. w Italii zaczęła się systematycznie zmniejszać liczba drobnych
gospodarstw chłopskich, wzrastała natomiast wielka własność ziemska. Zjawisko to
spowodowane było trudną sytuacją materialną chłopów, którzy w coraz większym stopniu
zadłużali się u wielkich właścicieli. W konsekwencji ich gospodarstwa były przejmowane za
długi, a oni sami przenosili się do Rzymu. Taki rozwój sytuacji zagrażał podstawom armii
rzymskiej, jako że rekrutowała się ona spośród wolnych chłopów-właścicieli.
W roku 137 p.n.e. na Sycylii wybuchło wielkie powstanie niewolników, skierowane
przeciwko rzymskim i greckim wielkim właścicielom ziemskim. Armię powstańczą oceniano
na 60 tys. ludzi. Zbuntowanych niewolników wsparli właściciele drobnych gospodarstw
chłopskich. Dopiero po pięciu latach walk udało się Rzymianom stłumić rewoltę. Wydarzenia
te uświadomiły części rzymskiej elity władzy, że konieczna jest poprawa losu chłopstwa –
zarówno ze względu na interes armii rzymskiej, jak i konieczność zapobieżenia
kształtującemu się sojuszowi między niewolnikami a drobnym chłopstwem.
Nieudana reforma agrarna
Trybun ludowy Tyberiusz Semproniusz Grakchus w 133 p.n.e. zaproponował utworzenie
funduszu rolnego z ziemi państwowej użytkowanej dotychczas przez wielkich właścicieli –
można im było pozostawić 120 ha i 60 ha na każdego syna, przy czym brano pod uwagę
maksymalnie dwóch synów (w sumie 240 ha). Reszta ziemi państwowej miała być
rozdzielona między bezrolnych obywateli rzymskich oraz drobnych właścicieli ziemskich.
Jednocześnie ustawa przewidywała wieczyste prawo posiadania ziemi państwowej
pozostawionej w rękach wielkich właścicieli.
Tyberiusz nie przedłożył senatowi projektu ustawy o reformie rolnej, tylko od razu
przegłosował ją na zgromadzeniu ludowym, co stało się przyczyną jego konfliktu z
senatorami. Gdy drugi trybun ludowy, Marek Oktawiusz, zawetował ustawę, Tyberiusz
doprowadził do pozbawienia go urzędu pod zarzutem, że działa on na szkodę ludu
rzymskiego.
W roku 132 p.n.e. Tyberiusz starał się o ponowny wybór na urząd trybuna, by pilnować dzieła
reformy rolnej. Doprowadziło to do rozruchów w Rzymie – Tyberiusza i jego zwolenników
zaatakowała grupa senatorów na czele z najwyższym kapłanem Scypionem Nasicą.
Drewnianymi pałkami zabito Tyberiusza i ponad dwustu jego zwolenników. Reforma została
zaniechana.
Dziesięć lat później urząd trybuna ludowego objął brat Tyberiusza, Gajusz Grakchus. Stał się
on inicjatorem ustawodawstwa socjalnego dla ludu rzymskiego, przewidującego między
innymi dostarczanie bezpłatnego zboża przez państwo. Planował także założenie kolonii
Junonia na obszarze dawnej Kartaginy, gdzie zostałoby osiedlonych 6 tysięcy obywateli
rzymskich, otrzymując działki o powierzchni 50 hektarów. Chciał również przeforsować
ustawę przyznającą obywatelstwo rzymskie ogółowi wolnych mieszkańców Italii. Plany te
jednak legły w gruzach, gdy w roku 121 p.n.e. doszło w Rzymie do krwawych zamieszek
między zwolennikami a przeciwnikami Gajusza Grakcha. Konsul Lucjusz Opimiusz
skierował przeciwko zwolennikom reformy rolnej oddziały wojskowe. Nie chcąc wpaść w
ręce żołnierzy, Gajusz Grakchus popełnił samobójstwo.
