Untitled

glob_oblicze_0.qxp
2007-11-22
17:21
Page 1
glob_oblicze_0.qxp
2007-11-27
11:15
Page 7
Spis treści
Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Podziękowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Rozdział 1
Natura globalizacji i jej technologiczne narzędzia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Globalizacja z perspektywy przechodnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Globalizacja na przełomie tysiącleci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Pojęcie i etapy globalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Technologiczne narzędzia współczesnej globalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Pozycja jednostki w globalizacyjnym pędzie internetowym . . . . . . . . . . . . . .
17
17
21
23
30
53
OBLICZE I
Globalizacja językowo−kulturowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Rozdział 2
Język komunikacji słownej i wzorce kultury masowej w globalnym świecie . . 59
Globalizacyjna wieża nie−Babel z amerykańskim akcentem . . . . . . . . . . . . . . 59
Dyktat kultury globalnego McŚwiata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
OBLICZE II
Globalizacja ekonomiczno−handlowa i globalizacja rynku pracy . . . . . . . . . . 97
Rozdział 3
Globalny rynek produkcji, usług i wymiany handlowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
Globalizacyjne eldorado, czyli outsourcing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
Azjatyckie Tygrysy globalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
Rynek pracy w zglobalizowanym świecie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
Pracownik w trybach globalizacyjnej machiny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
Czy w XXI wieku jest miejsce dla związków zawodowych? . . . . . . . . . . . . 144
„Korozja” charakteru pracowników wciągniętych
w tryby globalizacyjnej ekonomii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
Rozdział 4
Globalne superkoncerny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
Świat globalnych (amerykańskich) kolonii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
Koncerny narkotykowe i globalny handel seksem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
OBLICZE III
Globalizacja demograficzno−społeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
Rozdział 5
Globalizacja a przeludnienie świata i choroby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
Populacja ludności we współczesnym świecie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
Choroby jako efekt przeludnienia i mobilności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
glob_oblicze_0.qxp
2007-11-22
18:09
Page 8
Globalne dylematy z globalnymi chorobami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
Globalny problem z wagą – umieranie z głodu i z otyłości . . . . . . . . . . . . . . 234
Rozdział 6
Globalizacja a bogactwo i bieda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Polaryzacja bogactwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Oblicza globalnej biedy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Krańcowa bieda w oczach obywateli Zachodu
i podejmowane przez nich próby wspierania ubogich . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Obraz bogactwa w dzisiejszym globalizującym się świecie . . . . . . . . . . . . . .
241
241
252
262
283
OBLICZE IV
Globalizacja ekologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291
Rozdział 7
Globalizacja a klęska środowiska naturalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zarys obecnego stanu globalnego ekosystemu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Problem globalnego ocieplenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Dzisiejsze zasoby Ziemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Globalny wzrost konsumpcji jako czynnik sprzyjający zagładzie planety . . .
Koncepcja rozwoju ekonomicznego nastawionego
na utrzymanie równowagi ekologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozdział 8
Narody i jednostki w globalizacyjnym zawirowaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Społeczno−narodowościowe konsekwencje globalizacji . . . . . . . . . . . . . . . .
Postawy wobec globalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Globalizacyjna struktura międzynarodowego
kierownictwa i światowych finansów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Formy sprzeciwu wobec globalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Podejścia do globalizacji – bez miecza i masek gazowych . . . . . . . . . . . . . .
293
293
296
312
324
338
353
354
370
380
383
388
Rozdział 9
Przyszłość globalnego świata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
USA – wciąż numer jeden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ekonomiczno−polityczny brydż przy globalnym stole . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Prawdopodobny scenariusz wielkiego przesunięcia wpływów na świecie . .
Epilog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Apel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
395
396
398
402
413
417
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Indeks rzeczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
A summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
419
437
442
447
glob_oblicze_0.qxp
2007-11-22
17:21
Page 9
Przedmowa
Kilka lat temu producenci pewnego telewizyjnego programu informacyjnego po−
prosili mnie o pomoc w przygotowaniu felietonu na temat powodów, z jakich lu−
dzie pomagają innym w codziennych sytuacjach. Szukając odpowiedzi na to py−
tanie, wybrałem się na zatłoczoną stację nowojorskiego metra. Postanowiłem
sprawdzić, ilu przechodniów zatrzyma się, aby wrzucić pieniądze do kapelusza
ulicznego muzyka. Kiedy dysponowałem już wiarygodną miarą odsetka prze−
chodniów skłonnych do udzielenia pomocy grajkowi, nieznacznie zmieniłem wa−
runki badania. Tym razem każda ze zbliżających się do niego osób widziała, jak
ktoś inny (jeden z moich współpracowników) sięga do kieszeni i wrzuca do kape−
lusza kilka monet.
Wyniki przeszły moje najśmielsze oczekiwania. Przechodnie, którzy widzie−
li, jak inna osoba pomaga ulicznemu muzykowi, czynili to samo ośmiokrotnie
częściej niż ludzie, którzy nie byli świadkami aktów życzliwości. Jeszcze bardziej
interesujące okazały się dane, które zgromadziliśmy już po zakończeniu ekspery−
mentu. Kiedy zapytano osoby, które wrzuciły pieniądze do kapelusza, dlaczego to
zrobiły, żadna z nich nie upatrywała przyczyn swojej decyzji w fakcie, że widzia−
ła, jak ktoś inny wspomaga grajka datkiem. Badani wskazywali inne powody:
„Podobała mi się piosenka, którą grał”, „Było mi go żal” albo „Miałem trochę
drobnych w kieszeni”. Ponieważ jednak obie sytuacje badawcze różniły się tylko
jednym elementem – obecnością pomocnej osoby – wiedzieliśmy, że żaden z wy−
mienionych przez badanych czynników nie miał dużego znaczenia. Czynnikiem
decydującym była hojność innej osoby. Mimo to ani jeden z uczestników naszego
badania nie wskazał prawdziwej przyczyny.
Błędne przekonania uczestników tego eksperymentu ilustrują pewną prawi−
dłowość psychologiczną: otóż, ludzie mają trudności z dostrzeganiem przyczyn
własnych zachowań w działaniach innych osób. To poważny błąd, który będzie
nabierał jeszcze większego znaczenia wraz z postępem globalizacji. Dzisiaj,
bardziej niż kiedykolwiek przedtem, jesteśmy podatni na wpływ działań ludzi
z różnych stron świata. Aby móc funkcjonować optymalnie, musimy uzmysłowić
sobie fakt, że wszyscy jesteśmy członkami coraz bardziej zglobalizowanego spo−
łeczeństwa, a w miarę postępu tego procesu będziemy ulegać coraz silniejszemu
wpływowi zachowań setek milionów innych obywateli świata. Przede wszystkim
jednak powinniśmy, po pierwsze, zrozumieć, że takie oddziaływania będą się
przejawiały w rozmaitych sferach naszego życia, a po drugie, poznać sposób,
w jaki będą one wpływały na nasze myśli i zachowania, a zwłaszcza na nasze
emocje. Właśnie z tych dwóch względów książka Wilhelminy Wosińskiej jest
niezwykle wartościowa.
glob_oblicze_0.qxp
10
2007-11-22
17:21
Page 10
OBLICZA GLOBALIZACJI
W „Obliczach globalizacji” autorka pokazuje liczne aspekty życia, które
znacznie się zmieniły i nadal będą się zmieniały pod wpływem procesu globaliza−
cji. Wosińska dowodzi, że nieodparta siła tego procesu będzie odczuwalna wszę−
dzie – w miejscu pracy, w wiejskiej zagrodzie, w supermarkecie, w centrum han−
dlowym, w banku, w szpitalu, w szkole i na łonie przyrody. Poza tym Wosińska
jako psycholog społeczny wyjaśnia, w jaki sposób reakcje emocjonalne na skutki
globalizacji wpływają na nasze myśli i działania w każdym z tych środowisk.
Wreszcie, autorka uświadamia nam, jak ważną rolę odgrywa każdy z nas, będąc
aktorem na globalnej scenie, i zachęca, abyśmy podejmowali celowe działania dla
dobra pozostałych aktorów. Jej apel wydaje się całkowicie uzasadniony. Jak do−
wiodło badanie, które przeprowadziłem w nowojorskim metrze, nawet najdrob−
niejsze gesty pomocy bywają zaraźliwe. A w świecie, którego mieszkańcy żyją
w coraz większym tłoku, popychani ku sobie przez mechanizmy globalizacji,
trudno wyobrazić sobie coś lepszego niż epidemia dobroci.
Robert B. Cialdini
glob_oblicze_0.qxp
2007-11-22
17:21
Page 6
glob_oblicze_1.qxp
86
2007-11-22
17:24
Page 86
OBLICZA GLOBALIZACJI
z amerykańskimi filmami. Wpływy zachodnie obserwuje się także w kulturze
seksu, która coraz bardziej ukazuje swoją globalność, przypuszczając szturm na
Państwo Środka.
