POLSKIE ANTROPONIMY I TOPONIMY A KONTYNUANTY

440
Мовознавство
УДК 811.16:811.162.1’373.21/23
Jarosław KARZARNOWICZ
Akademia Pomorska (Słupsk)
POLSKIE ANTROPONIMY I TOPONIMY
A KONTYNUANTY PRASŁOWIAŃSKIEGO RDZENIA
*GROM-//*GRAM-//*GRM- W JĘZYKACH SŁOWIAŃSKICH
У статті розглядаються продовження праслов’янського кореня *grom-// *gram-// *grm- у польських антропонімах і топонімах. Привертає увагу в них чергування кореня grom-//gram-, яке деякі дослідники поєднують з фонетичними процесами у другому з них — асиміляцією на відстань голосної о під впливом подальшого а. Проблемою
залишається лише відсутність доказів цієї асиміляції в польській мові у найдавніші часи. Таким чином стаття є
спробою пошуків інших шляхів вирішення цього питання.
Ключові слова: антропонім, топонім, праслов’янський, корінь слова, польський, слов’янський, асиміляція на
відстані.
W artykule omawiane są kontynuanty psł. rdzenia *grom-// *gram-// *grm- w polskich antroponimach i toponimach.
Uderza w nich oboczność rdzenia grom-//gram-, którą niektórzy badacze łączą z procesami fonetycznymi w drugim z nich
— upodobnieniem na odległość samogłoski o pod wpływem dalszego a. Problemem pozostaje tylko brak poświadczeń tego
upodobnienia w polszczyźnie już w najdawniejszych czasach. Dlatego artykuł jest próbą poszukiwania innych rozwiązań
tego zagadnienia.
Słowa kluczowe: antroponim, toponim, prasłowiański, rdzeń wyrazu, polski, słowiański, upodobnienie na odległość.
The article discusses the continuation of Proto-Slavic core *grom-// *gram-// *grm- in Polish anthroponymy and toponymy. Alternation hits them core grom-//gram-, which some researchers combine phonetic processes in the second of them —
conformed to the distance of the vowels o under the influence of a further. Problem is just a lack of credentials of assimilation
in the Polish language in earlier times. Therefore, the article is an attempt to look for other solutions to this problem.
Keywords: antroponym, toponym, Proto-Slavic, the core of the word, Polish, Slavic, assimilation at a distance.
Obszar słowiański dzieli się obecnie na trzy duże
grupy językowe, jednak pod kilkoma względami
można w nim wyodrębnić dwa większe obszary —
północny (grupujący współczesne języki wschodnio- i zachodniosłowiańskie) i południowy. Ten do
dziś żywy podział kontynuuje identyczny podział
prasłowiańskiego obszaru językowego. Oprócz wymienianych w praktycznie każdym podręczniku gramatyki porównawczej języków słowiańskich takich
cech fonetycznych i morfologicznych, jak rozwój
cyrkumflektowanych grup nagłosowych *orT-, olT> roT-, loT (np. pol. robota, ukr. робити, pol. łódka,
łódź, ros. лодка itp.), rozwój tzw. trzeciego jać jako
końcówki dopełniacza liczby pojedynczej deklinacji
żeńskiej w dawnych tematach -*ja w opozycji do południowosłowiańskiej końcówki -ę (np. stpol. М. ziemia; D. ziemie, strus. M. zeml’a, D. zemlĕ wobec cerkiewnosłowiańskiej M. pustyni, D. pustyńę itp.), końcówka mianownika liczby pojedynczej imiesłowu
czynnego czasu teraźniejszego –a (np. stpol. rzeka,
niesa, strus. bera, nesa zachowane do dziś w języku
rosyjskim) wobec typowej południowosłowiańskiej
końcówki –y (scs. reky, rekąšta, mesy nesąšta) dla
czasowników o tematach -*o//-*e (-*jo//-*je, -*no
//-*ne), wymienić tu można kilka wspólnych cech
leksykalnych, na przykład północnosłowiański ‘bór’
z psł. *borъ ‘las iglasty, las sosnowy, bór’ wobec południowosłowiańskiego znaczenia słwń., serb., chorw.
bor ‘sosna’, czy oboczność psł. rdzeni: *grom- (północnosłowiańskie) wobec południowosłowiańskich
postaci tego rdzenia *gram-//*grm- (pol. gromada,
ogromny, ros. громадный, огромный; cerkiewnosłowiański sъgromaditi, sъgramaždati), co jest tematem niniejszego opracowania.
