Teoria i praktyka – pdf do pobrania

„Mieszkaniem można zabić,
jak uderzeniem siekiery.”
pál ritoók
Takie zdanie napisał Farkas Molnár na tablicy komentującej zorganizowaną w Budapeszcie wystawę
o nowej architekturze mieszkaniowej. Poprzez swoje
projekty, pisma i całą swoją działalność węgierski
architekt dążył do stworzenia takich budynków
mieszkalnych, które łączyłyby w sobie nowoczesność
stylu, funkcjonalność oraz ekonomię środków, a przez
to były dostępne również dla ludzi niezamożnych. Zaproponowane przez Molnára rozwiązania, wynikające
ze ścisłego zespolenia szlachetnych pobudek oraz
celowych przemyśleń, do dziś budzą podziw, choć
niektóre jego pomysły bywają czasem wyśmiewane
ze względu na ich radykalny idealizm. Działalność
Molnára jako architekta, naukowca i organizatora jest
nie tylko jednym z najważniejszych zjawisk w dziejach
24
teoria
i praktyka
dzieło życia farkasa molnára
modernistycznej architektury na Węgrzech, ale stanowi również istotne dokonanie w dziedzinie klasycznego międzynarodowego modernizmu w ogóle.
Farkas Molnár pochodził z Pécsu. W roku 1915
zapisał się na wydział malarstwa budapesztańskiej
Akademii Sztuk Pięknych, po dwóch latach zaś
przeniósł się na Wydział Architektury Politechniki
im. Józsefa Nádora w Budapeszcie. W latach
1918-1919, w związku z wydarzeniami wojennymi
oraz rewolucyjnymi, przerwał naukę na politechnice.
Po powstaniu Republiki Pécseńsko-Baranyawskiej
(organizmu politycznego utworzonego w obrębie
Węgierskiej Republiki Rad) stał się aktywnym uczestnikiem rozwijającego się tam życia kulturalnego.
W 1921 r. Molnár został słuchaczem weimarskiego Bauhausu – studiował tu malarstwo, rzeźbę
oraz technikę sceniczną. Wśród ówczesnych reprezentantów szkoły znajdowało się dwóch nauczycieli
przybyłych z Węgier: Lajos Marcel Breuer z Pécsu,
początkowo projektant mebli, który stał się wkrótce
światowej sławy architektem, oraz László MoholyNagy, fotografik i projektant, który odegrał niezwykle
ważną rolę przy opracowywaniu metod nauczania
w Bauhausie. Ukończywszy kurs podstawowy prowadzony przez Johannesa Ittena, Molnár wziął udział
w pracach wydziału architektonicznego, a następnie,
w latach 1923-24, został nawet – dzięki pośrednictwu
Alfréda Forbáta z Péscu – współpracownikiem biura projektowego Waltera Gropiusa. Dzięki studiom
w Bauhausie oraz doświadczeniu nabytemu w biurze
Gropiusa, zapoznał się dokładnie z zasadami „budownictwa nowoczesnego”.
W roku 1922 Molnár utworzył międzynarodową
grupę artystyczną o nazwie
dostępne środki. W roku 1928 uzyskał dyplom politechniki, dający mu prawo wykonywania projektów
w kraju. Był autorem licznych artykułów oraz opracowania typograficznego czasopism lewicowych. Brał
wreszcie udział w wystawach, prezentując swoje
najnowsze projekty.
W tym samym 1928 r. powstała międzynarodowa organizacja nowoczesnych architektów o nazwie
CIAM, której członkowie na początku zajmowali się
przede wszystkim kwestiami mieszkań dla mas.
Zagadnienia te mieli nadzieję rozwiązać
za pomocą ówczesnej wiedzy i techniki.
Również na Węgrzech, a przede wszystkim
w stolicy, rozwiązanie problemów mieszkaniowych
po I wojnie światowej było sprawą szczególnie
aktualną. Dlatego już na drugim kongresie CIAM-u
jego węgierscy uczestnicy utworzyli własny oddział,
którego przewodniczącym został Farkas Molnár.