McŚwiat rozrywki: muzyka pop, Hollywood
i jego telewizyjne siostry
Hegemonia amerykańskiego przemysłu
muzycznego i filmowego
Popowy przemysł muzyczny jest – zdaniem wielu ekspertów – zdecydowanie
nacechowany amerykańskimi preferencjami. Nowość muzyczna najpierw staje
się modna w Ameryce, po czym jej wizytówka wędruje w świat. Jest tak na przy−
kład z artyzmem afrykańskiej muzyki plemiennej, który nabiera wartości dopiero
wtedy, gdy zostanie naznaczony ręką amerykańskiego producenta. Określenia
„muzyka światowa” używa się w odniesieniu do tej, która powstawała w krajach
zachodnich, a zwłaszcza w USA (Whitness in America, 2001). Pojęcie muzy−
ki plemiennej jest redukowane do prymitywnego produktu, a to, co „zachod−
nie” lub przynajmniej obrobione na zachodnią modłę – zyskuje miano standardu
światowego.
Tajemnica wprowadzania w świat wytworów z krajów niezachodnich nie
tkwi, naturalnie, w odkrywaniu przysłowiowych pereł w innych kulturach, lecz
w umiejętnościach marketingowych zachodnich, głównie amerykańskich profe−
sjonalistów, które pozwalają na zdobycie globalnego konsumenta. Oprócz muzyki
pop, ogromną efektywnością może się pochwalić amerykański przemysł filmowy.
Filmy produkuje się w różnych krajach, ale tylko znikoma ich część przebija
się na światowy rynek. Co więcej, widzowie nie chcą ich oglądać – wolą amery−
kańską kinematografię. Ta wtargnęła nawet do Cannes, na tamtejszy Festiwal Fil−
mowy, dokonując znaczących przesunięć w tym, co krytycy od zawsze cenili sobie
w kinie europejskim. W latach 90. Francuzi na przykład produkowali około 150
filmów rocznie; w tym czasie powstawało zaś 450 filmowych obrazów hollywo−
odzkich. Dziś powstaje ich każdego roku jeszcze więcej; w 2006 roku liczba ta
wyniosła 699 (Dykman, 2007). Choć francuska kinematografia stara się zachować
choćby część swojej dawnej atrakcyjności, to aż 60% zysków z kinematografii
w tym kraju wędruje do amerykańskiego producenta (Barber, 2001). Podczas gdy
amerykański biznes filmowy kontroluje 80% kinematografii we Francji, francuski
reprezentuje zaledwie 2% w Ameryce. Francuskie Ministerstwo Kultury wielo−
krotnie usiłowało coś w tej kwestii zrobić, ale efekty są jakoś mało widoczne. Na
przykład, próbowano zabronić niefrancuskojęzycznym filmom ubiegania się o na−
grodę Cezara. Ale nie zapobiegło to krachowi francuskiej kinematografii, która
glob_oblicze_1.qxp
2007-11-22
17:25
Page 87
JÊZYKI KOMUNIKACJI S£OWNEJ I WZORCE KULTURY MASOWEJ...
87
święciła triumfy w latach 50. i 60. Choć w Paryżu wyświetla się więcej francu−
skich filmów niż węgierskich w Budapeszcie czy niemieckich w Berlinie – Holly−
wood całkiem dobrze się miewa w każdej z tych stolic. I w wielu innych także.
Przypomnieniem coraz bardziej odległej świetności tego kina miała być,
otwarta wiosną 2006 roku w stolicy Francji, wystawa „Paryż w kinie”, obejmują−
ca ponadstuletnią historię francuskiej kinematografii w kontekście widoków Pary−
ża. Pochodziły one nie tylko z filmów romantycznych (których była większość),
lecz także historycznych i fantastycznonaukowych (w tym nawet o latających ta−
lerzach). Gloria trwała tylko kilka tygodni, a ci Francuzi, którzy wolą Hollywood,
nawet pewnie nie słyszeli o takiej imprezie. Tym mniej zachwycił się nią – czy
nawet ją odnotował – świat.
Hegemonia Hollywood staje czasem w obliczu nieoczekiwanych wyzwań,
spowodowanych renesansem regionalnych kinematografii, takich jak – od nie−
dawna – irańska czy południowoamerykańska. Także niemieckie kino zaczyna
ostatnio wzbudzać zainteresowanie za granicami własnego kraju. Ale poza sezo−
nem festiwalowym lub pojedynczym filmem, który zwróci uwagę szerszej pub−
liczności – znów o nich nie słychać. Aż tu nagle w latach 90. pojawiła się konku−
rencja ze strony „indyjskiego słonia”.
Indyjskie zagrożenie dla Hollywood?
Przed kilkoma laty Indie zafundowały sobie swoją fabrykę snów, nazwaną zgod−
nie z konwencją globalnych etykietek – Bollywood, czyli bombajski Holly−
wood (Corliss, 2004). Wyprodukowane tam filmy wciąż jeszcze nie mają wzięcia
u zachodniego widza, który jest niecierpliwy (akcja musi być bowiem szybka,
a w bollywoodzkich produkcjach nie jest) i potrzebuje silnego emocjonalnego po−
budzenia (akcja musi być brutalna, a takiej kino z Indii nie prezentuje). W sumie
bollywoodzkie filmy są mocno przydługie (trwają przeciętnie około trzech go−
dzin), nazbyt śpiewne, słodkie i po prostu dla zachodniego widza staromodne. Je−
den taki tasiemiec oglądałam (zgodnie z mocnym postanowieniem, że będę doce−
niać też inną aniżeli zachodnia kulturę filmową) i nie tylko przetrwałam emisję,
ale nawet się popłakałam, gdy (uwaga, to też niehollywoodzki przekaz!) zwycię−
żyła miłość do partnera wybranego przez rodziców, a nie do tego, w którym hin−
duska bogata piękność się zakochała. Śledząc ten film, zrozumiałam, z jakich po−
wodów zachodni widz takich produkcji nie ogląda. Otóż w scenie zalotów, na
przykład, piękni i barwnie ubrani aktorzy „bawią się w berka” (zalotnie) i tańczą
(oczywiście, śpiewając) wokół drzewa. Potem coś mówią i znów śpiewają, i tań−
czą wokół drugiego drzewa, i trzeciego... I gdy dochodzą do – powiedzmy – pią−
tego zachodni widz ma tego dosyć. Lecz nie Hindusi (w których gronie oglądałam
ten film na wielkiej sali kinowej w stolicy Arizony, podczas jakiegoś indyjskiego
festiwalu). Ci biją brawo i wołają: „O, spójrzcie, oni tańczą tak pięknie już wokół
szóstego drzewa!”.
glob_oblicze_1.qxp
88
2007-11-22
17:25
Page 88
OBLICZA GLOBALIZACJI
Warto dodać, że ostatnio Bollywood produkuje rocznie trzykrotnie więcej fil−
mów niż Hollywood, mając jednocześnie większą publiczność (Prestowitz, 2005).
A liczby są w każdej dziedzinie jednym z kluczy do sukcesu. Bollywood bywa też
hardy. Gdy reżyserzy z Bombaju otrzymują nagrody na międzynarodowych festi−
walach i są pytani, czy spodziewają się zaproszenia do amerykańskiej fabryki
snów – często odpowiadają, że to Hollywood może czuć się zaszczycone zapro−
szeniem do Bombaju, a nie odwrotnie! To niewątpliwy znak, że Indie sięgają po
ogólnoświatowy triumf w dziedzinie kultury.
Pewnego dnia Bollywood zacznie prawdopodobnie produkować część fil−
mów skierowanych także do społeczeństw Zachodu. Jednak dzisiaj i tak ma się
dobrze, jak na swoją krótką historię – przecież liczba widzów tego kina równa jest
1/3 ludności świata! Oprócz ponadmiliardowego narodu Indii, filmy Bollywood
są oglądane przez Pakistańczyków (nawet w okresie napięć militarnych!), miesz−
kańców Bangladeszu i innych państw południowej Azji. Do widzów należą także
Rosjanie! (Corliss, 2004). Można więc mówić w tym wypadku o globalnym prze−
myśle rozrywkowym i globalnym biznesie. No i nie wiadomo, jak długo twórcy
Hollywood mogą spać spokojnie...
Do rywalizacji w branży filmowej włączyły się także Chiny. Z najbardziej
aktualnych danych wynika (Dykman, 2007), że Chińczycy produkują aż 330 fil−
mów rocznie (dla przypomnienia: Hollywood wypuściło w 2006 roku 699 obra−
zów). Ich przesłanie opiera się na zupełnie innych wątkach niż tematyka produk−
cji amerykańskich i bollywoodzkich. Chińskie kino koncentruje się bowiem
głównie na problemach moralno−społecznych. I jeżeli chiński widz z powodu ro−
dzimej kinematografii choćby częściowo zrezygnuje z oglądania filmów in−
dyjskich, odczuje to ekonomia Bollywoodu. Jednak ze względu na zadziwiającą
harmonię, jaka cechuje konkurowanie ze sobą tych dwóch wyłaniających się po−
tęg ekonomicznych, być może globalna wymiana kulturowa nabierze nowego
wymiaru.
