Tytuł: Ocena ilościowa gatunków oraz ocena stanu muraw

Tytuł: Ocena ilościowa gatunków oraz ocena stanu muraw
kserotermicznych na terenie użytku ekologicznego „Murawy
kserotermiczne w Dolinie Potoku Oruńskiego”
Autor: Helena Cichorek
Klasa: III B
Opiekun: mgr Hanna Szarafińska
Szkoła: III Liceum Ogólnokształcące w Gdańsku
0
WSTĘP
Przeprowadzona w ubiegłym roku ocena muraw kserotermicznych na terenie użytku
ekologicznego „Murawy kserotermiczne w Dolinie Potoku Oruńskiego” wykazała, że po 16.
latach ochrony tego terenu została zachowana jego unikatowa wartość biologiczna,
charakteryzująca się występowaniem ponad stu gatunków roślin, wśród których ciepłolubne
gatunki stanowią 39% [2]. Kontynuując badania postanowiłam ocenić liczebność wybranych
gatunków ciepłolubnych muraw oraz przeprowadzić monitoring przyrodniczy tego obszaru.
Murawy zajmują około 0,5 ha powierzchni zlokalizowanej w centralnej części wzgórza o
wysokości ponad 40m n.p.m. przy wschodniej granicy Parku Oruńskiego, mieszczącego się
w dzielnicy Orunia w Gdańsku. Użytek ekologiczny został
utworzony w celu
„zabezpieczenia istnienia płatów muraw kserotermicznych wraz z bogactwem ich flory i
fauny” w roku 1999 (Uchwała nr IX/320/99 Rady Miasta Gdańska z dnia 29.04.1999r.) [5].
Przeprowadzone badania ilościowe są uzupełnieniem wykonanych wcześniej badań
jakościowych i pozwalają ocenić faktyczny stan zachowania roślinności ciepłolubnej i
zasadność dalszej ochrony tego terenu.
STRESZCZENIE
Badania ilościowe wybranych gatunków muraw kserotermicznych na terenie użytku
ekologicznego „Murawy kserotermiczne w Dolinie Potoku Oruńskiego” polegały na liczeniu
roślin charakterystycznych oraz ogólnej ocenie przyrodniczej (monitoring siedliska). Ocena
liczebności wybranych gatunków roślin wykazała, że mimo zachowania różnorodności
gatunkowej klasy Festuco-Brometea liczebność jej charakterystycznych gatunków jest niska.
Najliczniej reprezentowana jest klasa Trifolio-Geranietea Sanguinei, natomiast klasa SedoScleranthetea jest w zaniku. Obniżająca się liczebność charakterystycznych gatunków,
zmniejszająca się powierzchnia muraw oraz negatywne oddziaływania człowieka prowadzą
do wniosku, że stan murawy kserotermicznej na tym obszarze jest niezadowalający. Aby
zachować unikatowość i walory przyrodnicze chronionego obszaru konieczna jest pilna i
aktywna ochrona ze strony człowieka.