Podstawowe znaczenie rdzenia gram-//gromzawiera w sobie komponenty ‘zgarniać, zbierać,
skupiać, piętrzyć’ i tym podobne, jak na to wskazują
współczesne słowiańskie leksemy zawierające rdzeń.
Znaczenie to jest na przykład bardzo czytelne w
cerkiewnosłowiańskim sъgramaditi, sъgramaždati
zanotowanym w XV-wiecznym «Apostole» redakcji
wschodniosłowiańskiej własności Biblioteki Śląskiej
nr sygnatury R 182 III przygotowanym do druku
przez J. Karzarnowicza. Na karcie 50b czytamy słowa
sъgramaždšu sę Pavlu roždija množьstvo i vъzložьša
na ognь, imiesłów czasu przeszłego sъgramaždšu
sę jednoznacznie nawiązuje do znaczenia ‘zbierać,
zgarniać’. Podobne znaczenie możemy odnaleźć w
cerkiewnosłowiańskim euchologium redakcji macedońskiej z XIII wieku przygotowanym do druku w
Київські полоністичні студії. ТОМ XХІІ
441
Pracowni Języka Cerkiewnosłowiańskiego Instytutu
Slawistyki PAN w Gdańsku przez J. Karzarnowicza i
W. Łuczyńską pod kierunkiem prof. dr hab. Leszka
Moszyńskiego, a obecnie wydanym już przez badaczy macedońskich pod nazwą Treskavečki euchologium [16]. Porównanie obu wersji (polskiej przygotowanej do druku i wydanej macedońskiej) wskazuje niekiedy na poważne rozbieżności w odczytaniu
często trudno czytelnego rękopisu. Jednym z takich
miejsc jest karta 81v. Według J. Karzarnowicza ustęp
w wersie 10–11 brzmi synu bo molim sę i vьpijemь
blagoslovenь bogъ otьcь sъnma gromadeštago (...)
Według wydania zabytku ten sam ustęp powinien
brzmieć synu bo molim sę i vьpijemь blagoslovenь
bogъ otьcь sъnma grom poždąštago... Wyraz znany jest w cerkiewnosłowiańskim już w zabytkach
XI wieku (Pandekty Antiocha w redakcji ruskiej) z
obocznością rdzenia grom- // gram-, pojawia się jednak powszechnie w zabytkach południowosłowiańskich od XIII wieku (Apostoł Strumicki, Apostoł
Šišatowacki, Pandekty Antiocha redakcji serbskiej z
XIV wieku) [4] już o postaci rdzenia gram-. Współczesny język bułgarski zna wyrazy громада i грамада, грамаден w tych samych znaczeniach ‘kupa, gromada, zebrana w jednym miejscu większa ilość jakichś rzeczy, bądź dodatkowo rzeczy poukładanych
jeden na drugim. Грамада dodatkowo może oznaczać ‘jednorodne rzeczy zebrane i poukładane jedna
na drugiej’[17], w języku czeskim wyraz hromada i
jego pochodne (hromadka, hromadečka, hromadinka, hromadisko, hromadište) ma znaczenie ‘kupa,
vĕtši počet, množstvi nĕčeho’[11]. Podobne znaczenie obecne jest też w rosyjskich kontynuantach
громоздкий, громоздить, громождать1, jednak
w powszechnym użyciu wiążą się one z pojęciem
‘zbierać coś, zajmować powierzchnię z wysiłkiem,
trudem, ociężale’. Zawężone pojęcie zbierania, zgarniania kontynuuje ukraiński czasownik громадити,
громадитися ‘zbierać, zgarniać przy pomocy jakiegoś narzędzia’[15]. Ma on jednak sporo derywatów i
wyrazów przez niego motywowanych, w których obserwujemy przesunięcia semantyczne ‘zbierać, zgarniać’ → ‘zbierać, zgarniać ludzi w jakimś określonym
celu’→ ‘zgromadzenie, zbiorowisko, grupa ludzi’→
‘wieś, gmina’→ ‘towarzystwo, społeczność’: громада
‘grupa ludzi, społeczność’, громадський ‘związany z
grupą ludzi, ze społecznością’, громадянин ‘należący do grupy ludzi, społeczności’, громадянство ‘społeczność, ogół spraw związanych ze społecznością’,
