Pamiątki przeszłości i nie tylko, czyli istniejące i projektowane formy... 82 83

Transkrypt

83
6. Pamiątki
przeszłości,
nadzieje
istniejące i projektowane
formy ochrony przyrody
Pamiątki
82
przeszłości
i nie tylko,
czyliprzyszłości,
istniejące iczyli
projektowane
formy ochrony
6. Pamiątki przeszłości,
nadzieje przyszłości,
czyli istniejące i projektowane
formy ochrony PRZYRODY
W Beskidach stary szumi las, bór stary się kołysze
wpatrzony w złoty słońca żar, w błękitu modrą ciszę (...)
Tu smukłych smreków tłumny ród dzierzgany w arabeski
morzem proporców chwieje się w powietrza mgle niebieskiej (...)
Gdzieniegdzie słychać jodeł szum nastroju uroczyście,
z cichutka szemrzą pieśń bez słów rzęsiste ich okiście (...)
Gdzieniegdzie zasię strzeli buk, pod szczytem gromów bliski,
a tulą się jodełki doń - jak leśne odaliski (...)
Jaworzyna z miesiącznicą trwałą na Lipowskim Groniu
Osobliwości i atrakcje przyrodnicze Beskidzkiej 5
Fot. M. Śniegoń
Zygmunt Lubertowicz, Las w Beskidach
85
6. Pamiątki
przeszłości,
nadzieje
Pamiątki
84
przeszłości
i nie tylko,
czyliprzyszłości,
istniejące iczyli
projektowane
formy ochrony
Słownik języka polskiego wyjaśnia, że słowo
„ochrona” oznacza wszelkie działania mające chronić coś przed czymś niekorzystnym, szkodliwym
bądź niebezpiecznym. Przyrodę każdy rozumie intuicyjnie, jako wszystko to, co nas otacza, a nie zostało
przez człowieka stworzone, czyli rośliny i zwierzęta, ziemię i wodę, naturalne zjawiska i procesy, jak
choćby wiatr, deszcz czy burze. Lecz współcześnie
rozumiana ochrona przyrody to coś więcej, niż tylko
zachowanie poszczególnych elementów otaczającego nas naturalnego środowiska. To także właściwe wykorzystanie zasobów i składników przyrody
oraz stworzenie warunków do ich odnawiania się.
To również zachowanie różnorodności biologicznej
(zróżnicowania siedlisk i gatunków) oraz dziedzictwa przyrodniczego dla przyszłych pokoleń, zapewnienie ciągłości istnienia gatunków i ekosystemów,
a także kształtowanie właściwych postaw człowieka
wobec przyrody.
Różnymi pobudkami kierujemy się podejmując
działania na rzecz ochrony i zachowania środowiska
przyrodniczego, jednak większość z nich ma raczej
egoistyczne „podłoże”.
Z pewnością chroniąc przyrodę kierujemy się
motywami gospodarczymi, gdyż to z zasobów
przyrody czerpiemy surowce i energię dla zaspokojenia naszych nienasyconych potrzeb. Chronimy
przyrodę, bo lubimy odpoczywać „na łonie natury”
i sprawia nam przyjemność podziwianie pięknych
krajobrazów, barwnie kwitnących roślin czy podglądanie niezwykłych zachowań zwierząt - kierujemy się więc motywami społecznymi i estetycznymi.
Zdajemy sobie sprawę, jak niewiele nadal wiemy
o otaczającym nas świecie, więc chronimy przyrodę
wierząc, że w ten sposób ocalimy dziś nieznane źródło np. taniej i niewyczerpalnej energii czy cudownych leków na trapiące nas choroby (motywy przyrodniczo-naukowe). Ale czasem ogarnia nas obawa,
strach, że jednak zaprzepaścimy powierzone nam
przyrodnicze dobra i w zachłannym pędzie czynienia Ziemi sobie poddaną, przekroczymy wszelkie
granice przyzwoitości i zrobimy rzeczy, których nie
wybaczą nam przyszłe pokolenia. Chronimy więc
przyrodę kierując się motywami religijnymi i etycznymi.
Przed kim chronimy przyrodę? Wczytajmy się
uważnie w kilka poniższych zdań: Człowiekowi naszych czasów często wydaje się, że przyrody nie potrzebuje, mimo to jednak nie umie z niej zrezygnować
i szuka kontaktu z nią lub namiastek tego kontaktu.
Nawet gdyby jednak człowiek chciał z owej przyrody
całkowicie zrezygnować, tworząc całkowicie sztuczne
cywilizacje i całe światy, to przecież - żeby tak powiedzieć - przyroda nie zrezygnuje z człowieka, który nie
przestanie być jej częścią ani podlegać jej prawom
w narodzinach, życiu i śmierci. (...) pojawia się potrzeba harmonii między człowiekiem i przyrodą, uszanowania tego, co ludzkie w przyrodzie i przyrodnicze
w człowieku. A ludzkie w przyrodzie jest to wszystko,
co może mieć dla człowieka znaczenie moralne bądź
czysto praktyczne. Ochrona przyrody staje na straży
takich wartości i usiłuje ich bronić - przed samym człowiekiem. Człowiek ma bowiem wobec przyrody więcej
możliwości i mocy destrukcyjnych niż twórczych15.
Człowiek chroni więc przyrodę przed samym
sobą, obejmując ochroną prawną wybrane gatunki roślin, zwierząt i grzybów (przedstawione
w rozdziale 4 i 5), ustanawiając i powołując rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, pomniki przyrody
i inne formy ochrony, które zostaną zaprezentowane w niniejszym rozdziale.
Beskidzie graniczny! Beskidzie zielony!
Od Boga pomiędzy narody rzucony!
Coś źródła podzielił na morza, na dwoje,
O powiedz mi, powiedz, czy jeszcze twe zdroje
Tak żywo jak dawniej i grają i pienią?
Czy szumią twe lasy jak dawniej wesoło?
Czy trzmielą tak smukło te świerki wokoło?
Czy sklepią się jeszcze twe buki jak wprzódy?
A jawor czy chyli się jeszcze do wody?
Wincenty Pol, Do zielonego Beskidu
15.Jacek Kolbuszewski, Ochrona przyrody a kultura. Towarzystwo Przyjaciół Polonistyki Wrocławskiej, Wrocław 1992. Prof. Jacek
Kolbuszewski jest historykiem literatury polskiej, Przewodniczącym Komitetu Redakcyjnego rocznika „Wierchy”, był wieloletnim
członkiem Komisji Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk.
6.1. Rezerwaty przyrody
Korzystamy z darów przyrody. Każdy z nas, każdego dnia. Czy tego chcemy, czy nie, czy to sobie
uświadamiamy, czy też jest to nam zupełnie obojętne. Oddychamy nieustannie powietrzem, by żyć,
równie niezbędna do życia jest nam woda. Codziennie zjadamy rośliny lub mięso zwierząt. Mieszkamy
w domach, które zajmują określoną przestrzeń,
zmieniają otoczenie, wpływają na ukształtowanie
terenu i krajobraz danego miejsca. Aby zbudować
domy, dojechać do nich, doprowadzić media niezbędne do wygodnego życia (a przecież tylko do
takiego jesteśmy przyzwyczajeni), musimy skorzystać ze złóż naturalnych surowców lub zużyć masę
energii pod różną postacią i z różnych, ale prawie
zawsze nieodnawialnych źródeł. Otaczamy się
przedmiotami, do których wytworzenia zarówno
musieliśmy skorzystać z różnych elementów środowiska przyrodniczego lub - użytkując to środowisko
niczym śmietnik - wyrzucić doń zbędny balast pod
postacią odpadów, zanieczyszczonego powietrza
czy brudnej wody. Ta banalna wyliczanka prowadzić powinna do oczywistej konkluzji - korzystamy
z otaczającej nas przyrody, a bez jej darów i wytworów stajemy się bezradni, nasze życie staje się po
prostu niemożliwe. Czy jesteśmy jednak egoistami,
bezmyślnie eksploatującymi naturę do własnych
celów, mając wyłącznie w perspektywie wygodę
dnia dzisiejszego?
Chyba nie jest z nami tak źle, bowiem od dawna pośród nas pojawiali się ludzie świadomi kresu
i skończoności bogactw otaczającej nas przyrody. To
oni nawoływali do rozsądku i opamiętania. W swej
mądrości usilnie przekonywali innych o konieczności ograniczenia zachłanności i nieposkromionego
apetytu, bądź mocą swej władzy zakazywali czerpania z darów przyrody w sposób niszczycielski. To
o nich mówimy: pionierzy ochrony przyrody.
* * *
Nie znamy wszystkich tych, którzy przyczynili się
do ochrony przyrody Pogórza Śląskiego i Beskidu
Śląskiego. Zapewne pierwszymi byli ci najdawniejsi
mieszkańcy tych terenów, a motywem do zachowania w nienaruszonym stanie pewnych obszarów
był... ich strach przed nieznanym lub nienazwanym.
Dawno temu, choć człowiek korzystał z otaczającego go środowiska, to nie rozumiał zachodzących w
nim procesów i rządzących przyrodą praw. Niezna-
ne tłumaczył tak, jak umiał - leśne ostępy i uroczyska zamieszkiwały dobre i złe bóstwa, rządziła nimi
niepojęta tajemnica, magia, lepiej więc było pozostawić te miejsca w spokoju, nie tykać rosnących
tam drzew, nie polować na żyjącą tam zwierzynę.
Takie miejsca były dla tych społeczeństw tabu. Po
prostu w żaden sposób nie wolno było naruszać
uznawanych od pokoleń granic pomiędzy znaną
i oswojoną, a obcą i nieprzyjazną, dziką przyrodą.
Ta forma ochrony przyrody, choć zapewne przez
wieki skuteczna, z biegiem czasu okazała się być coraz mniej skuteczna i niewystarczająca. Wpływ na to
miała zarówno coraz większa wiedza i zrozumienie
otaczającego nas świata i rządzących nim praw, jak
i rosnąca nasza zachłanność na bogactwa przyrody.
Na poły religijne, na poły magiczne motywy ochrony przyrody ustąpiły motywom głównie ekonomicznym. Wśród orędowników ochrony przyrody
pojawili się więc - na ogół nieświadomie i zapewne
dla samych siebie nieoczekiwanie - ci, którzy czuli
się właścicielami ogromnych połaci beskidzkich
gór. Z egoistycznych głównie pobudek, z chęci zysku i zachowania jak największego „kawałka świata”
wyłącznie dla siebie, wprowadzali zakazy wstępu
do lasów, zabijania żyjących w nich zwierząt czy
wycinania drzew. I choć brzmi to dość zaskakująco
w kontekście opisanej wcześniej historii beskidzkich lasów (patrz rozdział 3), to do ochrony przyrody tego regionu przyczynili się także Habsburgowie
- właściciele tych ziem za czasów przynależności
Śląska Cieszyńskiego i Żywiecczyzny do cesarstwa
austro-węgierskiego. Jeden z autentycznych i świadomych celu swych działań pionierów ochrony
przyrody Beskidu Śląskiego - Kazimierz Simm - pisząc na początku lat 30. ubiegłego wieku o historii
lasów na tych ziemiach wspomina, iż zakaz wstępu
do lasów wprowadzony przez Fryderyka Habsburga
pozwolił na zachowanie w prawie niezmienionym
stanie fragmentów lasów rosnących czy to na zboczach Baraniej Góry, czy też na stokach Czantorii.
To właśnie Kazimierz Simm, będąc profesorem
Wyższej Szkoły Gospodarstwa Wiejskiego w Cieszynie, już w 1923 r. na łamach lokalnego „Dziennika
Cieszyńskiego” postulował ustanowienie na Baraniej Górze parku narodowego. W ochronie przyrody kierował się nie tylko motywami naukowymi czy
dydaktycznymi, ale także patriotycznymi, wzywając
kilka lat później (w 1930 r.) do utworzenia rezerwatu przyrody obejmującego źródła Wisły. Wsparł
w ten sposób apel Kazimierza Sosnowskiego - zna-
87
6. Pamiątki
przeszłości,
nadzieje
Pamiątki
86
przeszłości
i nie tylko,
czyliprzyszłości,
istniejące iczyli
projektowane
formy ochrony
nego autora przewodników po Beskidzie Śląskim
- w sprawie ochrony źródeł „królowej polskich rzek”
(na łamach „Wierchów” w 1929 r.).
Apele i wystąpienia o ochronę beskidzkiej przyrody mają długie dzieje i wielu autorów, o których
nie sposób w tym miejscu wspomnieć. Ich długie
starania przyniosły rezultat dopiero w 1953 r., kiedy
utworzono rezerwat „Barania Góra”, a sześć lat później rezerwat „Wisła”. Na kolejny rezerwat na obszarze Beskidzkiej 5 musieliśmy poczekać blisko 40 lat,
aby cieszyć się ochroną pięknych lasów na Czantorii, w granicach rezerwatu o tejże nazwie. Niestety,
objęcie ochroną rezerwatową innych, cennych pod
względem przyrodniczym miejsc Beskidzkiej 5 pozostaje dziś jedynie w sferze propozycji i planów.
* * *
Obecnie obowiązująca w Polsce ustawa o ochronie przyrody stanowi, że rezerwatami przyrody są
obszary, na których zachowały się w stanie naturalnym lub mało zmienionym ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, zwierząt
i grzybów, jak również twory i składniki przyrody
nieożywionej. Takie obszary powinny wyróżniać się
szczególnymi wartościami przyrodniczymi i krajobrazowymi, jak również kulturowymi bądź naukowymi. W zależności od dominującego przedmiotu
ochrony wyróżniamy m.in rezerwaty leśne, w których ochronie podlegają pozostałości i fragmenty
dawnych puszcz o charakterze pierwotnym, różne
zbiorowiska leśne lub stanowiska gatunków drzew
na granicach zasięgu występowania; rezerwaty
wodne tworzone dla ochrony wód jezior, rzek, po-
Rezerwat „Barania Góra” toków lub morza wraz ze zbiorowiskami żyjących
w nich roślin i gatunkami zwierząt; w rezerwatach
faunistycznych natomiast ochronie podlegają
przede wszystkim populacje i siedliska ssaków, ptaków, gadów, płazów, ryb i bezkręgowców. Wyróżniamy jeszcze kilka innych rodzajów rezerwatów, które
z kolei dzielą się na typy i podtypy, ale te wszystkie
podziały pozostawmy fachowcom i tym, których
bawią podziały, hierarchie i systematyzowanie rezerwatów przyrody (i nie tylko). Nam niech wystarczy piękno i urok przyrody rezerwatów Beskidzkiej
5 - tych istniejących i tych dopiero projektowanych
lub proponowanych do utworzenia.
6.1.1. Rezerwaty istniejące
Rezerwat „Barania Góra”. Najstarszy i największy rezerwat na terenie Beskidzkiej 5 - zajmuje powierzchnię 379,85 ha i został utworzony w 1953 r.
Jest to rezerwat leśny, a celem ochrony jest zachowanie w naturalnym stanie górskiego lasu mieszanego, przechodzącego w bór wysokogórski oraz zachowanie naturalnych ekosystemów obszaru źródliskowego Wisły, czyli Białej Wisełki i Czarnej Wisełki
(patrz rozdział 7.1).
Rezerwat położony jest w granicach miasta Wisła
(840-1220 m n.p.m.) i ciągnie się szerokim pasem
po zachodniej stronie głównego grzbietu Beskidu Śląskiego, obejmując rozległe fragmenty stoku
w przygrzbietowej części masywu Baraniej Góry granica rezerwatu przechodzi przez jej szczyt. Rzeźba obszaru rezerwatu jest bardzo urozmaicona, od
łagodnych, spłaszczonych zboczy przez lokalnie występujące zagłębienia i wypłaszczenia, nisze i krawę-
Fot. A. Klimek
dzie, po półki i uskoki skalne. Na stromych stokach,
poprzecinanych gęstą siecią potoków i jarów, występują liczne formy osuwiskowe. Rezerwat charakteryzuje się dużą, jak na tę formę ochrony, powierzchnią, co ma wielkie znaczenie z uwagi na występowanie na jego terenie wielu zespołów roślinnych
z dużą liczbą gatunków roślin i zwierząt w układzie
piętrowym, charakterystycznym dla gór. Rezerwat
chroni lasy typowe dla regla dolnego i górnego
w Karpatach Zachodnich, a także strefę przejściową
pomiędzy nimi. Występują tutaj: zbiorowisko kwaśnej buczyny, rosnące w reglu dolnym, do wysokości
1100 m n.p.m.; dolnoreglowy bór jodłowo-świerkowy, rozwijający się na styku regla dolnego i regla
górnego; w reglu górnym dominuje rzadka na obszarze Beskidu Śląskiego górnoreglowa świerczyna
karpacka. Liczne są także płaty efektownie prezentujących się ziołorośli, w których rośnie m.in. omieg
górski, liczydło górskie, lepiężnik biały czy gatunek
priorytetowy (zgodnie z prawodawstwem Unii Europejskiej) - tojad morawski, rosnący na kilkunastu
zaledwie stanowiskach. Ogółem flora rezerwatu liczy ok. 210 gatunków roślin naczyniowych. Wśród
zwierząt zwracają uwagę występujące w całym masywie Baraniej Góry liczne gatunki „puszczańskie”
z rysiem, wilkiem oraz zachodzącym z terenu Beskidu Żywieckiego i Słowacji niedźwiedziem brunatnym. Lasy Baraniej Góry to także obszar naturalnego występowania i ostoja głuszca. Puszczański
charakter lasu w rezerwacie podkreślają liczne stare
i okazałych rozmiarów drzewa oraz pozostawiane
rozkładające się pnie martwych drzew porośnięte
bujną roślinnością zielną, kobiercami mszaków, po-
Rezerwat „Wisła”
rostami, grzybami i siewkami drzew. W najpiękniejszych partiach lasu rosną 180 i 200-letnie świerki
i buki. Pojedyncze jodły i świerki mają ponad 250 lat,
a wiek niektórych jaworów szacuje się na 150-200
lat. Najstarsze drzewa tworzą najwyższe piętro lasu,
a pod nimi rosną buki, świerki, jodły i jawory liczące
80-130 lat. Niestety także i ten chroniony obszar został dotknięty klęską zamierania lasów świerkowych,
które, osłabione wcześniej przez zanieczyszczenia
powietrza, a także anomalie pogodowe, stały się
mało odporne na masowy pojaw (gradację) kornika
drukarza i innych owadów z rodziny kornikowatych.