Niepowodzenie reformy rolnej braci Grakchów spowodowało, że w republice rzymskiej
ostatecznie upadła idea odrodzenia chłopskiej własności ziemi kosztem latyfundystów.
Ponownych prób wdrożenia reformy już nie podejmowano. Niemożliwe więc stało się
utrzymywanie armii rzymskiej z poboru, składającej się w zdecydowanej większości
z właścicieli samodzielnych gospodarstw chłopskich.
Ugrupowania polityczne w Rzymie
W II wieku p.n.e. ukształtowały się w Rzymie dwa ostro rywalizujące ze sobą ugrupowania
polityczne. Pierwszym z nich byli popularzy (od populus – lud), zwolennicy reform
społecznych oraz zwiększenia uprawnień zgromadzeń kosztem senatu. Mieli oni poparcie
wśród średnich i niższych warstw społeczeństwa rzymskiego oraz wśród mieszkańców
prowincji. Drugim ugrupowaniem byli optymaci (od optimus – najlepszy), zwolennicy
republiki arystokratycznej i dominującej roli senatu. Cieszyli się oni poparciem rzymskiej
nobilitas.
Reforma wojskowa
Przywódcą popularów był Gajusz Mariusz, który od roku 107 p.n.e. przez sześć lat (z roczną
przerwą) sprawował urząd konsula. Jego trwałą zasługą stało się przeprowadzenie reformy
armii rzymskiej. Niepowodzenie reformy rolnej powodowało bowiem coraz większy
niedostatek chłopskiego rekruta wobec zanikania własności chłopskiej. Zamiast chłopskiej
armii z poboru Gajusz Mariusz utworzył armię zawodową, której żołnierze otrzymywali od
państwa żołd i pełny ekwipunek. W armii tej służyli głównie ochotnicy-proletariusze. Okres
służby trwał minimum szesnaście lat.
Legion, liczący w założeniach ok. 6200 żołnierzy, stał się całkowicie jednolitą jednostką
ciężkiej piechoty. W efekcie tej reformy nastąpiły zmiany w taktyce armii rzymskiej. Jej
podstawową jednostką taktyczną stała się kohorta, złożona z trzech manipułów (czyli sześciu
centurii). Legion składał się z dziesięciu kohort, zdolnych do wykonywania samodzielnych
zadań.
Reforma Gajusza Mariusza przyniosła jednak także ujemne skutki: żołnierzom nie
zapewniono żadnego zabezpieczenia na starość, co skłaniało ich do gromadzenia majątku
metodą grabieży. Ponadto stała armia (w odróżnieniu od poprzedniej obywatelskiej armii z
poboru, zwoływanej tylko na okres kampanii wojennych) coraz częściej była
wykorzystywana przez swych wodzów do celów politycznych.
Dyktatura Sulli
Lucjusz Korneliusz Sulla, przywódca stronnictwa optymatów, uzyskał w roku 88 p.n.e.
decyzją senatu dowództwo w wojnie z królem Pontu Mitrydatesem VI i namiestnictwo Azji.
Przeciwko tej decyzji wystąpiło stronnictwo popularów na czele z Gajuszem Mariuszem,
doprowadzając do odwołania przez zgromadzenie centurialne Sulli. Ten jednak nie zgodził
się z takim obrotem wydarzeń, zdobył Rzym i rozpoczął prześladowania popularów – zginęło
wówczas ok. 10 tysięcy zwolenników tego stronnictwa. Sulla przywrócił dominację senatu,
po czym wyrusza na Wschód.
Po wyjeździe Sulli do Rzymu wrócili uciekinierzy z ugrupowania popularów, w tym Gajusz
Mariusz, który został po raz siódmy obrany konsulem, ale wkrótce umarł. Polityczną
przewagę w Italii uzyskali popularzy.
