Zwiększona uprawa zbóż i jej wpływ na rozwój chorób i szkodników

Zwiększona uprawa zbóż i jej wpływ na rozwój chorób i szkodników

9
w polu i na łące - zwiększona uprawa zbóż...
Zwiększona uprawa zbóż i jej wpływ
na rozwój chorób i szkodników
Trudne warunki ekonomiczne w ostatnich latach sk³aniaj¹ producentów zbó¿ do szukania uproszczeñ w produkcji.
W pogoni za jak najwy¿szym wynikiem ekonomicznym wielu rolników nie chce pamiêtaæ o przyrodniczym znaczeniu p³odozmianu. Nale¿y sobie jednak zadaæ pytanie czy stosuj¹c monokulturê op³acalnoœæ danego gospodarstwa
bêdzie rzeczywiœcie wzrastaæ?
Problem wysokiego udzia³u zbó¿ w
strukturze zasiewów dotyka coraz wiêcej gospodarstw. Wed³ug wyników badania struktury gospodarstw rolnych
w ostatnich latach powierzchnia zbó¿
podstawowych z mieszankami zbo¿owymi, gryk¹, prosem, wynios³a w
województwie warmiñsko-mazurskim
70,1 % ogólnej powierzchni zasiewów
na gruntach ornych .
Plonowanie roœlin uprawnych w
znacznym stopniu zale¿y od doboru
w³aœciwego stanowiska w zmianowaniu. Zmianowanie oznacza takie nastêpstwo roœlin po sobie na okreœlonych
polach, przy którym s¹ uwzglêdniane
z jednej strony wymagania roœlin, a z
drugiej - charakter siedliska. Zmianowanie zaplanowane w gospodarstwie
na kilka lat dla wyznaczonych pól
okreœla siê jako p³odozmian.
Prawid³owy p³odozmian powinien
sk³adaæ siê z 4-6 gatunków roœlin nale¿¹cych do ró¿nych grup biologicznych,
co pozwoli³oby utrzymaæ ¿yznoœæ i
urodzajnoœæ gleby oraz odpowiedni¹
efektywnoœæ produkcji roœlinnej. Uprawa jednego gatunku roœlin na tym samym polu przez okres 2-4 lat wp³ywa
niekorzystnie na plon, zdrowotnoϾ
roœlin i gleby. Powstaje wtedy zjawisko
potocznie zwane, zmêczeniem gleby.
Pog³êbianie siê tego procesu prowadzi
do wyja³owienia gleby (likwidacja ¿ywej warstwy), a w efekcie koñcowym
do jej degradacji.
G³ównym celem, jaki stawiamy
wprowadzaj¹c p³odozmian jest nie tylko zachowanie naturalnej równowagi
œrodowiska, ale tak¿e zapobieganie
erozji powodowanej przez wodê, wiatr,
przeciwdzia³anie wyp³ukiwaniu sk³adników pokarmowych i ograniczenie
zu¿ycia nawozów mineralnych.
Powszechnym sta³ siê p³odozmian
zbo¿owy, z du¿ym udzia³em zbó¿ w
strukturze zasiewów. Udzia³ zbó¿ w
ogólnych zasiewach nie powinien prze-
kraczaæ 60-67%, jednak uwarunkowania rynkowe, ekonomiczno-organizacyjne gospodarstw wymuszaj¹ ograniczenie liczby uprawianych gatunków.
D³ugotrwa³a uprawa zbó¿ po sobie
niesie jednak okreœlone konsekwencje.
Plony spadaj¹, a wielkoœæ tego spadku
zale¿y jedynie od warunków siedliskowych, poziomu agrotechniki i doboru
gatunków uprawianych zbó¿.
