docWspóďczesne relacje ekonomiczne pomiÚdzy
download 
Reklamacja Transkrypt
Wspóďczesne relacje ekonomiczne pomiÚdzy
Studia i Materiaïy, 1/2015 (18): 59– 71 ISSN 1733-9758, © Wydziaï ZarzÈdzania UW DOI 10.7172/1733-9758.2015.18.5 Wspóïczesne relacje ekonomiczne pomiÚdzy UniÈ EuropejskÈ a Chinami Ewa KÚdzierska* Celem niniejszego artykuïu jest przedstawienie kierunków rozwoju wspóïpracy gospodarczej pomiÚdzy pañstwami czïonkowskimi Unii Europejskiej a Chinami. Z przeprowadzonych badañ i analiz wynika, ĝe relacje ekonomiczne Unii Europejskiej i Chin ulegnÈ wzmocnieniu. Gïównym boděcem intensyfikacji wspóïpracy pomiÚdzy stronami byï globalny kryzys ekonomiczno-finansowy, który doprowadziï do zachwiania równowagi gospodarczej na Ăwiecie. Na skutek minionego zaïamania gospodarczego powstaïy plany intensyfikowania wielopïaszczyznowej wspóïpracy, w szczególnoĂci poprzez pobudzanie wymiany handlowej i przepïywu inwestycji zagranicznych. WspóïczeĂnie, najwiÚkszymi europejskimi partnerami handlowymi Chin sÈ Niemcy, Wielka Brytania, Francja, Wïochy i Holandia. Najbardziej perspektywiczne sektory wspóïpracy pomiÚdzy partnerami to: infrastruktura i transport, rozwiÈzania umoĝliwiajÈce wdraĝanie technologii pozyskiwania energii z alternatywnych ěródeï, transfer technologii przyjaznych dla Ărodowiska naturalnego, maszyny i urzÈdzenia wysokich technologii. Sïowa kluczowe: handel zagraniczny, inwestycje, UE, Chiny. Nadesïany: 15.07.2014 | Zaakceptowany do druku: 2.09.2014 Contemporary economic relations between European Union and China The purpose of this article is to present the directions of development of economic cooperation between the EU-Member States and China. Various research and analyses show that the economic relations between the European Union and China will be strengthened. The main stimulus to intensify cooperation between the parties was the global economic and financial crisis, which led to economic imbalances in the world. As a result of the economic downturn of the past, plans to intensify cooperation on various levels arose, in particular by stimulating trade and flow of foreign investment. Today, the largest European trading partners for China are Germany, Great Britain, France, Italy and the Netherlands. The most promising sectors of cooperation between the partners are: infrastructure and transport, solutions for deploying technologies for alternative energy sources, transfer of green technologies, machinery and high technology equipment. Keywords: international trade, investments, EU, China. Submitted: 15.07.2014 | Accepted: 2.09.2014 JEL: F00 * Mgr Ewa KÚdzierska – Wydziaï ZarzÈdzania Uniwersytetu Warszawskiego. Adres do korespondencji: Wydziaï ZarzÈdzania Uniwersytetu Warszawskiego, ul. Szturmowa 1/3, 02-678 Warszawa; e-mail: [email protected]. 1. Wprowadzenie Na skutek efektów globalnego kryzysu finansowego tempo rozwojowe czoïowych gospodarek Ăwiatowych ulegïo znacznemu spowolnieniu. Dotychczasowe dominujÈce koncepcje ekonomiczne oraz systemy finansowe wielu pañstw podlegajÈ szeregowi dostosowañ. Ponownej analizie i dyskusji poddawane sÈ problemy regulacji rynku, zakresu interwencjonizmu pañstwowego, liberalizacji i integracji rynków. WspóïczeĂnie wiele gospodarek wschodzÈcych (ang. emerging markets) staje przed szansÈ wzmocnienia i zaakcentowania swojej pozycji na arenie miÚdzynarodowej. Jednym zb najwiÚkszych wschodzÈcych ekonomicznych gigantów sÈ Chiny, które na polityczno-gospodarczej mapie Ăwiata zaczÚïy ogrywaÊ szczególnÈ rolÚ, w szczególnoĂci jako patron liberalizacji miÚdzynarodowej wymiany handlowej oraz intensyfikacji wspóïpracy inwestycyjnej. Wskutek ponad trzydziestoletniego dynamicznego rozwoju gospodarki Chiny majÈ szansÚ wejĂÊ do grona graczy kreujÈcych globalne rozwiÈzania. DziÚki intensyfikacji programów badawczo-rozwojowych nad nowymi technologiami oraz wspieraniu innowacyjnoĂci w kraju, a takĝe wysokiemu udziaïowi inwestycji zagranicznych Chiny zaczÚïy speïniaÊ czoïowÈ funkcjÚ w Ăwiatowym ukïadzie gospodarczym (Pieczonka, 2012). Wspóïczesne zaïoĝenia chiñskiego modelu gospodarczo-politycznego opierajÈ siÚ na nastÚpujÈcych zaïoĝeniach: • pragmatyczne, pozbawione ideologii podejĂcie rzÈdu chiñskiego do reform ibkoniecznych zmian, zwïaszcza w kwestii naukowego rozwoju pañstwa, • stopniowe, ostroĝne dawkowanie zmian i reform, z moĝliwoĂciÈ wycofania siÚ zbnich w przypadku bïÚdu lub niepowodzenia, • trzeěwa ocena wïasnych moĝliwoĂci ib szans poïÈczona z chïodnÈ kalkulacjÈ nowych opcji wyïaniajÈcych siÚ ze stale zmieniajÈcego siÚ otoczenia globalnego, • aktywny udziaï aparatu pañstwowego wb procesach rozwojowych i gospodarczych, w przeciwieñstwie do neoliberalnych zaïoĝeñ sïabego pañstwa, • interwencjonizm pañstwowy nakazujÈcy utrzymanie kontroli nad duĝymi zakïadami przemysïowymi w strategicznych sektorach gospodarki, takich jak: przemysï zbrojeniowy, bankowoĂÊ, produk60 cja energii elektrycznej, przemysï petrochemiczny, telekomunikacja, lotnictwo