Członkowie węgierskiego CIAM-u wygłaszali
wykłady w Węgierskim Towarzystwie Inżynierów
i Architektów oraz pisali artykuły do postępowego
czasopisma dla architektów o nazwie „Przestrzeń
KURI (od słów: konstruktywny, utylitarny,
racjonalny, internacjonalny),
złożoną z twórców pracujących w duchu konstruktywizmu. W Bauhausie sporządzał głównie projekty
miast oraz domów mieszkalnych; wśród nich wyróżnił się przedstawiony na wystawie Bauhausu
w roku 1923 projekt domu mieszkalnego zwanego
Czerwoną Kostką, którego racjonalny plan oraz typ
konstrukcji i charakter wnętrza powracają również
w jego późniejszych budynkach.
Po powrocie z Bauhausu do ojczyzny w 1925 r.,
Molnár wyznaczył sobie za cel rozpropagowanie poznanych tam idei i zaangażował w ten plan wszystkie
25
wszystkie fot. w artykule: KÖH MÉM
i Forma”. Do oddziału szybko dołączyła grupa
młodych architektów. Członkowie CIAM-u przedstawiali swoje prace z dziedziny architektury co roku,
w pierwszym numerze „Przestrzeni i Formy”.
W roku 1929, wraz z Pálem Ligetim, Molnár
zaprojektował na Wzgórzu Gellerta przy Mihály
utca pięciomieszkaniową willę Deleja. Budynek
składał się z dwóch brył przykrytych płaskim dachem i miał przesunięte względem siebie piętra. Przy
projektowaniu go zerwano z charakterystyczną dla
Budapesztu praktyką tworzenia holi pozbawionych
naturalnego oświetlenia. W willi tej, funkcjonującej
jako kamienica czynszowa, Molnár stworzył własne,
zaledwie 52-metrowe mieszkanie. Sumując swoje
dotychczasowe studia architektoniczne i doświadczenie w urządzaniu wnętrz, wykorzystał miejsce
niczym w kajucie dalekomorskiego statku.
W niedzielę mieszkanie było otwarte
dla zwiedzających
– popularyzowanie nowych idei budownictwa i kultury mieszkaniowej było bowiem nadrzędnym celem
architekta. Część fachowców odniosła się do obiektu
entuzjastycznie, innych zaskoczył widok wbudowanych
26
szaf, zaprojektowanych przez Marcela Breuera mebli
z giętych rur, a także kolorystyka wnętrza (czarno-biała
z odcieniami szarości oraz kolory podstawowe).
W roku 1930 Węgierskie Towarzystwo Inżynierów i Architektów wszczęło dyskusję dotyczącą
budownictwa małych mieszkań. Zastanawiano się,
czy można wybudować
oszczędny, jednorodzinny dom z ogrodem,
na gruncie o powierzchni mniejszej niż ta dotychczas
dopuszczalna. Organizatorzy tej dyskusji, w której
poza jednym członkiem CIAM-u brali udział również
inni architekci-moderniści, stworzyli na wzór osiedli
Bauhausu tzw. „doświadczalne grunty wzorcowe”.
Pozyskali firmę budowlaną, a na miejsce eksperymentu wybrali Pasarét – rozbudowującą się wówczas
willową dzielnicę Budy.
Wybudowane przez nich domy były, z dwoma
wyjątkami, jednopiętrowe. Na parterze znalazł się
pokój dzienny, jadalnia i kuchnia, a na piętrze – sypialnie i łazienka. Oba piętra posiadały tarasy wychodzące na ogród. Spośród 22 domów rodzinnych
każdy został zaprojektowany przez innego architekta, dzięki czemu powstał barwny zespół architekto-
niczny reprezentujący różnorodne, współistniejące
wówczas tendencje stylowe. Budynek stworzony
przez parę Ligeti-Molnár ma formę domu-kostki,
zgodnie ze wzorem opublikowanym przez Molnára
po raz pierwszy już w 1923 r.; także plan domu
naśladuje model z roku 1927 (typu 6x6 m). Sformułowane przed laty dążenia realizował Molnár
także w innych, powstałych w tym czasie domach
jednorodzinnych.