Czêsta uprawa zbó¿ po zbo¿ach powoduje wiele niekorzystnych zjawisk:
 choroby podstawy źdźb³a (tzw. choroby podsuszkowe) - zgorzel podstawy źdźb³a, ³amliwoœæ źdźb³a,
fuzaryjna zgorzel podstawy źdźb³a
i korzeni. Choroby te uszkadzaj¹
system korzeniowy oraz źdźb³o, a
ich sprawcy przenosz¹ siê na roœlinê nastêpcz¹ poprzez glebê i resztki
po¿niwne. Wskutek pora¿enia zbó¿
(g³ównie ozimych, a w tym pszenicy) nastêpuje przerzedzenie ³anu,
wczeœniejsze dojrzewanie (podsychanie) pora¿onych roœlin - bielenie
k³osów, gorsze wype³nienie ziarna i
wiêkszy udzia³ poœladu. Namna¿anie siê agrofagów w konsekwencji
prowadzi do rosn¹cych nak³adów
na œrodki ochrony roœlin i spadek
plonów ziarna nawet o 50%.Presjê
chorób dodatkowo zwiêksza przyorywanie rozdrobnionej s³omy, bêd¹cej znakomitym œrodowiskiem do
ich rozwoju. W oziminach pierwsze
objawy chorób mo¿na zaobserwowaæ ju¿ jesieni¹. Chore roœliny
znacznie gorzej zimuj¹, wypadaj¹ i
wskutek tego nastêpuje przerzedzenie ³anu.
 wzrost zachwaszczenia plantacji
oraz kompensacj¹ gatunków chwastów, które maj¹ podobne tempo
wzrostu i d³ugoœæ okresu wegetacji
jak roœlina uprawna. Zwiêkszony
udzia³ zbó¿ powoduje np. wystêpowanie w wiêkszym nasileniu
mgr in¿. Magdalena Pusz
WMODR
miot³y zbo¿owej, przytulii czepnej,
rumianowatych, gwiazdnicy pospolitej, bratka polnego, owsa g³uchego.
Uproszczone zmianowanie sprzyja
tak¿e wiêkszemu zaperzeniu pól.
Nasileniu zachwaszczenia sprzyja tak¿e gorsza zdrowotnoœæ zbó¿
oraz przerzedzenie ³anu.
 powstawanie zwi¹zków biologicznie czynnych, które ograniczaj¹
wystêpowanie mikroorganizmów
prowadz¹cych rozk³ad resztek roœlinnych w glebie oraz wzrost zawartoœci substancji fitotoksycznych,
hamuj¹cych wschody i pocz¹tkowy
wzrost zbó¿, szczególnie ozimin.
Substancje te powstaj¹ podczas rozk³adu w glebie resztek po¿niwnych
i s³omy.
 rozwój patogenów chorobotwórczych i nicieni paso¿ytniczych, oraz
szkodników
Reakcja gatunków zbó¿ na uprawê
po k³osowych
Nie wszystkie gatunki zbó¿ reaguj¹
takim samym spadkiem plonu na niekorzystny przedplon (uprawê po k³osowych). Najbardziej wra¿liwa na z³e
stanowisko jest pszenica, s³abiej reaguje
jêczmieñ i pszen¿yto, a najs³abiej ¿yto i
owies.
Pszenica ozima - uprawiana po
przedplonach zbo¿owych daje plon
przeciêtnie o 20% ni¿szy ni¿ po innych
przedplonach. W latach korzystnych
dla rozwoju chorób grzybowych spadek plonu jest jeszcze wy¿szy. Pszenica
szczególnie źle znosi nastêpstwo po sobie. Najlepszym przedplonem dla pszenicy s¹ str¹czkowe, rzepak, okopowe i
pastewne.
Pszenica jara - ma du¿e wymagania
co do przedplonu. Najlepiej udaje siê po
okopowych, str¹czkowych. Uprawiana
po zbo¿owych reaguje 15-20% spadkiem plonu. Jêczmieñ jary - uprawiany
po pszenicy plonuje o ok. 7-10%, po ¿ynr 2 [244]  Luty 2009
10
w polu i na łące - zwiększona uprawa zbóż....
cie 10-13%, a bezpoœrednio po sobie nawet ponad 15% mniej po roœlinach niezbo¿owych. Obni¿ka plonu jêczmienia
na glebach dobrych jest mniejsza ni¿ na
glebach s³abszych.