громадянський, громадянщина ‘społeczny, związany ze społecznością, grupą ludzi’. To samo znacze-
nie mają leksemy oparte na rdzeniu grom- w języku
białoruskim: грамада, грамдзянiн, грамадзянскi,
грамадскi, грамадскасць, грамадства. Postać taka
tych leksemów jest zapewne wywołana zjawiskiem
akania oddawanym w ortografii białoruskiej, a nie
obocznością rdzeni grom-//gram-. W znaczeniu
leksemów przebija wyraźnie komponent ‘grupa ludzi zamieszkujących jedno terytorium lub powiązanych ze sobą uwarunkowanymi historycznie i społecznie formami współżycia’ [18]. W języku polskim
gromada nawiązuje do pojęcia ‘zbiorowisko, grupa
ludzi (zamieszkujących jakiś wspólny obszar)’ lub
po prostu ‘zbiorowisko, duża ilość czegoś’. W gwarze kurpiowskiej nastąpiła w tym przypadku konkretyzacja znaczenia gromada, gromadka ‘jednostka
miary używana przy sprzedaży węgla drzewnego,
kupa’, a dawni mieszkańcy Kurpiowszczyzny węgiel
drzewny wypalali i sprzedawali [3, s. 46]. Wszystkie te wyrazy mają bardzo podobne lub nawet pokrewne nawiązania bałtyckie [10, s. 347–349; 16].
Materiał staropolski poświadcza także tylko postać
rdzenia grom- w wyrazie gromada ‘zebranie gospodarzy wiejskich, mieszczan, członków cechu; tłum
ludzi’ [12, s. 493–494]. Uderza tu oboczność rdzenia.
Postać grom- jest charakterystyczna dla języków zachodniosłowiańskich i wschodniosłowiańskich, postać grom- i gram- znane są na południu Słowiańszczyzny. Postać gram- jest postacią izolowaną i to
może świadczyć o jej pierwotności, natomiast formy
z rdzeniem grom- mogą uchodzić za wtórne. Istnieje jednak przeciwne wyjaśnienie dopatrujące się w
postaci grom- pierwotności, a wtórności w postaci
gram- [20, s. 103].
Istnieją jednak w Polsce nazwiska oparte na rdzeniu gram-. K. Rymut notuje następujące: Gramacki,
Gramada, Gramadka, Gramadzki, Gramala, Gramała, Gramana, Gramat, Gramatka, Gramatnikowski,
Gramatowski. Najliczniejsze jest nazwisko Gramacki (126 osób, zamieszkujących dawne województwa
suwalskie, białostockie, bydgoskie, elbląskie, gdańskie, ostrołęckie, poznańskie, toruńskie, warszawskie). Nie są to jednak dane do końca prawdziwe,
brakuje w nich mianowicie informacji o nosicielach
nazwiska Gramacki z województwa olsztyńskiego
(Machary, Piasutno, Piecki w okolicach Szczytna).
Kazimierz Rymut nie wyjaśnia jednak etymologii
tych nazwisk. Z punktu widzenia strukturalnego są
to formy przymiotników od podstaw gramata, *gramada, gromada. wszystko wskazuje na to, że postać
Gramadzki pochodzi od Gromadzki przez upodobnienie na odległość o...a> a...a.2.
Znane rosyjskiemu leksemy громада, огромный w
powszechnym mniemaniu uchodzą za pożyczki polskie, por. o
tym słownik wydany przez W. Witkowskiego [14].
2
Jednak Gramaccy zamieszkujący dawne województwo
ostrołęckie powinni być zapewne Gramadzkimi. Nosicieli nazwiska Gramadzki jest w kraju tylko 18, z tego większość zamieszkuje dawne ostrołęckie (11 osób), nosicieli nazwiska Gramacki w
1
442
Niejasna nadal pozostaje podstawa nazwiska
Gramacki. Nie sposób wykluczyć tu jakiejś rzadkiej realizacji podstawowego gromada > gramada
z upodobnieniem na odległość samogłoski, co nie
jest w gwarach polskich procesem wyjątkowym.
