Wartości architektury uzdrowiskowej w kontekście ochrony

Wartości architektury uzdrowiskowej w kontekście ochrony

Teka Kom. Arch. Urb. Stud. Krajobr. – OL PAN, 2013, IX/3, 37-44
WARTOĝCI ARCHITEKTURY UZDROWISKOWEJ
W KONTEKĝCIE OCHRONY KRAJOBRAZU
UZDROWISK DOLNOĝLĄSKICH
Marek Piróg
Zakáad Konstrukcji i Budownictwa Ogólnego, Wydziaá Architektury Politechniki Wrocáawskiej
Faculty of Architecture, Wrocáaw University of Technology
e-mail: [email protected]
Streszczenie. Krajobraz miejscowoĞci uzdrowiskowych Dolnego ĝląska naleĪy do wyjątkowych
ze wzglĊdu na zachowane oryginalne XIX- i XX-wieczne obiekty uzdrowiskowe o wybitnych
walorach architektonicznych oraz na lokalizacjĊ w malowniczym krajobrazie pasma Sudetów.
Wielowiekowa historia rozwoju regionu oparta na bogactwach naturalnych doprowadziáa do
znacznego rozwoju przemysáu, a jednoczeĞnie do równolegáego rozwoju uzdrowisk, czĊsto
w bezpoĞrednim sąsiedztwie. Takie uwarunkowania oraz wspóáczesne tendencje rozwoju niosą
wyzwanie dla procesu zachowania uzdrowiskowego krajobrazu dolnoĞląskich uzdrowisk.
Sáowa kluczowe: architektura uzdrowiskowa, krajobraz
WSTĉP
Pasmo Sudetów to obszar, na którym zlokalizowane są dolnoĞląskie uzdrowiska. To jeden z najbardziej zróĪnicowanych geograficznie regionów Polski. Niezwykáe poáoĪenie sprawia, Īe Sudety są obszarem najwiĊkszego zagĊszczenia
uzdrowisk w Polsce [Falkiewicz i Starzewska 1975].
DziesiĊü obecnie czynnych kurortów ma za sobą dáugą i bogatą historiĊ.
Przetrwaáy one okresy ĞwietnoĞci i rozwoju, ale takĪe niespokojne czasy wojen,
kryzysów gospodarczych i politycznych, ze zmianami paĔstwowoĞci wáącznie.
Ze wzglĊdu na lokalizacjĊ i wybitne walory przyrodnicze okolic uzdrowiska
sudeckie są waĪnymi miejscami na szlakach turystycznym. Same równieĪ rozwijają dziaáalnoĞü turystyczną.
Sudety wykazują znaczne zróĪnicowanie rzeĨby terenu. Stare masywy górskie o páaskich grzbietach poprzedzielane są rozlegáymi kotlinami i gáĊbokimi
dolinami rzek [Biesiekierski i in. 1999]. Stosunkowo áagodny klimat, poáoĪenie
geograficzne na szlakach komunikacyjnych, ale przede wszystkim bogactwa
naturalne byáy przyczyną wielotorowego rozwoju tego regionu.
38
M. Piróg
WARUNKI ROZWOJU UZDROWISK DOLNOSLĄSKICH
Podstawą rozwoju przemysáowego obszaru Sudetów byáy tkactwo, páóciennictwo, górnictwo i szklarstwo [Biesiekierski i in. 1999]. Po II wojnie Ğwiatowej, oprócz tradycyjnych gaáĊzi przemysáu – wydobywczego, wáókienniczego,
szklarskiego, drzewnego i porcelanowego, które ulegáy znacznej modernizacji
i przebudowie, powstaáy zakáady przemysáu maszynowego i chemicznego.
ZwiĊkszone zostaáo takĪe wydobycie wĊgla kamiennego w ZagáĊbiu Waábrzyskim i Nowej Rudzie [Biesiekierski i in. 1999].
Dzisiaj wiele kluczowych zakáadów przemysáowych, koksowni i kopalĔ juĪ
nie funkcjonuje bądĨ prowadzi mniej intensywną dziaáalnoĞü. W miejsce zlikwidowanych zakáadów powstają stopniowo nowe fabryki, juĪ nie tak uciąĪliwe dla
Ğrodowiska naturalnego. Region ten pozostaje nadal waĪnym obszarem przemysáowym Polski.
