Tuhaj-bej

Aby rozpocząć lekturę,
kliknij na taki przycisk
,
który da ci pełny dostęp do spisu treści książki.
Jeśli chcesz połączyć się z Portem Wydawniczym
LITERATURA.NET.PL
kliknij na logo poniżej.
T
Tarasowski
Tatarscy
Tarasowski
(PW)
jeden z pu∏kowników wojsk tatarskich (zwanych Lipkami albo Czeremisami), którzy poczàtkowo s∏u˝àc Rzeczypospolitej (i przez nià
uszlachceni), przeszli na stron´ Krymu.
W 1671 roku Azja Tuhaj-bejowicz (jeszcze jako Mellechowicz) prowadzi∏ z nimi (z polecenia Sobieskiego) tajne rokowania na rzecz ich
powrotu do s∏u˝by polskiej. W istocie by∏ to
podst´p, zakoƒczony zdradà samego Azji
i pozosta∏ych w polskiej s∏u˝bie Lipków.
Niesiecki wspomina Tarasowskiego (nieznanego herbu), który w 1632 roku podpisa∏ pacta
conventa W∏adys∏awa IV. Ten sam bàdê inny mia∏
swojà choràgiew w kompucie wojsk pod Czarnieckim. Nasz rotmistrz Lipków, jest niewàtpliwie postacià historycznà — zob. Aleksander
Kryczyƒski.
Tatar
(P, II)
z polskich Tatarów mahometan, uczestnik obl´˝enia Jasnej Góry w 1655 roku (w s∏u˝bie
szwedzkiej), przybywszy wraz z innym kwarcianym do klasztoru (za szczególnà zgodà
Millera) na msz´ Êw. w dniu Niepokalanego
Pocz´cia, wÊród powszechnego zdumienia
zach´ca∏ zakonników, ˝eby ludziom plugawym Êwi´tego miejsca nie poddawali...
Tatarczuk Anton
(OiM, I)
ataman czehryƒskiego kurzenia. Skrzetuski
jadàc na Sicz w poselstwie od ks. WiÊniowieckiego, zabra∏ ze sobà list „polecajàcy” do Tatarczuka, pisany przez Zaçwilichowskiego. Po
uwi´zieniu Skrzetuskiego i przej´ciu jego listów Anton i m∏ody Barabasz (zob.) z poduszczenia Chmielnickiego zostali zamordowani przez czerƒ jako „zdrajcy”.
Tatarscy mu∏∏owie
Janczar szeregowy
Kto jest kim w „Trylogii” Henryka Sienkiewicza?
umieli baranin´ z czosnkiem
tak przyrzàdzaç, ˝e kto
pokosztowa∏, zaraz od wiary
gotów by∏ odstàpiç i ich
szelmowskiego proroka
przyjàç
(P, I)
zdaniem Zag∏oby: umieli baranin´ z czosnkiem tak przyrzàdzaç, ˝e kto pokosztowa∏, zaraz od wiary gotów by∏ odstàpiç i ich szelmowskiego proroka przyjàç.
339
rym dowodzi∏, by∏ wielokrotnie wzmiankowany
na rycinach ilustrujàcych dzie∏o Puffendorfa.
Ciekawe, ˝e w tym samym czasie s∏u˝y∏ w armii
koronnej Jerzy baron von Tauben, od 1663 roku porucznik w regimencie piechoty niemieckiej hetmana Jerzego Lubomirskiego. W 1674
roku dosta∏ indygenat, a w 1676 roku Jan III mianowa∏ go genera∏em-prowiantmagistrem.
W polskiej armii s∏u˝y∏ w sumie przez 48 lat!
T
Tatarzyn
Tokarzewicz
Tetwin Jan
jeden z oficerów, którzy jeszcze pod panem
Czarnieckim w Danii s∏awà niepomiernà si´
okryli. Uczestniczy∏ w bitwie pod Chocimiem (9
XI 1673), jako dowódca regimentu dragonów.
Artyleria na stanowisku
Tatarzyn
(PW)
zastrzelony przez Basi´ Jeziorkowskà kaczym
Êrutem z guldynki w trzcinach za wsià.
Tauben
(P, III)
dowódca regimentu szwedzkiej jazdy pod komendà jenera∏a-majora Izraela w bitwie pod
Prostkami (8 X 1656).
W 1674 roku dosta∏
indygenat, a w 1676 roku
Jan III mianowa∏ go
genera∏em-prowiantmagistrem. W polskiej armii
s∏u˝y∏ w sumie przez 48 lat!
(PW)
Tauben (Taube) jako obersztlejtnant uczestniczy∏ w obl´˝eniu Jasnej Góry i w trzydniowiej bitwie pod Warszawà w lipcu 1656 roku. JakiÊ Tauben by∏ równie˝ dowódcà jednego z regimentów szwedzkich korpusu Israela Ridderhielma,
rozbitego pod Prostkami (8 X 1656). Pod nazwiskiem Taub wymieniony zosta∏ w wykazie jeƒców szwedzkich wzi´tych do niewoli polskiej
pod Strzemesznà (24 VIII 1656 ). Oddzia∏, któ-
Pisany te˝ Tedtwin, podkomorzy derpski (zapewne herbu w∏asnego), zas∏u˝ony w licznych
wojnach odbywanych w wojskach polskich cudzoziemskiego autoramentu. Przeszed∏ na katolicyzm, pojà∏ za ˝on´ Marcybell´ Maƒkowskà, primo voto Czarneckà, i zosta∏ starostà rajgrodzkim. Jako pose∏ ziemi warszawskiej podpisa∏ konfederacj´ generalnà warszawskà
w 1674 roku, po Êmierci króla Micha∏a Korybuta. Wymieniany wielokrotnie przez Paska.