Jêczmieñ ozimy - gatunek ten uprawiany na glebach dobrych po pszenicy
plonuje o ok. 8-12% ni¿ej ni¿ po roœlinach niezbo¿owych. Najlepiej plonuje
po rzepaku, grochu, wczesnych ziemniakach, owsie, ale z regu³y stanowiska
te przeznacza siê pod pszenicê ozim¹.
Pszen¿yto ozime - po przedplonach
k³osowych plonuje o ok. 8-13% gorzej
ni¿ po str¹czkowych. Mniejszy spadek
plonu jest na glebach lepszych.
¯yto - gatunek ten jest mniej ni¿
inne zbo¿a wra¿liwy na z³y przedplon,
szczególnie na glebach lepszych. Ze
wzglêdów jednak gospodarczych ¿yto
uprawiane jest na glebach s³abszych.
Wysiewane po sobie plonuje o ok. 10%
ni¿ej, a uprawiane w monokulturze - o
ok. 15% mniej w porównaniu do dobrego przedplonu.
Owies - ma najmniejsze wymagania
przedplonowe. Uprawiany po zbo¿ach
plonuje o 5-7% mniej ni¿ po okopowych. Oczywiœcie na glebach s³abszych
ta obni¿ka jest wiêksza. Z roœlin zbo¿owych owies jest najlepszym przedplonem dla innych zbó¿. Owies jednak nie
powinien przychodziæ na to samo pole,
czêœciej ni¿ co 3-4 lata, ze wzglêdu na
namna¿anie siê m¹twika zbo¿owego.
Mieszanki zbo¿owe - maj¹ one mniejsze wymagania przedplonowe, ani¿eli czyste zasiewy jêczmienia jarego i
mog¹ byæ wysiewane w stanowiskach
po zbo¿u.
Jak ograniczyæ straty plonu?
Aby ograniczyæ straty plonów nale¿y
powróciæ do bardziej zró¿nicowanych
p³odozmianów sk³adaj¹cych siê z 4 – 6
gatunków roœlin, w których roœliny jare
przeplataj¹ siê z ozimymi, jednoroczne
z wieloletnimi, a zbo¿owe z niezbo¿owymi. Wysiewane roœliny motylkowe
lub str¹czkowe utrzymuj¹ dodatni bilans substancji organicznej w glebie (tabela), a miêdzyplony ozime zmniejszaj¹
wymywanie azotanów w okresach jesienno-zimowych i chroni¹ glebê przed
erozj¹.
W prawid³owym zmianowaniu
udzia³ roœlin motylkowatych i str¹czkowych nie powinien przekraczaæ
20 %, koniczyny z trawami - 25 %,
ziemniaków i buraków - 25 %, a zbó¿ - 60 %. Na glebach l¿ejszych konieczne
nr 2 [244] n Luty 2009
jest, minimum co 3-4 lata, stosowanie
nawo¿enia obornikiem lub gnojowic¹ i
wysiewanie poplonów z roœlin¹ motylkow¹. Uzyskanie takiego zró¿nicowania gatunków w strukturze zasiewów
by³oby oczywiœcie idealne, jednak¿e
realia s¹ ró¿ne. Obecnie uprawa ziemniaków nie jest tak op³acalna jak by³o
to jeszcze parê lat temu, równie¿ uprawa innych okopowych mo¿e byæ nieop³acalna. Wi¹¿e siê to z posiadaniem
odpowiedniej bazy maszyn w gospodarstwie, z typem produkcji w gospodarstwie (pasze dla zwierz¹t), a tak¿e
s¹siedztwem punktów skupu danego
p³odu – gorzelnie, cukrownie itp. Niemniej jednak roœliny te mo¿na zastêpowaæ w inny sposób.
Mieszanki
zbo¿owo-str¹czkowe
obowi¹zkowo powinny znaleźæ siê w
p³odozmianach zbo¿owych. Maj¹ one
mniejsze wymagania przedplonowe
ani¿eli czyste zasiewy, a jednoczeœnie
³agodz¹ opisane ujemne skutki czêstej uprawy roœlin k³osowych na tym
samym polu. Uprawa roœlin str¹czkowych zwiêksza (bez ponoszenia dodatkowych kosztów) iloœæ azotu bêd¹cego
w dyspozycji gospodarstwa. Zebrany
plon stanowi natomiast doskona³y
komponent wysokobia³kowy do ¿ywienia zwierz¹t.