cywilne oraz przemysï stoczniowy, • zaangaĝowanie pañstwa w proces rozwoju kraju, na bazie chiñskich tradycji, z pomocÈ Ăwiadomych, dobrze wyksztaïconych i dobranych elit rzÈdzÈcych, • powrót do merytokracji, systemu rotacji kadr oraz zastÚpowania jednej generacji przywódców innÈ, lepiej wyksztaïconÈ, wypracowanych przez Denga Xiaopinga, • stosowanie siÚ do zasady „rynek przed demokracjÈ”, zgodnie z którÈ reformy rynkowe poprzedzajÈ dziaïania o charakterze demokratycznym, • postÚpowanie we wszystkich dziedzinach ĝycia gospodarczego i spoïecznego zgodnie z zasadami zrównowaĝonego rozwoju (ang. sustainable development), budowa harmonijnego spoïeczeñstwa (chiñ. hexie shehui) w myĂl konfucjanizmu, • transformacja gospodarki oparta na internacjonalizacji i globalizacji procesów, intensyfikacja rozwoju gospodarczego i technologicznego, tzn. dynamiczny rozwój chiñskiego programu kosmicznego, ekspansja na rynki Ăwiatowe chiñskich marek sektora technologii informatycznych, takich jak: Lenovo, Huawei, ZTE (Góralczyk, 2013). W okresie wyprowadzania gospodarek zachodnich z pokryzysowej recesji przyciÈgniÚcie chiñskiego kapitaïu stanowi jeden z najwaĝniejszych celów budowanej polityki zagranicznej. Wspóïczesna ekonomiczna sytuacja miÚdzynarodowa sprzyja powstaniu korzystnych warunków realizacji chiñskiej polityki, np. w zakresie pozyskiwania nowoczesnych technologii poprzez transakcje fuzji i przejÚÊ czy wchodzenie na nowe rynki zbytu. SzczególnÈ rolÚ w chiñskiej strategii odgrywajÈ relacje handlowe oraz inicjatywy inwestycyjne podejmowane z pañstwami Unii Europejskiej. Gïównym boděcem wzmocnienia wspóïpracy pomiÚdzy stronami byï globalny kryzys ekonomiczno-finansowy, który doprowadziï do zachwiania równowagi gospodarczej na Ăwiecie. Zintensyfikowanie i pogïÚbienie relacji gospodarczych pomiÚdzy pañstwami Unii Europejskiej a Chinami leĝy w interesie obydwu stron. Zasoby kapitaïowe partnera azjatyckiego sÈ szansÈ na pobudzenie gospodarek w Europie poprzez inwestycje oraz dodatkowy zastrzyk pieniÈdza. Ponadto wzrastajÈca zamoĝnoĂÊ spoïe- Studia i Materiaïy 1/2015 (18) czeñstwa chiñskiego oraz zapotrzebowanie rynku na luksusowe i prestiĝowe produkty wysokiej jakoĂci stanowiÈ istotnÈ szansÚ na wzrost eksportu do Azji. Równieĝ europejskie know-how w zakresie przemysïu wysokiej techniki oraz nowoczesne modele zarzÈdzania sÈ cennymi ěródïami rozwiÈzañ dla ukierunkowanej na innowacyjne rozwiÈzania i globalnÈ ekspansjÚ gospodarki chiñskiej (Pieczonka, 2012). 2. Polityka wspóïpracy gospodarczej pomiÚdzy UniÈ EuropejskÈ a ChiñskÈ RepublikÈ LudowÈ Relacje ekonomiczne Unii Europejskiej i Chiñskiej Republiki Ludowej w pierwszej dekadzie XXI wieku ulegïy znacznemu rozwojowi. Gïównym boděcem wzmocnienia wspóïpracy pomiÚdzy stronami byï globalny kryzys ekonomiczno-finansowy, który doprowadziï do zachwiania równowagi gospodarczej na Ăwiecie. Rynek Unii Europejskiej jest najwiÚkszym odbiorcÈ chiñskiego eksportu. BezpoĂrednio po Japonii stanowi najwiÚksze ěródïo pochodzenia towarów zagranicznych. NajwiÚkszymi europejskimi partnerami handlowymi Chin sÈ: Niemcy, Wielka Brytania, Francja, Wïochy i Holandia (PuĂlecki, 2012). Chiny oraz pañstwa czïonkowskie Unii Europejskiej zmagajÈ siÚ z licznymi perturbacjami gospodarczymi. Problemy i niedogodnoĂci partnera azjatyckiego zwiÈzane sÈ z zanieczyszczeniem Ărodowiska i jego postÚpujÈcÈ degradacjÈ oraz wyczerpujÈcymi siÚ konwencjonalnymi ěródïami energii, które w kontekĂcie szybkiego wzrostu gospodarczego stanowiÈ istotnÈ barierÚ rozwojowÈ. W ramach trwajÈcego procesu transformacji gospodarki kontynuowane sÈ inicjatywy zwiÈzane z pobudzaniem konsumpcji na rynku wewnÚtrznym, modernizacjÈ produkcji przemysïowej Chin, intensyfikacjÈ industrializacji i urbanizacji kraju. Gïównym celem Chin jest przeniesienie nacisku z produkcji eksportowej na pobudzanie popytu wewnÚtrznego. Pañstwa europejskie zmagajÈ siÚ z koniecznoĂciÈ zwiÚkszania nakïadów na dziaïalnoĂÊ badawczo-rozwojowÈ oraz poszukiwania wïasnych, nowych rozwiÈzañ technologicznych. Ponadto pañstwa Unii Europejskiej borykajÈ siÚ z problemami nieelastycznych systemów zatrudnienia, trudnoĂciÈ w przekwalifikowaniu kadry pracowniczej, deficytem budĝetowym, wysokimi stopami Wydziaï ZarzÈdzania UW bezrobocia oraz nadmiernymi obciÈĝeniami budĝetów wydatkami socjalnymi (PuĂlecki, 2012). Na skutek minionego kryzysu powstaïy plany pobudzania gospodarek Pañstwa ¥rodka i Unii Europejskiej dziÚki umacnianiu wielopïaszczyznowej wspóïpracy, wb szczególnoĂci poprzez pobudzanie wymiany handlowej i przepïywu inwestycji zagranicznych. Najbardziej perspektywiczne sektory wymiany towarów i usïug pomiÚdzy partnerami to: • infrastruktura i transport, • rozwiÈzania umoĝliwiajÈce wdraĝanie technologii pozyskiwania energii z alternatywnych ěródeï, • transfer technologii przyjaznych dla Ărodowiska naturalnego, • maszyny i urzÈdzenia wysokich technologii (high-tech) (PuĂlecki, 2012). Oficjalna wspóïpraca