MATERIAŁY I METODY
Materiałem wyjściowym do badań była sporządzona w ubiegłym roku lista gatunków
występujących na tym obszarze, należących do trzech zbiorowisk: klasy Festuco-Brometea;
klasy Trifolio-Geranietea Sanguinei, klasy Sedo-Scleranthetea oraz innych cennych roślin
do których odnosiło się opracowanie z 1998 roku [1]. Na podstawie zeszłorocznych
obserwacji wybrałam z każdego zbiorowiska gatunki roślin naczyniowych charakterystyczne
i decydujące o kwietności muraw, i tak były to w klasie Festuco-brometea: pszeniec różowy,
dzwonek skupiony, głowienka wielkokwiatowa, goździcznik wycięty, dziewięćsił pospolity,
krzyżownica czubata, przelot pospolity, rumian żółty, cieciorka pstra; w klasie TrifolioGeranietea Sanguinei: lepnica zwisła, lebiodka pospolita, przetacznik pagórkowy, przytulia
właściwa, rzepik pospolity, dzwonek jednostronny; w klasie Sedo-Scleranthetea: rozchodnik
wielki, lepnica zwisła [2,3]. Badania prowadziłam w okresie od końca maja do połowy lipca
2015r (łącznie 5 wyjść w teren w celu liczenia roślin). Jest to okres, w którym następuje
kwitnienie roślin muraw kserotermicznych. Na obszarze wyznaczyłam 21 transektów (1-11
na stoku wschodnim, 12-21 na stoku południowym) o długości od 9 do 30m i szerokości 1m,
co dało łączną powierzchnię monitoringu 330m2. Transekty oznakowałam w sposób
widoczny na czas badań (ryc.1), a liczenie osobników wybranych gatunków wykonałam z
wykorzystaniem kraty o wymiarach 1m x 1m. W przypadku głowienki wielkokwiatowej,
1
lepnicy zwisłej, rumianu żółtego liczyłam pędy generatywne, a w przypadku pozostałych
gatunków – osobniki. Ze względu na zróżnicowaną długość transektów liczebność danego
gatunku wyraziłam jako średnią liczbę osobników/pędów generatywnych na m2.
Waloryzację parametrów stanu oraz wskaźników specyficznej struktury i funkcji muraw
kserotermicznych wykonałam z wykorzystaniem zasad monitoringu siedlisk przyrodniczych
[4]. Opracowanie pt. ”Studium uwarunkowań powołania zespołu przyrodniczo
krajobrazowego i użytku ekologicznego w Dolinie Potoku Oruńskiego w Gdańsku jako
formy ochrony przyrody”, wykonane przez autorów: M. Buliński, M. Przewoźniak, A.
Żbikowska w roku 1998 dla Urzędu Miasta Gdańska zostało udostępnione przez Wydział
Środowiska Urzędu Miasta Gdańska. Uzyskałam zgodę na wykorzystanie znajdujących się
tam materiałów. Do dokumentacji wykorzystałam znajdującą się na stronie Urzędu Miasta
Gdańska (http://mapa.gdansk.gda.pl) ortofotomapę z 2011r.
Rycina1. Rozmieszczenie transektów wyznaczonych do badań ilościowych na terenie użytku ekologicznego "Murawy
kserotermiczne w Dolinie Potoku Oruńskiego"oraz obszar zajmowany przez murawy kserotemiczne w 2014 roku (ocena własna
naniesiona na ortofotomapę z 2011 roku).
A
WYNIKI I DYSKUSJA
W poprzedniej pracy wykazałam, iż rośliny ciepłolubne stanowiły 49% spośród
zidentyfikowanych 105 gatunków na badanym użytku, w tym klasa Festuco-Brometea 19%,
Trifolio-Geranietea Sanguinei 12% i Sedo-Scleranthetea 8% [2]. To zróżnicowanie
jakościowe nie znalazło swojego odzwierciedlenia w tegorocznej ocenie ilościowej, gdyż
najliczniej reprezentowani byli przedstawiciele Trifolio-Geranietea Sanguinei – średnio 5
osobników/m2, natomiast rośliny klasy Festuco-Brometea, szczególnie ważnej dla badanego
użytku ekologicznego, występowały zdecydowanie mniej licznie – średnio 1 osobnik/m2
(Wykres 1A,B). W klasie Festuco-Brometea najliczniej występował pszeniec różowy,
szczególnie w transektach 16-21 na stoku południowym oraz głowienka wielkokwiatowa.
Pozostałe oceniane gatunki: dzwonek skupiony, goździcznik wycięty, dziewięćsił pospolity,
krzyżownica czubata, przelot pospolity, rumian żółty, cieciorka pstra występowały nielicznie
(Wykres 1A).
Na uwagę zasługują rozproszone stanowiska głowienki wielkokwiatowej w liczbie 10. (w
tym roku znalazłam jeszcze jedno), co świadczy o tym, że ten bardzo cenny dla ochrony tego
terenu gatunek jest dobrze zachowany (ryc.2).