Stanowiska po roœlinach k³osowych,
a przeznaczonych pod zbo¿a jare, mo¿na poprawiæ przez uprawê miêdzyplonów na przyoranie. W poplonach œcierniskowych wysiewa siê g³ównie roœliny
krzy¿owe – gorczycê, rzodkiew oleist¹,
rzepik. S¹ to roœliny o krótkim okresie
wegetacji (mog¹ byæ wysiewane do po³owy sierpnia), zatem mog¹ wytworzyæ
odpowiedni¹ iloœæ biomasy. Poza tym
koszt nasion jest niewielki. Przyorany
poplon poprawia stan sanitarny gleby,
zwiêksza jej aktywnoœæ biologiczn¹,
poprawia bilans substancji organicznej,
wp³ywa tak¿e na przyrost plonu roœlin uprawianych w nastêpnych latach.
W p³odozmianach zbo¿owych mo¿na
równie¿ uprawiaæ wsiewki poplonowe. Na glebach lekkich mo¿na w ¿yto
wsiewaæ seradelê. Na ciê¿szych glebach
mog¹ byæ wsiewane trawy – ¿ycica
trwa³a, kupkówka pospolita. Uprawiaj¹c poplony, nie nale¿y siê spieszyæ z
ich likwidacj¹. Wczesne przyoranie
prowadzi bowiem nie tylko do szybkiej
mineralizacji zwi¹zków organicznych i
strat azotu, ale tak¿e przesuszenia gleby. Gdy roœlin¹ nastêpcz¹ ma byæ pszenica ozima, to wystarczy zaoraæ pole
ok. 20 wrzeœnia. W wypadku planowanej uprawy zbó¿ jarych odpowiednim
terminem do wykonania orki bêdzie
koniec października. Gleba pozbawiona okrywy roœlinnej podlega degradacji. Bezpoœrednie dzia³anie promieni
s³onecznych zabija mikroorganizmy
glebowe i nadmiernie przesusza glebê.
Dobór gatunków i odmian uprawianych zbó¿
W p³odozmianach zbo¿owych zaleca siê uprawê w gorszych stanowiskach,
nawet na glebach lepszych, gatunków o
mniejszych wymaganiach przedplonowych - pszen¿yto, jêczmieñ, mieszanki
zbo¿owe, owies lub mieszanki zbo¿owo-str¹czkowe. Taki dobór gatunków
jest uzasadniony w przypadku produkcji zbó¿ na paszê na w³asne potrzeby. W
przypadku uprawy zbó¿ na sprzeda¿
mo¿na wyj¹tkowo zdecydowaæ siê na
uprawê pszenicy po sobie lub jêczmieniu, zak³adaj¹c uzyskanie - gorszych
efektów ekonomicznych, tzn. ni¿szych
plonów i koniecznoœæ zwiêkszenia
kosztów produkcji
Dobr¹ roœlin¹ w zmianowaniu zbo¿owym jest owies, który pozostawia
dobre stanowisko dla pozosta³ych zbó¿
(w tym tak¿e dla pszenicy). Niestety
pomimo du¿ej wartoœci pokarmowej i
energetycznej ziarno owsa ma ograniczone zastosowanie w ¿ywieniu zwierz¹t, ze wzglêdu na du¿y udzia³ ³uski.
W zwi¹zku z tym udzia³ owsa w strukturze zasiewów jest dotychczas stosunkowo ma³y. Wyhodowanie i wprowadzenie do produkcji nieoplewionej
odmiany owsa (odm. Akt) powinno
zachêciæ rolników do rozszerzenia
uprawy tego gatunku zbo¿a, co jednoczeœnie wp³ynie na poprawê stanowisk
w zmianowaniu. Jeœli chodzi o dobór
odmian, to nale¿y przyj¹æ zasadê, ¿e w
przypadku uprawy tego samego gatunku po sobie trzeba wysiaæ inn¹ odmianê
Chemiczna ochrona zbó¿
W p³odozmianach z du¿ym udzia³em zbó¿ szczególnego znaczenia nabiera chemiczna ochrona plantacji.