Tokarzewicz
(P, I)
oficer komputu litewskiego w s∏u˝bie ks. Janusza Radziwi∏∏a, a po zdradzie hetmana
wraz z innymi go odstàpi∏ i teraz (w czasie obl´˝enia Tykocina w grudniu 1655 roku)
w pu∏ku Oskierczynym choràgiew nosi∏.
Nie uda∏o si´ odnaleêç oficera o tym nazwisku.
J. Matejko, Mieszczanie polscy
340
W∏adys∏aw Zawistowski
T
Tomaszewicz
Torneskild
Z. Szczepanek, Mury Warszawy
Tomaszewicz
(PW)
wójt lacki (a wi´c przywódca „nacji” polskiej)
w Kamieƒcu; mi´dzy innymi wójtami pierwsze bra∏ miejsce, a to dla swej mocnej odwagi
i wielkiej bieg∏oÊci w strzelaniu z dzia∏. RzeczywiÊcie — zas∏u˝y∏ si´ wielce w czasie obrony miasta.
Stanis∏aw Makowiecki w „Relacyi o upadku Kamieƒca...” pisze z wielkim uznaniem o zdolnoÊciach artyleryjskich Cypriana Tomaszewicza,
wójta jurysdykcji polskiej.
Istnia∏a rodzina piszàca si´ zamiennie Tomasiewicz vel Tomaszewicz herbu ¸ab´dê.
Tomicki Marceli
(P, II)
zakonnik z Jasnej Góry, uczestnik pierwszej
narady po nadejÊciu wojsk szwedzkich, uda∏
si´ nast´pnie (wraz z o. Benedyktem Jaraczewskim) w nieskutecznym poselstwie do
Szwedów.
Staro˝ytny dom wielkopolski herbu ¸odzia
(jednego pochodzenia z Bniƒskimi, Górkami
i Opaliƒskimi). Wyda∏ kilku senatorów, ale z czasem podupad∏ i prawdopodobnie wygas∏.
suni´tym okopie. Jego pomoc nie zosta∏a
przyj´ta przez Kmicica, który domaga∏ si´
strawy, nie zast´pstwa.
Grylewscy herbu Topór to rodzina wielkopolska z pow. kcyƒskiego. Jan by∏ kanonikiem
gnieênieƒskim i poznaƒskim w 1485 roku, Kasper z Kaliskiego podpisa∏ elekcj´ W∏adys∏awa IV.
Topór-Paderewski
(PW)
jeden z harcowników pierwszego dnia obl´˝enia Kamieƒca Podolskiego w 1672 roku.
Paderewscy (drobna szlachta z ziemi drohickiej
na Podlasiu) piecz´towali si´ herbem Jelita, byç
mo˝e zatem Topór to tylko przydomek tego
konkretnego ˝o∏nierza. Z tej rodziny pochodzi∏
Ignacy Jan († 1941), znakomity pianista i kompozytor, pierwszy premier odrodzonego paƒstwa polskiego w 1918 roku.
Torneskild
(P, III)
(P, III)
dowódca oÊmiu choràgwi stra˝y przedniej
wojsk posi∏kowych Fryderyka, margrabiego
badeƒskiego, zniesionych ze szcz´tem pod
Kozienicami przez nacierajàce wojska Czarnieckiego. By∏o to preludium do zwyci´skiej
bitwy pod Warkà w kwietniu 1656 roku.
towarzysz lekkiego znaku imienia prymasa,
uczestnik obl´˝enia Warszawy w 1656 roku;
jako pierwszy zg∏osi∏ si´ na ochotnika na apel
króla, by zluzowaç Kmicica-Babinicza w wy-
Törnskjöld, obersztlejtnant szwedzki, walczy∏
w wid∏ach Wis∏y i Sanu (od marca do czerwca
1656), ewakuowa∏ zamek sandomierski, który
Topór Grylewski
Kto jest kim w „Trylogii” Henryka Sienkiewicza?
¸odzia
Topór
341
nickim, kierowa∏ wojskami carskimi, których
zamiarem by∏o zdobycie Smoleƒska. W trakcie
kampanii wojennej Moskwa odzyska∏a wszystkie terytoria stracone na rzecz Polski w poczàtkach wieku.
T
Torstenson
Tuhaj-bej
Trzaskowski
(OiM II)
w∏aÊciciel koni, które odbiera∏ pan Wo∏odyjowski przed pojedynkiem z Bohunem.
Rodzina herbu Trzaska.
Trzebicki J´drzej
Andrzej Trzebnicki
Trzaska
podminowa∏. Zapalone miny wybuch∏y, grzebiàc paruset Polaków. W „Potopie” czyn ten
przypisa∏ Sienkiewicz pu∏kownikowi Szynklerowi (zob.). Oberszt kierowa∏ równie˝ 240-osobowym oddzia∏em stra˝y tylnej (rajtarzy i dragoni) os∏aniajàcej odwrót margrabiego badeƒskiego Fryderyka. Trzy choràgwie Czarnieckiego
z zaskoczenia doszcz´tnie roznios∏y pod Kozienicami oddzia∏ szwedzki (4 IV 1656).
Torstenson
(P, II)
jenera∏ szwedzki — g∏ównodowodzàcy, po
którym komend´ nad wojskiem przejà∏ Miller.