Przez obszar rezerwatu przebiega kilka szlaków
turystycznych, którymi można się poruszać w zasadzie od wiosny do jesieni. Szlakami turystycznymi
poprowadzono również ścieżkę dydaktyczno-przyrodniczą (patrz rozdział 8.2). W najwyższym wzniesieniu Baraniej Góry znajduje się wieża widokowa, z
której można oglądać panoramę Beskidów.
Barania Góra to najpopularniejszy szczyt w części południowej Beskidu Śląskiego. Pierwszego
turystycznego wejścia na szczyt dokonali w 1834
roku Apoloniusz Tomkiewicz i towarzyszący mu
przewodnik beskidzki Jakub Szarzec. W XIX wieku
natomiast szczyt i źródła Wisełek zwiedzili badacze,
przyrodnicy i turyści tacy m.in. jak Bogumił Hoff,
Wincenty Pol, Ludwik Pietrusiński i Ludwik Zejszner,
mający ogromne zasługi w propagowaniu walorów
przyrodniczych, krajobrazowych i wypoczynkowych
Wisły i Baraniej Góry.
Rezerwat „Wisła” jest rezerwatem wodnym
i faunistycznym, utworzonym w 1959 r. w celu ochro-
Fot. M. Mijal
89
6. Pamiątki
przeszłości,
nadzieje
Pamiątki
88
przeszłości
i nie tylko,
czyliprzyszłości,
istniejące iczyli
projektowane
formy ochrony
Rezerwat „Czantoria”
ny pstrąga potokowego i jego naturalnego środowiska. Rezerwat jest położony na terenie miasta Wisły
(575-995 m n.p.m.), a ochroną objęto Czarną Wisełkę
i Białą Wisełkę wraz ze wszystkimi dopływami, odcinek Wisły od miejsca połączenia się potoków Czarnej i Białej Wisełki do ujścia potoku Malinka oraz
sam potok Malinka wraz z dopływami (niestety, od
początku istnienia rezerwatu niejasny jest dokładny
przebieg jego granic oraz stosunki własnościowe
terenów objętych ochroną). Powierzchnia rezerwatu wynosi 17,61 ha.
Pomimo że rezerwat został utworzony dla ochrony pstrąga potokowego, gatunek ten występuje
obecnie jedynie w potoku Malinka, natomiast od
wielu lat - z uwagi na zakwaszenie wód oraz wysokie stężenie związków glinu (toksyczne dla pstrąga)
- gatunek ten nie występuje w wodach Czarnej Wisełki, a w Białej Wisełce spotykany jest tylko sporadycznie. Na obszarze rezerwatu znajdują się dwie
sztuczne zapory (Wisła Czarne oraz zapora na Wiśle
powyżej ujścia Malinki), które również utrudniają
wędrówkę pstrągów w górę potoków. Znaczenie
rezerwatu „Wisła” jest jednak szersze niż wynikałoby
to z zapisów ustanawiającego rezerwat aktu prawnego. W dolinach obu Wisełek występują interesujące formy geomorfologiczne: progi z wodospadami
(m.in. „Kaskady Rodła”), kotły eworsyjne, płyty ześlizgowe, rynny. Odsłaniają się także interesujące profile geologiczne, a na stromych zboczach doliny Białej Wisełki można zobaczyć ostańce (w tym pomniki
przyrody) i wychodnie warstw skalnych. Wzdłuż
Fot. M. Śniegoń
potoków występują następujące zbiorowiska roślinne: w najwyższych położeniach - dolnoreglowy
bór jodłowo-świerkowy, niżej buczyna karpacka,
a bezpośrednio nad potokami - nadrzeczna olszyna
górska. Flora rezerwatu (dolin potoków) liczy 239
gatunków roślin naczyniowych, w tym gatunki podlegające ochronie prawnej, m.in. rosnące w zbiorowiskach ziołoroślowych omieg górski, tojad morawski i parzydło leśne. Źródliska Białej i Czarnej Wisełki
znajdują się w granicach rezerwatu „Barania Góra”.
Z walorami rezerwatu można zapoznać się dzięki
szlakom turystycznym prowadzącym dolinami obu
Wisełek na Baranią Górę, a najważniejsze atrakcje
przyrodnicze przedstawiono na ścieżce dydaktyczno-przyrodniczej (patrz rozdział 8.2).
Rezerwat ,,Czantoria” położony jest na terenie
miasta Ustronia, na północnym stoku Wielkiej Czantorii i obejmuje obszar źródliskowy potoku Suchego i potoku Poniwiec (575-995 m n.p.m.). Jest to
rezerwat leśny o powierzchni 97,71 ha, utworzony
w 1996 r. Rezerwat został powołany dla ochrony
leśnych zbiorowisk roślinnych z zachowanymi fragmentami lasu o charakterze naturalnym. Występują
tam: żyzna i kwaśna buczyna, charakterystyczne dla
Beskidu oraz rzadziej spotykana jaworzyna karpacka
z udziałem jarzębiny. Największą osobliwością rezerwatu - co jest wręcz ewenementem w polskich
Karpatach - jest położony na wysokości 600-800 m
n.p.m. 160-letni drzewostan bukowo-jodłowy z dużym udziałem jesionów, zajmujący powierzchnię
około 7 ha. Niektóre fragmenty rezerwatu mają typowo puszczański wygląd z powodu licznie występujących powalonych i omszonych pni drzew, pokrytych grzybami i porostami. Imponują rozmiarami niektóre rosnące drzewa, m.in. jawory o średnicy
do 100 cm, jesiony osiągające 33 m wysokości i 80
cm średnicy pnia, a także potężne, rozłożyste buki
o średnicy przekraczającej 100 cm. W runie leśnym
rezerwatu występują liczne gatunki chronione,
m.in. widłak wroniec i widłak jałowcowaty, kopytnik
pospolity, przytulia wonna, goryczka trojeściowa,
parzydło leśne, śnieżyczka przebiśnieg, paprotka
zwyczajna, podrzeń żebrowiec. W rezerwacie występuje również, na martwym drewnie, rzadki grzyb
- soplówka jodłowa.
Bogaty jest również świat zwierząt żyjących w rezerwacie ,,Czantoria”. Z gatunków szczególnie cennych wymienić należy: bociana czarnego, dzięcioła
czarnego, dzięcioła dużego i dzięcioła zielonosiwego, myszołowa włochatego, puchacza, jarząbka oraz
kumaka górskiego. W ostatnich kilku latach widywane są w okresie zimowym ślady pobytu wilka i rysia.
Jesienią, we wrześniu i październiku, na terenie objętym ochroną odbywa się intensywne rykowisko
jeleni, którego odgłosy słychać w osiedlach położonych na Poniwcu i Polanie. Przez rezerwat prowadzi
niebieski szlak z Ustronia Poniwca na Wielką Czantorię. Ponadto południową granicą rezerwatu prowadzi fragment czerwonego szlaku z polany Stokłosica
(górna stacja wyciągu krzesełkowego na Czantorię)
na szczyt Wielkiej Czantorii. Po czeskiej stronie znaj-
Proponowany rezerwat „Góra Bucze”
duje się również rezerwat przyrody ,,Čantoria” o powierzchni 40 ha. Wzdłuż południowej i wschodniej
granicy rezerwatu przebiegają szlaki turystyczne
- czerwony i niebieski, które również umożliwiają
jego zwiedzanie. Z przyrodą obu rezerwatów można
zapoznać się dzięki poprowadzonej wzdłuż ich granic ścieżce przyrodniczo-leśnej (patrz rozdział 8.2).
6.1.2. Rezerwaty proponowane
„Góra Bucze” - ochroną proponuje się objąć obszar o powierzchni ok. 100 ha, położony w Górkach
Wielkich w gminie Brenna (320-417 m n.p.m.), obejmujący wzniesienie Bucze (418 m n.p.m.). Obecnie
czynione są starania utworzenia na tym obszarze zespołu przyrodniczo-krajobrazowego. Celem ochrony
jest zachowanie zbiorowisk leśnych oraz półnaturalnych zbiorowisk łąkowych i murawowych z licznymi gatunkami chronionymi, a także ochrona jednej
z dwóch najliczniejszych w kraju populacji storczyka
bladego oraz stanowisk rzadkich roślin: turzycy zgrzebłowatej, storczyka męskiego nakrapianego, cieszynianki wiosennej. Dominującym zbiorowiskiem
leśnym na górze Bucze jest grąd subkontynentalny
- żyzny las z przewagą lipy w drzewostanie. Mozaika
wielogatunkowych zbiorowisk roślinnych sprawia,
że teren prezentuje się niezwykle barwnie wiosną
i jesienią. W granicach proponowanego obszaru
chronionego stwierdzono występowanie 365 gatunków roślin naczyniowych, w tym 27 gatunków chronionych, takich jak m.in. skrzyp olbrzymi, wawrzy-
Fot. M. Śniegoń
91
6. Pamiątki
przeszłości,
nadzieje
Pamiątki
90
przeszłości
i nie tylko,
czyliprzyszłości,
istniejące iczyli
projektowane
formy ochrony
Proponowany rezerwat „Las Dzielowy” nek wilczełyko, cieszynianka wiosenna, orlik pospolity, dziewięćsił bezłodygowy, goryczuszczka orzęsiona, centuria pospolita, obrazki alpejskie, buławnik wielkokwiatowy, storczyk blady, storczyk męski.
W faunie tego obszaru na uwagę zasługują m.in. kumak górski, ropucha szara, rzekotka drzewna, żaba
trawna, salamandra plamista, padalec, jaszczurka
zwinka i zaskroniec zwyczajny, 60 gatunków ptaków, m.in. kobuz, puszczyk, uszatka, dzięcioł zielony,
paszkot, strumieniówka, pustułka, derkacz i dzierzba
gąsiorek. Na tym terenie stwierdzono występowanie
popielicy oraz nietoperzy: nocka orzęsionego, nocka
Brandta, nocka wąsatka, nocka rudego, karlika większego oraz nocka Alkatoe. Z przyrodą góry Bucze
można zapoznać się najlepiej podczas spaceru ścieżką przyrodniczo-dydaktyczną, poprowadzoną przez
ten obszar (patrz rozdział 8.2).
„Las Dzielowy” - proponowany rezerwat leśny, położony w Górkach Wielkich (gmina Brenna)
na północnym krańcu wsi, pomiędzy przysiółkami
Dzielowy i Do Raju (320-380 m n.p.m.), o powierzchni ok. 20 ha. Ochroną proponuje się objąć kompleks
lasu liściastego, o drzewostanie grądowo-łęgowym,
rosnący na siedlisku o charakterze świeżym i wilgotnym, a lokalnie - w miejscach obfitego wysięku wody
- także mokrym (fragmenty podgórskiego łęgu jesionowego i grądu). Bogata jest flora tego obszaru
z licznymi gatunkami objętymi ochroną (m.in. przylaszczka pospolita, wawrzynek wilczełyko, goryczka
trojeściowa, ciemiężyca zielona, bluszcz pospolity).
W płatach podgórskiego łęgu jesionowego rośnie
turzyca zgrzebłowata (gatunek rzadki w skali kraju,
Fot. T. Jonderko
ujęty w „Polskiej czerwonej księdze roślin”). Stanowisko to jest ostoją tego gatunku o randze krajowej.
„Lipowski Groń” - proponowany rezerwat leśny
położony na pograniczu wsi Brenna i Górki Małe
(gmina Brenna) oraz Ustronia Lipowca. Obszar proponowany do ochrony obejmuje północno-wschodnie zbocze Lipowskiego Gronia (północno-wschodni kraniec masywu Równicy), od strony wzniesienia
Kamienny (Kamionka), na stokach opadających
ku dolinie potoku Żarnowiec. Obszar ten ma powierzchnię 73 ha (450-720 m n.p.m.). Celem ochrony jest zachowanie fragmentów jaworzyny górskiej
z miesiącznicą trwałą oraz buczyny karpackiej.
Jest to obszar leśny, z dominującym bukiem oraz
świerkami i jodłami w wieku ok. 100 lat. Warstwa
roślin runa leśnego jest bogata i zróżnicowana gatunkowo, z wyjątkiem stoków o dużym nachyleniu,
gdzie warstwa gleby jest płytka. Na stromych północnych stokach występują dwa płaty jaworzyny
górskiej z miesiącznicą trwałą. Z roślin chronionych
na terenie proponowanego rezerwatu stwierdzono dotychczas występowanie dziesięciu gatunków,
m.in.: widłaka goździstego, paprotnika kolczystego, podrzenia żebrowca, lilii złotogłów, parzydła
leśnego. Na szczególną uwagę zasługuje również
występowanie w proponowanym rezerwacie żywca
dziewięciolistnego, który pod względem zmienności geograficznej wyróżnia postać śląsko-żywiecką
zespołu żyznej buczyny karpackiej.
„Błatnia” - do objęcia ochroną jako rezerwat
leśny proponowany jest obszar o powierzchni ok.
Proponowany rezerwat „Lipowski Groń”
Fot. T. Jonderko
40 ha, położony w Brennej, w podszczytowych
partiach zbocza Błotnego. Jest to teren opadający
w stronę doliny potoku Jasionka, na wysokości 570900 m n.p.m., a celem ochrony jest zachowanie płatów zespołu buczyny karpackiej. Miejscami na zboczu
o dużym nachyleniu występują wychodnie skał fliszu
karpackiego. Skład florystyczny jest stosunkowo dobrze zachowany, wielogatunkowy, z dominującym
wiosną czosnkiem niedźwiedzim. Rośliny chronione
w proponowanym rezerwacie to: widłak goździsty,
podrzeń żebrowiec, dziewięćsił bezłodygowy, śnieżyczka przebiśnieg, paprotka zwyczajna, goryczka
trojeściowa, czosnek niedźwiedzi, marzanka wonna.
Proponowany rezerwat jest zlokalizowany na
północny zachód od schroniska i szczytu Błotnego.
Proponowany rezerwat „Błatnia”
„Prądowiec” - proponowany do ustanowienia rezerwat obejmuje obszar o powierzchni
40 ha, położony w Istebnej nad potokiem Prądowiec (550-575 m n.p.m.), w dolnej i środkowej części
tego potoku. Na tym terenie występują fragmenty
zespołu dolnoreglowej świerczyny na torfie. Jest
to zespół leśny występujący na zatorfionych źródliskach oraz w dolinach potoków u podnóża stoków.
W runie tego typu lasów charakterystyczne jest występowanie mszaków (mchów), miejscami całkowicie pokrywających dno lasu. Ponadto na skarpach
nad potokiem Prądowiec spotykane są ziołorośla
z omiegiem górskim i parzydłem leśnym. Obecnie
proponowany teren jest mocno odwodniony z uwagi na powtarzające się lata suche, płaty mszaków są
Fot. M. Śniegoń
93
6. Pamiątki
przeszłości,
nadzieje
Pamiątki
92
przeszłości
i nie tylko,
czyliprzyszłości,
istniejące iczyli
projektowane
formy ochrony
Proponowany rezerwat „Prądowiec”
małe i przesuszone, gatunki charakterystyczne dla
świerczyny na torfie zanikają. Drzewostan świerkowy jest w złym stanie zdrowotnym, co wiąże się
z obserwowanym na terenie całego Beskidu Śląskiego zamieraniem lasów świerkowych.
„Sołowy” - granice proponowanego rezerwatu
obejmują teren o powierzchni około 50 ha, położony w Istebnej, na północnych stokach wzniesienia
Sołowy Wierch. Ochroną rezerwatową planowano
objąć obszar porośnięty fragmentami żyznej i kwaśnej buczyny, a także borem jodłowo-świerkowym.