Zwiêkszaj¹ siê jej koszty. Dla uzyskania
wy¿szego i jakoœciowo lepszego plonu
ziarna konieczne s¹ dodatkowe zabiegi chemiczne oraz stosowanie bardziej
selektywnych i dro¿szych œrodków
ochrony roœlin. Wyniki doœwiadczeñ
wykazuj¹, ¿e chemiczna ochrona zbó¿
przed chorobami podstawy źdźb³a nie
11
w polu i na łące - zwiększona uprawa zbóż...
kompensuje ujemnego wp³ywu stanowiska na ich plonowanie. Ochrona zbó¿
przed zgorzel¹ podstawy źdźb³a ogranicza siê g³ównie do profilaktycznego
oddzia³ywania zmianowania, gdy¿
brak jest skutecznych fungicydów.
W wyniku uproszczenia zmianowania nastêpuje znaczny wzrost zachwaszczenia. Kompensacja chwastów
najszybciej nastêpuje w zbo¿ach ozimych, szczególnie pszenicy. Dlatego
zwalczanie chwastów w takich p³odozmianach wymaga na ogó³ zastosowania herbicydów selektywnych w
stosunku do gatunków chwastów. W
zwi¹zku z tym czêsto istnieje koniecznoœæ stosowania dwukrotnego oprysku
- przeciwko chwastom jedno- i dwuliœciennym.
le¿y j¹ wymieszaæ z gleb¹ bezpoœrednio po zbiorach poprzez wykonanie
podorywki na g³êbokoœæ 10-12 cm lub
zastosowanie kultywatora podorywkowego. Przed przyoraniem na s³omê
trzeba zastosowaæ nawo¿enie azotowe
w iloœci ok. 8 kg N na l tonê przyorywanej s³omy (ok. 30 kg N/ha). Nawozy
organiczne wp³ywaj¹ tak¿e na rozwój
po¿ytecznych organizmów glebowych,
z których czêœæ skraca prze¿ywalnoœæ
grzybów chorobotwórczych. Pora¿enie
zbó¿ jest wówczas mniejsze. Podstawowym nawozem organicznym jest obornik, ale w gospodarstwach, w których
brakuje obornika lub na polach bardzo
oddalonych od gospodarstwa zastosowanie mog¹ znaleźæ nawozy zielone,
uprawiane w miêdzyplonach..
Nawo¿enie mineralne
Zwiêkszone nawo¿enie mineralne nie kompensuje ujemnego wp³ywu
z³ego stanowiska. Dlatego te¿ w zmianowaniach zbo¿owych poziom nawo¿enia fosorowo-potasowego nale¿y
okreœlaæ na podstawie zasobnoœci gleby
i przewidywanego plonu. Natomiast
nawo¿enie azotowe nale¿y zwiêkszyæ o
ok. 30-40 kgN/ha w stosunku do przedplonów niezbo¿owych. Wynika to z
tego, ¿e mikro‚ora rozk³adaj¹ca œcierñ i
resztki po¿niwne korzysta z azotu mineralnego znajduj¹cego siê w glebie lub
wniesionego w nawozach. Zwiêkszon¹
dawkê azotu stosuje siê w dwóch terminach- przedsiewnie i pog³ównie.
Uprawa roli
Uprawa roli powinna stwarzaæ warunki do szybkiego kie³kowania nasion chwastów i niszczenia ich siewek
poprzez nastêpne zabiegi uprawowe.
Bardzo wa¿ne jest wczesne wykonanie uprawy po¿niwnej, co przyspiesza
pocz¹tkowy rozk³ad œcierni. Zabiegi w
zespole uprawek po¿niwnych powinny
skutecznie ograniczyæ zachwaszczenie
i podnieœæ kulturê gleby. Du¿y udzia³
zbó¿ w strukturze zasiewów wp³ywa
degraduj¹ce na strukturê gleby. Zatem
stosowana uprawa roli przynajmniej w
pewnym stopniu powinna zapobiegaæ
temu zjawisku.