Szwedzi, che∏piàcy si´
zwyci´stwem nad ca∏à
Polskà, odparci zostali od
klasztoru cz´stochowskiego,
o którego zdobycie daremnie
si´ kusili
Lennart hrabia Torstenson († 1651), feldmarsza∏ek szwedzki, cz∏onek rady królewskiej, jeden z twórców szwedzkiej strategii wojskowej
(walczy∏ w Polsce w czasie kampanii o ujÊcie Wis∏y wraz z Jacobem De la Garde). Wespazjan Kochowski: Szwedzi, che∏piàcy si´ zwyci´stwem
nad ca∏à Polskà, odparci zostali od klasztoru
cz´stochowskiego, o którego zdobycie daremnie si´ kusili. Zaiste, nie by∏o to chlubà Müllera,
który niegdyÊ pozyska∏ sobie opini´ wodza tak
doÊwiadczonego, ˝e podczas wojny niemieckiej
Szwedzi powierzyli mu dowództwo po Torstensonie.
Trubecki
(PW)
biskup krakowski, jego regimenty, bardzo
moderowane, zasili∏y obron´ Kamieƒca
w 1672 roku.
Rodzina z Sieradzkiego herbu ¸ab´dê; jej najbardziej znanym przedstawicielem by∏ w∏aÊnie
J´drzej († 1679), podkanclerzy koronny
(1653–1658), biskup przemyski (1654–1658)
i krakowski (1658–1679); poza nim Trzebiccy
wydali dwóch kasztelanów.
Tuhaj-bej
(OiM, I)
s∏awny dowódca tatarski; jego imi´ budzi∏o
groz´ i respekt zarówno wÊród ˝o∏nierzy polskich, jak i Kozaków, których by∏ w 1648 roku
sprzymierzeƒcem. W chwilach gniewu by∏
straszny: Twarz zmieni∏a mu si´ w jednej
(P, I)
Dowódca rosyjski.
¸ab´dê
342
Aleksiej Nikitycz ksià˝´ Trubecki († 1663), wojewoda moskiewski. Prowadzi∏ rokowania pokojowe z pos∏ami litewskimi i ze szwedzkimi
w latach 1647–1648. Wraz z Piotrem Go∏owinem i A∏mazem Iwanowem podyktowa∏ artyku∏y ugody z Chmielnickim, Teterà i Bohadanowiczem, które oznacza∏y faktyczne podporzàdkowanie kozaczyzny carowi rosyjskiemu. W 1654
roku, po zawarciu umowy z Bohdanem Chmiel-
Tuhaj-bej (Daniel Olbrychski) i Chmielnicki
(Bohdan Stupka) w „Ogniem i mieczem”
W∏adys∏aw Zawistowski
T
Tuhaj-bej
Bywajàc u Chmielnickiego,
widzieliÊmy, kiedy Tohajbej
za dusz´ zabitego
siostrzeƒca swego
nabo˝eƒstwa na pacierzach
takich, jakich i my u˝ywamy,
odprawowa∏, mruczàc coÊ
a r´ce i oczy co raz ku niebu
podnoszàc
Tuhaj-bej (Daniel Olbrychski) na czele szar˝y Tatarów, w „Ogniem i mieczem”
chwili, oczy rozszerzy∏y mu si´ jak u ˝bika, z´by pocz´∏y b∏yskaç. (...) Oczy Tatara b∏yska∏y
wÊciek∏oÊcià, twarz by∏a blada, a z´by b∏yska∏y zza warg nieobros∏ych wàsem. WartoÊç
wojskowa oddzia∏ów, jakie Tuhaj-bej przyprowadzi∏ na Sicz, nie by∏a zbyt wielka, jednak
wchodzàc w sojusz z Tatarami, uzyskiwa∏
Chmielnicki przewag´ psychologicznà,
a przede wszystkim — zabezpiecza∏ sobie ty∏y. Rozumieli to doskonale sami Kozacy, stàd
ich respekt (podszyty zadawnionà nienawiÊcià), wyra˝ajàcy si´ m.in. w u∏o˝onej napr´dce pieÊni:
Hej, hej!
Tuhaj-bej!
Rozserdwysia du˝e!
Hej, hej!
Tuhaj-bej!
Ne serdysia, dru˝e!
W czasie odbywanych póêniej walk Tuhaj-beja cechuje bezwzgl´dnoÊç i niezwyk∏a interesownoÊç, ujawniajàca mentalnoÊç rozbójnika
(s∏owo „kondotier” nie by∏oby jednak na
miejscu). Szybko wykorzystuje to Chmielnicki, który chcàc ocaliç Skrzetuskiego, „wmawia” go jako jeƒca Tuhaj-bejowi, a nast´pnie
wykupuje i obdarowuje wolnoÊcià. Tuhaj-bej
poleg∏ pod Beresteczkiem.
Tuhaj bej (Tohaj bej, Tugaj bej) († 1651), bej
perekopski z rodu Argynów. Bodaj˝e po raz
Kto jest kim w „Trylogii” Henryka Sienkiewicza?
pierwszy odnotowany êród∏owo, gdy Muhamed
IV Girej chan krymski, prosi cara Michai∏a o futra dla jego 20 oddanych s∏ug (w tym równie˝
dla Tuhaja mirzy). W 1646 roku Islam III Girej,
prosi cara o podarunki ju˝ dla Tuhaj beja. Walczy∏ z atakujàcymi Chanat Kozakami, wyprawia∏
si´ na Ukrain´. W 1644 roku zosta∏ pobity pod
Ochmatowem przez wojska WiÊniowieckiego.