W runie leśnym występują m.in. gatunki objęte
ochroną: wawrzynek wilczełyko, podrzeń żebrowiec, widłak wroniec i gnieźnik leśny. Na obszarze
proponowanym do objęcia ochroną znajdują się
także obszary źródliskowe potoku Krężelka, dopływu Czadeczki, należące do dorzecza Dunaju i zlewiska Morza Czarnego (patrz rozdział 7.1). Niestety,
część lasów jodłowo-świerkowych obecnie zamiera,
a lasy bukowe stanowią własność prywatną.
Powiększenie rezerwatu „Dolina Łańskiego Potoku” - istniejący rezerwat „Dolina Łańskiego Potoku”
o powierzchni 46,89 ha, został utworzony w 1998 r.
i jest zlokalizowany w miejscowości Grodziec (gmina Jasienica) na Pogórzu Śląskim. Ochroną objęto
dolinę Łańskiego Potoku (345-392 m n.p.m.) z uwagi na występujące tu zbiorowiska leśne, zwłaszcza
Fot. A. Klimek
nadrzecznej olszyny górskiej oraz podgórskiego
łęgu jesionowego (należy do najrzadziej spotykanych zbiorowisk leśnych w rezerwatach przyrody
w Karpatach).
Ze względu na niedostateczną ochronę podgórskiego łęgu jesionowego w Beskidzie Śląskim, proponowane jest włączenie do istniejącego rezerwatu
obszaru porośniętego tym łęgiem o powierzchni
25 ha, położonego na stokach Zebrzydki (578 m
n.p.m.) w Górkach Wielkich (392-410 m n.p.m.). Do
tego obszaru można dostać się z centrum Górek
Wielkich ulicą Bielską, następnie ulicą Szpotawicką,
którą po 2 km docieramy do granicy lasu. Proponowany do ochrony obszar znajduje się 300 metrów
dalej po lewej stronie drogi.
6.2. Parki krajobrazowe
Park krajobrazowy to forma ochrony przyrody
tworzona dla ochrony i zachowania nie tylko walorów przyrodniczych danego obszaru. Równorzędne
znaczenie mają także walory historyczne i kulturowe, które razem z przyrodą tworzą cenne i niepowtarzalne walory krajobrazowe. Ta forma ochrony
ma za zadanie nie tylko chronić, ale także popularyzować krajobraz przyrodniczy i kulturowy danego
obszaru, zachowując przy tym możliwość rozwoju
regionu, jednak z uwzględnieniem zasad tzw. zrównoważonego rozwoju16.
16.O znaczeniu tego pojęcia najlepiej świadczy, że zasada zrównoważonego rozwoju została zapisana w art. 5 Konstytucji Rzeczpo spolitej Polskiej. W ustawie Prawo ochrony środowiska zrównoważony rozwój został zdefiniowany jako taki rozwój społeczno gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi
przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych
potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń.
Proponowany rezerwat „Sołowy”
Fot. A. Klimek
Na obszarze parku krajobrazowego można prowadzić działalność gospodarczą, jednak z pewnymi
ograniczeniami. Jednocześnie promowane są działania związane z rozwojem turystyki, rekreacji i wypoczynku, pod warunkiem, że te formy działalności
gospodarczej nie odbywają się kosztem przyrody.
Park Krajobrazowy Beskidu Śląskiego
Park został utworzony w 1998 r. rozporządzeniem Wojewody Bielskiego. Obejmuje powierzchnię 38.620 ha, a utworzona wokół parku strefa
ochronna, czyli otulina, ma powierzchnię 22.285 ha.
W granicach parku (i otuliny) znajdują się w całości
lub częściowo następujące miasta i gminy: Bielsko-Biała, Brenna, Buczkowice, Goleszów, Istebna,
Jaworze, Lipowa, Milówka, Radziechowy-Wieprz,
Szczyrk, Ustroń, Węgierska Górka, Wilkowice i Wisła (ponadto tylko w otulinie parku krajobrazowego
położone są fragmenty gmin Jasienica i Skoczów).
Z obszaru objętego ochroną wyłączone zostały
gęsto zabudowane i zaludnione doliny, np. dolina
Wisły i dolina Brennicy. Zdecydowaną większość powierzchni parku krajobrazowego - blisko 90% - zajmują lasy, wśród których ok. 70% stanowią sztuczne
monokultury świerkowe. Interesujące są także wykształcone głównie na śródleśnych polanach oraz
w grzbietowych i przyszczytowych partiach wzniesień zbiorowiska nieleśne, wielogatunkowe i w wielu
przypadkach dobrze zachowane zbiorowiska łąkowe i ziołoroślowe. Są to siedliska wielu chronionych
i rzadkich gatunków roślin. Ogółem flora parku krajobrazowego jest szacowana na ok. 950 gatunków roślin naczyniowych (liczne są gatunki górskie - reglo-
we i ogólnogórskie), spośród których ok. 50 podlega
ochronie prawnej.
Park Krajobrazowy Beskidu Śląskiego stanowi
swego rodzaju otulinę lub strefę buforową dla istniejących i projektowanych rezerwatów przyrody
oraz innych form ochrony (omówionych nieco szerzej w charakterystyce obszaru Natura 2000 Beskid
Śląski). Na uwagę zasługują także chronione w granicach parku zabytki kultury materialnej, przede
wszystkim drewnianego budownictwa wiejskiego,
zwłaszcza na terenie gminy Istebna.
Obszar Beskidu Śląskiego wydaje się być szczególnie wskazany do objęcia taką formą ochrony.
Z jednej strony jest to najintensywniej zagospodarowany pod względem infrastruktury turystycznowypoczynkowej region w Beskidach Zachodnich,
co wiąże się z ogromnym obciążeniem ruchem turystycznym, a tym samym proporcjonalnie ogromną presją na środowisko przyrodnicze. Z drugiej jednak strony Beskid Śląski to region, na którym licznie
występują obszary i obiekty o wybitnych walorach
przyrodniczych, wymagające i warte ochrony i zachowania.
6.3. Obszary Natura 2000
Dla ochrony przyrody na terenie naszego kraju
data 1 maja 2004 r., czyli przystąpienie Polski do
Unii Europejskiej, oznaczało między innymi wprowadzenie nowej formy ochrony. Obok powszechnie
znanych form ochrony przyrody, takich jak parki
narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe,
95
6. Pamiątki
przeszłości,
nadzieje
Pamiątki
94
przeszłości
i nie tylko,
czyliprzyszłości,
istniejące iczyli
projektowane
formy ochrony
pomniki przyrody, użytki ekologiczne, bardzo wysoką rangę otrzymały obszary Natura 2000.
Ochrona i zachowanie dziedzictwa przyrodniczego oraz różnorodności gatunkowej i siedliskowej są jednym z ważniejszych obszarów współpracy
krajów w ramach Unii Europejskiej. Do najistotniejszych unijnych inicjatyw należy zaliczyć obowiązek
powoływania przez państwa członkowskie obszarów Natura 2000, które docelowo mają utworzyć
spójną europejską sieć ekologiczną specjalnych obszarów ochrony, pod nazwą Natura 2000, zgodnie
z zapisami tzw. Dyrektywy Siedliskowej17. W skład
sieci wchodzą dwa rodzaje obszarów:
1. specjalne obszary ochrony siedlisk (oznaczane
skrótem SOOS), wyznaczane na podstawie zapi sów przytoczonej powyżej Dyrektywy Siedlisko wej oraz
2. obszary specjalnej ochrony ptaków (OSOP)18,
wyznaczane na podstawie Dyrektywy zwanej
Ptasią.
Podstawowym celem tworzenia sieci obszarów
Natura 2000 jest zachowanie ściśle określonych siedlisk naturalnych oraz gatunków roślin i zwierząt
w stanie sprzyjającym ochronie w ich naturalnym
zasięgu lub odtworzenie takiego stanu, o ile jest
to możliwe. Siedliska naturalne oraz gatunki roślin
i zwierząt, dla których ochrony powoływane są obszary Natura 2000, zostały wyszczególnione w załącznikach do obu cytowanych dyrektyw. Łącznie
w obu dyrektywach wyszczególnionych zostało
ponad 1.450 gatunków roślin, zwierząt i grzybów
oraz 219 siedlisk przyrodniczych o znaczeniu europejskim, czyli takich, które powinny podlegać
szczególnej ochronie przez państwa członkowskie
Wspólnoty.
Na listach tych znalazły się gatunki oraz siedliska
zagrożone lub podatne na zagrożenie, endemiczne,
rzadkie oraz mające niewielki zasięg występowania; uwzględnione zostały także wybitnie typowe
gatunki i siedliska dla jednego lub więcej bioregionów. Ponadto w Dyrektywie Siedliskowej wskazane zostały gatunki oraz siedliska, których ochrona
ma znaczenie priorytetowe, gdyż są to gatunki lub
siedliska ustępujące bądź zagrożone wymarciem
w skali całej Europy.
W Polsce dany obszar Natura 2000, po akceptacji
przez Komisję Europejską, wymaga formalnego po-
twierdzenia i powołania stosownym rozporządzeniem Ministra Środowiska. Obszar taki może obejmować swymi granicami w całości lub w części inne
formy ochrony przyrody, o których mowa w ustawie
o ochronie przyrody.
Na terenie Beskidzkiej 5 przewiduje się utworzenie dwóch obszarów Natura 200019. Chociaż nie
zostały one dotąd powołane przez Ministra Środowiska, to już ich akceptacja przez Komisję Europejską (decyzja KE z dnia 25.01.2008 r.) sprawia, że pod
względem faktycznym możemy mówić, iż są to obszary już istniejące.
Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Beskid
Śląski (kod obszaru PLH 240005)
SOOS Beskid Śląski zgodnie z ostatnią, zaakceptowaną propozycją, to pięć odrębnych obszarów
obejmujących: masyw Czantorii wraz z Tułem (najwyższym wzniesieniem Pogórza Cieszyńskiego,
położonym w gminie Goleszów), północny kraniec
masywu Równicy z Lipowskim Groniem, masyw
Klimczoka - rozległy obszar pomiędzy doliną Brennicy a Bielskiem-Białą, masyw Stożka, czyli teren od
granicy polsko-czeskiej do drogi Wisła - Istebna oraz
rozległy obszar obejmujący masyw Baraniej Góry
i masyw Skrzycznego. Łącznie jest to teren o powierzchni 26.158,59 ha.
W znacznym stopniu obszar Natura 2000 pokrywa się z obszarem Parku Krajobrazowego Beskidu
Śląskiego. Około 70% lasów Beskidu Śląskiego tworzą monokultury świerkowe, jednak już co najmniej
od kilkunastu lat notuje się pogorszenie stanu zdrowotno-sanitarnego tych lasów, co z kolei wymusza
ich tzw. przebudowę, czyli nasadzenia w miejsce
świerka drzewostanów z dominującym bukiem
i jodłą. Jednak z punktu widzenia ochrony przyrody i sieci obszarów Natura 2000 najistotniejsze jest
to, iż na tym obszarze zachowały się niezwykle interesujące lasy jodłowo-bukowo-świerkowe o charakterze naturalnym, a nawet fragmentami zbliżone
do lasów pierwotnych. Są np. lasy w wieku ok. 200
lat, chronione w granicach rezerwatu „Barania Góra”
oraz liczące ok. 160 lat lasy bukowo-jesionowe w rezerwacie „Czantoria”.
Na terenie ostoi stwierdzono 18 rodzajów siedlisk z Dyrektywy Siedliskowej, a do najważniejszych
z nich należą przede wszystkim: kwaśne buczyny
17.Dyrektywa Rady Wspólnot Europejskich 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej
fauny i flory.
18.Dyrektywa Rady Wspólnot Europejskich 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikich ptaków.
19.W roku 2008 został opracowany i zgłoszony przez Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków trzeci obszar – Obszar Specjalnej
Ochrony Ptaków Beskid Śląski.
górskie, żyzne buczyny górskie, bory górnoreglowe, dolnoreglowe bory jodłowo-świerkowe, górskie świerczyny na torfie, murawy bliźniaczkowe,
górskie ziołorośla, jaworzyny, łęgi olszowe i jesionowe. Ostoja jest również miejscem występowania
16 gatunków zwierząt wymienionych w Dyrektywie Siedliskowej, w tym wilka i rysia, migrujących
osobników niedźwiedzia brunatnego, nietoperzy:
podkowca małego i nocka dużego, płazów: traszki
grzebieniastej i karpackiej, kumaka górskiego i nizinnego, rzadkich bezkręgowców: biegacza urozmaiconego, czerwończyka nieparka, kozioroga
dębosza i pachnicy dębowej, a także 16 gatunków
z Dyrektywy Ptasiej: bociana czarnego, cietrzewia,
dzięcioła białogrzbietego, dzięcioła czarnego, dzięcioła średniego, dzięcioła trójpalczastego, dzięcioła
zielonosiwego, gąsiorka, głuszca, jarząbka, puchacza, puszczyka uralskiego, sóweczki, zimorodka.
Na terenie ostoi Beskid Śląski zlokalizowane są
rezerwaty przyrody („Barania Góra”, „Czantoria”, „Dolina Łańskiego Potoku”, „Jaworzyna”, „Stok Szyndzielni”, „Zadni Gaj”, „Wisła” i „Kuźnie”), zespoły przyrodniczo-krajobrazowe („Dolina Wapienicy”, „Sarni Stok”
i „Jaworze”), użytki ekologiczne („Uroczysko Jasionka” i „Góra Tuł”), liczne pomniki przyrody, zwłaszcza
przyrody nieożywionej - jaskinie i wychodnie skalne.
Wiele z nich - tych występujących na terenie gmin
Beskidzkiej 5 - zostanie omówionych w kolejnych
rozdziałach.
Widok z góry Bucze
Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Kościół
w Górkach Wielkich p.w. Wszystkich Świętych
(kod obszaru PLH 240008)
Niewielka pod względem powierzchni ostoja
(liczy zaledwie 0,39 ha) obejmuje zabytkowy, pochodzący z XV w. budynek kościoła p.w. Wszystkich
Świętych w Górkach Wielkich (gmina Brenna). Na
strychu kościoła co roku do rozrodu przystępują
dwa gatunki nietoperzy z Załącznika II Dyrektywy
Siedliskowej:
- podkowiec mały, którego kolonia rozrodcza liczy
około 40 osobników (w Europie jest to gatunek
zaliczany do grupy gatunków wysokiego ryzyka,
narażonych na wyginięcie);
- nocek duży, którego letnia kolonia rozrodcza
wynosi około 150 osobników i należy do naj cenniejszych w Polsce kolonii rozrodczych noc ków dużych (w Europie jest to gatunek zaliczany
do gatunków niższego ryzyka, bliskich zagroże nia).
Jakże tu wypowiedzieć piękno drzew (...)
Słowa są za codzienne, trudne porównania,
Kiedy piękność tej chwili jest niewyśpiewana;
W tej zadumie słonecznej drzew siła nieznana
Zawarła twarde hasła życia i przetrwania.
Henryka Redlowa, Na Czantorii
Fot. M. Śniegoń
97
6. Pamiątki
przeszłości,
nadzieje
Pamiątki
96
przeszłości
i nie tylko,
czyliprzyszłości,
istniejące iczyli
projektowane
formy ochrony
6.4. Pomniki przyrody
Stare i okazałych rozmiarów drzewa, ich skupiska lub aleje, jaskinie, wodospady, skalne ostańce,
głazy narzutowe - oto twory przyrody żywej i nieożywionej, które chronimy jako pomniki przyrody.
Możemy uznać je za najstarszą formę ochrony przyrody, a sam termin pomnik przyrody - odnoszący się
do starych i potężnych drzew - został użyty po raz
pierwszy na przełomie XVIII i XIX wieku. I chociaż
jego autorem jest niemiecki przyrodnik i podróżnik
Alexander von Humboldt (1769-1859), a sam zwrot
pojawił się w jego relacji z wyprawy do Ameryki Południowej, to przecież i na polskich ziemiach szybko
znaleźli się ludzie, którzy pod ochronę i opiekę brali
pamiątkowe drzewa czy skałki.
* * *
Kiedy jednak zastanowimy się przez chwilę nad
samym znaczeniem słowa pomnik, a przede wszystkim nad skojarzeniami, jakie ten termin w nas budzi,
to czyż nie okazuje się, że jakoś samo to zestawienie - pomnik przyrody - brzmi trochę nienaturalnie?
Pomnik stawia się na czyjąś pamiątkę, aby kogoś
upamiętnić czy podkreślić wagę i znaczenie jakiegoś wydarzenia. Pomnik to swego rodzaju wiadomość wysłana następnym pokoleniom, by poznały
to, co ważne było dla ich przodków, aby swą życzliwą pamięcią obdarzyły osoby i zdarzenia ze swej
przeszłości. Można wreszcie samemu postawić bądź
wybudować sobie pomnik, zarówno w sensie materialnym, jak i niematerialnym, ulotnym, ale równie ważnym i istotnym, zapisującym się w pamięci
współczesnych i potomnych. Zawsze jednak słowo
pomnik kojarzy się z celową działalnością człowieka, z wytworem jego rąk i umysłu, i z czyimś przesłaniem, które w tym dziele zostaje zamknięte. Czy
natura może „tworzyć” pomniki w takim znaczeniu?
Chyba jednak rację miał Marian Raciborski (18631917), animator i pionier ruchu ochrony przyrody
na polskich ziemiach, który zamiast zwrotu „pomnik przyrody” używał terminu „zabytek przyrody”.
