Psychologiczne pojęcie stresu i jego źródła

Beata Sobiecka e-mail: [email protected]
nauczyciel nauczania zintegrowanego
Szkoła Podstawowa nr 4 w Żyrardowie
ul. Radziwiłłowska 16
Psychologiczne pojęcie stresu i jego źródła - referat dla
rodziców
Pojęcie stresu nie jest jednoznaczne i dlatego w różny sposób bywa
definiowane i wyjaśniane. Można wskazać trzy odmienne sposoby
określania stresu, które niekoniecznie muszą się wzajemnie wykluczać.
Pierwsze pojęcie traktuje stres jako odpowiedź organizmu na szkodliwe
bodźce albo inaczej, jako reakcję na jakiekolwiek wymagania fizyczne lub
psychiczne, stawiane organizmowi.
Drugie podejście opisuje stres z punktu widzenia oddziaływań środowiska
(otoczenia) i w ten sposób traktuje stres jako różnego rodzaju sytuacje
trudne.
Trzecie podejście, które rozwinęło się stosunkowo późno ujmuje stres jako
reakcję wynikającą z braku odpowiedzialności pomiędzy jednostką a jej
otoczeniem biologicznym i społecznym.
Sytuacja stresowa pobudza do aktywności ukierunkowanej na odzyskanie
równowagi pomiędzy wymaganiami i możliwościami oraz na poprawę
stanu emocjonalnego. Ten nurt aktywności określany jest jako „radzenie
sobie ze stresem”.
Określenie radzenia sobie ma trzy odniesienia znaczeniowe, które raczej
się uzupełniają , niż wykluczają. Radzenie sobie może być rozpatrywane
jako:
• proces
• strategia
• styl
Proces radzenia obiema zwykle złożoną strukturę. w przebiegu czasowym
można wyodrębnić mniejsze jednostki aktywności, stanowiące jakby jego
ogniwa. Określane są one jako strategie lub sposoby radzenia sobie.
Ludzie różnią się ze względu na nawykowy sposób zachowania się
w sytuacjach stresowych, czy też w sytuacjach stresowych określonego
rodzaju. Pojęcie stylu radzenia sobie jest konstruktem ujmującym
indywidualne tendencje doradzenia sobie w określony sposób.
Zainteresowanie aktywnością podejmowaną przez człowieka w obliczu
sytuacji stresujących czy wywołujących napięcie emocjonalne wywodzi się
z psychoanalizy. Mechanizmy obronne osobowości uruchamiane są
nieświadomie, a ich istotą jest zniekształcenie percepcji rzeczywistości, tak
aby w niepomyślnej dla podmiotu sytuacji możliwe było uniknięcie
przykrych emocji i uchronienie samooceny przed uszczerbkiem.
Radzenie sobie jest serią celowych wysiłków podejmowanych w wyniku
określonej oceny sytuacji. Zmienność charakteryzująca owe wysiłki
decyduje o tym, że radzenie sobie jest procesem. Formy aktywności
pojawiające się w obliczu stresu automatycznie, bez pośrednictwa
poznawczych procesów oceniających nie są traktowane jako radzenie
sobie. Wyłączone więc zostają mechanizmy adaptacyjne działające na
poziomie biologicznym, a także zachowania odruchowe.
Procesowi radzenia sobie przypisuje się dwie funkcje:
• instrumentalną- inaczej zadaniową, zorientowaną na problem, czyli
na poprawę relacji podmiotu z otoczeniem
• samoregulacji emocji- polega na obniżaniu przykrego napięcia
i łagodzeniu innych negatywnych stanów emocjonalnych.
Określenie jednej z tych funkcji jako ukierunkowanej na emocje może
sugerować, że traktowane są one jako reakcja jednoznacznie niepożądana
i czym prędzej należy je opanować, inaczej bowiem wymkną się spod
kontroli i doprowadzą do dezorganizacji zachowania. Emocje
doświadczane w sytuacji stresu pełnią ważną funkcję adaptacyjną
sygnalizując, że dzieje się coś istotnego dla podmiotu, a także
energetyzując proces radzenia sobie i kształtując jego przebieg.
Samoregulacja emocji, mająca najczęściej formę zmniejszania przykrego
napięcia, może też zmierzać do zwiększenia pobudzenia, ponieważ to
mobilizuje do działania.
Proces radzenia sobie obejmuje całość aktywności podejmowanej przez
człowieka w danej sytuacji stresowej i jest inicjowany przez poznawczą
ocenę sytuacji jako stresowej i kontynuowany przez cały czas trwania tej
sytuacji.