Tatarów od zupe∏nego pogromu uratowa∏a
wówczas noc. ˚eby by∏o ze dwie godziny s∏oƒce trwa∏o — skar˝y si´ polski uczestnik bitwy —
noga by ich by∏a nie usz∏a. Kl´ska pod Ochmatowem przyczyni∏a si´ do obalenia chana krymskiego Mehmeda Gireja II (1644). Tuhaj bej by∏
blisko zwiàzany z wezyrem chaƒskim Seferem
Gazi agà, wraz z którym w maju 1645 roku utraci∏ ∏aski Islama III Gireja. Odzyska∏ stanowisko
w paêdzierniku 1647 roku. Po negocjacjach
z Kozakami Chmielnickiego chan krymski (wed∏ug kroniki Senaiego): raczy∏ pos∏aç na pomoc
owemu Chmielnickiemu kilku emirów Tatarów, którzy urzàdzajà ∏owy na nieprzyjaciela,
a (...) Tugaj beja, komendanta granicznego
zamku Ferahkerman, wyznaczyç i mianowaç
wodzem oraz zwierzchnikiem nad owym wojskiem. Tuhaj bej nale˝a∏ do opozycji antychaƒskiej i Islam Girej bez wàtpienia pragnà∏ si´ go
pozbyç z Krymu. Tatarzy Tuhaj beja przyczynili
si´ raczej psychologicznie ni˝ militarnie do zwyci´stw powstaƒców w kampanii 1648 roku (˚ó∏te Wody i Korsuƒ), albowiem sam ich oddzia∏
posi∏kowy nie by∏ liczny. Tuhaj bej mi´dzy inny-
˚eby by∏o ze dwie godziny
s∏oƒce trwa∏o — skar˝y si´
polski uczestnik bitwy
— noga by ich by∏a nie
usz∏a
343
tablic´ z napisem (...) Mary´ strasznà, jak zast´p
wojsk uszykowanych poczuli Tatarzy i Kozacy
zbuntowani, a senat i lud lwowski uznaje i kornie wielbi w oswobodzeniu miasta od obl´˝enia
roku paƒskiego 1648. Istnia∏o niebezpieczeƒstwo, ˝e Tuhaj bej wraz z Kozakami ruszy na
Warszaw´. Z relacji Martyna Dembickiego (list
z listopada 1648) wynikaç mia∏o, ˝e Chmielnicki (...) ju˝ ordynowa∏ pu∏ki kozackie pod Lublin
a Tohaj beja ze 40 000 pod Warszaw´ (...).
Chmielnicki z ch´cià pozby∏ si´ Tuhaj beja, wysy∏ajàc go wraz ze swoim synem Timofiejem na
wypraw´ przeciwko hospodarowi mo∏dawskiemu. Istniejà niejasnoÊci co do miejsca i czasu jego Êmierci. Niektóre êród∏a twierdzà, i˝ poleg∏
w trakcie obl´˝enia ZamoÊcia w 1648 roku, inne
wskazujà na Beresteczko, gdzie mia∏ zginàç od
polskiego pocisku armatniego.
T
Tuhaj-bejowicz
Tuhaj-bejowicz Azja
twarz Mellechowicza,
(...) by∏a mimo ca∏ej swej
pi´knoÊci po prostu
straszna, taka malowa∏a si´
na niej zawzi´toÊç,
okrucieƒstwo i dzika radoÊç
Mary´ strasznà, jak zast´p
wojsk uszykowanych poczuli
Tatarzy i Kozacy
zbuntowani, a senat i lud
lwowski uznaje i kornie
wielbi w oswobodzeniu
miasta od obl´˝enia roku
paƒskiego 1648
344
Tuhaj-bej (Daniel Olbrychski)
mi oblega∏ Lwów. Wed∏ug relacji pos∏ów rady
miejskiej lwowskiej, wyznaczonych do rokowaƒ
z Chmielnickim: Bywajàc u Chmielnickiego, widzieliÊmy, kiedy Tohajbej za dusz´ zabitego siostrzeƒca swego nabo˝eƒstwa na pacierzach takich, jakich i my u˝ywamy, odprawowa∏, mruczàc coÊ a r´ce i oczy co raz ku niebu podnoszàc. Wycofa∏ si´ spod Lwowa (23 X 1648) po
otrzymaniu okupu w pieniàdzach i towarach
(jakoby sam taksowa∏ odzie˝ i inne luksusowe
wyroby). Su∏tan Ga∏ga z hordà swojà (ustàpi∏)
ku Kamieƒcowi ze wszystkim plonem i ∏upami,
a horda Tohajbejowa ruszy∏a ku ZamoÊciowi.