Telewizyjne siostry Hollywoodu
Wprawdzie programy stacji MTV mają na świecie swoje lokalne wersje języko−
we, ale w przekazie telewizyjnym język wydaje się mniej ważny niż obraz towa−
rzyszący muzyce, a także rytm i rodzaj samej muzyki. Młode pokolenie szczegól−
nie mocno chłonie zachodnią, w tym amerykańską, kulturę pop i, na przykład,
śledząca program MTV młodzież z Tokio ma więcej wspólnego z fanami MTV
w Londynie czy Warszawie niż ze swoimi rodzicami.
McŚwiat rozrywki – jak powiada Barber (2001) – stwarza globalną duszę
opartą na preferencjach muzycznych towarów. Na przykład azjatycka wersja
MTV nadaje zarówno lokalne hity, jak i przeboje amerykańskie. Zagadka: któ−
rych jest więcej? Oczywiście tych drugich, które produkuje McŚwiat, i te odbior−
ca po prostu woli!
glob_oblicze_1.qxp
2007-11-22
17:25
Page 89
JÊZYKI KOMUNIKACJI S£OWNEJ I WZORCE KULTURY MASOWEJ...
89
MTV zarzuciła gęstą sieć na cały świat. Stwierdzenie to nie jest jednak do
końca precyzyjne, gdyż reprezentowany przez nią typ rozrywki właściwie nie do−
ciera do Afryki. Na Czarnym Kontynencie jedynie kilka krajów będzie mogło so−
bie pozwolić na luksus dostarczenia społeczeństwu takich programów. Zresztą
z ich odbiorem też są problemy; wielu Afrykańczyków nie ma po prostu dostępu
do telewizora! Krańcowa bieda nie pozwala im wpaść w szeroko otwarte ramiona
McŚwiata rozrywki.
Docierające niemal wszędzie dzięki urządzeniom satelitarnym programy
MTV „pogwałcają swoją treścią lokalne wartości i nie okazują respektu dla – jak
mówi metaforycznie Barber (2001) – dżihadu, który stanowi symbol plemiennej
tradycji”. Telewizja muzyczna stała się przekaźnikiem wartości McŚwiata w na−
wet najbardziej fundamentalistycznych etnicznych enklawach; w jej programach
mocno bije bowiem rytm zachodniego stylu życia. Krytycy tej globalnej inwazji
oskarżają MTV o tak zwany kulturowy kolonializm. Zamiast skrótu, wymawia−
nego po angielsku jako em−ti−vi, używają określenia empty−vi, co oznacza „puste
wideo” (wizja), i oceniają lansowaną tam muzykę jako pozbawioną głębokiego
sensu. Ale to właśnie ona ma kolosalny wpływ na młodych ludzi, a oni przecież
kiedyś obejmą rządy w lokalnych, narodowych stacjach telewizyjnych (odpo−
wiednikach BBC, CNN czy NBC) i pokierują sposobem przekazywania infor−
macji, bazując na wartościach, które wpajała im owa empty−vi. Jej istotę Bar−
ber (2001) charakteryzuje w terminach „ideologii” następującej trójcy: pieniądza,
seksu i przemocy. To ona tworzy preferencje przyszłych liderów.
By wyobrazić sobie otwartość globalnego konsumenta kultury na tego rodzaju
przekazy, trzeba przytoczyć dane liczbowe: w ciągu zaledwie trzech ostatnich mie−
sięcy 2005 roku zakupionych zostało 14 milionów iPodów. Jest to czterokrotnie
więcej niż w tym samym kwartale poprzedniego roku. 859 milionów piosenek zo−
stało zakupionych online przez Apple’s iTunes od roku 2003, czyli od czasu, gdy ta
instytucja internetowa powstała (Numbers, 2006). Nie są to utwory – jak łatwo się
domyślić – w rytmie muzyki narodowo−plemiennej – to są dźwięki McŚwiata.
Osiągnięcie globalnej jednorodności kulturowej wśród konsumentów nie sta−
nowi dziś problemu dzięki przekazom reklamowym, które są zrozumiałe dla od−
biorcy, niezależnie od tego, jakim językiem się posługuje. W związku z tym zwy−
cięzcą na globalnym rynku zostaje ten, kto może sobie pozwolić na częstą emisję
reklam w środkach masowego przekazu. Nawet jeśli jest to bardzo kosztowne,
per saldo zawsze się opłaca. W USA na przykład – jak podaje Murphy (2000)
– w 1996 roku na inwestycje reklamowe w całej sferze mass mediów wydano nie−
botyczną sumę 66 miliardów dolarów. Zasada jest prosta: im więcej reklam – tym
większa sprzedaż i tym większy zysk. Autorka ta twierdzi, że reklamy tworzą
potrzeby materialne, które przekształcają osobowość człowieka, prowadząc do
powstania – jak ona to nazywa – „utowarowionego ja”. Ludzie stają się, w wyni−
ku perswazji przekazów medialnych – w tym głównie telewizyjnych – komercjal−
nymi manekinami, pociąganymi za sznurki przez globalny rynek reklamowy.
glob_oblicze_1.qxp
90
2007-11-22
17:25
Page 90
OBLICZA GLOBALIZACJI
A właśnie w reklamach – niezależnie od tego, jak elastycznie są dostosowywane
do charakteru narodu czy grupy etnicznej – tkwi jednorodna w skali globalnej in−
tencja: uprzedmiotowić człowieka, który – pozbawiony własnej świadomości –
będzie kupował wciskane mu towary. I to jest – zdaniem autorki – najpoważniej−
sza konsekwencja wpływów telewizyjnego McŚwiata. Istotnym wskaźnikiem je−
go przywództwa w tworzeniu tych uprzedmiotawiających człowieka reklam jest
liczba amerykańskich korporacji na liście największych światowych gigantów
medialnych. Piszę o tym w rozdziale 4.
Disneyowskie parki rozrywki
Rozrywka spod znaku Myszki Miki i Kaczora Donalda opanowała dziś niemal ca−
ły świat. Walt Disney World ma ponad 30 lat, a jego tokijska filia już ponad 20.
Każdego roku w USA oraz w krajach, gdzie dotarły te parki rozrywki, zwiększa
się liczba zwiedzających. Na przykład w stolicy Japonii przez pierwszych 10 lat
średnio milion mieszkańców rocznie bawiło się w tamtejszym parku. W roku 1992
(po 10. jubileuszu) było ich tam już 16 milionów rocznie, a w 2005 roku liczba go−
ści osiągnęła pułap 25 milionów (Schuman, Ressner, 2005). Oznacza to, że przy
kurczącej się szybko populacji narodu japońskiego, każdego roku jedzie tam nie−
mal co czwarty obywatel! Coraz częściej nowożeńcy wybierają się w podróż po−
ślubną do Walt Disney World, by zaznać rozrywki w powrocie do dziecięcych ma−
rzeń, z którymi w małżeńskim życiu raczej trzeba będzie się rozstać.
Nie zrażając się kradzieżami własności intelektualnej oraz biurokracją, które
panują w Chinach, korporacja Myszki Miki (Mickey & Co.) wkroczyła zdecydo−
wanie na terytorium Wielkiego Smoka, próbując podbić serca 1,4−miliardo−
wej ludności. Pierwszy wielki krok (bo małe już były – o tym poniżej) postawił
właśnie park rozrywki, słynny Disneyland. Na początek, w sierpniu 2005 roku,
otwarto park w Hongkongu. Na chińskim rynku, wciąż uzależnionym od komu−
nizmu, ale fenomenalnym pod względem ekonomicznym, w tak zwanej Main
Land, czyli lądowej części starych Chin, Myszka Miki i jego przyjaciele na pew−
no także zrobią furorę. Bliskie realizacji są już plany otwarcia Disneylandu
w Szanghaju. Disneyland nie zna bowiem ograniczeń: ani ustrojowych, ani po−
koleniowych. Ma po prostu odwoływać się do głębokich ludzkich archetypów,
dość skutecznie uśpionych przez współczesne cywilizacje, jednak na szczęście
niewymarłych. Dlatego disneyowskie i jej podobne korporacje są po prostu ska−
zane na sukces.