gospodarcza pomiÚdzy Wspólnotami Europejskimi ib ChiñskÈ RepublikÈ LudowÈ rozpoczÚïa siÚ w drugiej poïowie lat 70. XX wieku, kiedy podpisano pierwszÈ umowÚ handlowÈ oraz rozpoczÚto kooperacjÚ naukowo-technicznÈ. W 1985 roku podpisano Porozumienie o Wspóïpracy Handlowej i Ekonomicznej zakïadajÈce: • zastosowanie klauzuli najwyĝszego uprzywilejowania dotyczÈcej ceï i opïat handlowych pomiÚdzy Chinami i pañstwami Unii Europejskiej, • intensyfikacjÚ importu z krajów Wspólnoty Europejskiej poprzez stworzenie przez stronÚ chiñskÈ korzystnych warunków uïatwiajÈcych wymianÚ handlowÈ, • wprowadzenie mechanizmów wolnorynkowych odnoĂnie do ustalania poziomu cen towarów i usïug, • uïatwienie przepïywu osób prowadzÈcych dziaïalnoĂÊ handlowÈ. Ponadto porozumienie zawieraïo zapisy dotyczÈce zacieĂnienia wspóïpracy w rolnictwie, sektorach przemysïowych, energetyce, transporcie oraz wspólnych pracach badawczo-rozwojowych i ochronie Ărodowiska naturalnego (Gradzka i Kania, 2010). Odzwierciedleniem postÚpujÈcego rozwoju stosunków gospodarczych pomiÚdzy partnerami byïo podpisanie w 1995 roku „Dïugookresowej polityki stosunków miÚdzy EuropÈ a Chinami”, a nastÚpnie zawiÈzanie w 2000 roku „Porozumienia dwustronnego UE–Chiny w sprawie akcesji DOI 10.7172/1733-9758.2015.18.5 61 Chin do WTO”. Unia Europejska podjÚïa wówczas dziaïania w kwestii przeksztaïcenia przepisów antydumpingowych w celu zniesienia ograniczeñ iloĂciowych dla eksportu towarów z Chin. Szereg zmian dokonywanych po stronie partnera zarówno chiñskiego, jak i europejskiego doprowadziï do wzmocnienia stosunków gospodarczych oraz chÚci poszerzania wspóïpracy wb nowych obszarach (Gradzka i Kania, 2010). Intensyfikacja wspóïpracy pomiÚdzy partnerami nastÈpiïa w 2006 r. podczas dziewiÈtego szczytu UE–Chiny, kiedy rozpoczÚto rozmowy na temat podpisania nowego „Porozumienia o partnerstwie i wspóïpracy pomiÚdzy Chinami a UniÈ EuropejskÈ” (ang. China–EU Partnership and Cooperation Agreement, PCA). Chiñska Republika Ludowa i Wspólnota Europejska staïy siÚ wówczas najwiÚkszymi partnerami handlowymi. W porozumieniu podkreĂlono strategiczne partnerstwo pomiÚdzy stronami w zakresie ponad 20b obszarów wspóïpracy. Dokument ma zastÈpiÊ podpisane w 1985 roku „Porozumienie o wspóïpracy handlowej i ekonomicznej” (PuĂlecki, 2012). Celem podpisania nowego porozumienia jest pogïÚbienie relacji ekonomicznych oraz kooperacja wbnowych dziedzinach: badañ naukowych, wymiany kulturalnej, ochrony Ărodowiska, pozyskiwania energii z alternatywnych ěródeï. Gïównym czynnikiem wpïywajÈcym na wydïuĝony czas i dwutorowoĂÊ negocjacji PCA sÈ odmienne oczekiwania Chin i Unii Europejskiej wzglÚdem siebie. Pañstwa Wspólnoty oczekujÈ od Chin wiÚkszego zaangaĝowania na arenie miÚdzynarodowej oraz implementacji europejskich standardów i rozwiÈzañ do swojego systemu gospodarczo-politycznego. Co wiÚcej: pañstwa UE postrzegajÈ PCA jako pojedyncze kompleksowe porozumienie, które umoĝliwi Chinom szybszy rozwój w myĂl zaïoĝeñ otwartego spoïeczeñstwa, zrównowaĝonego rozwoju oraz dbaïoĂci o relacje ekonomiczne i handlowe z UniÈ. Dla Chin podpisywanie tego typu porozumienia nie jest typowÈ praktykÈ z zakresu polityki zagranicznej. Ponadto Chiny negatywnie odnoszÈ siÚ do dziaïañ UE w krajach rozwijajÈcych siÚ i domagajÈ siÚ akceptacji chiñskiego modelu rozwoju gospodarczego (Zhang, 2011). Kwestiami spornymi, wydïuĝajÈcymi negocjacje ukïadu, sÈ m.in. demokratyzacja Chin, problematyka ochrony praw czïo- 62 wieka i poszanowania dla praw autorskich, a takĝe stopniowe znoszenie embarga na handel broniÈ (Gradzka ibKania, 2010). W analizowanym okresie wydano takĝe materiaï podkreĂlajÈcy bliskie relacje pomiÚdzy partnerami: dokument „UE– Chiny: Bliĝsi partnerzy, rosnÈca odpowiedzialnoĂÊ” (ang. EU–China: Closer Partners, Growing Responsibilities) oraz doïÈczone stanowisko Unii Europejskiej: „Konkurencja i partnerstwo” (ang. Competition and Partnership), w którym zawarto priorytety unijnej polityki w zakresie handlu i inwestycji w stosunku do partnera chiñskiego, ĂciĂle zwiÈzane z zobowiÈzaniami Chin wynikajÈcymi z przystÈpienia do ¥wiatowej Organizacji Handlu. W swoim stanowisku pañstwa europejskie podkreĂliïy koniecznoĂÊ liberalizacji rynku chiñskiego oraz podjÚcia dziaïañ na rzecz ochrony praw wïasnoĂci intelektualnej (PuĂlecki, 2012). WspóïczeĂnie partnerzy opierajÈ swoje relacje gospodarcze na „Strategicznym Programie Wspóïpracy Chin i Unii Europejskiej do roku 2020” (ang. EU–China 2020 Strategic Agenda for Cooperation), który stanowi kompilacjÚ zaïoĝeñ chiñskiego 12. Planu PiÚcioletniego oraz unijnej „Strategii Europa 2020”. Porozumienie opiera siÚ na czterech gïównych filarach wspóïpracy oraz licznych dialogach sektorowych, m.in. w dziedzinie utrzymywania pokoju i bezpieczeñstwa, wymiany handlowej i inwestycji zagranicznych, rozwoju przemysïu, nauki, transferu technologii oraz wspierania innowacyjnoĂci, badañ nad przestrzeniÈ kosmicznÈ, sektorem energetycznym, zmianami klimatycznymi