Mieszkaƒcy Lwowa uwa˝ali, ˝e ocalenie zawdzi´czajà b∏. Janowi z Dukli. W rok po obl´˝eniu w koÊciele bernardyƒskim ustawiono posàg
b∏ogos∏awionego z napisem: Miasto Lwów za
przyczynà Jana z Dukli 1648 cudownie uwolnione od obl´˝enia Bohdana Chmielnickiego i Tohaj beja, chana tatarskiego, pomnik ten wystawi∏o 1649. Z kolei w opisie katedry lwowskiej
pióra Maurycego Dzieduszyckiego (1874) czytamy, ˝e gdy w 1648 roku Êcisnà∏ niecny Bohdan
Chmielnicki Lwów obl´˝eniem, a obywatele
przypisujàc Królowej niebieskiej swe ocalenie,
zamieÊcili na wieczystà tego pamiàtk´ srebrnà
(PW)
Poczàtkowo wyst´puje pod nazwiskiem Mellechowicz, który si´ z Tatarów litewskich wyprowadza∏, cz∏ek bardzo m∏ody, bo ledwie
dwadzieÊcia kilka lat wieku liczàcy. Zag∏obie,
nie twarzà wprawdzie, ale ruchami i spojrzeniem, przypomina∏ s∏ynnego wodza Kozaków, Bohuna (zob.). Dowódca Lipków
w s∏u˝bie hetmana Sobieskiego, a w komendzie Wo∏odyjowskiego, który przys∏a∏ ich jako
eskort´ po Basi´ i Zag∏ob´ przed ich wyprawà
do Chreptiowa. Wedle s∏ów pana Snitki: ˚o∏nierz zresztà wielki, choç ma∏omówny. Pod
Brac∏awiem i pod Kalnikiem si∏a pos∏ug odda∏, dla których go pan hetman setnikiem
mianowa∏, mimo ˝e by∏ w ca∏ej choràgwi wiekiem najm∏odszy. Lipkowie wielce go mi∏ujà,
ale mi´dzy nami miru nie ma (...) Ów „mir”
bra∏ si´ zapewne z uznania dla wrodzonej
dzielnoÊci Azji i jego pochodzenia — ale równie˝ szacunku i podziwu dla jego charyzmatycznej osobowoÊci (równie˝ fizycznej). Azja-rycerz, Azja-wata˝ka, wreszcie Azja-zdrajca to
kolejne wcielenia tej samej prototypowej postaci herosa, która w „Trylogii” rozpada si´ na
trzy wersje: heroicznà (Skrzetuski), rozdartà
wewn´trznie (Kmicic), zbrodniczà (Bohun,
Bogus∏aw, Azja). ˚adnemu jednak z tych pi´ciu panów nie poskàpi∏ Sienkiewicz urody, si∏y i odwagi!!! Konwencj´ t´ prze∏amuje poczàtkowo groteskowy (i z czasem dopiero heroiczny) pan Wo∏odyjowski. Ale te˝ „Pan Wo∏odyjowski” pisany jest ju˝ w znacznym stopniu „poza konwencjà”. I takie˝ sà ewolucje
opisu g∏ównego negatywnego bohatera:
(...) twarz Mellechowicza, (...) by∏a mimo ca∏ej swej pi´knoÊci po prostu straszna, taka
W∏adys∏aw Zawistowski
J. M. Szancer, Jam jest Azja Tuhaj-bejowicz!
malowa∏a si´ na niej zawzi´toÊç, okrucieƒstwo
i dzika radoÊç. (...) oczy gra∏y mu jak u dzikiego zdebia, twarz by∏a blasków pe∏na, a bia∏e
k∏y po∏yskiwa∏y mu spod wàsa — i w dzikiej
swej urodzie podobny by∏ do strasznego Tu-
haj-Beja. (...) Azja poczà∏ odkr´caç z g∏owy nawiàzki i wkrótce ukaza∏a si´ spod nich twarz
jego, niegdyÊ pi´kna, choç dzika, teraz oszpecona raz na zawsze, ze z∏amanym nosem, czarnosinà plamà zamiast jednego oka; twarz
straszna, skupiona zimnà zemstà i uÊmiechem
do wykrzywienia podobnym.
WÊród szlacheckiego towarzystwa oficerów
Chreptiowa Azja „nie mia∏ miru”, równie˝
z powodu swego „niepewnego pochodzenia”. Tymczasem ˝o∏nierze zatrzymujà tatarskiego pos∏a z listami do Mellechowicza. Wo∏odyjowski podejrzewa zdrad´, ale Azja wyjaÊnia, ˝e za zgodà hetmana toczy pertraktacje
ze zdrajcami — dowódcami tatarskimi,
w sprawie ich ewentualnego powrotu do
s∏u˝by polskiej. Rozpoznanie w Azji przez starego Nowowiejskiego przygarni´tego niegdyÊ
pacho∏ka, powiàzane z wczeÊniejszym opowiadaniem pana Nienaszyƒca (zob.), uÊwiadamia wszystkim, z kim majà do czynienia.
W rzeczywistoÊci Azja by∏ bowiem ulubionym
synkiem wielkiego wodza Tatarów Tuhaj-beja.
Pan Nienaszyniec w m∏odoÊci opiekowa∏ si´
siostrà, Halszkà, która w wieku 12 lat zosta∏a
ogarni´ta przez ord´. Brat poszukujàc jej, trafi∏ do Bachczysaraju, lecz nie mia∏ doÊç pieni´dzy, by wykupiç dziewczyn´ od Jehu-agi,
od którego na targu naby∏ jà Tuhaj-bej. Niena-
T
Tuhaj-bejowicz
Pó∏˝ywego Azj´ znalaz∏
i wychowa∏ (nie szcz´dzàc
okrucieƒstw) stary
Nowowiejski. Dowodem
to˝samoÊci Azji by∏y dwie
sine ryby wytatuowane na
piersiach — znak
pochodzenia od Tuhaj-beja
J. Kossak, BaÊka i Azja
Kto jest kim w „Trylogii” Henryka Sienkiewicza?