Wobec tego Gromadzki (od apelatywu gromada
lub nazwy miejscowej Gromadzice) > Gramadzki,
a w wyniku powszechnie znanych przekształceń
fonetycznych mogła powstać postać Gramacki. W
materiale staropolskim zwrócić musi uwagę zupełny brak postaci obocznych z gram- w staropolskich
nazwiskach Gromadza, Gromadzki, Gromadzin/
Gromadzyn, podczas gdy zanotowano postaci z
grem- (Gremecki, Gremedzki) [13, s. 206–208].
Nie możemy wreszcie wykluczyć, że nazwisko
powstało na terenie zamieszkałym przez Białorusinów i jest bezpośrednim nawiązaniem do białoruskiego przymiotnika грамадскi związanego
z pojęciem ‘grupa, wspólnota ludzi’. Грамадскi to
‘człowiek związany z taką grupą ludzi, działający w
takiej grupie, lub też dla niej’, a stąd blisko już do
pojęć cywilny, społeczny, obywatelski’.
Nazwiska Gromadzki, Gromacki, Gramadzki, Gramacki na Kurpiowszczyźnie w dawnym woj. ostrołęckim mogą wreszcie nawiązywać do wspomnianego
wyżej regionalnego znaczenia gromada, gromadka
‘jednostka miary węgla drzewnego’. Wspomniany już
tutaj niestrudzony badacz zwyczajów, folkloru i życia
kurpiowskiego Adam Chętnik wskazuje na typowy
na Kurpiowszczyźnie w XIX i początkach XX wieku
proces przemiany dawnych kurpiowskich nazwisk
odprzezwiskowych lub odapelatywnych na «szlacheckie» z przyrostkiem –ski, -cki. Jak sam wspomina,
proces ten nie był drogi i kosztował zaledwie 2 ówczesne ruble [3, s. 52–53]. Od nazwiska Wilk (a to od
apelatywu wilk) powstał Wilczyński, Sosna (zapewne
od apelatywu sosna) — Sosnowski, Malon — Malanowski, Lis — Lisiecki, więc prawdopodobne wydaje
się następujący kierunek przemian: apelatyw gromada → nazw. Gromada → nazw. Gramadzki, Gramacki
z upodobnioną na odległość samogłoską, być może
z chęci większego oddalenia nazwiska od apelatywu.
Potwierdzeniem tej hipotezy mogą być przytoczone
przez Chętnika nazwiska Kijewski i Perzanowski od
Kijek i Perzon [3, s. 52]. Spodziewany Kijkowski mógł
mimo «szlacheckiego» przyrostka brzmieć śmiesznie
i niedostojnie, przez bezpośrednie skojarzenie z odpowiednim apelatywem.
Niezwykle kuszące wydaje się wyprowadzanie
tego nazwiska bezpośrednio od bałtyckich odpowiedników rdzenia. Istnieje w litewskim rzeczownik
gramatas, gramañtas ‘wielka bryła, coś dużego’, do
Ostrołęckiem zaś jest tylko 5. Za takim wyjaśnieniem przemawiałyby tylko dane statystyczne.
Мовознавство
czego nawiązuje słowiańska *gromada. Gramacki to
może tyle co ‘ktoś duży, wielki’. Dodajmy tu, że rdzeń
gram- w nazwach miejscowych najczęściej występuje w Polsce północno-wschodniej. Znane są tu nazwy
terenowe nawiązujące do nazwiska Gramacki lub zawierające rdzeń gram- w Polsce północno-wschodniej. Są to: Góra Gramackich (nazwa wzgórza w d.
woj. suwalskim), Gramaczyńska Góra (wzgórze, pole
i żwirownia w gm. Wiżajny, d. woj. suwalskie), Gramawizna (łąka w gm. Korycin, d. woj. białostockie),
Gramowe Płoski (pole we wsi Głuszyn, gm. Krasnopol, d. woj. suwalskie) [1, s. 131–132]. Jak wiadomo,
gwary polskie tych terenów wykazują cechy gwar
białoruskich lub litewskich.