W gospodarstwach o du¿ym nasyceniu zbó¿ w zmianowaniu nale¿y
przestrzegaæ nastêpuj¹cych zasad:
 Nie przekraczaæ 75 % udzia³u zbó¿
w strukturze upraw.
 Wprowadzaæ do uprawy mo¿liwie
jak najwiêcej gatunków zbó¿ - w
tym owies, aby unikn¹æ wysiewania
tych samych gatunków po sobie.
 Udzia³ pszenicy w strukturze zasiewów nale¿y dostosowaæ do are-
Nawo¿enie organiczne
Nawo¿enie organiczne jest niezbêdne dla utrzymania zrównowa¿onego
bilansu próchnicy w glebie. Mo¿e to
byæ obornik (najlepiej pod roœliny niezbo¿owe), gnojowica stosowana na
rozdrobnion¹ s³omê. S³omê lepiej jest
zastosowaæ pod zbo¿a jare. Przy stosowaniu s³omy pod zbo¿a ozime na-
a³u uprawianych roœlin bêd¹cych
dla niej dobrymi przedplonami. W
przeciwnym wypadku uzyskuje siê
znacznie ni¿sze i gorszej jakoœci plony pszenicy. Aby osi¹gn¹æ w miarê
wysoki plon trzeba bêdzie wydatnie
zwiêkszyæ nak³ady na uprawê pszenicy.
 W stanowisku po k³osowych mo¿na uprawiaæ zbo¿e przeznaczone na
paszê.
 Pod zbo¿a jare nale¿y uprawiaæ poplony na przyoranie, g³ównie roœliny krzy¿owe (gorczyca, rzodkiew
oleista), które mo¿na wysiewaæ później, a koszty uprawy s¹ stosunkowo niskie.
Podstawowym elementem agrotechniki decyduj¹cym o poziomie nak³adów
i plonowania zbó¿ jest dobry przedplon
(roœliny niezbo¿owe lub owies). Zabiegi
agrotechniczne nie kompensuj¹ ujemnego wp³ywu z³ego stanowiska na plon
zbó¿. Jednak poprzez poprawn¹ agrotechnikê - pe³ne nawo¿enie organiczno-mineralne, staranne przygotowanie
roli, zwalczanie chwastów, chorób i
szkodników - straty plonów s¹ mniejsze ni¿ przy gorszej agrotechnice.
Monokultura zbo¿owa niesie za sob¹
wiele niekorzystnych zjawisk. Powoduje
zwiêkszenie pora¿enia przez choroby,
szkodniki i chwasty, czego efektem jest
wzrost nak³adów na produkcjê, w tym
przypadku na œrodki ochrony roœlin.
Uprawa jednego gatunku roœlin na tym
samym polu niekorzystnie wp³ywa na
plon i zdrowotnoœæ roœlin i gleby. Dlatego istotne jest urozmaicanie gatunków
roœlin na danym stanowisku, choæby o
poplony, miêdzyplony i wsiewki poplonowe, g³ównie ze wzglêdów przyrodniczych, ale i ekonomicznych, które w
zale¿noœci od intensyfikacji produkcji
w monokulturze, wczeœniej lub później
dadz¹ o sobie znaæ.
Wspó³czynnik reprodukcji i degradacji (w t/ha) glebowej materii organicznej*
Roœlina lub nawóz
organiczny
Jednostka
Okopowe
1 ha
Wspó³czynnik reprodukcji (+) lub degradacji (-) dla gleb
lekkie
œrednie
ciê¿kie
czarne ziemie
-1,26
-1,40
-1,56
-1,02
Kukurydza
1 ha
-1,12
-1,15
-1,22
-0,91
Zbo¿a, oleiste
1 ha
-0,49
-0,53
-0,56
-0,38
Str¹czkowe
1 ha
+0,32
+0,35
+0,38
+0,38
Trawy w polu
1 ha
+0,95
+1,05
+1,16
+1,16
Motylkowe, mieszanki
1 ha
+1,89
+1,96
+2,10
+2,10
Obornik
10 t
+0,70
Gnojowica
10 t
+0,28
S³oma
10 t
+1,80
nr 2 [244]  Luty 2009