Gdy przed 50 laty otwarły się podwoje pierwszego Disneylandu w małej ka−
lifornijskiej miejscowości Anaheim, architektura budynków na terenie tego parku
przypominała typowe małe amerykańskie miasteczko, z wiktoriańskimi budy−
neczkami przy głównej ulicy. Niektóre z tych elementów przetrwały – jak podają
Schuman i Ressner (2005) – w projektach eksportowanych do innych krajów,
w tym do Chin, inne zaś zostały przestylizowane na, chociażby, szanghajskie
glob_oblicze_1.qxp
2007-11-22
17:25
Page 91
JÊZYKI KOMUNIKACJI S£OWNEJ I WZORCE KULTURY MASOWEJ...
91
sklepy z początku XX wieku (dodatkowo włączono wiele innych azjatyckich ele−
mentów do wystroju wnętrz). W założeniu, w tym chińskim parku miały być nie
tylko klasyczne disneyowskie strachy, walki rycerzy z duchami czy jazda na sza−
lonych roller−coasters, lecz także mnóstwo towarów z królestwa Myszki Miki
– od zabawek, przez animacje filmowe na DVD, po książki i czasopisma. Filmy
tej korporacji, takie jak Królewna Śnieżka, miały swoje chińskie premiery już
w latach 30., lecz z nastaniem rządów komunistycznych drastycznie zmienił się
w Chinach stosunek do „zachodnich bredni”.
Dopiero w 1995 roku mógł się tam ukazać film wyprodukowany w wytwórni
Disneya. Był nim Król lew. Za nim poszły inne projekcje, które przyjęto tak, jak
przewidywał w swojej teorii archetypów (wspólnych ludziom obrazów ich tęsk−
not) Carl Gustaw Jung. Niestety, korporacja Myszki Miki czerpie w Chinach
znacznie mniejsze zyski ze sprzedaży filmów DVD (biorąc pod uwagę liczbę
konsumentów) niż w innych krajach. Przyczyną jest, oczywiście, chińskie pirac−
two. Istnieje jednak szansa (korporacja współpracuje w tym zakresie z innymi
medialnymi korporacjami), że rząd chiński będzie z nim walczył w bardziej zde−
cydowany sposób. Mimo wszystko podbicie serc mieszkańców kraju Wielkiego
Smoka i tak się finansowo opłaca.
Doświadczenia z parkami rozrywki w innych krajach nauczyły Mickey & Co.
– jak sugerują Schuman i Ressner (2005) – kilku rzeczy. Otóż Disneyland w Tokio
okazał się od razu ogromnym sukcesem. Ale z Euro Disneylandem były spore kło−
poty – poczynając od protestów francuskich farmerów, którzy nie chcieli wpuścić
buldożerów przygotowujących grunt pod budowę parku, na wypadkach natury psy−
chologicznej kończąc. Te ostatnie wiązały się z kilkoma faux pas, które zniechęciły
Europejczyków, a już na pewno Francuzów, do odwiedzania tej tak uwielbianej
przez dzieci „oazy amerykańskości”. Otóż, coś na pozór drobnego, niewyczuwalne−
go przez amerykańską polityczną poprawność, a mianowicie nieserwowanie wina
w restauracjach parku – było we Francji afrontem nie do wybaczenia. Zabrakło też
innych odniesień do lokalnych gustów architektonicznych i obyczajów (takich, na
przykład, że nastoletnie dzieci piją wino przy stole wraz z rodzicami, podczas gdy
w większości stanów Ameryki alkohol serwuje się w restauracjach dopiero 21−lat−
kom). Słowem, na tę chwilę, francuski park okazał się wielkim finansowym fia−
skiem. Jest to jedyny – jak go nazywa Barber (2001) – Disneyowski Ląd Bankruc−
twa. Ale zaraz dowcipnie wyjaśnia – nic w tym dziwnego; przecież w Europie
ludzie nie mają marzeń. Ci, którzy je mieli – wyemigrowali do Ameryki!
Jak podają cytowani wcześniej autorzy, obecnie inwestuje się dodatkowo
około dwóch miliardów dolarów w rekonstrukcję parku pod Paryżem, tym razem
większą wagę przywiązując do gustów tutejszych konsumentów.
Nauczeni europejskim niepowodzeniem, szefowie korporacji głowią się
też, jak uniknąć psychologicznych błędów w Chinach: ile pozostawić z du−
cha amerykańskości (który przecież przywiódł ludzi do tego parku rozrywki),
a w jakim stopniu uszanować „osobowość” Niebiańskiego Smoka? Chińczycy
glob_oblicze_1.qxp
92
2007-11-22
17:25
Page 92
OBLICZA GLOBALIZACJI
– w przeciwieństwie do Europejczyków z zachodniej części kontynentu – dopiero
wynurzają się z biedy i prawdopodobnie chcą dotknąć tego zakazanego dla nich
przez długie dekady świata Ameryki znacznie mocniej. Słowem – chcą Disneylan−
du dlatego, że jest amerykański. Może się jednak okazać, że będą rozczarowani,
nie odnajdując w nim bliskich Chińczykom elementów ich tradycji. Amerykanie
muszą więc w tym względzie wykazać się wielką dyplomacją, najlepiej popartą
wcześniejszymi badaniami psychologicznymi.
Amerykanizacja versus mozaika kulturowa
Wielu specjalistów od współczesnej kultury mówi o niezaprzeczalnym wpływie
kultury amerykańskiej na kulturę międzynarodową. Przy czym jedni hołdują temu
procesowi, drudzy zaś ubolewają nad jego konsekwencjami. Dzięki satelitarnie
przekazywanym programom telewizyjnym ludzie na całym świecie zaczynają ku−
pować ubrania i przedmioty uważane za wartościowe w kulturze amerykańskiej,
naśladują sposób ich używania, dostrzegają atrakcyjność częstej zmiany produk−
tów, uczą się szybkiego tempa życia, akceptują przewagę rywalizacji nad współ−
pracą czy oswajają się z wyrafinowaną seksualnością i pełną przemocy agresją
– to wszystko niektórzy traktują jak internalizację wartości człowieka nowocze−
snego lub wręcz „triumfalny marsz ku modernizacji” (Hannerz, 1996).
Inni zaś narzekają na zdominowanie świata przez zachodnie kultury rynko−
we, które wymuszają picie coca−coli, oglądanie seriali typu Dallas i zabawę lalka−
mi Barbie, zadając w ten sposób cios rodzimym kulturom, co prowadzi do utraty
tożsamości etnicznej, zawieszenia zagubionego człowieka w globalnej przestrze−
ni. Barber (2001) postrzega ten efekt amerykańskich wpływów jako manipulowa−
nie innymi kulturami w celu osiągnięcia jak największego zysku.
Jednocześnie ta dokonywana przez show−biznes globalna manipulacja tożsa−
mością człowieka czyni z jego osobistej przyjemności wartość ostateczną, usuwając
na dalszy plan istotę więzów społecznych oraz poszanowania wartości, których za−
chowanie wymaga wysiłku i poświęcenia. W ten sposób ginie – jak wyraża to Ma−
ricato (2003) – głębia ludzkiej tożsamości i bogactwo człowieczego ducha.
Część autorów jest nieco mniej kategoryczna w twierdzeniach o jednokierun−
kowym wpływie kultury amerykańskiej. Na przykład Zwingle (1999) sugeruje,
by spojrzeć na wpływy kulturowe bez „dominacyjnych uprzedzeń”. Wtedy można
dostrzec, że zderzenie kulturowe ma miejsce w obu kierunkach. Nie tylko bo−
wiem azjatyckie nastolatki – jak odnotowuje ta autorka – noszą czapeczki bejsbo−
lowe daszkiem do tyłu, ale także białe amerykańskie punki zapożyczają motywy
z muzyki południowoamerykańskiej. Ale w końcu okazuje się, że i ten proces nie
jest w pełni spontaniczny, gdyż zachodni konsultanci starają się wyczuwać i prze−
widywać trendy kultury pop, między innymi zatrudniając nastolatków do śledzenia
ciekawych zjawisk kulturowych w slumsach zamieszkiwanych przez emigrantów.
glob_oblicze_0.qxp
2007-11-22
17:21
Page 6
2007-11-22
17:28
Page 207
Starość w czerwonym kapeluszu
FAKTY I KOMENTARZE
glob_oblicze_3.qxp
Mimo że producenci i twórcy reklam nadal są ukierunkowani na kulturę młodości, ludzie
starzy zaczynają się coraz bardziej liczyć w świecie marketingu. Oddzielną kategorię
w kulturze ludzi starych stanowią kobiety; nie tylko te pochodzące z klasy wyższej, które
mogą pozwolić sobie na lifting różnych części ciała, liposukcję czy inne wyrafinowane zabiegi kosmetyczne, ale również te należące do klasy średniej i średniej niższej. Wciąż
jednak mówimy o klasach przeciętnych według standardów zachodnich.
