Zaburzenia i problemy psychiczne pacjentów

Zaburzenia i problemy psychiczne
pacjentów onkologicznych.
Diagnoza choroby nowotworowej i leczenie onkologiczne
wymagają psychicznego przystosowania do nowej sytuacji.
Zarówno pacjent, jak i jego bliscy przechodzą przez proces
psychicznej adaptacji, który prowadzi do zrozumienia, czym
jest wykryta choroba i na czym polega proponowane leczenie.
Proces prawidłowego przystosowania psychicznego
Diagnoza nowotworu złośliwego wywołuje najpierw szok
i niedowierzanie – „To niemożliwe, to nie może być rak! Ktoś
musiał się pomylić!”. Na tym etapie niewiarygodna wydaje się
informacja o rozpoznaniu choroby, a osoba słysząca taką
diagnozę jest skłonna szukać innych wyjaśnień swoich
objawów, mimo zapewnień lekarza, że choroba została
potwierdzona i należy zaplanować kompleksowe leczenie.
Następnie wielu pacjentów przeżywa złość – „Dlaczego mnie to
spotkało?! To niesprawiedliwe!”. Na tym etapie chory zdaje
sobie sprawę, że ustalone rozpoznanie jest trafne, jednakże
reaguje gniewem, często skierowanym ku bliskim lub lekarzowi,
który tę chorobę stwierdził. Inną znaną reakcją w procesie
przystosowania jest targowanie się – z losem, siłą wyższą,
biologią własnego organizmu itd. Wówczas pacjent myśli: „A
może, jeśli teraz zacznę żyć zdrowo – rzucę palenie, odstawię
alkohol, będę się dobrze odżywiać – może nie jest za późno,
może choroba się wycofa?”. Później dochodzi do obniżenia
nastroju. W tym stanie najczęściej pojawia się poczucie
beznadziejności i bezradności – „Nic już nie ma sensu w moim
życiu. Pewnie i tak niebawem umrę…”. Proces przystosowania
prowadzi ostatecznie do przyjęcia faktu wystąpienia choroby.
Bez gniewu, czy poczucia beznadziejności pacjent akceptuje
ustalone rozpoznanie oraz podejmuje możliwe działania służące
wyzdrowieniu – „A więc to jest rak. W takim razie – co mogę
zrobić, aby wyzdrowieć? Z jakich metod leczenia mogę
skorzystać?”.
Reakcje towarzyszące przystosowaniu – niedowierzanie, złość,
smutek – są w pewnym momencie niezbędne do tego, aby
ostatecznie świadomie przyjąć do wiadomości, co oznacza
diagnoza choroby nowotworowej i jakie są opcje leczenia.
Zgodnie ze stanowiskiem propagowanym przez
psychoonkologów i w myśl międzynarodowych zaleceń, reakcje
te są objawem zdrowia psychicznego i – jeśli mają charakter
przemijający – nie wymagają interwencji psychoterapeuty ani
psychiatry.
Zaburzenia psychiczne oznaczające nieprawidłowe
przystosowanie
Niekiedy zdarza się jednak, że proces przystosowania do
choroby nie przebiega prawidłowo, a u pacjenta dochodzi do
wystąpienia objawów, których intensywność i czas
utrzymywania się wskazują na wystąpienie zaburzeń
psychicznych. Do najczęstszych stanów wymagających
specjalistycznej pomocy psychoterapeutycznej i/lub
psychiatrycznej zaliczamy zaburzenia lękowe i depresję.
Zaburzenia lękowe
Zaburzenia lękowe są najczęściej spotykanymi zaburzeniami
psychicznymi wśród pacjentów onkologicznych. Niektórzy
badacze podają, że dotykają one nawet 28% tej populacji.
Powtarzające się doświadczenia badań, pobytów w szpitalu,
zabiegów, pobrań krwi, podawania kroplówek itp. stają się
pożywką dla lęku. Może on przyjmować postać ataków paniki –
zwłaszcza w sytuacji powrotu do szpitala na kolejne zabiegi
medyczne lub na samą myśl o konieczności poddania się
dodatkowemu leczeniu. Podczas ataku paniki występują
nasilone objawy, takie jak: przyśpieszone bicie serca, pocenie
się, ucisk w głowie, bóle, zawroty, duszności. Nie jest to stan
zagrażający życiu, jednak niektóre osoby go doświadczające
mylnie rozpoznają w nim zawał serca, co wtórnie zwiększa
niepokój i prowadzi do zwiększenia lęku. Inną częstą formą
zaburzenia lękowego spotykanego u pacjentów onkologicznych
jest lęk, który – w przeciwieństwie do pojawiającego się
w trakcie ataku paniki intensywnego odczucia strachu – cechuje
się stałym nasileniem i towarzyszy choremu w codziennym
funkcjonowaniu. Odczucie niepokoju i przeżywanie obaw
przeradza się w stałe uczucie, a lęk taki nazywany jest lękiem
uogólnionym lub wolnopłynącym. U pacjentów, którzy
z sukcesem zakończyli leczenie onkologiczne, często obserwuje
się stan lękowy zwany syndromem Damoklesa. Jego typową
cechą jest ciągłe poczucie, że zagrożenie – w tym wypadku
choroba nowotworowa – prędzej czy później powróci i jest to
jedynie kwestia czasu. W rezultacie, osoba taka przeżywa lęk
na samą myśl o tym, że to nastąpi, nie koncentrując się na
tym, iż leczenie onkologiczne zostało zakończone sukcesem
i obecnie nie ma medycznych powodów do niepokoju. Innym
przykładem zaburzenia lękowego występującego u pacjentów
onkologicznych i ich bliskich jest kancerofobia, czyli lęk przed
zachorowaniem na nowotwór. U pacjenta może dotyczyć obaw
przed rozpoznaniem innej choroby nowotworowej, a u bliskich –
przed zachorowaniem na raka. Typowym zachowaniem osób
dotkniętych kancerofobią jest skłonność do interpretowania
wszelkich objawów i reakcji organizmu, jako oznak choroby
nowotworowej oraz do poddawania się wszelkim badaniom,
także tym inwazyjnym, w kierunku diagnozy raka, gdy tylko
zauważą te objawy.