i ochronÈ Ărodowiska, rozwojem spoïecznym, kulturÈ i edukacjÈ mïodzieĝy (EU-China 2020 Strategic Agenda for Cooperation). Najbardziej rozbudowanym filarem „Strategicznego programu wspóïpracy Chin i Unii Europejskiej do roku 2020” jest problematyka budowania dobrobytu (ang. prosperity) w myĂl zaïoĝeñ strategii „wygrany-wygrany” (ang. win-win strategy). JednÈ z kluczowych inicjatyw programu jest umocnienie relacji gospodarczych w zakresie wymiany handlowej i inwestycji zagranicznych w duchu wzajemnych korzyĂci, poprzez propagowanie otwartego, przejrzystego rynku i równych szans zarówno dla inwestorów chiñskich w Unii Europejskiej oraz przedsiÚbiorców europejskich wb Chinach. Szczególne znaczenie ma wzmoc- Studia i Materiaïy 1/2015 (18) nienie perspektyw poprawy warunków dla rozwoju firm z sektora maïych i Ărednich przedsiÚbiorstw. W ramach „Strategicznego programu wspóïpracy Chin i Unii Europejskiej do roku 2020” przewidziano negocjacje zapisów i podpisanie „Porozumienia inwestycyjnego pomiÚdzy UniÈ EuropejskÈ a Chinami” (ang. EU–China Investment Agreement) oraz „Strategicznych ram wspóïpracy celnej w latach 2014–2017” (ang. Strategic Framework for EU–China Customs Cooperation for 2014–2017). Porozumienie inwestycyjne obejmuje zagadnienia dotyczÈce uïatwienia dostÚpu do rynków w zakresie przepïywu towarów, usïug ibkapitaïu poprzez postÚpujÈcÈ liberalizacjÚ prawa handlowego i eliminacjÚ restrykcyjnych zapisów dotyczÈcych inwestycji zagranicznych. Ponadto porozumienie ma zastÈpiÊ indywidualne umowy bilateralne pañstw czïonkowskich UE podpisywane z partnerem chiñskim na rzecz jednego, wszechstronnego porozumienia obejmujÈcego caïÈ WspólnotÚ EuropejskÈ (EU–China 2020 Strategic Agenda for Cooperation). Kolejnym istotnym zaïoĝeniem programu wspóïpracy jest zwiÚkszenie wymiany poglÈdów na temat polityki wbzakresie zamówieñ publicznych w ramach „Porozumienia w sprawie zamówieñ rzÈdowych” (ang. Agreement on Government Procurement) w celu przyspieszenia ukoñczenia procesu akcesji Chin do ¥wiatowej Organizacji Handlu. Ponadto, w ramach programu promowane jest wzmocnienie kooperacji pomiÚdzy kluczowymi instytucjami finansowymi: Chiñskim i Europejskim Bankiem Inwestycyjnym, Europejskim Bankiem Odbudowy i Rozwoju, ab takĝe pomiÚdzy Ludowym Bankiem Chin i Europejskim Bankiem Centralnym wbramach „Dwustronnej Umowy Wymiany Waluty” (ang. Chinese Yuan/Euro Bilateral Currency Swap Agreement). Innymi istotnymi kwestiami zawartymi w programie sÈ m.in.: Ăcisïa wspóïpraca w zakresie prawa ochrony wïasnoĂci intelektualnej, ujednolicenie systemów przepïywu informacji (ang. Europe-China Standardisation Information Platform), ochrona wyrobów regionalnych, zwiÚkszenie dostÚpu do instrumentów finansowych dla maïych i Ărednich przedsiÚbiorstw (EU–China 2020 Strategic Agenda for Cooperation). Wydziaï ZarzÈdzania UW 3. Charakterystyka wymiany handlowej Unii Europejskiej i Chin Chiñska Republika Ludowa jest drugÈ najwiÚkszÈ gospodarkÈ Ăwiata oraz najwiÚkszym graczem w zakresie obrotów handlu zagranicznego. Wzrost gospodarczy Chin osiÈgnÈï w 2013 roku 7,7%. Szacuje siÚ, ĝe w ciÈgu najbliĝszych kilku lat ponad 90% Ăwiatowego wzrostu ekonomicznego bÚdzie generowane poza EuropÈ, z czego jedna trzecia w Chinach. ¥rodowisko miÚdzynarodowe przewiduje, ĝe w przeciÈgu 10b lat Chiny stanÈ siÚ najwiÚkszÈ gospodarkÈ Ăwiata o ogromnym potencjale, posiadajÈcÈ w 2015 roku ponad 1,39 miliarda konsumentów. Kaĝdego roku 20 milionów chiñskich gospodarstw domowych przekracza próg dochodu 13 500 dolarów, co umoĝliwia awans do Ăredniej klasy spoïecznej pod wzglÚdem ekonomicznym (ang. middle class families). Pomimo zwalniajÈcego poziomu wzrostu konsumpcji na rzecz intensyfikacji inwestycji, dziÚki zwiÚkszonym moĝliwoĂciom nabywczym chiñskie gospodarstwa domowe stanowiÈ atrakcyjny segment odbiorców dla importowanych, europejskich dóbr konsumpcyjnych w szczególnoĂci z rynku luksusowych samochodów osobowych (European Commision, 2014). WspóïczeĂnie wymiana handlowa pomiÚdzy UniÈ EuropejskÈ a ChiñskÈ RepublikÈ LudowÈ osiÈga codziennie wartoĂÊ ponad miliarda euro. DwadzieĂcia lat temu relacje handlowe pomiÚdzy UE a Chinami nie istniaïy. Aktualnie wspóïpraca pomiÚdzy Chinami i UE stanowi drugÈ najwiÚkszÈ platformÚ kooperacji gospodarczej na Ăwiecie. W ciÈgu dwudziestu lat gospodarki Chin ib UE zintensyfikowaïy procesy integracyjne, osiÈgajÈc w 2013 roku poziom wymiany handlowej wynoszÈcy ponad 428bmiliardów euro. Wedïug danych Komisji Europejskiej najwiÚkszym potencjaïem rozwoju charakteryzuje siÚ sfera wymiany usïug, która w 2012 roku osiÈgnÚïa wartoĂÊ zaledwie 49,9 miliarda euro (European Commision, 2014). Zestawienie wielkoĂci obrotów handlowych pomiÚdzy UniÈ EuropejskÈ a ChiñskÈ RepublikÈ LudowÈ w latach 2004–2013 przedstawia rysunek 1. DOI 10.7172/1733-9758.2015.18.5 63 Rysunek 1. Poziom wymiany handlowej Unii Europejskiej z ChiñskÈ RepublikÈ LudowÈ w latach 2004–2013 [w mld EUR] 500 434 430 428 396 400 326 304 