W 1998 roku jedna z takich kobiet po pięćdziesiątce założyła w Arizonie Klub Czerwonych Kapeluszy. Nakrycie głowy o tej barwie jest w istocie prowokującym i nieco rebelianckim wyróżnikiem. Dziś klub ten liczy przeszło 850 tysięcy kobiet z różnych krajów
świata. Celem tej społeczności jest utrzymywanie kontaktów towarzyskich opartych na
humorze i… pewnej komercyjności, pozwalającej zaspokoić co prawda niezbyt wyszukane zachcianki tych kobiet w „pewnym wieku”. Spełnieniu tych kaprysów służy sieć sklepów Czerwonych Kapeluszy ([email protected]). Oczywiści, sprzedaje się w nich
znacznie więcej towarów niż tylko nakrycia głowy.
Programy spotkań – lokalnych i globalnych – są bardzo zróżnicowane, poczynając
od towarzyskich pogawędek przy herbacie, przez pokazy mody (modelkami są same
uczestniczki), przyjęcia z tańcami, na konferencjach dotyczących programu tego ruchu
kończąc. Jest w tym klubie – jak stwierdza Walker (2005) – nutka „rebelianckości”, jednak pozbawiona gniewu i sztywności, charakterystycznych dla innych zmarginalizowanych grup (na przykład niektórych grup feministycznych). Kobiety uczą się tu, jak żyć
i akceptować siebie, będąc osobą starszą i starą, a czerwony kapelusz dodaje im odwagi
i każe światu je zauważyć. O globalnym już dziś zasięgu tego ruchu świadczy między innymi fakt, że 52-letnia – najstarsza wśród zawodników – uczestniczka igrzysk olimpijskich
w 2006 roku startująca w konkurencji street luge (tzw. sanki uliczne), znana jako Lucy,
miała na głowie czerwony kask, a członkinie tej organizacji, które stać było na przyjazd
do Turynu, wołały jak szalone: Go, Lucy, go! Zarażały zresztą tym entuzjazmem – czemu
trudno się dziwić – wszystkich kibiców tego sportu. Świat sportu jest bowiem także zabarwiony młodością; wbrew botoksowi i viagrze.
Refleksja końcowa: ta interesująca możliwość dotyczy jedynie tych starych i starszych kobiet, które stać na zakup czerwonego kapelusza oraz na zabawy klubowe. Większość kobiet na świecie w wieku powyżej 50 lat nie tylko nie może sobie na to pozwolić,
ale w ogóle nie dba o takie „fanaberie”, walcząc nie o przywileje i akceptację, lecz o możliwość przeżycia – dla siebie i swoich wnuków (ich dzieci często bowiem nie żyją, zabite
przez AIDS).
glob_oblicze_3.qxp
208
2007-11-22
17:28
Page 208
OBLICZA GLOBALIZACJI
Bóle w siwej skroni – globalnej i polskiej
Sielankowa starość dotyczy wąskiej grupy starszych, bogatych ludzi. Nawet
w krajach doskonale prosperujących coraz częściej zadaje się bowiem pytanie,
kto na tych emerytów będzie pracował?! Długo żyjących starych ludzi, którzy
czują się młodzi, jest coraz więcej i tradycyjny system ubezpieczeń społecznych
pęknie w szwach, gdy zacznie wkrótce wypłacać im emerytury. Jest to ważny
problem nawet dla najbogatszego kraju świata – Stanów Zjednoczonych, a Geor−
ge Bush rozpoczął drugą kadencję swojej prezydentury od próby zreformowania
słynnego i – jak dotąd – doskonale funkcjonującego systemu emerytalnego Social
Security. Niestety, chciał oszczędności pracowników przekazać w ręce prywat−
nych potentatów finansowych i Amerykanie – mając w pamięci skandale dotyczą−
ce prywatnych korporacji typu Enron czy WorldCom – nie ulegli perswazjom
prezydenta.
Zasadniczego przekształcenia wymaga także polski system ubezpieczeń spo−
łecznych, obciążony do granic wytrzymałości dziedzictwem gospodarki socjali−
stycznej. Nawet dostatnie Niemcy będą musiały zmienić swój system emerytalny,
gdyż tzw. iloraz starości (stosunek emerytów do grupy ludzi w wieku produkcyj−
nym) wkrótce się podwoi – w połowie tego stulecia na 10 pracujących obywateli
będzie przypadać nie 4 emerytów, jak dziś, lecz 8. Podobnie stanie się w innych
krajach Europy Zachodniej, gdzie proporcja ta wynosi obecnie średnio 2,5 do 10,
a osiągnie 7 do 10 za niecałe pół wieku.
Jeśli w celu podtrzymywania psychicznej pomyślności i młodości starsi oby−
watele zechcą dłużej pracować, może dojść do walki międzypokoleniowej, która
– jak przewidują niektórzy – będzie tak zażarta jak niegdyś walka klas. Szczegól−
nie ostra batalia może się toczyć w krajach ubogich, gdzie rosnąć będzie gwał−
townie liczba młodych poszukujących coraz mniej dostępnej pracy. Ta walka
o pracę będzie czymś więcej niż walką o poziom życia, będzie walką o przetrwa−
nie. Starzy mogą być pierwszą armią, którą pozbawi się limitowanego chleba
i wody, gdy zasoby będą się kurczyć w postępie geometrycznym, wraz z geome−
trycznym wzrostem populacji. Ich mądrość już nie będzie potrzebna. Zasoby wie−
dzy historycznego mądrego seniora zastąpią – co zresztą już się częściowo doko−
nało – technologie informacyjne. Internet ponoć „wie” wszystko.
Ale zanosi się także na zajadłą walkę pokoleń w krajach zachodnich. Powód
jest taki sam – brak pracy dla współczesnego młodego pokolenia. Gdy rodzili się
potomkowie baby−boomers, byli – jak piszą Czerwiński i współautorzy (2006)
– dziećmi upragnionymi i wychowanymi w duchu „najpierw ja”. Teraz jednak,
gdy uzyskali dyplomy, nie mają nic poza tym. W rezultacie protestują i – tak jak na
fali wystąpień we Francji (w kwietniu 2006 roku) – wołają, że emeryci siedzą na
swoich złotych górach, a oni będą musieli wkrótce na nich pracować. A pracy bę−
dzie przecież coraz mniej (patrz rozdział 3.). Bunt przeciw utrzymywaniu starych
– wyrażony w paryskich protestach – stawać się będzie problemem globalnym.
glob_oblicze_3.qxp
2007-11-22
17:28
Page 209
GLOBALIZACJA A PRZELUDNIENIE ŒWIATA I CHOROBY
209
Walka o pracę to tylko jedna z bolączek „starej skroni”. Jest też ból auten−
tyczny – po prostu starzy ludzie chorują. A gdy brak pracy, a więc brak oszczęd−
ności, łączy się z chorobą, wówczas stary człowiek skazany jest na łaskę losu. No,
prawie – w cywilizowanym świecie istnieją przecież domy starców i domy opieki
społecznej dla obłożnie chorych. Ale nawet w USA – o czym zapewne także pol−
scy telewidzowie mieli okazję się przekonać z relacji na temat huraganu Katrina
– warunki życia w nich są ponure. Po prostu system opieki zdrowotnej dla starych
ludzi zajmuje z reguły odległe miejsce na liście wydatków rządowych, i to
w większości krajów.
W zakresie tego rodzaju usług społecznych – jak donosi Walewski (2006)
– Polska znajduje się w rozpaczliwym stanie finansowym, a przez to i medycz−
nym. Wśród państw europejskich za nami lokują się tylko Rumunia i Albania.
Profesjonaliści zatrudnieni w polskich placówkach geriatrycznych narzekają, że
władze w naszym kraju całkowicie bagatelizują kwestię starzenia się społeczeń−
stwa. Tymczasem w 37−milionowym narodzie aż 6,5 miliona osób ma powyżej
65 lat, a za 15 lat będzie to armia 10−milionowa, przy czym populacja będzie wte−
dy mniejsza niż dziś. Więcej niż co czwarty Polak zatem będzie stary, a na doda−
tek wielu z nich będzie niedołężnych i wymagających specjalistycznej opieki.
Jednocześnie – co bardzo ważne – stan portfeli tych obłożnie chorych ludzi nie
będzie pozwalał im na samodzielne opłacenie kosztów usług w domach opieki.
W znacznie większym stopniu niż w innych, bogatszych społeczeństwach Euro−
py, los polskiej „siwej skroni” będzie zależał od sposobu sponsorowania ze strony
państwa. A na razie polskie władze decyzyjne – zarówno polityczno−społeczne,
jak i pozostające w mizernym, wprost tragicznym stanie służby medyczne – nie
uznają leczenia ludzi starych za kwestię priorytetową. Nic dziwnego; przecież
w Polsce – jak podaje cytowany autor – żadna dziedzina opieki zdrowotnej nie
jest opłacalna, oprócz operacji plastycznych! A geriatria – dodaje Walewski – to
wręcz same straty. Ponad 60% pacjentów korzystających w Polsce ze świadczeń
medycznych – jak podaje autor – przekroczyło 65. rok życia. Stanowią oni około
12% starych ludzi w Polsce, którzy konsumują aż 33% wydatków państwa prze−
znaczanych na ochronę zdrowia. Słowem, są oni chorzy, bardzo chorzy.