Depresja
Ryzyko wystąpienia depresji jest największe u pacjentów,
u których ustalono rozpoznanie choroby nowotworowej lub
otrzymujących informacje o nawrocie choroby albo
niepowodzeniu zastosowanego leczenia. Cechą
charakterystyczną jest utrzymywanie się przygnębienia
i poczucia beznadziejności na samą myśl o sobie, o przyszłości
i świecie. W niektórych badaniach przesiewowych objawy
depresji stwierdza się u niemal 20% pacjentów onkologicznych,
co wskazuje na dużą powszechność tej choroby. Wystąpienie
depresji jest związane z ryzykiem samobójstwa, zaś same myśli
samobójcze występują u pacjentów onkologicznych nawet trzy
razy częściej niż u osób zdrowych. Dlatego rozpoznanie
i specjalistyczne leczenie depresji u pacjentów onkologicznych
są tak istotne.
Problemy ze snem
Bardzo często zaburzenia lękowe oraz depresja przejawiają się
zaburzeniami snu – wczesnym budzeniem się lub bezsennością.
To właśnie nocą ujawniają się odsuwane w ciągu dnia wszelkie
lęki i obawy. Przeżywanie lęku, często z towarzyszącymi wręcz
obrazami sytuacji związanych z chorobą i leczeniem,
wyobrażeniami negatywnych scenariuszy, które mogą się
zdarzyć w przyszłości (wyobrażenia bólu czy nawet śmierci
i umierania), owocują trudnościami w zasypianiu. Jest to
typowy zespół objawów odpowiadający za bezsenność u osób
z zaburzeniami lękowymi. Ponadto możliwe jest występowanie
koszmarów sennych, których treścią jest właśnie choroba lub
leczenie. Charakterystycznym dla depresji zaburzeniem snu jest
wczesne budzenie się, uniemożliwiające dalszy sen. Osoba,
która tego doświadcza, budzi się nad ranem (zazwyczaj przed
godziną 5 rano) i mimo braku wystarczającej ilości snu nie jest
w stanie ponownie zasnąć. Niezależnie, czy z powodu
bezsenności, czy z uwagi na wczesne wybudzanie, mała ilość
snu nie zapewnia dobrego samopoczucia i może skutkować
zasypianiem w ciągu dnia i przewlekłym zmęczeniem.
Majaczenie
Poważnym zaburzeniem psychicznym, który stanowi efekt
niepożądany leczenia przeciwbólowego lub zaawansowania
choroby nowotworowej, jest stan nazywany majaczeniem
(delirium). Występuje u niemal 85% pacjentów w ich ostatnich
dniach życia i cechuje się zaburzeniami świadomości,
nadmiernym pobudzeniem (lub przeciwnie – skrajnym
wycofaniem i brakiem kontaktu), urojeniami (najczęściej pod
postacią lęku o to, że opiekunowie i personel medyczny chcą
wyrządzić pacjentowi krzywdę), niekiedy halucynacjami. Stan
ten jest bliski psychozie. Może skłonić pacjenta do podjęcia
próby ucieczki i skrajnie utrudnia współpracę. Podstawą
leczenia jest podanie leków przeciwpsychotycznych; wskazana
jest też konsultacja psychiatryczna. Objawy majaczenia są
trudne zwłaszcza dla bliskich, którzy – nie rozumiejąc, że
zachowanie chorego to objaw choroby – mogą obwiniać siebie
lub pacjenta za przykre słowa i jego nieprzewidywalne
zachowanie.
Problemy onkologiczne to sytuacje, które szczególnie sprzyjają
wystąpieniu kryzysów i zaburzeń psychicznych. Chorym na
nowotwory można i należy oferować pomoc służącą poprawie
jakości i komfortu ich życia, bez względu na rokowanie. Warto
też dodać, że wykwalifikowana pomoc psychologiczna lub
psychiatryczna może w tej grupie pacjentów korzystnie wpłynąć
na wyniki leczenia onkologicznego.