300 259 212 200 177 296 283 290 294 233 214 195 160 129 136 113 100 48 52 2004 2005 280 248 64 72 78 82 2006 2007 2008 2009 144 148 2012 2013 0 -100 -80 -108 -131 2011 -132 -161 -200 2010 -170 -169 -157 Wartość importu (mld EUR) Wartość eksportu (mld EUR) Handel zagraniczny (mld EUR) Bilans handlowy (mld EUR) -146 -132 ½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie: European Commision Directorate General for Trade, China – Trade Statistics, 2013, http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2006/september/tradoc_113366.pdf (07.04.2014). Chiny sÈ najszybciej rosnÈcym rynkiem dla europejskich produktów eksportowych. Pomimo zwalniajÈcego tempa wzrostu chiñskiego PKB w perspektywie dïugookresowej strategiczna pozycja chiñskiego rynku dla przedsiÚbiorców z Unii Europejskiej bÚdzie siÚ umacniaÊ. Wedïug wstÚpnych szacunków Komisji Europejskiej wb2013br. eksport Unii Europejskiej do Chin wzrósï ob2,9% (rysunek 2) i osiÈgnÈï wartoĂÊ okoïo 148,1 miliarda euro. Wb2009br. Chiny osiÈgnÚïy status najwiÚkszego eksportera na Ăwiecie, a w 2013 r. odnotowaïy najwyĝszÈ na Ăwiecie wartoĂÊ obrotu handlu zagranicznego, wynoszÈcÈ ponad 4bbiliony dolarów amerykañskich. W latach 2008–2013 europejski eksport do Chin wzrósï dwukrotnie, przyczyniajÈc siÚ do trendu równowaĝÈcego wymianÚ handlowÈ pomiÚdzy partnerami. Chiny sÈ najwiÚkszym dostawcÈ towarów wbUE o wartoĂci importu równej okoïo 279,9 miliarda euro. Unia Europejska oraz Chiny dÈĝÈ do zrównowaĝenia bilansu obrotów handlowych. Wb 2013b r. 64 wzglÚdem roku 2012 import zb Chin spadï o 4% wb ujÚciu rocznym, o 11,7b mld euro (rysunek 2). Ujemny bilans handlowy UE wzglÚdem Chin wygenerowaïy przepïywy dóbr i usïug gïównie z sektora telekomunikacyjnego, obuwia ib tekstyliów oraz przemysïu metalurgicznego (ĝelaza i stali) (European Commision, 2014). Wzrost eksportu europejskich towarów do Chin spowodowany byï liberalizacjÈ prawa handlowego wskutek przystÈpienia Chin w 2001 r. do ¥wiatowej Organizacji Handlu. Uïatwienie dostÚpu do rynku, niskie koszty pracy, brak skïadek emerytalnych i ubezpieczeñ spoïecznych, a takĝe niskie podatki przyczyniïy siÚ do ekspansji europejskich korporacji transnarodowych w Pañstwie ¥rodka. Wzrost importu z Chin wywoïany byï korzystnym dla chiñskich eksporterów kursem walutowym juana wbstosunku do euro, a takĝe rozszerzeniem Unii Europejskiej w 2004 i 2007 roku o pañstwa z regionu Europy ¥rodkowo-Wschodniej, co doprowadziïo do powiÚkszenia rynku Studia i Materiaïy 1/2015 (18) Rysunek 2. Dynamika wymiany handlowej Unii Europejskiej z ChiñskÈ RepublikÈ LudowÈ w latach 2004–2013 (w %) 50 37,6 40 30 24,6 21,1 20 31,9 23,0 16,7 9,2 12,5 10 20,4 19,3 21,6 6,6 7,2 5,0 5,5 4,0 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 -1,3 -10 2,9 2013 -4,0 -13,6 -20 Dynamika importu r/r (w %) Dynamika eksportu r/r (w %) ½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie: European Commision Directorate General for Trade, China – Trade Statistics 2013, http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2006/september/tradoc_113366.pdf (07.04.2014). Rysunek 3. Prognoza wartoĂci bilansu handlowego Unii Europejskiej wzglÚdem Chin w ujÚciu kwartalnym do I poïowy 2015 roku (w mld EUR) 2012Q1 2012Q3 2013Q1 2013Q3 2014Q1 -36 -36 2014Q3 2015Q1 0 -10 -20 -28 -30 -34 -34 -34 -37 -40 -41 -41 -39 -42 -44 -50 -46 -53 -60 ½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie: European Union Framework Contract Commission 2011 (2013). EU-China Economic Observatory, s. 31, http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2014/january/ tradoc_152055.pdf (08.04.2014). Wydziaï ZarzÈdzania UW DOI 10.7172/1733-9758.2015.18.5 65 potencjalnych konsumentów w UE obokoïo 20%. W 2005 r., wskutek wygaĂniÚcia „Porozumienia Wielowïóknowego” (ang. Multi Fibre Agreement) z 1974 r. chiñski eksport odzieĝy i tekstyliów uzyskaï uïatwiony dostÚp do unijnego rynku (PuĂlecki, 2012). Redukcja deficytu bilansu handlowego Unii Europejskiej z Chinami jest jednym z gïównych zaïoĝeñ wspóïczesnej polityki wspóïpracy gospodarczej zarówno Chin oraz pañstw czïonkowskich UE. Niwelowanie ujemnego bilansu handlowego UE ma zostaÊ osiÈgniÚte poprzez utrzymywanie importu na staïym poziomie oraz intensyfikacjÚ eksportu towarów i usïug na dynamicznie rozwijajÈcy rynek chiñski (rysunekb3). Dla porównania, wspóïczeĂnie pañstwa Unii Europejskiej wciÈĝ eksportujÈ ponad 2,5 razy wiÚcej usïug do Szwajcarii (82,9 mld euro) niĝ do Chin (29,8bmld euro), a caïkowity poziom eksportu towarów i usïug do Szwajcarii (216,3bmld euro) jest o 42,6 miliarda euro wiÚkszy niĝ poziom eksportu do Chin (173,7 mld euro) (European Commision, 2014). 