345
T
Tuhaj-bejowicz
KoÊci nieszcz´Ênika
rozst´powa∏y si´, cia∏o dar∏o
na dwie strony; ból
niewypowiedziany, tak
straszny, ˝e graniczàcy
niemal z potwornà
rozkoszà, przeniknà∏ jego
jestestwo
szyniec skrzyknà∏ wi´c na Dzikich Polach watah´ i porwa∏ z przymorskiego a∏usu trzyletniego Azj´, by wymieniç go na siostr´. Niestety, ju˝ blisko Kamieƒca podkomendni Nienaszyƒca napadli na niego, no˝ami popruli cia∏o (...) a sami z dzieckiem uszli. Co sta∏o si´
dalej — nie wiadomo. Pó∏˝ywego Azj´ znalaz∏
i wychowa∏ (nie szcz´dzàc okrucieƒstw) stary
Nowowiejski. Dowodem to˝samoÊci Azji by∏y
dwie sine ryby wytatuowane na piersiach —
znak pochodzenia od Tuhaj-beja. Azja zbieg∏
od Nowowiejskiego po tym, jak otrzyma∏ baty za to ˝e mu si´ amorów z Ewuchà (...) zachcia∏o. Basia Wo∏odyjowska doÊç niefortunnie postanawia wyswataç Ewk´ Nowowiejskà
i Azj´, który kocha si´ w samej pani komendantowej, prowadzi jednak podwójn´ gr´ —
i to zarówno z panià Wo∏odyjowskà, jak i hetmanem Sobieskim. Proponuje mu wielkà akcj´ przeciàgni´cia na stron´ polskà nie tylko
Lipków, ale i innych — rdzennych — grup Tatarów, nad którymi chcia∏by objàç dowództwo. Kiedy hetman odrzuca szaleƒcze plany
Azji, ten decyduje si´ na otwarty bunt i podczas konwojowania Nowowiejskich i Basi do
Raszkowa próbuje jà porwaç. Basia strzela do
niego i ucieka, a okaleczony Azja pali Raszków, w∏asnor´cznie zarzyna starego Nowowiejskiego, Ewk´ „darowuje” Adurowiczowi,
a Zosi´ Boskà czyni swojà niewolnicà. Teraz
pozostaje mu ju˝ tylko jedno wyjÊcie — przej-
Êcie na stron´ tureckà. W nowej s∏u˝bie zostaje murzà i dowódcà wszystkich si∏ lipkowskich (2–3 tys. ludzi), idàcych w stra˝y przedniej na Kamieniec. Uj´ty przez podjazd m∏odego Nowowiejskiego, zostaje wbity na pal
w Raszkowie przez Zydora LuÊni´. Sienkiewicz nie próbuje go w ˝aden sposób usprawiedliwiaç czy t∏umaczyç (w przeciwieƒstwie
do Bohuna) — Azja jest niewàtpliwie najczarniejszym „charakterem” ca∏ej „Trylogii”,
a w jego postaci kondensuje pisarz cechy
uwa˝ane — zapewne stereotypowo — za
symbol „azjatyckoÊci”: okrucieƒstwo, przemoc, porywczoÊç, prymitywizm myÊlowy. Jednak i Azji nie obca jest refleksja religijna: sam
niegdyÊ wiar´ chrzeÊcijaƒskà wyznawa∏ i ˝y∏
d∏ugo mi´dzy chrzeÊcijany, wi´c bra∏ go strach
na myÊl o Chrystusie. Mimo wszystko nie dane mu by∏o uniknàç strasznej kary, której opisu nie darowuje nam autor: Azja le˝a∏ na
wznak i oddycha∏ dobrze (...). R´koma nie
móg∏ jednak poruszyç, bo by∏y przywiàzane
nad g∏owà do d´bczaka idàcego wzd∏u˝ jego
pleców i okr´cone umaczanà w smole s∏omà.
(...) Oto od po∏owy cia∏a a˝ do stóp by∏ rozebrany i uniós∏szy nieco g∏owy, ujrza∏ mi´dzy
swoimi nagimi kolanami Êwie˝o obrobione
siekierà ostrze pala. (...)
— B´dà mnie nawlekaç — pomyÊla∏.
I zacisnà∏ z´by tak silnie, ˝e a˝ kurcz chwyci∏
go za szcz´ki. (...) LuÊnia pochyli∏ si´ i wziàw-
Nowowiejski i Azja Tuhaj-bejowicz (Marek Perepeczko i Daniel Olbrychski) w „Panu Wo∏odyjowskim”
346
W∏adys∏aw Zawistowski
ciom. KoÊci nieszcz´Ênika rozst´powa∏y si´,
cia∏o dar∏o na dwie strony; ból niewypowiedziany, tak straszny, ˝e graniczàcy niemal
z potwornà rozkoszà, przeniknà∏ jego jestestwo. (...) Straszliwy ten rodzaj kary by∏ tym
straszniejszy, ˝e ofiary nawleczone na pal ˝y∏y czasem przez trzy dni.
Sipah turecki z XVII w.
szy w obie r´ce biodra Azji, tak aby móg∏ nimi kierowaç, zawo∏a∏ na ludzi trzymajàcych
konie
— Ruszaj! A powoli, razem!
Konie ruszy∏y: wypr´˝one sznury pociàgn´∏y
za nogi Azji. Cia∏o jego sun´∏o si´ przez
mgnienie oka po ziemi i trafi∏o na zadzier˝yste ostrze. Wówczas ostrze pocz´∏o si´ w nim
pogrà˝aç i j´∏o si´ dziaç coÊ strasznego, coÊ
przeciwnego naturze i cz∏owieczym uczu-
T
Tumgrat
Jak si´ zdaje, Azja jest postacià ca∏kowicie fikcyjnà, nie istnia∏a równie˝ szlachecka rodzina Mellechowiczów (choç byli Mellechowie herbu
Przyjaciel). Natomiast historia zdrady, a potem
powrotu Lipków (Tatarów litewskich) do
Rzeczypospolitej jest jak najbardziej autentyczna. Równie˝ dzieje Aleksandra Kryczyƒskiego
(zob.), przywódcy buntowników, wykazujà wiele podobieƒstw do historii Azji, a skàdinàd wiadomo, i˝ Sienkiewicz ˝ywo interesowa∏ si´ problematykà tatarskà, sam zresztà mia∏ w ˝y∏ach
nieco tatarskiej krwi.