W tym sensie zabytek to materialny ślad przyrodniczej przeszłości, pozostałość dawnego stanu otaczającej nas natury czy też środowiska przyrodniczego.
Pod pojęciem „zabytek przyrody” M. Raciborski rozumiał (...) przedmioty przyrody martwej lub żywej,
które budzą ciekawość rzadkością pojawiania się,
a zarazem poważne wiekiem są świadkami czasów minionych, stosunków, a niekiedy zgoła klimatów minionych i jako cenne okazy demonstracyjne zasługują na
uwagę i opiekę. Zaliczamy do nich miejsca pięknością
położenia niezwykłe. Mogą to być skały, wodospady,
jeziora, rzadkie zwierzęta, olbrzymie lub rzadkie drzewa lub nawet skupienia od innych odmienne roślin
(...). O tak, stare drzewa, jaskinie czy ostańce skalne to prawdziwi świadkowie dawnych czasów i nie
jest wcale istotne, czy mamy do czynienia z jaskinią
bądź wychodnią skalną „wyrzeźbioną” naturalnymi
siłami przyrody, czy z drzewem, które dawniej posadziła ludzka ręka, a mimo upływu od tego zdarzenia
czasem setek lat, ręka innego człowieka tknąć się go
nie odważyła.
Jednak zgodnie z obowiązującą ustawą o ochronie przyrody zabytkowe stare drzewa, jaskinie lub
głazy chronimy jako pomniki przyrody. Jest to najbardziej rozpowszechniona i najliczniejsza w Polsce
forma ochrony przyrody.
zabytkowych drzew. Podziwiać w tym regionie możemy także pomniki przyrody, które można nazwać
prawdziwymi przyrodniczymi zabytkami, świadkami czasów minionych, stosunków, a niekiedy zgoła
klimatów minionych - stworzyła je bowiem sama
natura, a człowiekowi można jedynie jako zasługę
przypisać, że dzieła tego zepsuć czy zniszczyć doszczętnie nie zdołał. Kilka pomników Beskidzkiej 5
opiszemy nieco szerzej (w tym wszystkie pomnikowe obiekty geologiczne), pozostałe - chociaż także
na uwagę ze wszech miar zasługują - jedynie zostaną wymienione.
* * *
Ilość pomników przyrody na obszarze gmin Beskidzkiej 5 może wydać się niezbyt imponująca.
Ot, nazbierałoby się tych przyrodniczych zabytków
- pomników przyrody zaledwie 90. Mając na uwadze, że we współczesnych spisach uwzględnia się
jedynie te, których ochronę ustanowiono dopiero
w drugiej połowie minionego wieku, to rzeczywiście dla pięciu gmin liczba ta - jak się to mówi - nie
rzuca na kolana, zwłaszcza że ponad połowa z nich
położona jest na obszarze jednej gminy. Warto jednak dodać, że chociaż pośród nich są pomniki przyrody ustanowione aktami prawnymi szczebla wojewódzkiego (można wręcz powiedzieć, że zobowiązaniem ochrony jakiegoś drzewa czy jaskini „uszczęśliwiono” gminnych gospodarzy danego terenu),
to przecież są i takie, których ochronę wprowadziły
rady poszczególnych gmin. W tych przypadkach to
władze gminnego samorządu same dostrzegły wartość i znaczenie różnych przyrodniczych obiektów,
uznając za zasadne ich zachowanie i „przekazanie”
kolejnym pokoleniom. (Tak się akurat składa, że prawie wszystkie tego rodzaju pomniki znajdują się na
terenie gminy Brenna - z jednym chlubnym wyjątkiem w gminie Istebna - ale nie należy z tego faktu
wyciągać zbyt pochopnych wniosków).
Wśród „beskidzkich” pomników znajdziemy drzewa, które z całą pewnością zostały niegdyś posadzone ręką człowieka. Dziś, po upływie wielu dziesiątków lat, a czasem i wieków od chwili ich posadzenia, ręce te pozostają nam nie znane, anonimowe,
co jednak w żaden sposób nie umniejsza walorów
przyrodniczych lub historycznych wartości tychże
Dąb szypułkowy w Górkach Wielkich
Fot. M. Śniegoń
Brenna
Na terenie gminy Brenna znajdują się 54 pomniki przyrody, z których - co godne podkreślenia
- 46 ustanowiła stosownymi uchwałami Rada Gminy. Pomnikami przyrody uznano łącznie 58 drzew,
4 jaskinie oraz jeden okazałych rozmiarów bluszcz
pospolity. Spośród tych pomników na szczególną
uwagę zasługują:
Dąb szypułkowy o obwodzie pnia 705 cm i wysokości 22 m. Ustanowiony pomnikiem przyrody
w 1954 r. Rośnie w Górkach Wielkich przy ul. Szpotawickiej, naprzeciw wylotu ul. Jaskółczej. Drzewo
posiada okazałą, majestatyczną koronę i silnie rozbudowaną dolną część pnia. Wiek drzewa jest szacowany na około 450 lat. Jest to najgrubsze drzewo
na terenie Beskidzkiej 5. Dla porównania: największych rozmiarów dąb szypułkowy w Polsce rośnie
Jarząb szwedzki na górze Bucze
Fot. M. Śniegoń
w miejscowości Zabor w województwie lubuskim
i ma 1043 cm obwodu.
Jarząb szwedzki - obwód pnia 245 cm, wysokość 19 m. Ustanowiony pomnikiem przyrody
w roku 2004*20. Rośnie na skraju lasu na górze Bucze
w Górkach Wielkich, w pobliżu ścieżki przyrodniczo-dydaktycznej (odcinek II ścieżki „Przez las grą-
20.Gwiazdka przy roku ustanowienia pomnika przyrody informuje, że ochrona danego obiektu została wprowadzona uchwałą rady
gminy.
99
6. Pamiątki
przeszłości,
nadzieje
Pamiątki
98
przeszłości
i nie tylko,
czyliprzyszłości,
istniejące iczyli
projektowane
formy ochrony
Jodła pospolita w Brennej Hołcynie
Fot. M. Śniegoń
dowy”) oraz sanatorium dziecięcego. Drzewo o regularnej
i zwartej koronie i wyprostowanych gałęziach. Jesienią zdobią
go pomarańczowoczerwone
owoce chętnie zjadane przez
małe zwierzęta. W Polsce jarząb
szwedzki jest pod całkowitą
ochroną gatunkową. Jego naturalne stanowiska znajdują się
w południowej części Półwyspu
Skandynawskiego, a w Polsce
dziko rośnie tylko na Pomorzu
Zachodnim. W Górkach rośnie
najprawdopodobniej
jarząb
szwedzki o największym obwodzie pnia spośród wszystkich
drzew tego gatunku objętych
ochroną pomnikową w Polsce.
Jodła pospolita - wspaniałe
i strzeliste drzewo o wysokości
44 m i obwodzie pnia 416 cm,
rośnie na zachodnich stokach
góry Kotarz w Brennej Hołcynie. Ustanowiona pomnikiem
przyrody w 2006* r. Pień charakteryzuje się spiralną budową, korona jest niesymetryczna,
a jej pierwsze konary wyrastają na wysokości 16 m. Jodła ta
jest drugą co do grubości jodłą
w Polsce. Dotarcie do tego
drzewa wymaga nieco czasu.
Z centrum Brennej kierujemy
się do doliny potoku Hołcyna,
do końca drogi dostępnej dla
ruchu samochodowego, a następnie idziemy drogą około
trzech kilometrów wzdłuż potoku Hołcyna. Na rozwidleniu
dróg, skąd odbija droga do
Chaty na Grabowej, skręcamy w lewo, przecinając potok
i kierujemy się stromo w górę
wzdłuż jego dopływu. Po kilkunastu minutach po prawej
stronie mijamy grób partyzanta radzieckiego z okresu II wojny światowej i po około pięciu
minutach dochodzimy do pomnikowej jodły.
Cis pospolity w Brennej Leśnicy
Fot. T. Jonderko
Cis pospolity - dwupniowe drzewo, przewodniki
o obwodach 147 i 152 cm rozwidlają się na wysokości ok. 120 cm; wysokość 12 m. Ustanowiony pomnikiem przyrody w 2006* r. Rośnie na skraju dawnej
osady leśnej Szporówka (spalonej przez hitlerowców podczas II wojny światowej) w Brennej Leśnicy.
Trudno oszacować wiek tego drzewa, ale dla porównania warto wiedzieć, że najstarszy cis w Polsce
ma 1250 lat, 512 cm obwodu i rośnie w Henrykowie
Lubańskim. W Polsce cis pospolity jest objęty ścisłą
ochroną gatunkową, a jego naturalne stanowiska
są chronione w kilku rezerwatach przyrody, m.in.
w rezerwacie „Zadni Gaj” w Cisownicy (gmina Goleszów). Najłatwiej dotrzeć do pomnikowego drzewa żółtym szlakiem turystycznym prowadzącym
z Trzech Kopców Wiślańskich w kierunku Przełęczy
Salmopolskiej. Po minięciu osady Wyrch Gościejów
i obejściu szczytu Smrekowca schodzimy szlakiem
łagodnie w dół. Po przejściu paru minut, w miejscu,
w którym szlak zaczyna się wypłaszczać i łagodnie
skręcać w prawo, odchodzimy w lewo i idąc skrajem
modrzewiowego młodnika po około 150 m dochodzimy do cisa.
Buk pospolity - drzewo o wysokości 27 m i pniu
o obwodzie 485 cm. Ustanowiony pomnikiem przyrody w 2006* r. Rośnie w Brennej Leśnicy, na zachodnim stoku góry Stary Groń, na skraju polany.
To okaz buka pospolitego o bodaj największym ob-
Buk pospolity w Brennej Leśnicy
(1082 m n.p.m.). Długość korytarzy 1244 m, deniwelacja: 32.6 m (+4.6/-28). Jest to jaskinia osuwiskowa powstała w piaskowcach warstw godulskich
środkowych jednostki śląskiej, w wyniku spękania
i rozsunięcia się masywu skalnego na stoku. Stanowi
ona skomplikowany, labiryntowy system korytarzy
rozwiniętych na kilku poziomach. Otwór wejściowy do jaskini to prostokątna studnia o głębokości
4,3 m. Korytarze mają kształty prostokątne, trójkątne,
trapezowe, w kilku miejscach przechodzą w większe
sale (np. „Sala z obeliskiem” lub „Sala Zbójców”, „Sala
Rycerska”, „Sala Kaśki”, „Jadalnia”, „Sala Kazików”).
Pierwsze prace eksploracyjne rozpoczęły się w 1946
r. Aktualnie jest to trzecia co do długości jaskinia
w polskich Karpatach fliszowych, będąca zarazem
najbardziej znaną z jaskiń w Beskidach. Ze względu
na trudne warunki poruszania się w niej nie powinna być dostępna dla niezorganizowanego ruchu turystycznego, zwłaszcza w okresie zimowym. W jaskini tej bowiem panują sprzyjające warunki do hibernacji chronionych i rzadkich gatunków nietoperzy,
np. podkowca małego, nocka dużego i orzęsionego,
Fot. M. Śniegoń
wodzie pnia na terenie Beskidzkiej 5, chociaż nieco
mu jeszcze brakuje do najgrubszego pomnikowego
buka w Polsce, który rośnie w miejscowości Trzechel
w województwie zachodniopomorskim i ma 804 cm
obwodu. Do pomnikowego buka można dojść kierując się od skrzyżowania ul. Stary Groń z ul. Kobylą
do góry, w kierunku północnym. Po ok. 5 minutach
dochodzimy do niewielkiej łączki usytuowanej po
lewej stronie drogi, na skraju której (po przeciwnej
stronie) rośnie opisywany buk.
Jaskinia w Trzech Kopcach „Grota Klimczoka”
- ustanowiona pomnikiem przyrody w 1980 r. Wejście do jaskini położone jest na wysokości 980 m
n.p.m., na południowych stokach góry Trzy Kopce
Jaskinia w Trzech Kopcach „Grota Klimczoka” Fot. M. Śniegoń
Jaskinia w Stołowie
Fot. M. Śniegoń
gacka brunatnego i wielu innych. Dojście: czerwonym szlakiem turystycznym z przełęczy Karkoszczonka na Klimczok. Po około 40 min. marszu pod
górę, gdy szlak zaczyna skręcać w prawo idziemy
prosto w kierunku szczytu Trzech Kopców. Otwór
wejściowy jaskini znajduje się ok. 200 metrów dalej. Uwaga: często błędnie podaje się, że jaskinia ta
znajduje się na terenie Szczyrku.
Jaskinia w Stołowie - pomnik przyrody od 1993
r. Położona w pobliżu przełęczy pomiędzy Trzema
Kopcami a Stołowem, na wysokości 1005 m n.p.m.
Długość korytarzy wynosi 91 m, przy deniwelacji
7,3 m (+0.10/-7.20). Jaskinia typu osuwiskowego,
powstała w piaskowcach warstw godulskich środko-
101
6. Pamiątki
przeszłości,
nadzieje
Pamiątki
100
przeszłości
i nie tylko,
czyliprzyszłości,
istniejące iczyli
projektowane
formy ochrony
Jaskinia Salmopolska
Fot. M. Śniegoń
wych. Ukształtowała się w efekcie rozsuwania masywu skalnego na stoku. Usytuowana jest w wale nad
rowem rozpadlinowym. Składa się z wysokich, lecz
miejscami wąskich korytarzy, prostokątny otwór
wejściowy jest niski i niebezpieczny - wąski i trudny do przejścia. Jaskinia została odkryta w 1970 r.
W czasie prac eksploracyjnych w okolicy jaskini został znaleziony żelazny grot oszczepu, który można
zobaczyć w muzeum w Bielsku-Białej. Dojście: żółtym szlakiem turystycznym z Błotnego w kierunku
Klimczoka. W pobliżu przełęczy pomiędzy Stołowem a Trzema Kopcami skręcamy w prawo. Jaskinia jest usytuowana 50 metrów od linii grzbietowej,
w wyraźnym rowie rozpadlinowym.
Jaskinia Salmopolska. Ustanowiona pomnikiem przyrody w 1993 r. i położona w Brennej Leśnicy (błędnie podawana jest informacja, że jaskinia
ta znajduje się na terenie Wisły!), w siodle Przełęczy
Salmopolskiej, na wysokości 910 m n.p.m. Długość
korytarzy 115 m, głębokość 9 m. Jaskinia występuje
w obrębie gruboławicowych piaskowców warstw
godulskich górnych (pochodzących z górnej kredy). Reprezentuje pustkę pseudokrasową powstałą
w wyniku grawitacyjno-odprężeniowego rozstępowania się masywu skalnego. Posiada formę korytarza rozwiniętego wzdłuż jednej szczeliny skalnej.
W czasie opadów w jaskini występuje okresowy
przepływ wody. Zwiedzanie jaskini jest trudne.
Jaskinia została odsłonięta przy budowie szosy
Szczyrk - Wisła, przez robotników prowadzących
prace drogowe (najprawdopodobniej dotarli oni
wówczas do „Sali Konia Skalnego”). Pierwsza eks-
ploracja została przeprowadzona w 1969 r. Dojście:
z Przełęczy Salmopolskiej drogą w kierunku Wisły;
jaskinia jest zlokalizowana po prawej stronie szosy,
w niewielkim wąwozie.
Jaskinia Głęboka w Stołowie. Objęta ochroną
jako pomnik przyrody w 2006* r. Położona jest na
południowo-zachodnich stokach góry Stołów, na
wysokości 970 m n.p.m. Otwór wejściowy jaskini
Głębokiej znajduje się 200 metrów poniżej otworu
jaskini w Stołowie. Długość korytarzy 554 m, przy
głębokości wynoszącej 25 m. Jest to jaskinia osuwiskowa, powstała w piaskowcach warstw godulskich
środkowych (górna kreda). Ma formę kilkupoziomowych zespołów szczelin poprzedzielanych komorami, w wielu miejscach jest wilgotna, a w porze roztopów występuje w niej deszcz podziemny. Jaskinia
bardzo trudna do zwiedzania, należy zachować
szczególne środki bezpieczeństwa. Jaskinia odkryta została w 2003 r. i aktualnie jest jedyną jaskinią
Jaskinia Głęboka w Stołowie
Fot. M. Śniegoń
w Polsce ustanowioną pomnikiem przyrody przez
radę gminy.