2
Wykres1. Ilościowa ocena przedstawicieli klas: Festuco-Brometea (A), Trifolio-Geranieteum Sanguinei (B), Sedo-Scleranthetea
(C) oraz krzewów (D) na terenie użytku ekologicznego "Murawy kserotermiczne w Dolinie Potoku Oruńskiego". 1-21 numery
transektów.
Zatem zasadnicza roślinność muraw kserotermicznych klasy Festuco-Brometea zachowała
swoją różnorodność gatunkową, ale liczebność jest bardzo niska. Najprawdopodobniej jest to
wynik zachodzących zmian, szczególnie porastania tego terenu krzewami i rozrastaniem
istniejących kęp drzew (ryc.3). Waloryzacja parametrów stanu oraz wskaźników
specyficznej struktury i funkcji muraw kserotermicznych wskazuje na ich zły stan określany
wskaźnikiem U2 (Tabela 1). W klasie Trifolio-Geranietea Sanguinei, reprezentowanej przez
mniejszą liczbę gatunków w porównaniu do Festuco-Brometea, najliczniej występowały:
przetacznik pagórkowy, lebiodka pospolita i przytulia właściwa, najwięcej w transektach 1921 na stoku południowym (Wykres1B).
3
Tabela 1. Waloryzacja parametrów stanu oraz wskaźników specyficznej struktury i funkcji
muraw kserotermicznych (Festuco-Brometea) na terenie użytku ekologicznego
" Murawy kserotermiczne w Dolinie Potoku Oruńskiego" zgodnie z zasadami monitoringu [4]
Parametr/Wskaźnik
Wartość wskaźnika
Ocena wskaźnika
Szacunkowa powierzchnia całkowita siedliska w obszarze to
około 5500m2; ocenie zostało poddano 330m2.W porównaniu z
wcześniejszymi badaniami stwierdzono znaczny spadek powierzchni
siedliska będący głównie wynikiem zarastania krzewami i rozrastania się
drzew.
U2
Gatunki charakterystyczne
Chaber driakiewnik Centaurea scabiosa, pszeniec różowy Melampyrum
arvense, kłosownia pierzasta Brachypodium pinnatum, lebiodka pospolita
Origanum vulgare, przytulia północna Galium boreale, czosnek zielonawy
Allium oleraceum, przelot pospolity Anthyllis vulneraria, bylica polna
Artemisia campestris,dzwonek skupiony Campanula glomerata, turzyca
wiosena Carex caryophyllea, dziewięćsił pospolity Carlina vulgaris,
przytulia pospolita Galium mullogo, głowienka wielkokwiatowa Prunella
grandiflora, jaskier bulwkowy Ranunculusbulbosus
FV
Obce gatunki inwazyjne
Brak
FV
Rodzime gatunki ekspansywne
roślin zielnych
Trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigejos występuje w rozproszeniu na
całym badanym obszarze, tworzy zwarte płaty- na transektach: 9-11; Jeżyna
popielica Rubus caesius zajmuje mniej niż 10% powierzchni
monitorowanej, ale na transektach: 4-6 występowało ok. 5 osobników/m2
U1
Ekspansja krzewów i podrostu
drzew
Śliwa tarnina Prunus spinosa, głóg jednoszyjkowy Crataegus monogyna,
róża dzika Rosa canina- średnio 1 krzew na m2, zajmują mniej niż 10%
powierzchni monitorowanej
FV
Liczba gatunków
storczykowatych
Brak
U2
Zachowanie strefy ekotonowej
Murawa graniczy z innymi naturalnymi zbiorowiskami roślinnymi oraz
częściowo ze zbiorowiskami antropogenicznymi (porzucone sady i ogrody).