Tumgrat
(P, I)
szlachcic z Orszaƒskiego, którego Kmicic nagiego na mrozie przy koniu prowadzi∏, co
jednak Tumgrat odpuÊci∏ (mu) umierajàc.
Nazwiska o tej pisowni nigdzie nie uda∏o mi si´
spotkaç.
Równie˝ dzieje Aleksandra
Kryczyƒskiego, przywódcy
buntowników, wykazujà wiele
podobieƒstw do historii Azji,
a skàdinàd wiadomo,
i˝ Sienkiewicz ˝ywo interesowa∏
si´ problematykà tatarskà, sam
zresztà mia∏ w ˝y∏ach nieco
tatarskiej krwi
R. Meyer, Ograbienie i podpalenie wsi
Kto jest kim w „Trylogii” Henryka Sienkiewicza?
347
T
Turowie
Tymiƒski
M. Fajans, Bar nad Rowem
Turowie
(P, II)
szlachta-wolentarze z woj. lubelskiego, którzy
na ochotnika stawili si´ w obozie konfederatów pod Bia∏ymstokiem.
Kownia
Trzy rodziny Turów u˝ywa∏y herbów: Korczak
(na Litwie), Kownia (w ¸´czyckiem), ¸uk napi´ty (z woj. brac∏awskiego). Istnieli te˝ Turowie
herbu Bogoria, przydomku Zabacki, ˚ubacki
Twarkowski
(P, I)
s´dzia rosieƒski, szlachcic przebywajàcy
w Kiejdanach czasu uczty, gdy og∏oszone zosta∏o przez ks. Janusza Radziwi∏∏a przyj´cie
szwedzkiego protektoratu.
Mo˝e tu chodziç o Twarkowskich herbu Pilawa.
Twor(k)owski
(PW)
jeden z pu∏kowników wojsk tatarskich (zwanych Lipkami albo Czeremisami), którzy poczàtkowo s∏u˝àc Rzeczypospolitej (i przez nià
uszlachceni), przeszli na stron´ Krymu.
W 1671/1672 roku Azja Tuhaj-bejowicz (jeszcze jako Mellechowicz) prowadzi∏ z nimi (z polecenia Sobieskiego) tajne rokowania na rzecz
ich powrotu do s∏u˝by polskiej. W istocie by∏
to podst´p, zakoƒczony zdradà samego Azji
i pozosta∏ych w polskiej s∏u˝bie Lipków.
Bogoria
W Bia∏ostockiem kwit∏a niegdyÊ rodzina Tworkowskich herbu Ossorya.
Tymiƒski
(P, III)
˝o∏nierz Czarnieckiego, poleg∏ w bitwie pod
Go∏´biem (18 II 1656).
Wilno, koÊció∏ Êw. Trójcy
348
Trzy rodziny Tymiƒskich piecz´towa∏y si´ herbami: Na∏´cz, Lis, Prus III.
W∏adys∏aw Zawistowski
Tyszkiewiczowie herbu Leliwa
Bardzo stara rodzina rusko-litewska herbu Leliwa (na tarczy litewskiej Pogoni), wywodzàca
swój ród od Monwida, aczkolwiek nigdy nie
u˝ywajàca tytu∏u kniaziowskiego. Sà niemal rekordzistami po wzgl´dem iloÊci dostojników
i senatorów (wydali dwóch biskupów, jednego
hetmana, dziesi´ciu wojewodów, oÊmiu ministrów, szeÊciu kasztelanów itd.). Wedle uznawanej tradycji Wasyl, wojewoda podlaski i smoleƒski, otrzyma∏ w 1569 roku (bàdê 1616) z nadania
króla Zygmunta Augusta tytu∏ hrabiego na ¸ohojsku i Berdyczowie; inne linie otrzyma∏y
w XIX wieku rosyjskie tytu∏y hrabiowskie. Z rodziny tej pochodzili m.in.: Jerzy ¸ohojski
(† 1576), hetman inflancki, wojewoda brzeski litewski, Jan Ostafi († 1631), wojewoda brzeski,
Janusz Skumin († 1642), wojewoda wileƒski,
Jerzy († 1656) biskup wileƒski, Ludwik (†
1808), hetman polny i marsza∏ek wielki litewski,
Tadeusz († 1852), genera∏, uczestnik wojen napoleoƒskich, Wincenty Tomasz († 1856), dzia∏acz niepodleg∏oÊciowy, Konstanty Benedykt (†
1868), archeolog, krajoznawca, Eustachy
(1873), archeolog, etnograf, Stefan († 1976),
wybitny wynalazca i konstruktor samochodów,
Beata (ur. 1938), znana aktorka filmowa.
W „Trylogii” wyst´pujà:
Tyszkiewicz Janusz
(OiM, I)
wojewoda kijowski, na czele pó∏tora tysiàca
ludzi dobrych przyszed∏ w sukurs ks. WiÊniowieckiemu pod Rajgrodem, towarzysz broni
T
Tyszkiewiczowie
Tyszkiewicz
Krzysztof Tyszkiewicz
ksi´cia w licznych bitwach, po kl´sce pi∏awieckiej namawia∏ go publicznie w katedrze
lwowskiej, by przyjà∏ bu∏aw´; zmar∏ zimà roku nast´pnego. To on — niewàtpliwie s∏usznie — napomina ksi´cia: Je˝eliÊ zaÊ wasza
ksià˝´ca moÊç krzyw o to, ˝e ci´ regimentarstwo min´∏o, tedy tak powiem: z m´stwa nale˝a∏o ci si´ s∏usznie, wszelako mo˝e i lepiej,
˝e ci go nie dali, bo ty byÊ bunt, ale razem
z nim i t´ nieszcz´snà ziemi´ we krwi utopi∏.