W Wielkiej Brytanii natomiast 26% mężczyzn i 22% kobiet, i to nie po 65.,
ale po 85. roku życia, określa swoje zdrowie jako dobre. Tam starość nie jest – jak
ekspresyjnie wyraża to Walewski – niedołęstwem. U nas natomiast takich badań
nie można by przeprowadzić, ponieważ... brakuje respondentów 85−latków; leżą
oni po prostu na cmentarzu.
W Polsce próbuje się „coś robić” w tej materii raczej na zasadzie przedsię−
biorczości jednostek i ich dobrej woli niż na zasadzie zorganizowanego, formal−
nego systemu. Na przykład w Olsztynie działa organizacja Niebieski Parasol
(notabene, czy jest on niebieski dlatego, że symbolizuje bliskość nieba?) – w od−
różnieniu od wspomnianej wcześniej amerykańskiej radosnej „czerwoności”.
W ramach polskiej „niebieskiej” ochrony chorymi i niepełnosprawnymi starszymi
glob_oblicze_3.qxp
210
2007-11-22
17:28
Page 210
OBLICZA GLOBALIZACJI
ludźmi opiekują się głównie osoby prywatne, niewykształcone medycznie. Jest to
raczej wolontariat niż fachowa asysta. Prywatne domy opieki, które mają już dłu−
gą tradycję w krajach zachodnich, pojawiły się również u nas. Ale na ich usługi
niewielu starszych Polaków i ich rodzin może sobie pozwolić, ponieważ koszty
zawierają się w granicach od 1,5 tys. do 3 tys. złotych miesięcznie. Niemniej, wi−
dać, że także w segmencie tych z „bolejącą skronią” istnieją równi i równiejsi.
Tych pierwszych „równo ubogo bolejących” jest znacznie więcej; tak w skali pol−
skiej, jak globalnej.
Głodowa śmierć jako główna konsekwencja
gwałtownego wzrostu populacji świata
Zacznijmy od statystyki. Każdego dnia umiera z głodu 18 tysięcy ludzi. Oto tło
tej tragicznej sytuacji, która nawet gdyby uległa częściowej poprawie i tak nie−
chybnie będzie się nasilała.
Obszar Ziemi niepokryty wodą stanowi 30% powierzchni naszego glo−
bu. Przelicza się to na 13 miliardów hektarów, z których zaledwie 11% to pola
uprawne, 26% zajmują pastwiska, 30% do niedawna stanowiły lasy, 9% to po−
wierzchnia miast i innych osiedli, a 23% nie nadaje się do żadnego zagospodaro−
wania – są to tereny górzyste, za bardzo kamieniste, leżące w strefie zbyt mroźne−
go lub bardzo suchego, gorącego klimatu, co uniemożliwia wegetację roślin
(Pimentel i in., 1999). Ale i owe 11% ziemi uprawnej kurczy się dosłownie z dnia
na dzień, m.in. z powodu urbanizacji i budowy autostrad.
Jak przedstawia się stosunek powierzchni ziemi uprawnej do liczby ludno−
ści? Otóż w roku 1960, gdy populacja świata wynosiła 3 miliardy ludzi, na jedne−
go mieszkańca przypadało około 0,5 hektara gruntu. Taka powierzchnia – w opi−
nii ekspertów – stanowi standard pozwalający na wyżywienie się i zachowanie
zdrowia. Obecnie (stan z ostatniego roku ubiegłego milenium) – jak podają cyto−
wani autorzy – wynosi ona 0,27 hektara, czyli połowę tego standardu, i nadal
gwałtownie maleje. Oczywiście, rozkład ziemi uprawnej w skali świata jest bar−
dzo nierównomierny; ogromna większość mieszkańców Ziemi żywi swoje rodzi−
ny z zaledwie ułamka tej powierzchni.
Stan ziemi uprawnej ma dla całej ludzkości absolutnie podstawowe znacze−
nie, ponieważ około 99% pożywienia człowieka to właśnie płody ziemi. Reszta,
czyli 1% – co być może zaskoczy czytelnika (podobnie jak zaskoczyło mnie)
– pochodzi z mórz i oceanów oraz z akwenów śródlądowych (Pimentel i in.,
1999). A stan ziemi uprawnej jest – jak się okazuje – wręcz krytyczny. Wymie−
nieni autorzy podają, że w wyniku erozji traci się 10 milionów ha ziemi uprawnej
rocznie. Spowoduje to zmniejszenie produkcji żywności od 15% do 30% już
w roku 2020. Wprawdzie produkcja ta może przebiegać w sztucznych warunkach,
glob_oblicze_0.qxp
2007-11-22
17:21
Page 6
glob_oblicze_3.qxp
234
2007-11-22
17:28
Page 234
OBLICZA GLOBALIZACJI
Globalny problem z wagą
– umieranie z głodu i z otyłości
Los głodnych i przejedzonych
Na jednym krańcu świata nowe milenium witał przeszło miliard ludzi permanent−
nie głodnych, na drugim zaś leżeli na sofach przed telewizorami syci, wręcz prze−
jedzeni mieszkańcy świata w liczbie dorównującej tym wycieńczonym z głodu, to
jest około 1,2 miliarda (Brown i in., 2000).
Lekarze i pielęgniarki w Sudanie, pracujący pod egidą „Lekarzy bez granic”
– jak referują Gardner i Halweil (2000) – podają wysokokaloryczne herbatniki
umierającym z głodu dzieciom, przynoszonym na rękach przez równie wycień−
czone z głodu matki. Herbatniki mają podtrzymać ledwie tlące się w tych dzie−
ciach życie. Pacjenci ci – o, ironio – mają wydęte brzuchy wskutek drastycznego
braku protein, co zaburza balans wody w organizmie.
W tym czasie, na nowojorskim Manhattanie pacjenci przywożeni są do szpi−
tala z bólem w klatce piersiowej. Najpierw pielęgniarki i lekarze przygotowują
ich do operacji na otwartym sercu, a następnie ustalają wizyty u kolegów po fa−
chu, którzy odblokują zatkane tłuszczem arterie. Podobnie jak sudańskie dzieci,
wielu z tych amerykańskich pacjentów ma wydęte brzuchy – tym razem jednak
z otłuszczenia spowodowanego przejadaniem się. W przeciwieństwie do dzieci
z Sudanu, które umrą z niedożywienia, większość pacjentów przyjmowanych na
Manhattanie przeżyje, by za kilka lat lub wcześniej powrócić do tego szpitala
z identycznymi objawami. W międzyczasie wielu z nich podda się kosztow−
nej operacji wycinania podskórnych warstw tłuszczu. Notabene, na przełomie mi−
leniów w USA przeprowadzano rocznie około 400 tysięcy operacji odsysania
warstw tłuszczu. Ale ten tłuszcz „odrośnie” i znów będzie napędzać jeden z naj−
szybciej rozwijających się sektorów usług w śmiertelnie obżartej Ameryce – prze−
mysł kosmetyczno−chirurgiczny. Właściciele ogromnych brzuchów będą także
kupowali książki pod tytułem „Czy jadłby to Jezus?” i chodzili na warsztaty „Die−
ta Alleluja” lub na zajęcia gimnastyczne do specjalnych centrów sportowych, na
przykład pod wezwaniem Streaching for Jesus (czyli napinając/rozciągając mię−
śnie dla Jezusa), gdzie ćwiczeniom towarzyszy czytanie wersetów Biblii.
Światowa Organizacja Zdrowia ocenia, że około połowy ludności w każdym
kraju – zarówno w hemisferze zachodniej, jak i w rejonie krajów rozwijających
się – cierpi z powodu niewłaściwego odżywiania się (Brown i in., 2000; Gardner,
Halweil, 2000). Oprócz cytowanych wcześniej liczb dotyczących ludzi zawsze
sytych i ludzi permanentnie głodnych (około 1,2 miliarda w każdej z obu grup),
glob_oblicze_3.qxp
2007-11-22
17:28
Page 235
GLOBALIZACJA A PRZELUDNIENIE ŒWIATA I CHOROBY
235
pozostałych kilka miliardów to populacja z tzw. ukrytym głodem. Są to osoby,
które co prawda nie cierpią z braku żywności, lecz ich organizmy nie otrzymują
wystarczającej ilości witamin i minerałów, co sprzyja rozwojowi chorób oraz
przedwczesnej umieralności. W tym segmencie populacji odsetek dzieci z niedo−
wagą na świecie zmniejszył się w latach 1980–2000 o średnio 10% – z 37% do
27%. Największą poprawę odnotowano w Azji (dzięki ówczesnemu boomowi
ekonomicznemu). Tu doszło do spadku z aż 44% do 29%, a w Ameryce Połu−
dniowej – z 14% do 6%. Niestety, w Afryce odnotowuje się wzrost liczby wychu−
dzonych dzieci – z 26% do 29%. Jednocześnie na wszystkich kontynentach, poza
Czarnym Lądem, rośnie odsetek osób z nadwagą.