U1
Powierzchnia siedliska
Specyficzna struktura i funkcje
Ogólnie struktura i funkcje
Perspektywy ochrony
Wszystkie wskaźniki kardynalne (gatunki charakterystyczne, rodzime
gatunki ekspansywne roślin zielnych, ekspansja krzewów i podrost drzew)
oceniono przynajmniej na U1.
Zaobserwowano znaczący wpływ czynników zagrażających murawom; bez
podjęcia zabiegów ochrony czynnej (usunięcie krzewów) perspektywy
zachowania złe.
Ocena ogólna
U1
U2
U2
Ocena wskaźnika stanu siedliska: FV– właściwa, U1– zadowalająca, U2– niezadowalająca
Rycina 2.Występowanie głowienki wielkokwiatowej [ ] oraz wilżyny bezbronnej [ ] na powierzchni użytku ekologicznego
"Murawy kserotermiczne w Dolinie Potoku Oruńskiego". 2015 rok
Wybrane do analizy z klasy Sedo-Scleranthetea rozchodnik wielki i lepnica zwisła
występowały nielicznie i tylko w niektórych transektach. Rozchodnik wielki
zaobserwowałam w transekcie 19, gdzie występował w największej liczbie 9 osobników/ m2
oraz pojedyncze rośliny w transekcie 1 i 6 (Wykres 1C). To w tej klasie, w tym oraz
ubiegłym roku, nie stwierdziłam obecności rozchodnika ostrego, przetacznika wiosennego,
4
kostrzewy murawowej [2]. Wskazuje to, iż ta klasa ma największe trudności z przetrwaniem
na badanym obszarze, co może wynikać z zachodzącej sukcesji.
Na stoku wschodnim (transekty 1-11) było zdecydowanie mniej przedstawicieli wszystkich
badanych klas w porównaniu ze stokiem południowym (transekty 12-21) (Wykres1A-C), co
ilustruje, jak ważne jest nasłonecznienie dla ciepłolubnych roślin – stok południowy jest
znacznie lepiej oświetlony i cieplejszy. Należy też dodać, iż stok wschodni w kwietniu 2014
i 2015 roku został spalony, co mogło także ograniczyć liczbę roślin. Na obu stokach w
kierunku zachodnim (od transektu 1 do 11 oraz od transektu 21 do 12) zdecydowanie malała
liczba roślin ciepłolubnych (Wykres 1A-C). Badane klasy najliczniej reprezentowane były
na transektach 19-21 o wystawie południowo-zachodniej. Zróżnicowanie ilościowe na obu
stokach również dobrze ilustruje zestawienie gatunków szczególnie atrakcyjnych w okresie
kwitnienia (Wykres2). Tutaj także widać malejącą liczebność w kierunku zachodnim
(transekty od 1 do 11 i od 21 do 12) czyli w kierunku obszaru z blokami mieszkalnymi i
wzrastającym zadrzewieniem.
1997
2015
Rycina 3. Ilustracja zarastania terenu krzewami i rozrastania się drzew w okresie 1997-2015 na terenie użytku ekologicznego
"Murawy kserotermiczne w Dolinie Potoku Oruńskiego".
Wykres 2. Ilościowa ocena gatunków ciepłolubnych muraw na terenie użytku ekologicznego "Murawy kserotermiczne w Dolinie
Potoku Oruńskiego" szczególnie atrakcyjnych w okresie kwitnienia, decydujących o „kwietności” muraw wymienionych na
tablicy informacyjnej o tym użytku.
Oba zbocza wzgórza porastają krzewy tarniny, głogu z dodatkiem róży dzikiej, ale stok
południowy jest szczególnie zagrożony zarastaniem, o czym świadczy obecność średnio
2 krzewów na metrze kwadratowym i stopniem pokrycia sięgającym niekiedy nawet 80%
(Wykres 1D). Co ciekawe dominacja śliwy tarniny na transektach 19-20 nie przeszkadza,
5
aby były to miejsca z największą liczebnością przytulii właściwej, lebiodki pospolitej i
przetacznika pagórkowego (Wykres 1B,D). Jednak wydaje się to tylko kwestią czasu, aby
doszło tu do spadku liczebności tych gatunków, jeżeli krzewy nie zostaną usunięte. Na
transektach 12-14 z dominacją głogu jest już dużo mniej przedstawicieli tych trzech
gatunków bardzo ważnych dla „kwietności” muraw (Wykres 1B,D) .