K. Rymut nazwisko Gromacki wyprowadza od
apelatywu grom i czasownika gromić. Mają one wyraźne nawiązania bałtyckie w postaci graméti ‘uderzyć w ziemię, paść z hałasem’ [2, s. 158], a to z kolei
nawiązuje do starogermańskiego *gram- ‘gniewny’
[10, s. 347]. Potwierdzeniem tego mogą być dane
staropolskie. W Słowniku staropolskich nazw osobowych zanotowano bowiem postacie nazwiskowe
Gromnicki, Gromicki, Gramnicki, Gramicki, oba
ostatnie jako oboczne do pierwszych. Stąd płynąłby wniosek, że postać gram powinna być znana w
Słowiańszczyźnie lechickiej w znaczeniu ‘grom’ (jak
np. połabskie grameti ‘grzmieć, w którym jednak a
pochodzi z jeru) [6, s. 68]. Tu należą też pierwotne
zapisy nazwy Grzmiąca w dawnym województwie
koszalińskim w postaci Gramencz, Grumencz, stąd
niemiecka nazwa Grementz [7, s. 108].
Nazwisko Gromnicki może nawiązywać do
apelatywu gromnica, a ten ma pierwotne znaczenie ‘świeca zapalana od gromów lub dla odwrócenia gromów w czasie burzy’. Postacie Gromicki,
Gramicki nawiązują do apelatywu grom. Może od
Gramicki przez upodobnienie samogłoski powstał
Gramacki przy skojarzeniu z postacią Gromacki.
Ponadto można wiązać nazwisko Gramacki z
polskim dialektyzmem gramata, gramatka, mającym nawiązania innosłowiańskie, na przykład
czeskie hramatika (‘polewka chlebowa), ukraińskie gwarowe грамотика (‘czosnek tłuczony z solą
i wodą’), oznaczającym potrawę — zupę z wina
lub piwa z dodatkiem chleba, masła soli, kminku
i cukru, powszechnie znaną w XVI–XVII wieku [2, s. 158; 9]3 i przygotowywaną niekiedy do
dziś4. Znaczenie pierwotne nazwiska należałoby
3
A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1998, s. 158. F. Sławski twierdzi jednak, że słowo znane
było w XV–XVIII wieku. Słownik staropolski notuje już w XV wieku tylko w postaci gramatyka, lub grumatka ( por. t. II, Kraków
1956–1959).
4
W tym znaczeniu wyrazy te nadal znane są w gwarze kurpiowskiej.
Київські полоністичні студії. ТОМ XХІІ
443
wtedy założyć w postaci ‘taki jak gramatka, mający związek z gramatką’ (być może osoba słynąca z
podawania i przygotowywania takiej potrawy lub
metaforycznie niepochlebnie o kimś, kto jest taki
jak gramatka, czyli mało treściwy, nie wiele warty.
Zupa na winie lub piwie z dodatkiem chleba i ziół
nie ma specjalnych wartości odżywczych, nie jest
na pewno tłusta, może więc i *gramacki to pierwotnie ‘człowiek bardzo szczupły, chudy’). Słownik
staropolskich nazw osobowych notuje tylko postać
Gramatyka (Petro Gramatica, z roku 1470 i 1480)
motywowaną przez wyraz gramatyka, nawiązującą
do omówionego tu znaczenia [12, s. 195].
Przyjęcie tej etymologii przemawiałoby za rodzimością na gruncie polskim rdzenia gram- , którego kontynuantem mógłby być leksem gramolić
się i jego ekspresywne derywaty w postaci gramol,
gramuła, graman, grama o wspólnym znaczeniu
‘niezgrabny, ociężały’, ponadto dialektyzm gramać
się ‘kroczyć z wielkim wysiłkiem’. Gramolić się to
‘niezgrabnie, powoli i z trudnością wchodzić na
coś; wydostawać się z czegoś’. Blisko stąd do pojęcia
‘zbierania, napełniania, zajmowania powierzchni’.
Można by zatem przyjąć pierwotne psł. *gram‘napełniać, zajmować jakąś powierzchnię, zbierać,
naciskać, ściskać’ bardzo zbliżone semantycznie do
psł. *grom- (porównajmy tu znaczenie wyrazów
громада, грамада w bułgarskim).
W podsumowaniu należy podkreślić zatem
oboczność rdzenia grom-//gram-//grm- w całej
Słowiańszczyźnie, ze specjalizacją postaci grom-na północy obszaru słowiańskiego, być może z
zachowaniem pewnych postaci z gram-, obie postacie w staroruskim można bardzo łatwo wyjaśnić
wpływem cerkiewszczyzny, na południu wreszcie
zachowały się wszystkie trzy postacie. Nazwisko
Gramacki wiązać można z obszarami o wpływach
białoruskich lub litewskich, poza tym z formą nazwiska Gramadzki, Gromadzki, z dialektyzmem
gramata, gramatka, wreszcie z apelatywem grom.