Przyczyny globalnej epidemii otyłości
Problem otyłości zaczyna dziś mieć charakter globalny z kilku powodów. Przede
wszystkim, poprawa warunków ekonomicznych w krajach Trzeciego Świata spra−
wiła, że ludzie przerzucili się z tradycyjnej diety złożonej z ziaren i jarzyn na wy−
sokokaloryczną żywność bogatą w tłuszcze i cukry. Było to możliwe dzięki spad−
kowi cen mięsa w ogólnoświatowej gospodarce, czemu towarzyszył wzrost
dochodów ludzi, przede wszystkim żyjących w miastach. Czynnikiem sprzyjają−
cym jest także zmiana statusu kobiet. Podjęcie przez nie pracy nie oznacza jedy−
nie ograniczonego czasu na przygotowywanie zdrowszej żywności, lecz także
wpływa na zmianę systemu wartości w ramach nowego stylu życia. Coraz więcej
kobiet znajduje symboliczne wyzwolenie się z jarzma domowych obowiązków
dzięki dostępowi do gotowych, zamrożonych lub sproszkowanych potraw. Poza
tym coraz mniej ludzi pracuje fizycznie, a przecież to ten rodzaj pracy jest po−
mocny w spalaniu zbędnych kalorii. Kolejnym „sojusznikiem” otyłości jest sie−
dzący tryb życia, prawie „epidemia” spędzania czasu przed telewizorem, przesia−
danie się z rowerów do samochodów i zarzucanie pieszych wędrówek do pracy
czy do sklepów.
Oprócz jednostkowych przyczyn szerzenia się otyłości ważna jest – jak suge−
rują Gardner i Halweil (2000) – ideologia przemysłu spożywczego, który produ−
kuje coraz tańszą żywność, a to oznacza niższe ceny produktów w sklepach, za−
chęcające do robienia większych zakupów. Nie trzeba być psychologiem, by
wiedzieć, że zamawiając największe danie, niewiele droższe od średniej porcji,
i zostawiając jedną czwartą potrawy na talerzu, i tak zjadło się znacznie więcej
niż w wypadku niedojedzenia jednej czwartej średniej porcji, której się nie zamó−
wiło z powodu zachłanności – przecież większe danie było tylko nieco droższe!
Kolejnym trikiem komercyjnym, opartym na tym samym mechanizmie psy−
chologicznym, jest nieustanne emitowanie reklam żywności, zlecane przez jej
producentów i sprzedawców. Dzięki systemom satelitarnym obrazy hamburgerów
glob_oblicze_3.qxp
236
2007-11-22
17:28
Page 236
OBLICZA GLOBALIZACJI
ociekających sosem czosnkowym docierają do różnych zakątków świata,
a w ślad za nimi wędrują do sklepów reklamowane towary. A telewidz, kierowa−
ny odruchem Pawłowa, sięga po nie do lodówki lub wymyka się do restauracji
czy sklepu.
Korelacja wzrostu ekonomicznego ze zmianą diety na bardziej kaloryczną
jest dziś wyraźnie widoczna w Chinach, gdzie w ciągu 20 ostatnich lat nastąpił
czterokrotny wzrost dochodów przypadający na jednego obywatela. Doprowadzi−
ło to do zmniejszenia się tradycyjnej konsumpcji ryżu, który został zastąpiony
wyrobami mięsnymi. Spożywanie mięsa jest przy tym istotną z psychologicznego
punktu widzenia oznaką statusu. Podobnie zresztą zaznaczają swoją pozycję ubo−
dzy emigranci przybywający do USA czy innych krajów zachodnich, zwiększając
konsumpcję produktów atrakcyjniejszych niż ryż, fasola bądź soja. A takiemu
sposobowi podnoszenia swojego statusu towarzyszy wzrost obwodu talii. Choć
w Chinach wciąż nie wszystkich stać na regularne spożywanie mięsa, coraz więk−
szą popularnością cieszą się potrawy smażone na oliwie, które także tuczą (Gard−
ner, Halweil, 2000).
Na nadwagę cierpi dziś w USA 65–70% obywateli, a 1/3 Amerykanów jest
krańcowo otyła, co w wielu przypadkach ma tragiczne konsekwencje, prowadzi
bowiem do śmierci. W odróżnieniu od Schlossera (2005), który podaje liczbę 280
tysięcy zgonów rocznie wywołanych chorobami związanymi z otyłością, inni spe−
cjaliści szacują ten „plon” na poziomie nawet 400 tysięcy. Osoby bardzo otyłe są
przy tym czterokrotnie bardziej narażone na prawdopodobieństwo przedwczesnej
śmierci niż ich szczupli rówieśnicy. Sprawa jest „wielkiej wagi”, tym bardziej że
do armii skrajnie otyłych dorosłych dołączyły dzieci (o tym poniżej).
Co z tym globalnym, a głównie amerykańskim,
problemem zrobić?!
Problem otyłości w społeczeństwie amerykańskim jest tak poważny, że w Wa−
szyngtonie – jak podają Tumulty i Thompson (2006) – słowo „otyłość” pojawia
się w 56 dokumentach opracowanych przez obecny Kongres. Na jego forum za−
częły odzywać się głosy, by – na wzór ostrzeżeń znajdujących się na paczkach pa−
pierosów – na opakowaniach wysokokalorycznych płynów (na razie tylko pły−
nów) umieszczać ostrzeżenia o ich szkodliwości dla zdrowia. Inni proponują,
żeby zamiast przerwy na przysłowiowego papierosa robić w pracy przerwy na
gimnastykę. Są też projekty, by ubożsi obywatele, korzystający z subsydiowa−
nych przez państwo kuponów żywnościowych, otrzymywali za tę samą wartość
więcej zdrowej żywności, typu owoce czy warzywa.
W przeszłości amerykański rząd przeprowadził wiele udanych akcji publicz−
nych, których celem było przełamywanie złych nawyków obywateli, takich jak
glob_oblicze_3.qxp
2007-11-22
17:28
Page 237
GLOBALIZACJA A PRZELUDNIENIE ŒWIATA I CHOROBY
237
palenie w miejscach publicznych, prowadzenie auta w stanie nietrzeźwym czy
niezapinanie pasów bezpieczeństwa podczas jazdy samochodem. Były to zawsze
długotrwałe przedsięwzięcia (na przykład kampania przeciwko paleniu w miej−
scach publicznych trwała dwa pokolenia; Myers, 2003), a o ich skuteczności de−
cydował splot różnych wpływów – od edukacji publicznej, przez stopniową ewo−
lucję norm społecznych i wprowadzanie kar, po zwykłe ludzkie zakłopotanie (gdy
się człowiek zachowuje inaczej niż inni).
Jednak – co słusznie zauważają Tumulty i Thompson (2006) – ze złym odży−
wianiem się jest trudniej niż z jakimkolwiek innym nawykiem, gdyż w grę wcho−
dzi większa ingerencja w prywatność jednostki. Poza tym wolny rynek przemysłu
spożywczego z trudem poddaje się kontroli, to znaczy nie jest dość podatny na
„pouczenia” rządowe. Wreszcie, ciężko pracujący ludzie nie mają dziś czasu na
przygotowywanie posiłków; spożywają więc różne gotowe produkty, które z na−
tury rzeczy są mniej zdrowe niż świeżo przyrządzone. Nie bez znaczenia jest
utrzymywanie się niskich cen żywności w Stanach Zjednoczonych. Rosną one
znacznie wolniej niż ceny innych towarów. Sfrustrowana niskim statusem amery−
kańska klasa średnio niższa wędruje więc co dzień do fastfoodowych restauracji,
by choć przez chwilę zapomnieć o własnej „średniości” lub „niższości”. Psycho−
logowie mają dużo pracy z uświadamianiem ludziom, że są kowalami własnego
losu. Na razie jednak prowadzone są głównie badania sponsorowane przez tych,
którzy chcą się dowiedzieć, jak wpływać na konsumenta, by kupował jak najwię−
cej junkfoodowych produktów.