Poza krzewami na całym obszarze użytku pojawia się trzcinnik piaskowy, który na
transektach 9-11 tworzył wysokie łany (ryc.4A). W dolnej części stoku wschodniego
(transekty 4-6) występowała jeżyna popielica w liczbie 3-6 osobników/m2, rodzimy gatunek
ekspansywny [4]. Na obszarze muraw zaobserwowałam również rośliny ruderalne, które
występowały głównie wzdłuż ścieżek. Były wśród nich m.in. wrotycz pospolity, przymiotno
kanadyjskie, żmijowiec pospolity, bylica pospolita, cykoria podróżnik.
Na uwagę zasługują kępy wilżyny bezbronnej na stoku wschodnim o łącznej powierzchni
5,4 m2 (ryc.4B). Z roślin objętych ochroną na tym obszarze występował też pierwiosnek
lekarski.
Rycina 4. A trzcinnik piaskowy na obszarze transeptów 9-11. B. strzałki wskazują kępy wilżyny bezbronnej na obszarze
transektów 3-6 na stoku wschodnim. Użytek ekologiczny "Murawy kserotermiczne w Dolinie Potoku Oruńskiego" 2015 rok.
Na terenie badanego obszaru i w jego otoczeniu zidentyfikowałam następujące negatywne
rodzaje działalności człowieka według klasyfikacji monitoringu: 180 Wypalanie; 400 Tereny
zamieszkałe,zurbanizowane; 501 Ścieżki; 690 Inne możliwe oddziaływania aktywności
rekreacyjnej; 720 Wydeptywanie; 950 Ewolucja biocenotyczna, sukcesja.
W podsumowaniu należy stwierdzić, iż na badanym
użytku ekologicznym liczbowo
6
3
dominują rośliny z klasy Trifolio-Geranietea Sanguinei,
zaś klasa Festuco-Brometea,
5
pomimo największej liczby gatunków ma zdecydowanie mniej osobników. Klasa SedoScleranthetea wyraźnie jest w zaniku. Zatem, poza zdecydowaną redukcją obszaru muraw
kserotermicznych, zachodzą wyraźne zmiany jakościowe, które prowadzą do przypisania
ogólnemu stanowi muraw wskaźnika U2 – stan niezadowalający – zgodnie ze skalą
waloryzacji parametrów oceny siedlisk przyrodniczych.
Bibliografia:
1. Buliński M, Przewoźniak M., ŻbikowskaA.”Studium uwarunkowań powołania zespołu przyrodniczo krajobrazowego i
użytku ekologicznego w Dolinie Potoku Oruńskiego w Gdańsku jako formy ochrony przyrody”1998. Wykonana na
zlecenie Urzędu Miasta Gdańska. Udostępniona dla celów niniejszej pracy przez Wydział Środowiska Urzędu Miasta
Gdańska.
2. Cichorek H.” Ocena zmian flory kserotermicznej na obszarze użytku ekologicznego "Murawy kserotermiczne w Dolinie
Potoku Oruńskiego" po piętnastu latach od objęcia tego rejonu ochroną”, praca olimpijska z 2014r.
3. Matuszkiewicz M. „Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski”, 1981, PWN, Warszawa
4. Mróz W. (red) „Monitoring siedlisk przyrodniczych. Przewodnik metodyczny”. Cz. I. 2010, GIO, Warszawa
5. Uchwała nr IX/320/99 Rady Miasta Gdańska z dnia 29 kwietnia 1999r w sprawie utworzenia użytku ekologicznego
„Murawy kserotermiczne w dolinie Potoku Oruńskiego” w Gdańsku.
6