Z początkiem lat 30. węgierska grupa CIAM-u
zorganizowała swoją pierwszą wystawę; zaprezentowano ją w czasie Targów Gospodarstwa Domowego
i Urządzania Wnętrz w roku 1931. Przedstawiono
na niej Kolház, dom kolektywny. Budynek zaprojektowano dla ośmiuset osób. Jego lokatorzy mieli tu
mieszkać w tzw. celach parzystych, damskich i męskich, wyposażonych w jedną łazienkę oraz małą
kuchnię. Obok chciano stworzyć wspólną jadalnię
i bibliotekę, a dla dzieci świetlicę i pokój do nauki.
Utopijny projekt nie odniósł jednak sukcesu. Z kolejnych wystaw grupy wyłaniał się projekt wybudowania
miasta kolektywnego (Kolváros), w którym silnie
akcentowano socjalne funkcje architektury. Część
materiałów do trzeciej, zorganizowanej w 1932 r.
wystawy, została skonfiskowana przez policję zaraz po jej otwarciu. Tablice komentujące wystawę
uznano za niebezpieczne politycznie, a Molnára wykluczono z Izby Inżynierów; w konsekwencji architekt
przestał otrzymywać państwowe zlecenia.
Jakby na przekór głoszonym ideałom, Molnárowi
i jego współpracownikom zlecano przede wszystkim
projekty domów jednorodzinnych, willi i mniejszych kamienic czynszowych: obiektów, w których interesujące
architektów aspekty socjalne nie były zbyt istotne. Co
więcej, zleceniodawcami byli w większości bankowcy,
fabrykanci, handlowcy, lekarze czy inni przedstawiciele
inteligencji, którzy wszak nie o małych mieszkaniach
marzyli. Sytuacja ta miała oczywiście swoje pozytywne
strony: dzięki zapleczu materialnemu inwestorów, Molnár miał szansę urzeczywistniania idei sformułowanych
przez Le Corbusiera i w kręgu Bauhausu.
W projektowanych mieszkaniach Farkasa Molnára interesowały przede wszystkim wewnętrzne
drogi komunikacyjne, przestrzenie prywatne (sypialnia, pokój dziecięcy, pracownia) i przestrzenie
wspólne (pokój dzienny, jadalnia, taras) oraz możliwości ich konstrukcyjnego i wizualnego odgrodzenia
czy elastycznego połączenia. W zaprojektowanych
przez niego budynkach odnajdujemy liczne przykłady
trafnych rozwiązań tych zagadnień: często umieszczał
okna w wewnętrznych ścianach mieszkań, stosował
drzwi harmonijkowe czy oszklone ogrody zimowe.
Za projekt willi Kovátsa Dálnokiego, znajdującej się
w XII dzielnicy przy Lejtőutca 2/a, otrzymał w roku
1933 pierwszą nagrodę Mediolańskiego Triennale
w kategorii domu rodzinnego. W mieszkaniach przy
Harangvirág 11 stworzył
system ruchomych ścian,
dzięki którym z czterech sąsiadujących ze sobą
pokoi można było uformować 12 różnych układów
przestrzennych. Ruchome ściany skonstruował także
we własnym mieszkaniu, w dwupiętrowej kamienicy
przy II. Lotz Károly utca 4/b. Dzięki nim można było
włączyć do pokoju dziennego pracownię i jadalnię
albo je wydzielać jako samodzielne pomieszczenia.
Architekt przewidywał nawet tworzenie dodatkowych
przestrzeni: np. w wyniku przesunięcia tapczanu
z pokoju dziennego do sąsiadującej z nim wnęki
(służył temu specjalny otwór) powstawała sypialnia
dla gościa.
Poza projektami licznych willi i domów jednorodzinnych Molnár otrzymał, wraz z Józsefem Fischerem, zlecenie na projekt budynku dla obsługi szpitala
OTI w dzielnicy Pestújhely (dziś nazwalibyśmy go
hotelem dla pielęgniarek). Był to jedyny obiekt
mieszkalny w dorobku Molnára, w którym mógł on,
przynajmniej w pewnym stopniu, zrealizować swoje
idee sformułowane dla Kolházu.
Molnár nie tracił nigdy z oczu witruwiańskiej zasady użyteczności. Jest ona silnie obecna zarówno
w jego modernistycznych projektach, jak i w konkretnych realizacjach. Jednocześnie architekt dążył
jednak do tego, aby właśnie poprzez użyteczność
wyrażało się w jego pracach piękno form.
tłum. joanna nowostawska-gyalókay
27