4. Przepïyw BezpoĂrednich Inwestycji Zagranicznych pomiÚdzy UniÈ EuropejskÈ a Chinami Wedïug badañ Eurostatu chiñskie BezpoĂrednie Inwestycje Zagraniczne (BIZ) wb Unii Europejskiej stanowiïy w 2012 r. zaledwie 2,6% caïkowitego napïywu inwestycji do pañstw czïonkowskich UE. Chiñskie przedsiÚbiorstwa zainwestowaïy w UE w 2012 r. 7,6 miliarda euro. Dla porównania, udziaï caïkowitego przepïywu BIZ zb Unii Europejskiej utrzymuje siÚ na stabilnym poziomie 20% wartoĂci caïkowitego napïywu inwestycji do Chin. Unia Europejska znajduje siÚ grupie piÚciu najwiÚkszych dostawców BIZ w Chinach obok Tajwanu, Hong Kongu, Stanów Zjednoczonych Ameryki i Japonii. Europejskie przedsiÚbiorstwa zainwestowaïy w Chinach w 2012 r. 15,5 miliarda euro. W sektorze finansowym na koniec 2012 r. banki chiñskie posiadaïy udziaï w rynku wynoszÈcy zaledwie 1,82%. Europejskie firmy dziaïajÈce w sektorze usïug podkreĂlajÈ, ĝe wejĂcie na rynek chiñski utrudnione jest przez biurokracjÚ oraz dïugie i skomplikowane procedury. Ponadto, chiñski rzÈd dÈĝy do utrzymania wyïÈcznoĂci dla firm krajowych w sektorze 66 bankowym, w branĝy budowlanej i telekomunikacji. (European Commision, 2014). Istotnym problemem uniemoĝliwiajÈcym poznanie chiñskiego rynku jest zakaz zatrudniania chiñskich prawników w zagranicznych kancelariach prawnych oraz moĝliwoĂÊ uzyskiwania kwalifikacji z zakresu prawa chiñskiego przez prawników spoza Chin. Zagraniczne firmy majÈ ograniczony dostÚp do przetargów publicznych ze wzglÚdu na brak transparentnoĂci, niesprawiedliwe rozstrzyganie przetargów oraz niezadowalajÈce procedury odwoïawcze. Zagraniczne firmy próbujÈce wejĂÊ na chiñski rynek muszÈ siÚ zmierzyÊ z szeregiem barier handlowych. Chiñskie prawodawstwo oparte jest na specyficznych standardach, które bardzo czÚsto sÈ niezrozumiaïe dla inwestorów zagranicznych. Inne zagadnienia, które niepokojÈ miÚdzynarodowe Ărodowisko biznesowe w Chinach, to brak równych szans dla cudzoziemców, kwestie dotacji i finansowania inwestycji, problematyka transparentnoĂci i przewidywalnoĂci kierunków dziaïalnoĂci rzÈdu chiñskiego wb kwestii tworzenia przepisów prawa. Wedïug badañ Europejskiej Izby Handlowej 45% europejskich firm prosperujÈcych na rynku chiñskim odnotowaïo utracone moĝliwoĂci rozwoju dziaïalnoĂci oraz zmierzyïo siÚ z barierami wejĂcia na rynek zwiÈzanymi z krajowymi regulacjami (European Commision, 2014). Charakter chiñskich BIZ na rynku europejskim uwarunkowany jest przede wszystkim chÚciÈ zdobycia dostÚpu do nowoczesnych technologii poprzez fuzje i przejÚcia europejskich przedsiÚbiorstw (ang. Mergers & Acquisitions, M&A). Szczególnie atrakcyjnym sektorem dla inwestorów chiñskich jest przemysï wysokiej i Ăredniej techniki, energetyka, transport czy rynek nieruchomoĂci. Z kolei najwiÚcej chiñskich przedsiÚbiorstw produkcyjnych prosperuje wbbranĝy maszyn i urzÈdzeñ elektrycznych, elektronice czy branĝy tekstylnej (rysunek 4). Ponadto chiñskie przedsiÚbiorstwa poprzez transakcje M&A unikajÈ barier handlowych ograniczajÈcych eksport chiñskich towarów i usïug do Unii Europejskiej. Wskutek kryzysu finansowego, który osïabiï kurs euro oraz naraziï wiele europejskich firm na problemy finansowe, fuzje ibprzejÚcia na rynku europejskim staïy siÚ bardzo atrakcyjnÈ formÈ inwestowania dla chiñskich podmiotów. NajwiÚksze przejÚcie przez chiñski Studia i Materiaïy 1/2015 (18) Sinopec firmy Addax Petroleum z siedzibÈ w Szwajcarii byïo transakcjÈ o wartoĂci 7,2 miliarda dolarów (Gradziuk i Szczudlik-Ta- tar, 2012). Zestawienie najwaĝniejszych kontraktów fuzji i przejÚÊ chiñskich przedsiÚbiorstw w Europie przedstawia tabela 1. Rysunek 4. Sektory dziaïalnoĂci chiñskich firm produkcyjnych w 2013 roku w Europie Elektronika 54 Przemysł spożywczy 17 43 Przetwórstwo drzewne i papier Maszyny i urządzenia elektryczne 106 Przemysł chemiczny 40 Metalurgia 37 Produkcja pozostałych wyrobów 33 Materiały konstrukcyjne 13 Tekstylia, odzież i obuwie 58 Transport 24 0 20 40 60 80 100 120 ½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie: Antwerp Management School (2013). Ekspansja chiñskich przedsiÚbiorstw na rynek europejski rozpoczÚïa siÚ na przeïomie XX i XXI wieku, okoïo roku 2000. ¥rednia wieku chiñskich firm w Europie wynosi 8 lat, a zaledwie ¼ z nich przetrwaïa na rynku dïuĝej niĝ 10 lat. Gïównymi motywami skïaniajÈcymi chiñskie przedsiÚbiorstwa prywatne do wejĂcia na rynek europejski sÈ moĝliwoĂci przejÚÊ lokalnych firm oraz pozyskanie nowych technologii ibknow-how w zakresie wytwarzania i sprzedaĝy towarów. PrzedsiÚbiorstwa pañstwowe zainteresowane sÈ gïównie inwestycjami wb branĝe wraĝliwe UE: przemysï stoczniowy, stalowy, górnictwo wÚgla, przemysï samochodowy, przemysï wïókien sztucznych oraz przemysï tekstylny i odzieĝowy. DominujÈcÈ grupÈ chiñskich podmiotów gospodarczych w Europie sÈ maïe i Ărednie prywatne firmy oraz rodzinne biznesy lokowane w Europie ¥rodkowo-Wschodniej. Ze wzglÚdu na przewagi kosztowe chiñscy przedsiÚbiorcy upatrujÈ szans na miÚdzynarodowÈ ekspansjÚ rynkowÈ. Europa postrzegana jest przez nich jako chïonny ibzasobny rynek, na którym majÈ szansÚ na sprzedaĝ importowanych chiñskich towarów oraz dystrybucjÚ róĝnorodnych dóbr Wydziaï ZarzÈdzania UW konsumpcyjnych. Najmniej atrakcyjnymi czÚĂciami Europy sÈ region skandynawski oraz