Pozostałe pomniki przyrody na terenie gminy
Brenna:
1. dąb szypułkowy - obwód pnia 500 cm, wysokość
15 m, wiek 200 lat, rok ustanowienia pomnikiem
przyrody 1957; położenie: Górki Małe, przy
ul. Objazdowej;
2. skupienie dwóch dębów szypułkowych obwody pni 500 i 440 cm, wysokość 26 i 27 m, wiek
200-250 lat, rok ustanowienia pomnikiem przy rody 1963; położenie: Górki Wielkie, w zadrze wieniu powyżej dawnej Stanicy Harcerskiej
„Bucze Harcerskie”;
3. buk pospolity - obwód pnia 370 cm, wysokość
23 m, rok ustanowienia pomnikiem przyrody
1998; położenie: Brenna, obok drogi od zachod niej strony przysiółka Bukowy Groń;
4. skupienie dwóch buków pospolitych - obwody
pni 450 i 350 cm, wysokość 25 m, rok ustanowie nia pomnikiem przyrody 1998; położenie:
Brenna, na skraju łąki od zachodniej strony przy siółka Bukowy Groń;
5. wiąz górski - obwód pnia 345 cm, wysokość
2004*; położenie: Górki Wielkie, w południowo wschodniej części zadrzewienia na skarpie góry
Bucze;
6. dąb szypułkowy - obwód pnia 430 cm, wyso kość 26 m, rok ustanowienia pomnikiem przy rody 2004*; położenie: Górki Wielkie, w środko wej części zadrzewienia na skarpie góry Bucze;
7. jesion wyniosły - obwód pnia 395 cm, wysokość
2004*; położenie: Górki Wielkie, w alei przy
drodze polnej na północno-zachodnich stokach
góry Bucze;
8. grab pospolity - obwód pnia 260 cm, wysokość
2004*; położenie: Górki Wielkie, w środkowej
części zadrzewienia na skarpie góry Bucze;
9. dąb szypułkowy - obwód pnia 415 cm, wyso kość 29 m, rok ustanowienia pomnikiem przyro dy 2004*; położenie: Górki Wielkie, w zadrzewie niu na północno-zachodnim stoku góry Bucze,
poniżej terenów rolnych RSP Bucze;
10.klon jawor - obwód pnia 270 cm, wysokość
2004*; położenie: Górki Wielkie, w zadrzewieniu
wzdłuż potoku u północnego podnóża góry Bu cze;
11.czereśnia ptasia - obwód pnia 235 cm, wyso kość 24 m, rok ustanowienia pomnikiem przyro dy 2004*; położenie: Górki Wielkie, na brzegu
lasu na północno-zachodnich stokach góry
Bucze;
2004*; położenie: Górki Wielkie, na zachód od
szczytu góry Bucze;
13.czereśnia ptasia - obwód pnia 225 cm, wyso kość 26 m, rok ustanowienia pomnikiem przyro dy 2004*; położenie: Górki Wielkie, na skraju
polany od strony południowej góry Bucze;
14.grab pospolity - obwód pnia 250 cm, wysokość
wzdłuż potoku u północnego podnóża góry Bu cze;
15.dąb szypułkowy - obwód pnia 460 cm, wyso kość 23 m, rok ustanowienia pomnikiem przyro dy 2005*; położenie: Górki Wielkie, ul. Zalesie 75;
16.dąb szypułkowy - obwód pnia 430 cm, wyso kość 24 m, rok ustanowienia pomnikiem przyro dy 2005*; położenie: Górki Wielkie, przy ul. Majo wej w pobliżu mostku;
17.dąb szypułkowy - obwód pnia 380 cm, wyso kość 24 m, rok ustanowienia pomnikiem przyro dy 2005*; położenie: Górki Wielkie, na pograni czu Górek Wielkich i Małych, obok ośrodka
zdrowia;
18.dąb szypułkowy - obwód pnia 390 cm, wyso kość 25 m, rok ustanowienia pomnikiem przyro dy 2005*; położenie: Górki Wielkie, przy domu
parafialnym Parafii p.w. Wszystkich Świętych;
19.dąb czerwony - obwód pnia 290 cm, wysokość
2005*; położenie: Górki Wielkie, przy ul. Stary
Dwór na terenie dawnej Stanicy Harcerskiej
„Bucze Harcerskie”;
20.sosna pospolita - obwód pnia 255 cm, wyso kość 24 m, rok ustanowienia pomnikiem przy rody 2005*; położenie: Górki Wielkie, przy ścież ce leśnej blisko rzeki Wisły w Czarnym Lesie;
21.dąb szypułkowy - obwód pnia 425 cm, wyso kość 19 m, rok ustanowienia pomnikiem przy rody 2005*; położenie: Górki Wielkie, obok zale wisk po żwirowni w pobliżu granicy z Pogó rzem;
22.dąb szypułkowy - obwód pnia 395 cm, wyso kość 24 m, rok ustanowienia pomnikiem przyro dy 2005*; położenie: Górki Wielkie, w śródpol-
103
6. Pamiątki
przeszłości,
nadzieje
Pamiątki
102
przeszłości
i nie tylko,
czyliprzyszłości,
istniejące iczyli
projektowane
formy ochrony
nym zadrzewieniu na granicy Pogórza i Górek
Wielkich;
23.buk pospolity - obwód pnia 310 cm, wysokość
2005*; położenie: Górki Małe, obok potoku
Krzywaniec, około 20 m poniżej drogi leśnej
biegnącej z Żarnowca do Ustronia;
24.kasztanowiec pospolity - obwód pnia 300 cm,
wysokość 20 m, rok ustanowienia pomnikiem
przyrody 2005*; położenie: Górki Wielkie, na
terenie sanatorium na Buczu od strony połu dniowo-wschodniej głównego budynku;
25.jesion wyniosły - obwód pnia 450 cm, wysokość
2005*; położenie: Górki Wielkie, na terenie sana torium na Buczu przy budynku technicznym;
26.dąb szypułkowy - obwód pnia 375 cm, wyso kość 23 m, rok ustanowienia pomnikiem przyro dy 2005*; położenie: Górki Wielkie, przy alei od
strony północnej góry Bucze;
27.jesion wyniosły - obwód pnia 340 cm, wysokość
2005*; położenie: Górki Wielkie, przy alei od stro ny północnej góry Bucze;
2005*; położenie: Górki Wielkie, w szczytowych
partiach góry Bucze, blisko polany od strony pół nocnej przy ścieżce przyrodniczo-dydaktycznej;
29.klon polny - obwód pnia 190 cm, wysokość 23
m, rok ustanowienia pomnikiem przyrody 2005*;
położenie: Górki Wielkie, w lesie na południowo wschodnim stoku góry Bucze przy ścieżce przy rodniczo-dydaktycznej;
na skraju łąki na zachód od ul. Leśnej;
31.skupienie dwóch jesionów wyniosłych obwody pni 360 i 365 cm, wysokość 33 i 28 m,
rok ustanowienia pomnikiem przyrody 2005*;
położenie: Górki Wielkie, w zadrzewieniu na
zachodnich stokach góry Bucze;
32.skupienie dwóch dębów szypułkowych obwody pni 330 i 340 cm, wysokość 26 i 27 m,
rok ustanowienia pomnikiem przyrody 2005*;
położenie: Górki Wielkie, przy ogrodzeniu sana torium na Buczu od strony południowej, przy
ścieżce przyrodniczo-dydaktycznej;
33.skupienie trzech drzew: czereśnia ptasia,
jesion wyniosły i klon polny - obwody pni 265,
360 i 225 cm, wysokość 21, 24 i 19 m, rok ustano wienia pomnikiem przyrody 2005*; położenie:
Górki Wielkie, zadrzewienie na skarpie nad przy siółkiem Miczów;
34.dąb szypułkowy - obwód pnia 320 cm, wyso kość 18 m, rok ustanowienia pomnikiem przyro dy 2005*; położenie: Górki Małe, przy skrzyżowa niu ulic Zamilerza i Uliczka;
35.lipa drobnolistna - obwód pnia 440 cm, wyso kość 29 m, rok ustanowienia pomnikiem przyro dy 2006*; położenie: Górki Wielkie, przy ul. L.
Żagana w pobliżu kościoła p.w. Wszystkich Świę tych;
2006*; położenie: Brenna, na skraju lasu od połu dniowej strony przysiółka Bukowy Groń;
2006*; położenie: Brenna, na skraju lasu od połu dniowej strony przysiółka Bukowy Groń;
38.skupienie dwóch drzew: cis pospolity
- obwody pni 147+152 (drzewo dwupnio
we), wysokość 12 m i klon jawor - obwód pnia
270 cm, wysokość 23 m, rok ustanowienia
pomnikiem przyrody 2006*; położenie: Brenna,
w lesie (oddział leśny 119c) na skraju byłej osady
leśnej Szporówka, w odległości około 150 m od
żółtego szlaku turystycznego prowadzącego
w kierunku Przełęczy Salmopolskiej;
2006*; położenie: Brenna, na północno-zachod nim stoku góry Gościejów, ok. 100 m poniżej
drogi leśnej biegnącej z Malinki na Suchowiankę;
40.bluszcz pospolity - obwód pędu 25 cm, rok
ustanowienia pomnikiem przyrody 2006*; poło żenie: Górki Wielkie, na lipie drobnolistnej rosną cej w Górkach Wielkich w lesie (oddział leśny 6d),
na pograniczu Lasu Dzielowy i łąki nad brzegiem
strumienia płynącego w stronę Pogórza;
2006*; położenie: Brenna, na skraju lasu na za chodnich stokach Starego Gronia w Brennej Leśni cy, pomiędzy gospodarstwem Stary Groń 22 i 10;
42.jodła pospolita - obwód pnia 360 cm, wysokość
2006*; położenie: Brenna, w lesie (oddział leśny
132j) na wschodnim stoku Orłowej, w odległości
ok. 40 m od żółtego szlaku turystycznego
z Leśnicy na Orłową, w pobliżu źródlisk potoku
Grapa;
2006*; położenie: Brenna, na skraju lasu ok. 5 m
od drogi i 20 m od łąki w przysiółku Zoprzelina
w Brennej Leśnicy;
2007*; położenie: Brenna, w lesie (na granicy od działów leśnych 83c i 82f ) na północno-wschod nim stoku w paśmie góry Kotarz, w pobliżu źró dlisk potoku Nastrożny i osiedla Kotarz;
45.skupienie trzech klonów jaworów - obwody
pni 262, 268 i 305 cm, wysokość 24-26 m, rok
ustanowienia pomnikiem przyrody 2007*; poło żenie: Brenna, na zachodnim stoku w paśmie
góry Kotarz, w pobliżu Hali Jaworowej;
46.klon pospolity - obwód pnia 330 cm, wysokość
2007*; położenie: Brenna, w rejonie Leśnicy,
w niewielkiej odległości od szczytu Trzech
Kopców Wiślańskich, przy szlaku turystycznym
biegnącym w kierunku Orłowej i Równicy.
Istebna
W gminie Istebna ustanowiono dotąd 13 pomników przyrody, z których jeden został powołany
Dwie lipy w Jaworzynce
Fot. A. Klimek
Dwie lipy i jawor w Jaworzynce na Durajach Fot. A. Klimek
uchwałą Rady Gminy Istebna. Łącznie ochroną objęto
18 drzew rosnących pojedynczo lub w skupieniach.
Chociaż Istebna jest miejscowością typowo górską, leżącą w samym sercu Beskidu Śląskiego, to
z zaskoczeniem można odnotować fakt, iż to nie
górskie gatunki drzew, tworzące zrąb beskidzkich
lasów, takie jak przede wszystkim buk i świerk, są
najliczniejszymi istebniańskimi pomnikami przyrody. Wśród 18 objętych ochroną drzew najliczniejszą grupę stanowią lipy drobnolistne - w Istebnej
możemy podziwiać 12 pomnikowych drzew tego
gatunku. I chociaż są wśród nich drzewa o imponujących rozmiarach, to żadne z nich nie może zostać
zaliczone do największych pomnikowych drzew
tego gatunku rosnących na Śląsku Cieszyńskim czy
w Polsce. Warto jednak niektóre z tych zabytkowych
drzew odszukać, bo są one prawdziwymi świadkami
przeszłości i klimatów minionych, rozumianych jako
pewna tradycja czy też zwyczaj przekazywany z pokolenia na pokolenie. Drzewa te zostały posadzone
wokół przydrożnych krzyży, gdyż tak czyniono z dawien dawna. Bowiem lipa, jak mało które drzewo,
kojarzy się właśnie jako niemy - ale pięknie szumiący listowiem i bzyczeniem pszczół opitych lipowym
nektarem - cieniodajny „sąsiad” przydrożnych krzyży i kapliczek. Takimi właśnie pomnikowymi lipami
są te rosnące na terenie Istebnej:
Dwie lipy drobnolistne rosnące przy przydrożnym krzyżu na posesji Jaworzynka 466, obok przystanku autobusowego. Drzewa te mają obwody pni
6. Pamiątki
przeszłości,
nadzieje
Pamiątki
104
przeszłości
i nie tylko,
czyliprzyszłości,
istniejące iczyli
projektowane
formy ochrony
105
8. świerk pospolity - obwód pnia 275 cm, wyso kość 30 m, wiek 150 lat, rok ustanowienia pomni kiem przyrody 1997; położenie: Jaworzynka
Groń, w lesie Leśnictwa Bukowiec, na skraju lasu
przysiółka „Ondrusze”;
przyrody 1997; położenie: w lesie Leśnictwa Olza,
przy ścieżce leśnej w kierunku przysiółka Suszki;
10.buk pospolity - obwód pnia 340 cm, rok usta nowienia pomnikiem przyrody 2005*; położenie:
Istebna, na terenie Wojewódzkiego Centrum
Pediatrii „Kubalonka”.
miejsca, gdzie znajduje się kapliczka. Tu skręcamy
w prawo, schodząc kilka metrów w dół stoku.
280 i 330 cm, osiągnęły ok. 20 m wysokości, a ich
wiek szacuje się na 150 lat. Pomnikami przyrody
drzewa te są od 1995 r.
Grupa trzech drzew - dwie lipy drobnolistne i jawor o obwodach pni od 240 do 400 cm,
od 150, a może i od 200 lat rosnące przy kamiennym krzyżu przy drodze Jaworzynka - Trzycatek na Durajach. Drzewa te mają 25 m wysokości, a pomnikami przyrody zostały ustanowione
w 1995 r.
Dwie lipy drobnolistne, posadzone, jak się szacuje, 150 lat temu obok przydrożnego krzyża przydrożnego z 1873 roku przy drodze Jaworzynka - Wisła,
naprzeciw posesji Jaworzynka Groń 636. Pomnikowe
drzewa mają pnie o obwodach 350 i 490 cm, wysokość 25-28 m, a ochroną zostały objęte w 1997 r.
Pozostałe pomniki przyrody na terenie gminy
Istebna:
1. lipa drobnolistna - obwód pnia 390 cm, wyso kość 28 m, wiek 250 lat, rok ustanowienia po mnikiem przyrody 1953; położenie: Istebna,
obok kościoła;
2. lipa drobnolistna - obwód pnia 300 cm, wyso kość 27 m, wiek 200 lat, rok ustanowienia pomni kiem przyrody 1953; położenie: Przysiółek Olec ki, na terenie posesji nr 319, ok. 1 m od budynku
właściciela;
3. cis pospolity - obwód pnia 100 cm, wysokość
przyrody 1953; położenie: Przysiółek Olecki, na
terenie posesji nr 319, w odległości kilku metrów
od budynku mieszkalnego;
4. lipa drobnolistna - obwód pnia 400 cm, wyso kość 25 m, wiek 250 lat, rok ustanowienia pomni kiem przyrody 1995; położenie: Jaworzynka Stańki, na skraju zadrzewień przy potoku górskim;
5. Buk pospolity - obwód pnia 440 cm, wysokość
przyrody 1995; położenie: Jaworzynka 18, na
wzgórzu w pobliżu drogi Jaworzynka - Konia ków;
6. lipa drobnolistna - obwód pnia 320 cm, wyso kość 25 m, wiek 250 lat, rok ustanowienia po mnikiem przyrody 1995; położenie: Istebna
Andziołówka 243, na skraju lasu świerkowego
obok pola uprawnego;
przyrody 1995; położenie: Jaworzynka 18, na
wzgórzu przy drodze Jaworzynka - Koniaków;
Szczyrk
Spośród 6 pomników przyrody, jakie występują
na terenie Szczyrku, aż 4 to twory przyrody nieożywionej. To sytuacja wyjątkowa nie tylko pośród gmin
Beskidzkiej 5, ale także w skali województwa śląskiego. Dlatego to właśnie te przyrodnicze zabytki zostaną scharakteryzowane bardziej szczegółowo:
Jaskinia u Jakubca. Pomnik przyrody nieożywionej utworzony w 1993 r. Jaskinia jest położona na południowym stoku Magury, a otwór jaskini znajduje się na podwórku prywatnej posesji na
osiedlu Podmagura 16a. Długość jaskini wynosi 83
m, a głębokość 13 m. Jest to jaskinia osuwiskowa,
powstała w piaskowcach warstw godulskich środkowych. Składa się z dwóch ciągów różniących
się charakterem: ciąg główny to okazałe szczeliny
tworzące dwie większe sale, natomiast ciąg boczny
stanowi trójpoziomowy labirynt wąskich korytarzy.
Według relacji byłego właściciela posesji otwór jaskini odsłonił się samoistnie jesienią 1987 r. Dojście:
Jaskinia u Jakubca
Fot. M. Czader
Gruzowisko w rejonie Jaskini Pajęczej
Fot. M. Czader
ze Szczyrku Biłej idziemy asfaltową drogą, mijając
D.W. „Klimczok”, w górę około 40 minut i dochodzimy do posesji nr 158.