Na podstawie badań nad różnymi naturalnymi formami stresu Lazarus
przedstawia następujące wnioski, które dotyczą przebiegu procesu radzenia
sobie:
• W każdej konfrontacji stresowej ludzie używają różnorodnych
strategii radzenia sobie, stosując większość spośród głównych
rodzajów tych strategii.
• Porównując zachowania tych samych osób w różnych
konfrontacjach stresowych, stwierdzamy, że niektóre ze strategii
wykazują większą stałość niż inne. Przykładem takiej względnie
stałej strategii jest pozytywne przewartościowanie, podczas gdy
poszukiwanie wsparcia społecznego zmienia się w różnych
sytuacjach stresowych.
• Także w obrębie tej samej sytuacji radzenia sobie zmienia się
w miarę jej trwania i ma odmienną charakterystykę w różnych jej
fazach.
• Radzenie sobie zależy od oceny, czy można coś zrobić aby zmienić
sytuację. Jeżeli przyczyny stresu oceniane są przez osobę jako
niepodatne na zmian, przeważa radzenie sobie zorientowane na
emocje; jeśli natomiast uważa ona, że te przyczyny można
kontrolować poprzez odpowiednie działanie, przeważa radzenie
sobie zorientowane na problem.
• Wbrew potocznym poglądom na temat różnic płci, w sytuacji
stresowej określonego typu kobiety i mężczyźni przejawiają bardzo
podobny wzór radzenia sobie.
Odwołując się do konkretnych sytuacji stresowych, można niemal
w nieskończoność wymieniać różne formy zachowania, stosowane
przez ludzi w celu zmiany sytuacji lub złagodzenia jej skutków.
Teoretyczne ujęcie radzenia sobie ze stresem przez Lazarusa i Folkman
zawiera dwa główne kryteria, mogące stać się podstawą klasyfikacji
strategii radzenia sobie: modalność radzenia sobie („poznawcze
i behawioralne wysiłki”) oraz kryterium funkcjonalne, to jest
ukierunkowanie strategii bądź na rozwiązanie problemu, bądź na
regulację emocji.
Klasyfikacja radzenia sobie według Moosa
UKIERUNKOWANIE
RADZENIA SOBIE
MORALNOŚĆ
RADZENIA SOBIEPOZNAWCZE
MORALNOŚĆ
RADZENIA SOBIEBEHAWIORALNE
PROBLEM
Poznawcze zbliżanie się,
np. myślenie o różnych
sposobach rozwiązania
problemu
Poznawcze unikanie, np.
próba zapomnienia o całej
sprawie
Behawioralne zbliżanie
się, np. sporządzenie planu
działania i postępowania
według niego
Behawioralne unikanie,
np. zaangażowanie się
w nowe przedsięwzięcie
EMOCJE
Każdy człowiek ma różny, specyficzny stopień odporności na stres.
Dla jednych to dramat zachowań i reakcji, po prostu lepiej nie
podchodzić do nich, a dla innych stymulator działania powodujący
większe zaangażowanie i osiąganie lepszych wyników niż normalnie.
Stres paraliżuje i mobilizuje do twórczej i aktywnej działalności.
Najczęstsze objawy stresu to:
• znużenie, lęki, obawy, zmęczenie, pesymizm, niechęć,
niezadowolenie, agresja, złośliwość, niewłaściwe zachowanie
• kłopoty ze snem, częste bóle głowy, trudności w koncentracji,
kłopoty z pamięcią
• skłonność do agresji bez powodu, bezradność, skłonność do płaczu
brak kontroli werbalnej i niewerbalnej
• migrena, bóle mięśni pleców
• atak serca, nadciśnienie, kłopoty seksualne, pokarmowe, astma,
artretyzm
• samotność, śmierć
Nie można sformułować uniwersalnych zaleceń, które pozwolą nam
skutecznie radzić sobie ze stresem gdyż każdy człowiek jest inny, inne
są jego reakcje na sytuację stresową i każdy z nas w inny sposób sobie
z nią radzi. Każdy z nas sam dla siebie wybiera takie formy radzenia
sobie, które dadzą pożądane efekty.
Aby zredukować szkodliwe skutki nie uzewnętrznionego stresu, nie
wystarczy tylko go zidentyfikować i sobie uświadomić. Jak wiele jest
źródeł stresu, tak wiele jest sposobów radzenia sobie z nim. Podobnie
jak wielu jest ludzi tak wiele będzie sposobów radzenia sobie z sytuacją
stresową. Jednakże wszystkie zmiany wymagają wysiłku: należy
zmienić źródło stresu i swoje reakcje na niego.