pañstwa leĝÈce w poïudniowej czÚĂci kontynentu. Udziaï chiñskich firm wbpodziale na regiony w Europie przedstawia siÚ nastÚpujÈco (Apoteker, Barthelemy i Lunven, 2013): • Europa ¥rodkowo-Wschodnia (55%), • Europa Zachodnia (29%), • Europa Poïudniowa (12%), • Europa Póïnocna (4%). Prywatne firmy dziaïajÈce w sektorze przemysïowym oraz przedsiÚbiorstwa pañstwowe inwestujÈ gïównie w Europie Zachodniej poprzez transakcje fuzji i przejÚÊ europejskich firm, a takĝe wejĂcie na europejskie gieïdy, skÈd czerpiÈ dodatkowy kapitaï na rozwój. Dla duĝych firm prywatnych i pañstwowych miÚdzynarodowa ekspansja rynkowa jest naturalnym elementem rozwoju. Zazwyczaj sÈ to podmioty obbardzo silnej pozycji na rynku chiñskim, które poprzez dywersyfikacjÚ geograficznÈ swojej dziaïalnoĂci poszukujÈ nowych rozwiÈzañ biznesowych majÈcych na celu wzmocnienie ich pozycji na rynku krajowym. Ponadto, ze wzglÚdu na atrakcyjnoĂÊ inwestycyjnÈ oraz znacznie niĝsze koszty prowadzenia DOI 10.7172/1733-9758.2015.18.5 67 68 Tabela 1. Zestawienie najwiÚkszych chiñskich BIZ w Europie Sektor Nazwa i rodzaj inwestycji • • • • • przejÚcie przez Sinopec firmy Addax Petroleum (Szwajcaria) przejÚcie przez Sinochem firmy Emerald Energy (Wielka Brytania) przejÚcie przez China National Offshore Oil Corporation firmy Awilco Offshore (Norwegia) zakup przez China National Petroleum Corporation udziaïów w INEOS (Francja) zakup przez State Administration of Foreign Exchange 1,6% udziaïów w Total (Francja) oraz 1% udziaïów w BP (Wielka Brytania) Sektor transportowy • • • • • przejÚcie od Forda przez chiñski koncern Zhejiang Geely Holding Group udziaïów w Volvo Car przejÚcie przez Great Wall Motors Litex Motors (Buïgaria) przejÚcie przez China International Marine Containers firmy Burg Industries (Holandia) zakup przez Zhejiang Youngman Lotus I Pang Da Auto udziaïów w Spyker Cars (Holandia) umowa COSCO Holdings na dzierĝawÚ portu w Pireusie (w planach sÈ inwestycje w porcie w Neapolu) Sektor nieruchomoĂci • • • • inwestycje w branĝy budowlanej Sany Heavy Industries (Niemcy) inwestycje w branĝy budowlanej Zoomlion (Wïochy) inwestycje w branĝy turystycznej HNA (Hiszpania) inwestycje w branĝy turystycznej BCEGI (Grecja) • • • • zakup przez CIC udziaïów w Apax Finance (Wielka Brytania) zakup przez Ping An udziaïów w Fortis (Belgia) zakup przez China Development Bank udziaïów w Barclays (Wielka Brytania) zakup przez China International Trust and Investment Corporation udziaïów w Cheuvrruex i CLSA (wczeĂniej w Credit Agricole) (Francja) Sektor energetyczny Studia i Materiaïy 1/2015 (18) Sektor finansowy Sektor nowoczesnych technologii • zakup przez China Unicom udziaïów w Telefonice (Hiszpania) • przejÚcie przez Lenovo firmy Medion (Niemcy) ½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie: Gradziuk i Szczudlik-Tatar (2012, s. 12), www.gochina.gov.pl (30.04.2014). dziaïalnoĂci chiñskie korporacje coraz czÚĂciej lokujÈ swoje inwestycje w regionie Europy ¥rodkowo-Wschodniej (Apoteker, Barthelemy i Lunven, 2013). Zestawienie rozmieszczenia geograficznego chiñskich przedsiÚbiorstw w Europie przedstawia rysunek 5. Rysunek 5. Rozmieszczenie geograficzne chiñskich podmiotów gospodarczych w Europie w zaleĝnoĂci od rodzaju firmy % 100 21,8 90 80 70 14,1 1,4 62,1 59,3 60 50 40 7,5 4,4 30 21,6 20 10 0 21,9 11,6 Przedsiębiorstwa państwowe Europa Wschodnia 62,7 11,6 Prywatne firmy Europa Północna Biznesy rodzinne i jednoosobowe działalności gospodarcze Europa Południowa Europa Zachodnia ½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie: Antwerp Management School, Euro–China Investment Report 2013/2014, http://www.antwerpmanagementschool.be/en/faculty-research/research-projects/ euro-china-investment-report-2013-2014 (20.04.2014). Inwestycje chiñskich podmiotów w Europie Zachodniej oraz ¥rodkowo-Wschodniej charakteryzujÈ siÚ odmiennymi cechami (tabela 2). Wskutek kryzysu ekonomicznofinansowego oraz pogorszenia otoczenia biznesowego w Europie Zachodniej chiñscy inwestorzy zainteresowali siÚ wschodzÈcymi gospodarkami Europy, w szczególnoĂci rynkiem polskim, gdzie napïywa coraz wiÚcej inwestycji kapitaïochïonnych. 5. Zakoñczenie Wskutek internacjonalizacji chiñskiej gospodarki oraz aktywnego uczestnictwa w procesach globalizacji Pañstwo ¥rodka uzyskaïo pozycjÚ jednego z najwiÚkszych mocarstw gospodarczych na Ăwiecie. DziÚki zagranicznej polityce ekonomicznej ukierunkowanej na wejĂcie w posiadanie unikalnych surowców naturalnych oraz dÈĝeniu do pozyskania nowoczesnych technologii Wydziaï ZarzÈdzania UW Chiny umacniajÈ swojÈ pozycjÚ na arenie miÚdzynarodowej. Ponadto, dziÚki stymulowaniu innowacyjnoĂci w kraju, zachÚcaniu przedsiÚbiorstw do ekspansji zagranicznej oraz ogromnym zasobom kapitaïowym lokowanym w strategiczne projekty w róĝnych czÚĂciach Ăwiata Pañstwo ¥rodka jeszcze w I poïowie XXI wieku ma szansÚ na uzyskanie statusu najwiÚkszego mocarstwa ekonomicznego i politycznego na Ăwiecie. Przeprowadzone analizy wykazaïy, ĝe