Sulla stoczył w Grecji dwie zwycięskie bitwy z wojskami Mitrydatesa VI – pod Cheroneą i
Orchomenos (86 p.n.e.) – a następnie zawarł z władcą Pontu pokój w Dardanos (85 p.n.e.)
przywracający rzymski stan posiadania na Wschodzie (czyli prowincję Azję). Wiosną 83 roku
p.n.e. Sulla wylądował w Italii i krwawo rozprawił się ze swoimi przeciwnikami. Ogłoszone
w Rzymie proskrypcje – listy skazanych na śmierć – objęły około 3 tysięcy osób (stracono
między innymi 40 senatorów). W roku 82 Sulla ogłosił się dyktatorem na czas
nieograniczony, osłabił władzę trybunów ludowych i zgromadzeń trybusowych, liczebność
senatu powiększył z dotychczasowych 300 do 600 członków, wprowadzając swoich
zwolenników. Weteranom swojej armii przyznał ziemię pochodzącą z konfiskat w Etrurii i
Kampanii. Przyznał także wolność niewolnikom proskrybowanych senatorów. Po trzech
latach zrezygnował z dyktatury (79 p.n.e.).
Powstanie Spartakusa (73 – 71 p.n.e.)
Niewolnictwo było podstawą stosunków produkcyjnych w państwie rzymskim. W myśl
rzymskiego prawa cywilnego pan miał pełne prawo własności wobec niewolnika, mógł go
karać według własnego uznania, łącznie z pozbawieniem życia.
Niewolnicy pracowali przede wszystkim w rolnictwie, w winnicach i przy uprawie zbóż, a
także w wielkich gospodarstwach hodowlanych, znajdujących się głównie na południu Italii.
Niewolników zatrudniano również w kopalniach i kamieniołomach.
W miastach niewolnicy pełnili rolę służby domowej, pracowali jako rzemieślnicy, a także
jako nauczyciele, muzycy, pisarze. Specyficzną grupą niewolników byli gladiatorzy (gladius
– miecz), którzy staczali na arenie amfiteatru walki w celu zabawienia zgromadzonej tam
publiczności. Gladiatorzy walczyli między sobą lub z dzikimi zwierzętami – niedźwiedziami,
lwami, tygrysami.
Niewolnicy rekrutowali się w większości z jeńców wojennych, część z nich urodziła się już w
domu właściciela, pozostali to uprowadzeni przez piratów – szczególnie we wschodniej
części Morza Śródziemnego, gdzie piractwo było prawdziwą plagą.
W 73 roku p.n.e. wybuchło powstanie niewolników, na którego czele stanął Spartakus. Był on
z pochodzenia Trakiem. Wraz ze swymi 77 towarzyszami zbiegł ze szkoły gladiatorów w
Kapui i wezwał niewolników do powstania. Swój pierwszy obóz zbiegowie założyli na górze
Wezuwiusz.
W powstaniu wzięło udział około 120 tysięcy osób, niewolników oraz zrujnowanych
chłopów. Nie mieli oni planu zniesienia niewolnictwa w imperium rzymskim, chodziło im
jedynie o poprawę swego indywidualnego losu. Spartakus stworzył armię, która wyruszyła na
podbój Italii, masowo plądrując majątki obszarnicze. W rękach powstańców znalazła się cała
południowa część Półwyspu Apenińskiego, zaczęli zagrażać Rzymowi.
Powstańcy nie chcieli przejść przez Alpy i opuścić Italii, do czego ich namawiał Spartakus.
Powstańczy dowódca Kriksos przedstawił konkurencyjny projekt: pozostania w Italii,
wywłaszczenia wielkich właścicieli i marszu na Rzym. Plan ten nigdy nie wszedł w fazę
realizacji. Armia Spartakusa została otoczona w Apulii przez Marka Licyniusza Krassusa
i uległa po zażartej bitwie (71 p.n.e.). Spartakus zginął na polu bitwy, a około 6 tysięcy
powstańców ukrzyżowano.
Pozytywnym skutkiem powstania było bardziej humanitarne traktowanie niewolników przez
ich właścicieli, obawiających się kolejnych buntów (na przykład zaprzestano krępowania
kajdanami niewolników pracujących na roli).