Jaskinia Pajęcza. Ustanowiona pomnikiem
przyrody w 1993 r., odkryta w 1969 r. Położona na
północno-zachodnich stokach Skrzycznego, powyżej Hali Jaworzyna. Jaskinia osuwiskowa, powstała
w piaskowcach warstw godulskich dolnych. Korytarze jaskini są niezwykle ciasne. Jedynie dwie salki
są nieco szersze (maksymalnie do 2 m szerokości),
lecz zbyt niskie, aby można było w nich stanąć.
W partiach przyotworowych gdzieniegdzie występują mchy i porosty. Zaobserwowano także duże
ilości pająków, co przesądziło o jej nazwie. W chwili obecnej otwór jaskini jest częściowo zasypany
i zniszczony w trakcie budowy drogi, trudny do odszukania. Po przeprowadzonych pracach budowlanych zwiedzanie jaskini jest bardzo niebezpieczne
ze względu na możliwość jej zawalenia. Dojście: od
stacji kolejki na Jaworzynie podchodzimy nartostradą, a następnie nową drogą, tzw. spychaczówką, do
Jaskinia w Jaworzynie
Fot. M. Czader
Jaskinia w Jaworzynie. Objęta ochroną jako
pomnik przyrody w 1993 r. Jaskinia położona na
północnych stokach Skrzycznego powyżej Hali Jaworzyna. Jej długość wynosi 89 m, a głębokość 4 m.
Jaskinia powstała w wyniku ruchów odprężeniowograwitacyjnych skał, na zespole piętrowo usytuowanych szczelin, w piaskowcach warstw godulskich
dolnych. Główny ciąg jaskini tworzą cztery sale
o charakterze zawaliskowym, przedzielone wąskimi korytarzami. W jaskini tej występują nietoperze
- podkowce małe. Dojście: od stacji kolejki na Hali
Jaworzyna podchodzimy ok. 100 m niebieskim szlakiem turystycznym. Jaskinia znajduje się po lewej
stronie szlaku.
Jaskinia Lodowa. Pomnik przyrody ustanowiony w 1993 r. Położona na południowo-wschodnim
stoku Hyrcy (Beskid Węgierski, 929 m n.p.m.). Jaskinia ma długość 32 m, przy głębokości 4 m, powstała w piaskowcach warstw godulskich dolnych.
Mały otwór prowadzi do dużej sali o długości ponad
15 m i wysokości ponad 5 m. Jaskinia ta zawdzięcza
nazwę naciekom lodowym pokrywającym ściany
i spąg niemal przez cały rok. Największą masę stanowi lód podłogowy oraz polewy lodowe na ścianach.
Okoliczni mieszkańcy wspominają o ukrywaniu się
w niej ludności w czasie II wojny światowej. Dojście: od przystanku autobusowego Szczyrk-Wodospad należy przejść na drugą stronę rzeki Żylicy i iść
wzdłuż jej lewego brzegu. Dalej kamienista droga
prowadzi pod górę. Na skraju lasu dochodzi się do
niewielkiego łomu, w którym znajduje się wejście
do jaskini.
1.
2.
Pozostałe pomniki przyrody na terenie Szczyrku:
lipa drobnolistna - obwód pnia 432 cm, wysokość 28 m, wiek 250 lat, rok ustanowienia pomnikiem przyrody 1984; położenie: ul. Skośna
74, na stoku Skrzycznego, na polanie za pierwszym skrzyżowaniem trasy kolejki z niebieskim
szlakiem turystycznym;
jodła pospolita - obwód pnia 337 cm, wysokość
1984; położenie: ul. Topolowa 2, na stoku Skrzycznego, na polanie za pierwszym skrzyżowaniem
trasy kolejki z niebieskim szlakiem turystycznym.
107
6. Pamiątki
przeszłości,
nadzieje
Pamiątki
106
przeszłości
i nie tylko,
czyliprzyszłości,
istniejące iczyli
projektowane
formy ochrony
Ustroń
Chociaż na terenie Ustronia znajduje się zaledwie 8 drzew - pomników przyrody, to jest wśród
nich drzewo nie tylko okazałe, ale zaliczone według podań do zacnego i elitarnego grona drzew
posadzonych na pamiątkę króla Jana III Sobieskiego, zwanych „drzewami Sobieskiego” lub „dębami
Sobieskiego”. Jest to dąb szypułkowy zwany ,,Dębem Sobieskiego”. Za pomnik przyrody drzewo to
zostało uznane w 1954 r. Ma obwód około 490 cm
i wysokość około 20 m, a jego wiek jest szacowany
na 400 lat. Według przekazywanej ustnie tradycji
dąb został posadzony przez mieszkańców na pamiątkę przemarszu wojsk polskich króla Jana III Sobieskiego idących z Odsieczą Wiedeńską w 1683 r.
Dąb rośnie przy ulicy Daszyńskiego, przed budynkiem nr 51. Odnośnie tegoż dębu znawca przyrody
Śląska - Andrzej Czudek napisał w 1933 r. w artykule
pt. „Drzewa Sobieskiego na Śląsku” taką oto uwagę:
W roku 1929 opowiadał mi stary pastuch brenneński
na Równicy, iż drzewo to zostało zasadzone bardzo
dawno, kiedy to pogańskie wojska rabujące w Żywiecczyźnie chciały przez Węgierską Górkę - Baranią Górę
- Wisłę wpaść w kraj cieszyński, lecz zaniechały tego zamiaru na wieść, iż polskie wojsko od Bielska przeciwko
nim ciągnie. Podobnie opowiadał mi historię zasadzenia dębu ustrońskiego jeden z sędziwych gospodarzy
z sąsiedniej Cisownicy, który jeszcze dodał, iż na drzewie tym wisiała przez długie lata mała kapliczka z obrazem M. B. Częstochowskiej. On sam jednak już jej nie
pamięta, a słyszał o tem od swego dziadka. Wygląd
drzewa wskazuje na to, iż liczy około 250 lat, toteż podanie powyższe wydaje mi się dość wiarygodne, bo
wiadomo, że w niedalekiej Słowacczyźnie grasowali w
roku 1683 węgiersko-siedmiogrodzcy sprzymierzeńcy
Turków, zapuszczający swe zagony aż w Żywiecczyznę („Zaranie Śląskie” nr 3). Ciekawostką jest porastający drzewo bluszcz, którego rozmiary są równie
imponujące, jak samego drzewa (notabene z uwagi
na pędy bluszczu oplatające pień dębu dokładny
pomiar jego obwodu jest praktycznie niemożliwy).
Bluszcz ma dwupostaciowe (klapowane i jajowate)
zimozielone liście, kwitnie jesienią, a trujące czarne
jagody dojrzewają zimą.
1.
Pozostałe pomniki przyrody na terenie Ustronia:
dąb szypułkowy - obwód pnia 420 cm, wysokość 21 m, wiek 300 lat, rok ustanowienia pomnikiem przyrody 1954; położenie: Nierodzim,
ul. Kreta 2;
Wisła
Dąb Sobieskiego
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Fot. W. Suchta
lipa drobnolistna - obwód pnia 410 cm, wysokość 20 m, wiek 400 lat, rok ustanowienia pomnikiem przyrody 1954; położenie: Hermanice,
na terenie posesji przy ul. Skoczowskiej 88, przy
drodze Ustroń - Skoczów, na pniu drzewa zawieszona kapliczka;
lipa drobnolistna - obwód pnia 300 cm, wysokość 21 m, wiek 200 lat, rok ustanowienia pomnikiem przyrody 1954; położenie: Hermanice, na
terenie posesji przy ul. Skoczowskiej 88, obok
stodoły;
dąb szypułkowy - obwód pnia 275 cm, wysokość 24 m, wiek 150 lat, rok ustanowienia pomnikiem przyrody 1958; położenie: Nierodzim,
na terenie posesji przy ul. Lipowskiej 16;
lipa drobnolistna - obwód pnia 425 cm, wysokość 22 m, wiek 300 lat, rok ustanowienia pomnikiem przyrody 1962; położenie: Czantoria
Baranowa, na posesji przy ul. Drozdów 18;
dąb szypułkowy - obwód pnia 375 cm, wysokość 22 m, wiek 200 lat, rok ustanowienia pomnikiem przyrody 1980; położenie: Ustroń, na
łące przylegającej od strony północno-zachodniej do cmentarza komunalnego;
jesion wyniosły - obwód pnia 250 cm, rok ustanowienia pomnikiem przyrody 1997; położenie:
Ustroń, obok wjazdu do posesji przy ul. Daszyńskiego 55.
Na terenie Wisły ustanowiono dotąd 9 pomników
przyrody, przy czym 5 to twory przyrody nieożywionej, które zostaną przedstawione nieco szerzej:
Skały grzybowe w paśmie Kiczor. Ustanowione pomnikiem przyrody w 1958 r. Są to skały grzybowe o charakterze ostańców, dochodzące do 8 m
wysokości, zbudowane z piaskowców kredowych
warstwy istebniańskiej. Jest to gruboziarnisty piaskowiec istebniański, zlepieńcowy i zawierający otoczaki kwarcu o średnicy do 1 cm. Piaskowiec przechodzi w zlepieniec o miąższości ok. 0,5 m, ponad
którym znajdują się wystające płyty piaskowca. Już
w pobliżu szczytu Kiczory (990 m n.p.m.) zaczyna
się próg skalny o długości ok. 80 m i wysokości do
3 m. Biegnie on wzdłuż granicy państwa w kierunku
Kyrkawicy. Pomnikowe grzyby skalne znajdują się
w lesie (oddział leśny 117), ok. 250 m na przedłużeniu progu, już na zboczu Kyrkawicy. Formy te nie
mają znaczenia wspinaczkowego i nie są eksplorowane pod tym kątem. Dojście: w pasie granicznym
granicy polsko - czeskiej, przy czerwonym szlaku
turystycznym na odcinku Kiczory - Stożek Wielki.
Skały grzybowe - Równe. Pomnik przyrody
od 1958 r. Zlokalizowane w dolinie Białej Wisełki,
wzdłuż drogi na Równe, ok. 230 m od Białej Wisełki
w kierunku południowym i ok. 50 m na wschód od
drogi na Równe, w oddziale leśnym 78. Są to skały grzybowe o charakterze ostańców, zbudowane
z gruboziarnistego piaskowca istebniańskiego,
a odsłonięta część ma długość 32 m i wysokości od
6 do 12 m. W grzybach skalnych podstawę i płytę
górną stanowi piaskowiec, natomiast słupy zbudowane są ze zlepieńca. Jest to skała osadowa powsta-
Skały grzybowe w paśmie Kiczor
Fot. A. Klimek
Skały grzybowe Równe
Fot. A. Klimek
ła ze zlepienia piasków i żwirów na dnach pierwotnych mórz w okresie kredy. Łatwo ulega procesom
wietrzenia. Zespół tych skał nie posiada znaczenia
wspinaczkowego. Pomnikowi przyrody towarzyszy
ciąg skałek rozwiniętych wzdłuż grzbietu z zachodu na wschód. Na odcinku kilkudziesięciu metrów
ciągną się ściany skalne mające do 15 m wysokości.
Dojście: utrudnione, skałki dobrze widoczne z niebieskiego szlaku turystycznego Wisła Czarne - Barania Góra, są tematem jednego z przystanków ścieżki
dydaktycznej na Baranią Górę.
Dorkowa Skała. Pomnikiem przyrody ustanowione w 1958 r., położone na grzbiecie górskim
pomiędzy Wisłą a Istebną, w oddziale leśnym 56,
w pobliżu drogi na Stecówkę i ok. 30 m od parkingu
na Szarculi, od strony południowej. Skały mają charakter wychodni i są zbudowane z piaskowca godul-
Dorkowa Skała
Fot. A. Klimek
109
6. Pamiątki
przeszłości,
nadzieje
Pamiątki
108
przeszłości
i nie tylko,
czyliprzyszłości,
istniejące iczyli
projektowane
formy ochrony
6.5. Pozostałe formy ochrony
przyrody
Skały na Kobylej
Jaskinia Malinowska
Fot. A. Klimek
skiego. Mają długość 26 m, a ich wysokość dochodzi
do 11 m. Zespół tych skał bywa wykorzystywany do
celów wspinaczkowych. Dojście: przy czerwonym
szlaku turystycznym prowadzącym z przełęczy Kubalonka przez Stecówkę na Baranią Górę.
Skały na Kobylej (802 m n.p.m.). Objęte ochroną w 1958 r., a zlokalizowane w pobliżu szlaku turystycznego z Wisły Dziechcinka na Wielki Stożek. Skały
o charakterze wychodnim, zbudowane z piaskowca
godulskiego, o długości 62 m i wysokości 15 m. Jest
to w zasadzie częściowo przewieszony próg skalny
z rumowiskiem u podnóża. Górna część stanowi doskonałe miejsce biwakowania oraz miejsce widokowe z panoramą doliny Wisły. Skały są od dawna ulubionym miejscem treningowym dla szerokiej rzeszy
wspinaczy. Ścianka posiada stałe punkty asekuracyjne, dlatego dodawanie nowych jest zabronione ze
względu na status pomnika przyrody. Dojście: niebieski szlak turystyczny z Wisły Dziechcinka na Stożek.
Jaskinia Malinowska. Rok ustanowienia pomnikiem przyrody - 1980. Jaskinia położona w Wiśle
Malince, na zachodnim zboczu pod grzbietem Malinowa, przy szlaku turystycznym z Przełęczy Salmopolskiej (934 m n.p.m.) na Malinowską Skałę. Jest to
jaskinia pochodzenia tektonicznego, powstała bez
udziału procesów krasowych. Brak w niej jakichkolwiek nacieków i form krasowych. Ma długość 230,5
m, a jej głębokość wynosi 22,7 m. Otwór wejściowy
jest położony na wysokości 1117 m n.p.m. Jest to
obiekt interesujący pod względem turystycznym,
przy czym zwiedzanie jest możliwe z własnym źródłem światła. Jaskinia jest wilgotna, a w porze deszczów i podczas roztopów w wielu miejscach występują deszcze podziemne. Temperatura w jaskini
utrzymuje się na stałym poziomie +6o. Zimą jaskinia
jest miejscem zimowania nietoperzy, toteż eksploatacja w tym okresie winna być ograniczona. Jaskinia była znana od dawna. Według ludowych podań
Fot. A. Klimek
służyła już husytom, a później ewangelikom jako
miejsce schronienia i nabożeństw w okresie kontrreformacji. Na początku XIX w. miała być miejscem
schronienia zbójnika Ondraszka. Za sprawą Ludwika
Zejsznera jaskinia ta pojawiła się w literaturze (Podróż do źródeł Wisły odbyta w roku 1849, 1850 r.).
1.
2.
3.
4.
Pozostałe pomniki przyrody na terenie Wisły:
cis pospolity - obwód pnia 220 cm, wysokość
przyrody 1953; położenie: Malinka, przy ul.
Niedźwiedziej 1, obok budynku;
cis pospolity - obwód pnia 175 cm, wysokość 10
m, wiek 550 lat, rok ustanowienia pomnikiem
przyrody 1953; położenie: Malinka, przy ul.
Malinka 121;
dąb szypułkowy - obwód pnia 497 cm, wysokość 22 m, wiek 350 lat, rok ustanowienia pomnikiem przyrody 1953; położenie: Wisła
Centrum, na skwerze obok domu handlowego
„Świerk”;
lipa drobnolistna - obwód pnia 400 cm, wysokość 35 m, wiek 350 lat, rok ustanowienia pomnikiem przyrody 1959; położenie: na posesji
przy ul. Malinka 366, obok budynku gospodarczego przy ul. Malinka 121.
Górskie łąki pachnące
macierzanką i słońcem
poziomkami jak starym winem z namiętnością tułacza
zawsze do was powracam.
Zawsze mi do was tęskno - Beskidy
Henryk Jasiczek, Nie zdradzę
Przez dziesięciolecia w powszechnej, masowej
wyobraźni wizję ochrony przyrody kształtowały
trzy podstawowe formy ochrony prawnej. Przede
wszystkim parki narodowe, czyli rozległe obszary,
które pomimo poprowadzonych przez nie szlaków
turystycznych i tras zwiedzania wydają się miejscami mało dostępnymi, strzeżonymi przed nadmierną eksploatacją i obecnością człowieka przez
rygorystyczne przepisy prawa i służby parków narodowych. Nieco zbliżony status mają rezerwaty, ale
w tym przypadku - chociaż rygory i zakazy ingerencji w środowisko przyrodnicze są podobne jak
w parkach narodowych - to pod względem powierzchni są to obszary zdecydowanie bardziej „do
ogarnięcia” przez naszą wyobraźnię, łatwiejsze w poznaniu i zapewne też - w wielu przypadkach - słabiej
niż parki narodowe pilnowane. I wreszcie pomniki
przyrody. Ta forma ochrony od zawsze wydaje się
być nam najbliższa, najłatwiejsza do odnalezienia
i obejrzenia, gdyż pomnik przyrody właściwie można spotkać - jak to się mówi - tuż za rogiem, w pobliżu domu. Pomnikowe drzewa rosną przecież często
w miejskich parkach, przy ruchliwej ulicy, na śródpolnej miedzy czy wręcz w ogrodzie sąsiada.