Innym możliwym do przyjęcia rozwiązaniem jest
propozycja K. Rymuta, wyprowadzająca nazwisko
Gramacki od postaci gramać się ‘iść z trudem, gramolić się’ [8].
LITERATURA
1. Barszczewska N., Głuszkowska J., Jasińska T.,
Smułkowa E. Słownik nazw miejscowych północnowschodniej Polski / Nina Barszczewska i in. — Warszawa :
Wydawnictwo UW, 1993. — T. 1. A-N. — 318 s.
2. Brückner A. Słownik etymologiczny języka
polskiego / Aleksander Brückner. — Warszawa : Wiedza
Powszechna, 1998. — 805 s.
3. Chętnik A. Z Puszczy Zielonej / Wyboru pism
dokonał i wstępem opatrzył H. Syska / Adam Chętnik. —
Warszawa : Ludowa Spółdzielnia Wyawnicza, 1978. — 132 s.
4. Miklosich F. Lexicon palaeoslovenico — graeco
— latinum / Franz von Miklosich. — Vidobonae :
Guilelmus Braumueller, 1862–1865. — 1133 p.
5. Nazwy geograficzne Rzeczpospolitej Polskiej. —
Warszawa–Wrocław : PPWK, 1991. — 780 s.
6. Polański K. Słownik etymologiczny języka
Drzewian Połabskich / Kazimierz Polański. — Wrocław :
Ossolineum, 1971. — Z. 2 : D’üzd-L’otü. — S. 143–346.
7. Rospond S. Słownik etymologiczny miast i gmin
PRL / Stanisław Rospond. — Wrocław : Ossolineum,
1984. — 463 s.
8. Rymut K. Nazwiska Polaków. Słownik historycznoetymologiczny / Kazimierz Rymułt. — Kraków : Instytut
Języka Polskiego PAN, 1999. — T. 1. A–K. — 503 s.
9. Rymut K. Słownik nazwisk współcześnie w Polsce
używanych / Kazimierz Rymułt. — Kraków : Instytut
Języka Polskiego PAN, 1993. — T. 3. E–G. — 612 s.
10. Sławski F. Słownik etymologiczny języka polskiego
/ Franciszek Sławski. — Kraków : Towarzystwo Miłośników
Języka Polskiego, 1952–1956. — T. 1. — 599 s.
11. Slovnik spisovneho jazyka českeho / Red.
Jaromír Bĕlič. — Praha : Nakladatelství Československé
Akademie Věd, 1971. — T. 1. — 1311 s.
12. Słownik staropolski / Red. St. Urbańczyk,
Wł. Kuraszkiewicz. — Kraków : PAN, 1956–1959. —
T. II. — 552 s.
13. Słownik staropolskich nazw osobowych / Red.
W. Taszycki. — Wrocław : Ossolineum, 1968–1970. —
T. II. — Z. 2. — S. 196–380.
14. Witkowski W. Słownik zapożyczeń polskich w
języku rosyjskim / Wiesław Witkowski. — Kraków :
Universitas, 1999. — 224 s.
15. Гринченко Б. Д. Словарь украïнськоï мови / Борис Давидович Гринченко. — Киïв, 1907. — Т. 1. — 492 c.
16. Десподова В., Jачева-Улчар Е., Митревски Л.,
Новотни С., Чичева–Алексиќ М. Трескавечки еухологиум / В. Десподова. — Прилеп : Институт за старословенска култура, 2000. — 300 с.
17. Синонимен речник на съвременния български
книжовен език / Ред. М. Димитрова, А.Спасова. —
София : Изд-во на БАН, 1980. — 734 с.
18. Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы / Пад рэд. М.Р. Судніка, М.Н. Крыўко.
— Мінск : Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся
Броўкі, 1999. — 784 с.
19. Фасмер М. Этимологический словарь русского языка / Макс Фасмер. — Москва : Прогресс, 1964.
— Т. 1. — 562 с.
20. Этимологический словарь славянских языков.
Праславянский лексический фонд / Под ред. О.Н. Трубачева. — Москва : Наука, 1980. — Вып. 7. — 224 с.