Janusz Tyszkiewicz pochodzi∏ z linii hrabiowskiej (przydomku Kaleniccy). Pan na ¸ohojsku,
wojewoda kijowski, starosta ˝ytomirski i Êniatyƒski, znany swego czasu zarówno z czynów
wojennych, jak i szczodrobliwych fundacji koÊcielnych. Zmar∏ bezdzietnie w 1649 roku.
Tyszkiewicz
Krzysztof
Janusz Tyszkiewicz
Kto jest kim w „Trylogii” Henryka Sienkiewicza?
Leliwa
Sà niemal rekordzistami po
wzgl´dem iloÊci dostojników
i senatorów
(OiM I; P, II)
pods´dek brac∏awski, przyszed∏ w sukurs ks.
WiÊniowieckiemu pod Rajgrodem razem ze
swoim kuzynem Januszem, wojewodà kijowskim. W 1655 roku by∏ ju˝ wojewodà czernihowskim i — wedle relacji pu∏kownika Wojni∏∏owicza, zdawanej królowi Janowi Kazimierzowi u wrót Lubowli — na fali narastajàcego oporu antyszwedzkiego po∏àczy∏ si´
z hetmanami koronnymi, którzy spod Sandomierza w Lubelskie ruszyli, jawnie tym okazujàc, ˝e z nieprzyjacielem zrywajà. Potem
uczestnik konfederacji tyszowieckiej, zawiàzanej dla obrony Rzeczypospolitej i Jana Kazimierza. Zmar∏ w 1666 roku.
z m´stwa nale˝a∏o ci si´
s∏usznie, wszelako mo˝e
i lepiej, ˝e ci go nie dali, bo
ty byÊ bunt, ale razem z nim
i t´ nieszcz´snà ziemi´ we
krwi utopi∏
349
T
Tyzenhauz
N. Orda, Zamek w Grodnie
Do starcia mi´dzy rywalami
nie dosz∏o z powodu
interwencji króla,
ale Tyzenhaus pozosta∏
w nast´pnych latach
zaufanym, jeÊli
nie kochankiem,
to przyjacielem pi´knej
El˝biety
Bawó∏
350
Tyzenhauz
(OiM, II; P, II–III)
dworzanin r´kodajny króla Jana Kazimierza,
w 1655 roku towarzyszy∏ parze królewskiej
na wygnaniu w G∏ogówku na Âlàsku. Obecny
przy relacji Kmicica, wychodzi z nim do przyleg∏ej komnaty, by obejrzeç „przypieczony”
bok. Wypytuje równoczeÊnie pana Andrzeja
o dawne litewskie spotkania, dajàc wyraz
swej nieufnoÊci. Naros∏a ona w czasie podró˝y z G∏ogówka do Lubowli, w koƒcu jednak
obaj rycerze si´ pojednali, a w górskim wàwozie, gdzie pan Andrzej samoczwart (bo tylko z Kiemliczami) uderzy∏ na Szwedów, Tyzenhaus stanà∏ dzielnie w drugim szeregu
obroƒców króla. Przyzna∏ potem wobec Jana
Kazimierza, ˝e êle Kmicica ocenia∏. Towarzyszy∏ królowi w czasie obl´˝enia i zdobycia
Warszawy w 1656 roku.
Tyzenhausowie to bardzo stary ród pochodzenia niemieckiego (prawdopodobnie z Holsztynu), ju˝ od XII wieku osiedlony w Inflantach.
U˝ywali herbu w∏asnego zwanego Bawó∏ bàdê
Bawola G∏owa. Jedna z ga∏´zi tej rodziny szybko
i gruntownie si´ spolonizowa∏a i si´gn´∏a po
wiele godnoÊci, a tak˝e urz´dów senatorskich
na Litwie. Wed∏ug niektórych êróde∏ Tyzenhausowie otrzymali w 1759 roku tytu∏ hrabiów
Âwi´tego Cesarstwa Rzymskiego (wygas∏
w 1881 roku). Znakomità postacià by∏ w tej rodzinie Antoni († 1785), podskarbi nadworny litewski (1765), zaufany przyjaciel Stanis∏awa Augusta, administrator królewszczyzn i twórca
pr´˝nego stronnictwa regalistycznego na Litwie. Znaczàco wp∏ynà∏ na rozwój tamtejszej gospodarki, zak∏adajàc liczne manufaktury; przyczyni∏ si´ tak˝e do podniesienia rangi Grodna,
dba∏ o szkolnictwo i instytucje naukowe.
Andrzej Tyzenhaus, zaufany dworzanin pokojowy i faworyt Jana Kazimierza, uczestniczy∏
w rozlicznych intrygach dworskich. Mia∏ byç
równie˝ kochankiem El˝biety Radziejowskiej
(zob.), (ju˝ po jej romansie z królem), którego
w marcu 1651 roku jej mà˝ podkanclerzy nie
wpuÊci∏ do domu, za co wyzwany zosta∏ na pojedynek. Do starcia mi´dzy rywalami nie dosz∏o
z powodu interwencji króla, ale Tyzenhaus pozosta∏ w nast´pnych latach zaufanym, jeÊli nie
kochankiem, to przyjacielem pi´knej El˝biety
i udziela∏ jej wielokrotnie poparcia w ciàgnàcym
si´ latami sporze rozwodowym z Radziejowskim. Byç mo˝e to˝samym z nim jest J´drzej,
starosta uÊwiacki, wspominany przez Paska.
W∏adys∏aw Zawistowski