w kwestii obrotów handlowych Chiny sÈ jednym z najwaĝniejszych partnerów dla Unii Europejskiej. Aktualnie, wspóïpraca pomiÚdzy Chinami i UniÈ EuropejskÈ stanowi drugÈ najwiÚkszÈ platformÚ kooperacji gospodarczej na Ăwiecie. Dla Polski wspóïpraca inwestycyjna stwarza moĝliwoĂci dostÚpu do rynku chiñskiego, który charakteryzuje siÚ duĝym potencjaïem rozwoju. Dla strony chiñskiej wspóïpraca z UniÈ EuropejskÈ umoĝliwia chiñskim DOI 10.7172/1733-9758.2015.18.5 69 70 Tabela 2. Porównanie charakterystyk chiñskich przedsiÚbiorstw prowadzonych w krajach Europy Zachodniej oraz krajach Europy ¥rodkowo-Wschodniej Europa Zachodnia Europa ¥rodkowo-Wschodnia Studia i Materiaïy 1/2015 (18) Typ firmy Gïównie przedsiÚbiorstwa pañstwowe lub prywatne firmy dziaïajÈce w przemyĂle Jednoosobowe dziaïalnoĂci gospodarcze lub przedsiÚbiorstwa rodzinne Lokalizacja Skoncentrowane w regionalnych oĂrodkach gospodarczych, klastrach i strefach ekonomicznych Aglomerowane w stolicach pañstw Gïówne sektory Produkcja i dystrybucja dóbr przemysïowych hig-tech Pracochïonna produkcja niskiej techniki, sprzedaĝ hurtowa i detaliczna dóbr konsumpcyjnych (zwïaszcza tekstyliów) Rozmiar firmy Duĝe i Ărednie przedsiÚbiorstwa Mikro i maïe przedsiÚbiorstwa Forma wejĂcia Inwestycje typu greenfield oraz przejÚcia istniejÈcych firm Inwestycje typu greenfield Ewolucja firm • Wieloletnie przedsiÚbiorstwa pañstwowe sektora handlowego i ĝeglugowego, • Projekty inwestycje duĝych grup kapitaïowych (gïównie sektor przemysïowy), • Przejmowane biznesy rodzin europejskich przez pañstwowe i prywatne firmy chiñskie. • Firmy zaïoĝone gïównie okoïo roku 2000 przez przedsiÚbiorców – imigrantów z zagranicy, • RosnÈca liczba przemysïowych grup kapitaïowych rozpoczynajÈcych produkcjÚ dóbr konsumpcyjnych. Kooperacja Gïównie z lokalnymi firmami Gïównie z chiñskimi firmami krajowymi i zagranicznymi ½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie: Apoteker i in. (2013, s. 15–17). podmiotom gospodarczym wejĂcie na najwiÚkszy rynek na Ăwiecie, a takĝe dostÚp do nowych technologii oraz wyksztaïconej i wykwalikowanej siïy roboczej. DziÚki poszerzeniu Unii Europejskiej o nowych czïonków z Europy ¥rodkowo-Wschodniej znacznemu obniĝeniu ulegïy koszty pracy. Ponadto, do wspólnego obszaru celnego wïÈczono dynamiczne europejskie gospodarki charakteryzujÈce siÚ rosnÈcym popytem wewnÚtrznym. Z perspektywy Wspólnoty Europejskiej dla poprawy wzajemnych relacji gospodarczych istotne sÈ zmniejszenie nierównowagi w zakresie wymiany handlowej oraz stymulacja europejskiego eksportu do Azji. Unijna oferta eksportowa ma szansÚ odnieĂÊ sukces w Chinach wb branĝy dóbr luksusowych oraz motoryzacji. Istotnym przedsiÚwziÚciem na przyszïoĂÊ jest poprawa warunków dla inwestorów zagranicznych w Chinach, dziÚki którym europejskie przedsiÚbiorstwa bÚdÈ miaïy moĝliwoĂÊ rozwijania dziaïalnoĂci. Bibliografia Antwerp Management School (2013). Euro–China Investment Report 2013/2014. Pozyskano z: www. ccilc.pt (20.04.2014). Apoteker T., Barthelemy S. I Lunven S. (2013). EU – China FDI in the 21st century: Who is ready for a ‘win – win’ strategy?, Conference on EU and the Emerging Powers, European Parliament. Pozyskano z: www.usaintlouis.be (11.04.2014). European Commision (2014). Facts and figures on EU – China trade, March 2014. Pozyskano z: http:// ec.europa.eu (07.04.2014). Wydziaï ZarzÈdzania UW European Commision Directorate General for Trade, China – Trade Statistics 2013. Pozyskano z: http://ec.europa.eu (07.04.2014). EU–China 2020 Strategic Agenda for Cooperation. Pozyskano z: http://eeas.europa.eu/ (15.04.2014). European Union Framework Contract Commission 2011 (2013). EU–China Economic Observatory. Pozyskano z: http://trade.ec.europa.eu (08.04.2014). Góralczyk, B. (2013). Przebudzenie smoka. Powrót China na scenÚ globalnÈ. Warszawa: Wydawnictwo Rambler. Gradziuk, A. i Szczudlik-Tatar, J. (2012). Perspektywy rozwoju wspóïpracy gospodarczej Polski zb ChiñskÈ RepublikÈ LudowÈ, Raport Polskiego Instytutu Spraw MiÚdzynarodowych. Pozyskano z: www.gochina.gov.pl (30.04.2014). Gradzka, D. i Kania, A. (2010). Wspóïpraca Chin ibUE: Specyfika wzajemnych stosunków handlowych. Centrum Studiów Polska–Azja. Pozyskano z: www. polska-azja.pl (09.04.2014). Pieczonka, A. (2012). Chiñskie „Go Global”. Dylematy i wyzwania dla Chiñskiego Smoka, Szanghaj. Pozyskano z: www.gochina.gov.pl (02.02.2014). PuĂlecki, Z.W. (2012). Relacje Unii Europejskiej z ChiñskÈ RepublikÈ LudowÈ wobec wyzwañ gospodarki globalnej 2012. Wyzwania gospodarki globalnej. Prace i Materiaïy Instytutu Handlu Zagranicznego Uniwersytetu Gdañskiego, 31/1, Gdañsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdañskiego. Zhang J. (2011). The EU – China relationship arriving at a bottleneck – A look at the ongoing negotiation of the PCA. College d’Europe, Department of EU international relations and diplomacy Studies. Pozyskano z: www.coleurope.eu (01.10.2014). DOI 10.7172/1733-9758.2015.18.5 71