Na przełomie lat 80. i 90. otyłość rodem z barów szybkiej obsługi zaczęła się
też rozprzestrzeniać w Wielkiej Brytanii. Między rokiem 1984 a 1993 wzrosła
dwudziestokrotnie. Obywatele tego kraju zjadają więcej fastfoodowych potraw
niż którykolwiek inny naród w zachodniej Europie. Otyłych ludzi jest, na przy−
kład, znacznie mniej w Hiszpanii czy we Włoszech i wyraźnie koreluje to w tych
krajach z mniejszymi wydatkami na żywność fastfoodową przypadającymi na
głowę jednego mieszkańca. Można zaobserwować prawidłowość, że gdziekol−
wiek docierają amerykańskie fast foody, tam zwiększają się obwody w biodrach
miłośników „szybkiego” jedzenia.
Na przykład, w ciągu ostatnich 10 lat potroiła się liczba otyłych nastolatków
w Chinach. Podobne zjawisko występuje także w Japonii. Choć w kraju tym nie
spełniło się proroctwo o tym, że wskutek jedzenia wołowych hamburgerów za−
miast ryb włosy Japończyków staną się tak jasne, jak białych Amerykanów, to
podobieństwo do tej nacji liczone centymetrami w talii staje się niezaprzeczal−
ne (Schlosser, 2005). Schlosser stwierdza bez ogródek, że – cytuję dosłownie
– „Wzrost popularności fast foodów jest jednym z wielu kulturowych wpływów
[amerykańskich – przyp. autorki], jakie dokonują się w wyniku globalizacji”
(s. 242). Amerykańskie restauracje serwujące „szybkie” jedzenie rosną na całym
świecie jak grzyby po deszczu. Od Kalkuty, przez Syberię, po kraje Bliskiego
Wschodu – mieszkańcy miast w krajach rozwijających się spożywają podobnie
2007-11-22
FAKTY I KOMENTARZE
glob_oblicze_3.qxp
17:28
Page 238
Sprawa amerykańskiej otyłości
na ustach całego świata
O amerykańskiej epidemii otyłości dyskutuje świat – także Polska. W jednym ze swoich
artykułów Szymborski (2005) dowcipnie i zgodnie z prawdą nazwał ten amerykański problem „sprawą wielkiej wagi”. W ciągu ostatnich lat w działalność związaną z tym zagadnieniem zaangażował się były prezydent Bill Clinton. Jest autorytetem, ponieważ sam zawsze kochał junk food i na zdjęciach z młodości przypomina nieco pączka w maśle
(także wtedy z jego okrągłego lica biła zawsze niezwykła bystrość i życzliwość dla ludzi).
Ostatnio, po problemach z sercem – z układem wieńcowym, a nie romansem w Gabinecie Owalnym – musiał się z tymi potrawami rozstać.
Jak opisuje Szymborski, Clinton na spotkaniach z dziećmi zachęca je do podjęcia wyzwania znacznie ambitniejszego niż to, które zapisano na billboardach: „W ciągu 4 tygodni
stracisz 20 funtów; tylko za 49,99 dolara!”. Clintonowy apel dotyczy pozbycia się jedynie 45
kalorii dziennie, co jest równoznaczne z wypiciem, na przykład, tylko połowy zawartości
puszki coca-coli. W ten sposób każde dziecko może stracić 2 funty rocznie i kończąc szkołę średnią, będzie o 20 funtów (9 kilogramów) smuklejsze. To naprawdę da się zrobić.
Zarówno Clinton, jak i specjaliści „od narodowej otyłości” wiedzą, że same apele nie
wystarczą bez drastycznych zmian w sposobie przygotowywania menu przez przemysł
spożywczy. Jak wspomniałam w rozdziale 4., McDonald’s już dziś jest największym kupcem jabłek. Także niektóre amerykańskie restauracje – głównie te, które odwiedzane są
przez osoby dobrze zarabiające – zorientowały się, że im wcześniej wprowadzą smaczne, ale dietetyczne frytki i surówki, tym szybciej odniosą zysk, nic nie tracąc na zmianach
nawyków żywieniowych swoich klientów. Problem w tym, że współautorem porad dietetycznych dla większości zwykłych obywateli jest ministerstwo rolnictwa, które przecież
odpowiada też za promocję produktów rolnych. Ta sytuacja – jak dowcipnie ujmuje to
Szymborski – przypomina postawienie lisa na straży kurnika. Na reklamę zdrowej żywności wydaje się w USA wciąż znacznie mniej niż na promowanie przez przemysł spożywczy produktów fastfoodowych, które dorównują ceną niedrogiej żywności wysokokalorycznej i razem z nią dodają Amerykanom kilogramów.
Otyli obywatele to nie tylko obywatele schorowani, lecz także narażeni na dyskryminację. W szpitalach łamią się pod nimi łóżka, w samolotach muszą wykupić dwa siedzenia i cały czas czują na sobie pogardliwe spojrzenia osób szczupłych, a także tych nieco
mniej otyłych. Społeczne piętno ludzi otyłych próbują przełamać, na przykład – jak się je
„słodko” określa w Polsce – puszyste cheerleaderki, które podczas lokalnych amerykańskich zawodów futbolowych wymachują krągłymi nóżkami wyzierającymi spod krótkich
spódniczek. Ale nawet jeśli daje to jakiś pozytywny skutek na drodze do tolerancji, nie
trwa długo i ma wątpliwą jakość. Tymczasem producenci leków i preparatów na odchudzanie oraz specjaliści od różnorodnych form – jak to się ładnie nazywa – chirurgicznej
kosmetyki ciała zacierają ręce...
glob_oblicze_3.qxp
2007-11-22
17:28
Page 239
GLOBALIZACJA A PRZELUDNIENIE ŒWIATA I CHOROBY
239
niezdrową żywność. W założeniach miało to być pożywienie, które można kupić
i skonsumować szybko, bez wysiłku, ale niekoniecznie ze smakiem, tymczasem
okazało się, że – mimo swojej nazwy junk food, czyli jedzenie−śmieć – miliardom
ludzi bardzo smakuje.
Amerykański przemysł fastfoodowy ma licznych przeciwników wywodzą−
cych się ze zróżnicowanych grup, są to: farmerzy, anarchiści, nacjonaliści, ekolo−
dzy, ruchy konsumenckie, wychowawcy, przedstawiciele służby zdrowia, związki
zawodowe czy obrońcy praw zwierząt. Jak dotąd jednak, ich głosy protestu
brzmią jak szept w porównaniu z gromkim wołaniem konsumentów: „Kochamy
hamburgery!”, które wtóruje równie głośnej muzyce z fastfoodowych reklam. Ła−
twym do przewidzenia rezultatem takiej kakofonii jest otyłość!
Alarm: dzieci otyłe będą żyć krócej
niż ich rodzice!
Żywność z fast foodów przeniknęła w wielu krajach także na tereny szkół i tam
przystąpiła do dzieła tuczenia dzieci. Jak podaje Gupta (2005), w 2005 roku aż
9 milionów amerykańskich dzieci osiągnęło wagę wskazującą na otyłość. Liczba ta
podwoiła się w ciągu ostatnich 30 lat (czyli w okresie zaledwie jednego pokolenia)
w grupie wiekowej 2–5 lat, a wśród dzieci między 6. a 11. rokiem życia wzrosła
trzykrotnie. Dlatego były prezydent USA powtarza w kółko w swoich odezwach
do narodu – co zaczynają potwierdzać także prognozy naukowców – że dzieci te
mogą stać się pierwszym pokoleniem Amerykanów (ludzkości w istocie), które bę−
dzie żyć krócej niż ich rodzice! To problem niezwykle palący. Zaobserwowano
(Gupta, 2005), że odsetek otyłych dzieci w różnych stanach Ameryki jest wprost
proporcjonalny do liczby junkfoodowych punktów sprzedaży w tych regionach,
obejmujących także umieszczane w szkołach automaty z chipsami oraz z wysoko−
kalorycznymi napojami. Amerykańskie organizacje konsumenckie próbują wal−
czyć o usunięcie przynajmniej ze szkół wysokokalorycznej fastfoodowej żywności
oraz napojów i słodyczy, ale walka jest o tyle trudna, że to same szkoły są zaintere−
sowane utrzymaniem automatów z coca−colą. Powód? Taki sam jak w wielu in−
nych krajach współczesnego świata, mianowicie – niedofinansowanie szkół pań−
stwowych. Zgoda na wprowadzenie do placówek oświatowych fastfoodowej
żywności pozwala na podreperowanie szkolnego budżetu! Jest to zaprzedawanie
duszy diabłu; w tym wypadku – diabłu globalnie korporacyjnemu.
Na szczęście, zła passa została przerwana. W połowie 2006 roku – co odno−
towała także dość wyraźnie polska prasa (por. Gadziński, 2006) – zakazano sprze−
daży coca−coli, pepsi i innych słodkich napojów gazowanych w amerykańskich
szkołach. Po tym zwycięstwie nadeszła kolej na chipsy, hot dogi, frytki, pizzę,
hamburgery i inne wysokokaloryczne dziecięce junk foody. W Polsce – jak podaje