* * *
Różnorodność otaczającej nas przyrody okazuje
się nieograniczenie bogata, a stosowane dotąd formy ochrony nie zawsze przystawały do przyrodniczych walorów, które na danym obszarze wymagały
ochrony i zachowania. Brakowało czegoś pośredniego pomiędzy pomnikiem przyrody - formą właściwą do ochrony pojedynczego drzewa czy skupiska drzew, jaskini czy głazu - a rezerwatem przyrody
(nie wspominając już o parku narodowym), który
wydawał się adekwatny do ochrony większych powierzchniowo obszarów, na których przyroda „rządzi się” sama, bez pomocy człowieka. I chociaż cała
przyroda, wszystkie jej składniki i elementy winny
być dla nas tak samo ważne, to jednak człowiek
ma chyba zakodowaną potrzebę i zamiłowanie do
hierarchizowania, nadawania rangi poszczególnym przyrodniczym elementom, określania wartości przyrodniczych obiektów czy całych obszarów.
To dla ochrony tych mniejszych powierzchniowo,
o niższej pod względem przyrodniczym randze
miejsc, w 1991 r. wprowadzono jako formę ochro-
ny użytek ekologiczny. W myśl ustawy o ochronie
przyrody użytkami ekologicznymi są zasługujące na
ochronę pozostałości ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej - naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka
wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nieużytkowanej roślinności, starorzecza,
wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych
gatunków roślin, zwierząt i grzybów, ich ostoje oraz
miejsca rozmnażania lub miejsca sezonowego przebywania. Wbrew pozorom - mimo niższej przyrodniczej rangi - użytek ekologiczny jest bardzo istotną
formą ochrony, którą obejmuje się najczęściej miejsca w różny sposób przekształcone przez człowieka,
a później pozostawione same sobie lub użytkowane
w sposób ograniczony i mało intensywny. Do nich
można zaliczyć choćby nieużytkowane obecnie tereny rolne, fragmenty lasów o niewielkim znaczeniu
gospodarczym, ale będące ważnymi miejscami występowania rzadkich i cennych roślin lub zwierząt,
a także małe przyrodnicze enklawy na terenach
zurbanizowanych. Czyli wszystkie te miejsca i tereny, na których rośliny i zwierzęta mogą znaleźć
schronienie, przyrodnicze ostoje, zapewniające różnorodność siedliskową i gatunkową na jakimś większym obszarze.
Użytki ekologiczne odgrywają w ten sposób
ważną rolę w zachowaniu różnorodności biologicznej, stanowią uzupełnienie krajowej sieci obszarów
chronionych, są częścią korytarzy ekologicznych,
którymi mogą przemieszczać się zwierzęta i rośliny.
Te niewielkie na ogół enklawy, oazy dzikiej przyrody w krajobrazie przekształconym przez człowieka,
są często jedynymi miejscami występowania wielu
rzadkich i chronionych gatunków. Podobną rolę
pełnią chronione jako użytki ekologiczne śródleśne polany czy młaki. To ostoje dla roślin i zwierząt,
które nie występują np. w miejscach zacienianych
przez drzewa i krzewy, wymagają siedlisk otwartych, bezleśnych. Bez ochrony (najczęściej czynnej,
aktywnej) tego rodzaju miejsca po prostu znikną np. niewykaszane i niewypasane polany i łąki zarosną krzewami i drzewami - a wraz ze zmianą warunków siedliskowych zginą związane z tymi miejscami
gatunki roślin i zwierząt. Flora i fauna jakiegoś regionu stanie się przez to uboższa, mniej zróżnicowana,
a przez to z przyrodniczego punktu widzenia mniej
wartościowa. Na terenie Beskidzkiej 5 nie utworzono dotąd żadnego użytku ekologicznego, a te, które
dotąd zaproponowano, mają chronić właśnie gór-
111
6. Pamiątki
przeszłości,
nadzieje
Pamiątki
110
przeszłości
i nie tylko,
czyliprzyszłości,
istniejące iczyli
projektowane
formy ochrony
skie polany bądź miejsca podmokłe, zapewniając
niezbędną dla beskidzkiej przyrody różnorodność
siedliskową i krajobrazową.
* * *
Podobną jak użytki ekologiczne rolę w stosunku
do różnych form geologicznych pełnią stanowiska
dokumentacyjne. W myśl ustawowej definicji są to
niewyodrębniające się na powierzchni lub możliwe
do wyodrębnienia, ważne pod względem naukowym
i dydaktycznym, miejsca występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów
mineralnych, jaskinie lub schroniska podskalne wraz
z namuliskami oraz fragmenty eksploatowanych lub
nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i podziemnych. Na obszarze gmin Beskidzkiej 5 proponuje się
ustanowić stanowiskami dokumentacyjnymi przede
wszystkim jaskinie, uzupełniając w ten sposób grupę kilku beskidzkich jaskiń - pomników przyrody.
Pasternik - Dolny
6.5.1. Użytki ekologiczne
Czarny Las - ochroną proponuje się objąć stanowisko okazałej paproci - pióropusznika strusiego,
położone na terenie przysiółka Do Czarnego Lasu
w Górkach Wielkich (gmina Brenna), na wysokości
305-310 m n.p.m., o powierzchni ok. 5 ha. Pióropusznik strusi rośnie w łęgu olszowym na prawym brzegu Wisły, pomiędzy korytem rzeki a wałem, którego
Czarny Las
Fot. T. Jonderko
grzbietem biegnie ścieżka. Ponadto na ochronę zasługuje pobliska śródleśna polanka ze storczykami:
kukułką szerokolistną, podkolanem białym i listerą
jajowatą.
Pasternik-Dolny - położony w Brennej Leśnicy
teren poniżej zabudowań przysiółka Pasternik, pomiędzy ulicą Pasternik a drogą prowadzącą do doliny Wielkiego Suchego Potoku (440-460 m n.p.m.).
Fot. M. Śniegoń
Na terenie o powierzchni ok. 3 ha znajdują się młaki
ciągnące się wzdłuż strumienia, mającego początek
w okolicy przysiółka, wraz z fragmentami wilgotnych
łąk. Celem ochrony jest zachowanie wielogatunkowych zbiorowisk roślinnych rosnących na młakach
oraz wilgotnej łąki, w suchszych miejscach przechodzącej w łąkę o charakterze świeżym. Z gatunków
chronionych stwierdzono tu występowanie m.in.
sześciu gatunków należących do storczykowatych:
kukułki szerokolistnej, kukułki Fuchsa, kruszczyka
szerokolistnego, podkolana białego, listery jajowatej oraz kukułki Vermeulena (mieszaniec kukułki
szerokolistnej i plamistej).
Pasternik-Górny - proponowany użytek ekologiczny ma objąć teren o powierzchni ok. 2 ha, położony w Brennej Leśnicy, powyżej zabudowań przysiółka Pasternik (na zachód od opisanego powyżej
użytku ekologicznego Pasternik - Dolny). Ochroną
mają zostać objęte płaty łąk ciągnące się wzdłuż granicy lasu, w przedziale wysokości 480-500 m n.p.m.,
a celem ochrony jest zachowanie wielogatunkowej
łąki ze storczykami. Występują tu zbiorowiska łąkowe rosnące na siedlisku o charakterze przejściowym
od świeżego do umiarkowanie suchego. Rosną tu
m.in. storczyki: kukułka Fuchsa, podkolan biały, listera jajowata i kukułka Vermeulena oraz pierwiosnka wyniosła.
Stary Groń - ochroną proponuje się objąć
szczytowe partie Starego Gronia na terenie Bren-
Stary Groń
Pasternik - Górny
Fot. T. Jonderko
nej. Proponowany użytek ekologiczny to rozległe,
obejmujące 40 ha powierzchni, polany o ekspozycji
południowej i południowo-zachodniej. Występują
tu typowe zbiorowiska łąkowe, porastające górskie
polany: murawa bliźniczkowa, murawa goździkowa
oraz pastwisko tomkowo-mietlicowe.
Staw - do objęcia ochroną proponowany jest
stary staw z zaroślami położony w Górkach Wiel-
Fot. M. Śniegoń
113
6. Pamiątki
przeszłości,
nadzieje
Pamiątki
112
przeszłości
i nie tylko,
czyliprzyszłości,
istniejące iczyli
projektowane
formy ochrony
Bąkula
Zarastający staw w Górkach Wielkich
Fot. T. Jonderko
kich (gmina Brenna), w pobliżu potoku będącego
dopływem potoku Kowale, na końcu ul. Dębowej
(na wysokości 320 m n.p.m.). Teren ten znajduje się
Dolina Olzy
Fot. A. Klimek
w przysiółku Dzielowy, na granicy z Pogórzem w gminie Skoczów. Celem ochrony jest zachowanie podmokłego siedliska ze stanowiskiem rzadkiej turzycy
zgrzebłowatej. Jako użytek ekologiczny proponuje
się objąć ochroną teren o powierzchni ok. 1 ha.
Dolina Olzy - proponowany użytek ekologiczny znajduje się na terenie Istebnej i stanowi fragment doliny Olzy o powierzchni 6 ha, położony
w okolicy przysiółka Szymcze, w sąsiedztwie tartaku
(wysokość 480-500 m n.p.m.). Miejsce proponowane jest do ochrony z uwagi na torfowisko, otoczone
wilgotnymi łąkami (porośnięte głównie zespołem
wilgotnej łąki ostrożeniowej). Fragment łąki przekształcony został na boisko; częściowo została ona
również odwodniona, co niekorzystnie wpływa na
warunki siedliskowe, a tym samym na występujące
tu zbiorowiska roślinne. W pobliżu, w zakolu Olzy,
brzegi rzeki porośnięte są przede wszystkim nadrzeczną olszyną górską z chronionym pióropusznikiem strusim.
Młaki - teren proponowany do objęcia ochroną
położony na terenie gminy Szczyrk. Jest to śródleśna polana o powierzchni 2 ha, położona na wysokości od 740 do 805 m n.p.m., powyżej źródeł
prawobrzeżnego dopływu Żylicy, na północnowschodnim stoku Skalitego (863 m n.p.m.). Polanę
porastają zbiorowiska łąkowe, w których dominującą rolę odgrywa ostrożeń łąkowy (zespół wilgotnej
Fot. W. Suchta
łąki ostrożeniowej) oraz efektownie wyglądająca
w okresie kwitnienia łąka z mieczykiem dachówkowatym (zespół łąki mieczykowo-mietlicowej).
Polana Doliny - proponowana do ochrony polana o powierzchni 8 ha jest położona w Szczyrku,
na północnym stoku Skrzycznego, na wysokości od
725 do 875 m n.p.m. Całą polanę porastają w zdecydowanej większości zbiorowiska łąkowe, w których
dominującą rolę odgrywają efektownie kwitnące
gatunki chronione: w niższej części jest to łąka mieczykowo-mietlicowa z mieczykiem dachówkowatym, w części wyższej - rozległe płaty zbiorowiska
Ślepa Dobka
z żółto kwitnącym omiegiem górskim. Na niewielkich powierzchniach występuje także zbiorowisko
z goryczką trojeściową.
Bąkula - położona w granicach administracyjnych Ustronia polana na zachodnim grzbiecie Czantorii, na stoku o ekspozycji północnej (800-880 m
n.p.m.), o powierzchni ok. 10 ha. Polana porośnięta
jest głównie zbiorowiskiem łąkowym, charakterystycznym dla ekstensywnie użytkowanych pastwisk,
w którym dominującą rolę odgrywa kilka gatunków
wysokich traw (zespół pastwiska tomkowo-mietlicowego), a miejscami przez zbiorowisko roślinne
Fot. W. Suchta
115
6. Pamiątki
przeszłości,
nadzieje
Pamiątki
114
przeszłości
i nie tylko,
czyliprzyszłości,
istniejące iczyli
projektowane
formy ochrony
Usyp
Fot. W. Suchta
z okazałą ciemiężycą zieloną (zespół wiechliny i ciemiężycy zielonej).
Ślepa Dobka - jako użytek ekologiczny proponuje się chronić polanę o powierzchni 4 ha (525-550
m n.p.m.), położoną w przysiółku Ślepa Dobka, na
granicy Ustronia i Wisły. Przez polanę przepływa potok, a w jego pobliżu występuje rzadkie na obszarze
Beskidu Śląskiego zbiorowisko eutroficznej młaki
górskiej. Ponadto występują tu m.in. płaty łąki mieczykowo-mietlicowej z zakwitającym na przełomie
lata i jesieni zimowitem jesiennym.
Mrózków
Fot. A. Klimek
Podmalinka
Fot. A. Klimek
Usyp - ochroną proponuje się objąć niewielką - o
powierzchni 3 ha - polanę położoną na północnozachodnim stoku Małej Czantorii na terenie Ustronia. Polana położona jest na wysokości 600-640 m
n.p.m., porasta ją głównie zbiorowisko wiechliny
i ciemiężycy zielonej, a miejscami rozwijają się fragmenty łąki mieczykowo-mietlicowej. Jest to miejsce występowania rzadkich dla Beskidu Śląskiego
gatunków objętych ochroną: zimowita jesiennego
oraz storczykowatych: gółki długoostrogowej i storczyka męskiego.
Mrózków - proponowany do utworzenia użytek
ekologiczny zlokalizowany jest w granicach administracyjnych Wisły (przysiółek Mrózków, w pobliżu
Kubalonki) i ma objąć fragment polany o wielkości
około 5 ha (680-700 m n.p.m.). Teren ten jest porośnięty przede wszystkim zbiorowiskami kwaśnej
młaki turzycowo-mietlicowej z występującą tu owadożerną rosiczką okrągłolistną, a także zespołem
wilgotnej łąki ostrożeniowej.
Podmalinka - jako użytek ekologiczny proponowana jest polana o powierzchni 4 ha, położona
w Wiśle, w dolinie potoku Malinka (500-510 m n.p.m.).
Miejsce łatwo dostępne, zlokalizowane w pobliżu
drogi Wisła - Przełęcz Salmopolska. Występują tutaj
zbiorowiska kwaśnej młaki mietlicowo-turzycowej
z obecną rosiczką okrągłolistną (gatunek objęty
ochroną) oraz zespół wełnianki pochwowatej i torfowca kończystego w wariancie z żurawiną błotną.
Polana Przysłop - położona w granicach administracyjnych Wisły rozległa polana na stokach Baraniej Góry, przylegająca do rezerwatu „Barania Góra”.
Ochroną proponuje się objąć niewielki, liczący ok.
Polana Przysłop
obiektów: najstarszy w Wiśle budynek drewniany
z 1863 r., mieszczący Izbę Leśną (niewielkie muzeum
przyrodniczo-turystyczne Nadleśnictwa Wisła), Muzeum Turystyki - Ośrodek Kultury i Turystyki Górskiej
PTTK „U Źródeł Wisły” w niewielkim drewnianym
budynku z 1951 r. (z bogatymi zbiorami z historii turystyki w Beskidach i na Baraniej Górze) oraz starą
leśniczówkę - budynek drewniany z 1899 r. Okazały
budynek dawnego schroniska, czyli drewniany zameczek myśliwski wybudowany w 1897 r. (gościł
w nim na polowaniach m.in. Fryderyk Habsburg
z żoną Izabelą, król pruski i cesarz niemiecki Wilhelm
II wraz z feldmarszałkiem Hindenburgiem, cesarz
Austrii Karol wraz z generałem Hötzendorfem) - po
wybudowaniu nowego schroniska o architekturze
niewartej wzmianki - został przeniesiony do Wisły,
w rejon dworca autobusowego.
Fot. A. Klimek
2 ha fragment (900-930 m n.p.m.), położony poniżej
schroniska turystycznego. W najniższej części tego
obszaru znajduje się obszar źródliskowy dopływu
potoku Czarna Wisełka, ze źródłem typu helonkren
(wysięk, wykap); w skład użytku ma także wejść
teren dawnego stawu z bogatą florą miejsc podmokłych i wilgotnych. W obrębie polany znajdują
się ziołorośla wietlicy alpejskiej, omiegu górskiego
i ciemiężycy zielonej. W miejscach najbardziej wilgotnych wykształcają się zbiorowiska szuwaru skrzypowego, eutroficznej młaki górskiej oraz żyźniejszy
podzespół kwaśnej młaki turzycowo-mietlicowej.
Na polanie Przysłop warto zwrócić uwagę na kilka
Grabowa
6.5.2. Stanowiska
dokumentacyjne
Grabowa - proponowane stanowisko dokumentacyjne położone jest w Brennej Leśnicy, na zachodnich stokach masywu Grabowej (907 m n.p.m.),
w przedziale wysokości 830-860 m n.p.m. Celem
proponowanej ochrony jest zachowanie osuwisk,
ciekawych form skalnych, blokowisk i jaskiń, występujących na powierzchni ok. 5 ha. Różnorodne
formy i zjawiska geologiczne występują w obrębie
gruboławicowych piaskowców warstw godulskich
górnych (pochodzących z górnej kredy) jednostki
Fot. T. Jonderko
117
6. Pamiątki
przeszłości,
nadzieje
Pamiątki
116
przeszłości
i nie tylko,
czyliprzyszłości,
istniejące iczyli
projektowane
formy ochrony
w jaskiniach beskidzkich - przepływa podziemny
potok. W jaskini stwierdzono zimowanie 6 gatunków nietoperzy (najliczniejsze to: podkowiec mały,
nocek orzęsiony i nocek duży) oraz występowanie
endemicznego kiełża - studniczka tatrzańskiego,
należącego do skorupiaków i będącego reliktem
trzeciorzędowym. Z uwagi na prowadzone badania
naukowe nie upowszechnia się szczegółowych informacji o położeniu otworu wejściowego do jaskini
(zabezpieczonego metalową kratą).