Co zatem można zrobić, aby nie dać się stresowi:
• należy znać swoją wartość i swoje możliwości
• właściwa samoocena, ustalenie sobie celów, priorytetów oraz
systemu wartości ( postawa asertywna )
• należy mierzyć siły na zamiary
• należy zawsze zachowywać się naturalnie
• przebywać na łonie natury, uprawiać sport
• nie tracić siły na konflikty, osłabiać agresje
• wypowiadać się zawsze śmiało, zgodnie ze swoimi przekonaniami
• myśleć pozytywnie o sobie
• być dobrym organizatorem własnego czasu
• nie pozostawiać spraw nie załatwionych, kłopotliwych
• często się uśmiechać
Nie jest możliwe sporządzenie wyczerpującej listy sposobów
postępowania, wykorzystywanych przez ludzi dla opanowania stresu
w różnych sytuacjach. Sposobów tych jest wiele i mają one oczywiście
niejednakową skuteczność, co zależy nie tylko od samej sytuacji,
w której są wytwarzane i stosowane, ale także od cech jednostki.
Podobnie jak zwierzęta, tak i człowiek unika sytuacji trudnych albo
próbuje się z nich wycofać (uciec). Innym sposobem opanowania
(kontroli)
stresu
to
nabywanie
doświadczenia
i wprawy
w wykonywaniu zadania, poszerzaniu własnych kompetencji. Niekiedy
osoby przeżywające stres próbują rozładować napięcie poprzez
intensywny wysiłek fizyczny albo silną koncentrację na jakiejś
czynności. Wiele jest sposobów w jaki ludzie radzą sobie ze stresem.
Każdy z tych sposobów może służyć zarówno rozwiązywaniu
problemu, jak i opanowaniu emocji, a podjęte działania mogą być
skierowane zarówno na otoczenie, jak i na siebie.
Jednym z tych sposobów jest poszukiwanie informacji. Innym
sposobem radzenia sobie w sytuacjach stresowych jest podejmowanie
bezpośrednich działań, czyli różnych czynności służących zmianie tej
sytuacji.
Z grupy bezpośrednich działań służących opanowaniu stresu wyłączone
zostały procesy poznawcze, gdyż tworzą one odrębną grupę tzw.
Wewnątrz psychicznych metod zaradczych .
Wszystkie te metody mają znaczenie przede wszystkim uspokajające,
gdyż redukując przykre emocje, poprawiają nasze samopoczucie, nie
zmieniają jednak obiektywnej relacji człowiek-środowisko.
Jeszcze innym, ważnym mechanizmem ułatwiającym człowiekowi
radzenie sobie ze stresem to złudzenia. To czy i jak skutecznie
poradzimy sobie ze stresem zależy od umiejętności tworzenia
i podtrzymywania ilości złudzeń (iluzji), które stanowią specyficzny
sposób spostrzegania faktów, który pozwala je zobaczyć jako
korzystniejsze niż są naprawdę. Można powiedzieć, że umiejętność
i łatwość tworzenia iluzji w pewnym sensie uodparnia ludzi na kolejne
niepowodzenia związane z niepotwierdzeniem się złudzeń.
W badaniach nad stresem poszukuje się odpowiedzi na pytanie : w jaki
sposób radzić sobie skutecznie w warunkach stresowych. Moim
zdaniem trudno na to pytanie udzielić jednoznacznej odpowiedzi. Ocena
efektywności radzenia sobie może dotyczyć procesu, strategii lub stylu.
w przypadku procesu ocena dotyczy rozwiązania konkretnej sytuacji
stresowej i bywa niejednoznaczna, ponieważ radzenie sobie prowadzące
do poprawy sytuacji może pociągać za sobą koszty emocjonalne. Ocena
efektywności strategii okazuje się względna, zależna od kontekstu.
Według mnie nie istnieją strategie lepsze lub gorsze. Nie ma też takiego
stylu radzenia sobie, który byłby najlepszy i dominował nad innymi.
Każdy z nas w momencie znalezienia się w sytuacji stresowej sam
obiera strategię, która jest dla niego najkorzystniejsza w danej chwili.
Dlatego tez nie można sformułować uniwersalnych zaleceń, które
pomogłyby nam skutecznie radzić sobie ze stresem. Ważna jest
zgodność zachowania z indywidualnym stylem radzenia sobie.
w pewnych okolicznościach takie dopasowanie jest ważnym warunkiem
skutecznego radzenia sobie niż dostosowanie zachowania do rodzaju
sytuacji.
Materiały źródłowe:
Jan Strelau, Jednostka w społeczeństwie i elementy w psychologii
stosowanej(Psychologia kliniczna)