6.5.3 Ochrona lasów
Jaskinia Wiślańska
Fot. C. Szura
śląskiej. Występujące tam obiekty jaskiniowe (około 40) są usytuowane w rowach, wałach skalnych
i blokowiskach. Najdłuższe z nich to: jaskinia Odgruzowana Szczelina (o długości korytarzy 68 metrów)
i jaskinia Grabowa (o długości 48 metrów), w której
zimują nietoperze (m.in. podkowce małe). Proponowane stanowisko dokumentacyjne jest położone
w pobliżu czarnego szlaku turystycznego, na odcinku pomiędzy schroniskiem Chata na Grabowej
a skrzyżowaniem ze szlakiem czerwonym, prowadzącym z Przełęczy Salmopolskiej na Kotarz.
Jaskinia Wiślańska - największa jaskinia polskich
Karpat fliszowych, a zarazem największa niekrasowa jaskinia w Środkowej Europie. Znajduje się na terenie Brennej Leśnicy. Odkryta została w 2003 roku
i od tego czasu jest systematycznie eksplorowana
przez grotołazów ze Stowarzyszenia Ochrony Jaskiń
„Grupa Malinka”. Obecnie długość korytarzy jaskini
Wiślańskiej wynosi 2.275 metry, a deniwelacja 41 m
(+3.5 / -37.5). W jaskini znaleziono nietypowe jak na
warunki fliszowe nacieki - kalcytowe stalaktyty, draperie, grzybki oraz skupiska niewielkich kryształów
gipsu. W miesiącach zimowych bardzo liczna jest
w jaskini populacja hibernujących nietoperzy, która
wynosi kilkadziesiąt osobników z sześciu gatunków.
Jaskinia Ali-Baby w Klimczoku
Fot. C. Szura
Ze względu na prowadzone badania naukowe oraz
w trosce o bezpieczeństwo, jaskinia Wiślańska jest
zamknięta i niedostępna dla osób niezrzeszonych
w klubach jaskiniowych.
Jaskinia Ali-Baby w Klimczoku - jaskinia odkryta w 1987 r., położona niedaleko schroniska na Klimczoku, na terenie Szczyrku; otwór wejściowy znajduje się na wysokości ok. 1115 m n.p.m. Długość
jaskini wynosi 328 m, a deniwelacja 17,6 m. Jaskinia osuwiskowa, powstała w piaskowcach warstw
godulskich, środkowych. Rozwinięta na kierunku
północny-zachód - południowy-wschód, w okazałym rowie rozpadlinowym. Jaskinia wilgotna, dno
pokryte rumoszem, dużą ilością głazów i odpadów
skalnych, trudna i niebezpieczna do zwiedzania. Natrafiono w niej na błotne „stalagmity” o długości 12
cm, które zostały jednak zniszczone podczas eksploracji jaskini.
Jaskinia Miecharska - jedna z najciekawszych
jaskiń w polskich Karpatach, położona w masywie
Malinowa w Beskidzie Śląskim, na terenie Wisły Malinki. Odkryta w 2004 r., jest drugą co do długości
jaskinią polskiego fliszu karpackiego - długość korytarzy wynosi 1.810 m, a deniwelacja 56,3 m (-54,5
/ +1,8). Przez jedną z sal - co jest rzadkim zjawiskiem
Lasy są oczywiście chronione w większości
przedstawionych powyżej form ochrony przyrody.
Jednak lasy - również te znajdujące się poza granicami rezerwatów przyrody, parku krajobrazowego czy
obszaru Natura 2000 - są chronione także przez ich
bezpośrednich gospodarzy, a czasem nadzorców
- leśników, poprzez wprowadzenie odpowiednich
zasad gospodarowania i sposobów użytkowania.
Bardzo często można spotkać się z określeniem, że
mamy w tym przypadku do czynienia z tak zwanymi
„pozaustawowymi formami ochrony przyrody”. Należy przez to rozumieć, że przyroda lasów jest chroniona nie tylko na podstawie ustawy o ochronie
przyrody, ale także na podstawie ustawy o lasach.
Leśny Kompleks Promocyjny „Lasy Beskidu
Śląskiego”
Leśne kompleksy promocyjne (LKP) są obszarami, na których wdrażana jest proekologiczna
polityka leśna państwa, oparta na zasadach zrównoważonego rozwoju. LKP są powołane zarządzeniem dyrektora generalnego lasów państwowych
i obejmują najciekawsze, duże i zwarte obszary leśne, charakteryzujące się walorami przyrodniczymi
i krajobrazowymi. Celem utworzenia LKP jest:
• trwałe zachowanie i odtwarzanie natural
nych walorów lasu;
• integrowanie celów trwałej gospodarki
leśnej i aktywnej ochrony przyrody;
• wszechstronne rozpoznawanie stanu bioce
nozy leśnej oraz zachodzących w niej
zmian;
• prowadzenie badań naukowych i doświad
czalnictwa leśnego;
• prowadzenie wielofunkcyjnej i zrównowa
żonej gospodarki leśnej;
• prowadzenie edukacji ekologicznej społe
czeństwa i szkoleń dla służby leśnej.
Leśny Kompleks Promocyjny ,,Lasy Beskidu Śląskiego” powołano w 1994 r. W jego skład wchodzą
lasy państwowe zarządzane przez Nadleśnictwa:
Bielsko, Ustroń, Węgierska Górka i Wisła, zajmujące łączną powierzchnię 39.857 ha. W przeważającej części są to lasy położone w Beskidzie Śląskim,
a niewielkie fragmenty lasów znajdują się w Beskidzie Żywieckim i Małym oraz na obszarze Pogórza
Śląskiego i Kotliny Oświęcimskiej. LKP ,,Lasy Beskidu
Śląskiego” obejmuje lasy występujące na obszarze
wszystkich gmin Beskidzkiej 5 oraz na terenie następujących miast i gmin: Bielsko-Biała, Bestwina, Chybie, Cieszyn, Czechowice-Dziedzice, Dębowiec, Goleszów, Hażlach, Jasienica, Kozy, Milówka, Pawłowice,
Radziechowy-Wieprz, Skoczów, Strumień, Wilamowice, Wilkowice, Węgierska Górka, Zebrzydowice.
Lasy ochronne
Za lasy ochronne uznawane są lasy pełniące nie
tylko funkcje produkcyjne, ale także - dodatkowo
lub wyłącznie - funkcje pozaprodukcyjne związane
z ochroną gruntów, wód, infrastruktury oraz terenów zamieszkanych przez człowieka lub zagrożonych skutkami zjawisk żywiołowych, np. powodzią.
Lasy ochronne pełnią więc następujące funkcje:
• lasy glebochronne - chronią glebę przed
erozją i przesuszaniem, zmywaniem lub wy
jałowieniem, powstrzymują osuwanie się
ziemi, obsypywanie się skał lub schodzenie
lawin;
• lasy wodochronne - chronią zasoby wód
powierzchniowych i podziemnych, regulują
stosunki hydrologiczne w zlewni oraz na
obszarach wododziałów;
• lasy klimatyczne - chronią mikroklimat ob
szarów zurbanizowanych i przemysłowych;
• lasy rekreacyjno-wypoczynkowe - są obsza
rami wypoczynkowymi dla ludzi;
• lasy uzdrowisko-klimatyczne - są położone
w strefach ochronnych wokół sanatoriów
i uzdrowisk, chronią obszary uzdrowiskowe
i zapewniają zachowanie warunków uzdro
wiskowych danej miejscowości.
Ponadto lasami ochronnymi mogą być:
• drzewostany nasienne lub ostoje zwierząt
i stanowiska roślin podlegających ochronie
gatunkowej, lasy o szczególnym znaczeniu
przyrodniczo-naukowym;
119
6. Pamiątki
przeszłości,
nadzieje
Pamiątki
118
przeszłości
i nie tylko,
czyliprzyszłości,
istniejące iczyli
projektowane
formy ochrony
• lasy mające szczególne znaczenie dla obron
ności i bezpieczeństwa państwa (np. poli
gony);
• lasy trwale uszkadzane wskutek działalności
przemysłu;
• lasy położone w granicach administracyj
nych miast i w odległości do 10 km od gra
nic administracyjnych miast liczących po
nad 50 tys. mieszkańców.
Na obszarze gmin Beskidzkiej 5 za lasy ochronne uznane zostały (zarządzeniami Ministra Środowiska oraz uchwałą Wojewódzkiej Rady Narodowej
w Bielsku-Białej z 1983 r.) zarówno lasy prywatne,
jak i państwowe. Uznając lasy za ochronne wzięto
pod uwagę przede wszystkim ich funkcje gleboi wodochronne, położenie w granicach administracyjnych miast, uszkodzenia drzewostanów przez imisje przemysłowe, a dodatkowo na terenie Ustronia
- istniejącą strefę ochrony uzdrowiskowej (tylko dwie
miejscowości w województwie śląskim - właśnie
Ustroń oraz Goczałkowice-Zdrój - mają status uzdrowiska). Wymienione powody, dla których lasy zostały
uznane za ochronne, w niektórych przypadkach występują na tej samej powierzchni jednocześnie.
Past Souvenirs, Future Hopes
or Existing and Planned Forms
of Environmental Protection
Human motives, when it comes to natural environment’s protection and preservation, are diverse.
The least egotistic of them is surely the protection
of a particular natural entity or bigger or smaller
area, with no other reason than preservation of nature itself.
Within the region of Beskidzka 5 the natural
environment is protected in several ways. One of
these ways is the creation of nature reserves, among
which the “nature reserve Barania Góra” in Wisła merits special attention, as it is the biggest (nearly 380
ha) and the oldest (founded in 1953) nature reserve
in the region. It is a forest reserve created in order
to preserve the remains of the ancient Carpathian
Primeval Forest, which is a montane mixed forest
turning into a montane conifer forest, to protect the
natural ecosystems of the Vistula river headwaters
area: the White Little Vistula (Biała Wisełka) and the
Black Little Vistula (Czarna Wisełka). The creation of
a national park in the area of Barania Góra had already been proposed in 1923 – a fact that attests
the natural values of this terrain. The Vistula River
Nature Reserve (created in 1959 within the area of
the town of Wisła and covering 17.61 ha) is another
attractive site. It includes the White Little Vistula and
the Black Little Vistula, with all their tributaries, the
section of the Vistula from the confluence of the
White Little Vistula and the Black Little Vistula to
the confluence of the Malinka creek, and the Malinka creek itself with its tributaries. This reserve was
founded in order to protect the brown trout, but
diverse geomorphologic forms, among others, the
waterfall complex called “Kaskady Rodła”, are also
one of its undeniable values. The Czantoria Nature
Reserve is located within the area of the town of
Ustroń; it was created in 1996 and covers an area
of 97.71 ha. It was founded in order to protect the
natural-forest plant communities, including the
160-year-old fir-beech stand with a significant
amount of ash trees, covering an area of 7 ha.
Apart from the above-mentioned reserves,
the creation of the following nature reserves is
planned in Beskidzka 5: the Góra Bucze, Las Dzielowy, Lipowski Groń and Błatnia Nature Reserves
in the municipality of Brenna and the Prądowiec
and Sołowy Nature Reserves in the municipality of
Istebna. Furthermore, there are plans to enlarge the
existing nature reserve of Dolina Łańskiego Potoku located in the municipality of Jasienica, which
falls within the administrative jurisdiction of the
municipality of Brenna.
With respect to size, the most-important form
of nature preservation in the region is the Silesian
Beskids Landscape Park, created in 1998 and covering an area of 38620 ha (the buffer zone of the Park
covers an area of another 22285 ha). The following
towns and municipalities fall within the Park and
the buffer zone’s perimeter: Bielsko-Biała, Brenna,
Buczkowice, Goleszów, Istebna, Jaworze, Lipowa,
Milówka, Radziechowy-Wieprz, Szczyrk, Ustroń, Węgierska Górka, Wilkowice and Wisła (moreover, only
in the buffer zone’s area some parts of municipalities
of Jasienica and Skoczów are located). What merits
special attention in the area are not only the natural
and landscape values, but also the monuments preserved in the Park, especially the wooden folk-architecture, in particular in the municipality of Istebna.
The Silesian Beskids Landscape Park can also be
considered to be a kind of buffer zone for existing
and planned nature reserves as well as other forms
of nature protection, in particular two Natura 2000
areas. The first one, the Special Conservation Area of
the Silesian Beskids (the area’s code: PLH 240005),
consists of five separate parts: the Czantoria massif with the Tuł mountain (the highest peak of the
Cieszyn Foothills, located in the municipality of
Goleszów), the northern extremity of the Równica
massif with the Lipowski Groń mountain, the Klimczor massif (a vast area between the valley of the
Brennica river and the city of Bielsko-Biała), the Stożek massif, that is, the area from the Polish-Czech
border to the Wisła-Istebna road, and a vast area
including the Barania Góra and Skrzyczne massifs.The
whole area covers a surface of 26158.59 ha. Within the
refuge’s perimeter, 18 kinds of habitat and 16
species of animal from the Habitats Directive (including the wolf and the lynx) have been recorded, along
with 16 species from the Birds Directive. The second
Natura 2000 area in the region is the Special Conservation Area of All Saints Church in Górki Wielkie (the
area’s code: PLH 240008). Every year, two bat species
named in the Habitats Directive – the lesser
horseshoe bat and the greater mouse-eared bat –
gather in the attic of the 15th century Church of All
Saints in Górki Wielkie (the municipality of Brenna)
in order to mate.
The most popular forms of nature protection in Beskidzka 5 are natural monuments.
There are 90 natural monuments in the region, the
majority of them (54) situated in the municipality
of Brenna. These are not only trees (for example, a
magnificent fir measuring 416 cm in circumference
and a common beech, its trunk’s circumference being 485 cm), but also 4 caves (e.g. the cave in the
Trzy Kopce massif called Grota Klimczoka) or a giant
specimen of common ivy. What merits particular attention of the 13 natural monuments of the municipality of Istebna are 3 clusters of small-leaved limes
growing near the wayside crosses – these trees are
real “witnesses of the past and climates long-gone”.
Despite the fact that there are 6 natural monuments,
as many as 4 of them are caves, called respectively
“U Jakubca”, “Pajęcza”, “In Jaworzyna” and “Lodowa”
caves. As for Ustroń, it has 8 tree monuments, e.g.,
a mighty English oak called “Sobieski’s Oak”, measuring 490 cm in circumference, and overgrown
with an equally impressive ivy. In Wisła there are 9
natural monuments, 5 of them being examples of
inanimate nature: 4 outcrops (the mushroom rocks
in the Kiczor massif, the mushroom rocks of Równe,
Dorkowa Skała, the rocks of the Kobyla peak) and
the Malinowska cave.
Many other forms of nature preservation are also
proposed: first of all ecological sites, among which
the meadows and pastures along with swamps and
wetlands are the most important, e.g.: Czarny Las
(“Black Forest”), Pasternik - Dolny, Pasternik - Górny,
Stary Groń, the Pond of Brenna, the Valley of Olza
river in Istebna, the Swamps and the Clearing of the
Valley in Szczyrk, Bąkula, Ślepa Dobka and Usyp in
Ustroń, and Mrózków, Podmalinka and Polana Przysłop in Wisła. Geological qualities of the region of
Beskidzka 5 are protected by the documentary sites
of Grabowa in Brenna, Ali-Baba’s cave in Klimczok in
Szczyrk and the Miecharska cave – the largest cave
of the Polish Carpathian flysh and, indeed, of the
whole Beskids (the cumulative length of all tunnels
is of 1808 m), located in Wisła.
Another way of nature protection in the region
of Beskidzka 5 is the establishment of a set of forestmanagement rules, executed by foresters in the
“Silesian Beskids Forests” Promotion Complex, which
includes national forests managed by the regional
Forest Departments of: Bielsko, Ustroń, Węgierska
Górka and Wisła (covering an area of 39857 ha).
Moreover, in the region of Beskidzka 5, all forests,
private or national, are considered to be protective
forests. When declaring the forest of the area protective, many factors were taken into consideration, in
particular their role in the soil and water protection,
their location within the perimeter of urban areas,
the damage done to trees by industrial emissions,
and additionally, in the case of Ustroń, the existence
of the health resort.
Dziewięćsił bezłodygowy
Fot. M. Śniegoń

Pamiątki przeszłości i nie tylko, czyli istniejące i projektowane formy... 82 83

Transkrypt

Podobne dokumenty

Kamizelka odblaskowa dla psa

Walki na jeziorze Tanganika Brytyjskie monitory typu «Abercrombie

Projekt działania programu do obliczania miąższości drzew na

Ginekomastia