Drugim, nie mniej waĪnym od przemysáu, czynnikiem rozwoju tego obszaru
byáa i jest dziaáalnoĞü uzdrowiskowa. Wyjątkowy klimat oraz bogactwo wystĊpowania leczniczych wód mineralnych stwarzaáy korzystne warunki powstawania uzdrowisk. Obok rozwoju przemysáu i handlu byá to waĪny czynnik miastotwórczy na tym obszarze. Do rozwoju uzdrowisk i zwiĊkszenia ich atrakcyjnoĞci
przyczyniá siĊ takĪe rozwój turystyki. Walory krajobrazowe, áagodne, dostĊpne
wzgórza, rozlegáe doliny byáy wymarzonym terenem do pieszych wĊdrówek
i rekreacji.
Wobec takich uwarunkowaĔ przyrodniczych i gospodarczych na terenie dzisiejszego Dolnego ĝląska od wieków, obok przemysáu, czĊsto uciąĪliwego
i ingerującego w Ğrodowisko naturalne, rozwijaáy siĊ miejscowoĞci wykorzystujące walory krajobrazowe, przyrodnicze i klimatyczne. Do tego stopnia, Īe
w bezpoĞrednim sąsiedztwie, równolegle funkcjonowaáy duĪe oĞrodki przemysáowe i uzdrowiska.
Pierwsze wzmianki dotyczące wykorzystania leczniczych wáaĞciwoĞci Ĩródeá
wody mineralnej najstarszych uzdrowisk dolnoĞląskich pochodzą z XII w., chociaĪ legendy i wykopaliska Ğwiadczą o jeszcze wczeĞniejszym okresie, siĊgającym czasów Ğredniowiecza. Za najstarsze uzdrowisko uznaje siĊ Lądek-Zdrój
(Bad Landeck). Równie bogatą historiĊ posiada uzdrowisko Cieplice-Zdrój (Bad
Warmbrunn) wspominane w zachowanym dokumencie z 1281 r., Szczawno-Zdrój (Bad Salzbrunn) wzmiankowane w XIII w. oraz nieistniejące juĪ uzdrowisko Stary Zdrój (Alt Wasser), obecnie dzielnica Waábrzycha. Niewiele krótszą
historiĊ mają uzdrowiska Kotliny Káodzkiej, Duszniki-Zdrój (Bad Reinerz),
Kudowa-Zdrój (Bad Kudova), Polanica-Zdrój (Bad Altheide) oraz Sudetów
Zachodnich – ĝwieradów-Zdrój (Bad Flinsberg). W 1973 r. do ĝwieradowa
przyáączono pobliskie uzdrowisko Czerniawa-Zdrój, które prowadziáo niezaleĪną dziaáalnoĞü od koĔca XIX w. Najmáodsze uzdrowiska to zlokalizowane
w Kotlinie Káodzkiej Dáugopole-Zdrój (Bad Langenau), Jedlina-Zdrój (Bad
Charlottenbrunn) w okolicy Waábrzycha i Przerzeczyn-Zdrój (Dirsdorf).
WARTOĝCI ARCHITEKTURY UZDROWISKOWEJ W KONTEKĝCIE OCHRONY KRAJOBRAZU…
39
Uzdrowiska dolnoĞląskie znane byáy daleko w Europie, niektóre z nich
w XVII i XVIII w. aspirowaáy do miana kurortów. Na wypoczynek przybywaáy
tu licznie znane osobistoĞci nauki, kultury i sztuki. Lecznicze wáaĞciwoĞci tutejszych Ĩródeá doceniane byáy wĞród arystokracji oraz koronowanych wáadców.
KRAJOBRAZ UZDROWISKOWY
OkreĞlenie architektura uzdrowiskowa odnosi siĊ do obiektów i zagospodarowanych obszarów zielonych ĞciĞle związanych z realizacją zadaĔ dotyczących
lecznictwa uzdrowiskowego. Pierwszymi tego typu obiektami byáy przede
wszystkim zajazdy i goĞciĔce dla kuracjuszy. Stopniowo powstawaáy kolejne
inwestycje, áazienki, pijalnie, hale spacerowe, domy zdrojowe. Zagospodarowywano tereny zielone, przede wszystkim parki zdrojowe z obiektami towarzyszącymi, muszlami koncertowymi, pawilonami, teatrami. Przez lata budynki
byáy modernizowane i dostosowywane do wspóáczesnych sobie czasów.
W wiĊkszoĞci wypadków nowe obiekty powstawaáy na miejscu wysáuĪonych,
starych budynków, zachowując tĊ samą funkcjĊ. Powodem tej stopniowej wymiany obiektów uzdrowiskowych byáy równieĪ klĊski Īywioáowe, które nie
oszczĊdzaáy dolnoĞląskich kurortów.
Fot. 1. Widok Kudowy-Zdroju w latach 50. XX w.
Phot. 1. View of Kudowa-Zdrój in years 50 of the 20th century
Rozwój uzdrowisk byá impulsem do rozwoju miejscowoĞci wokóá niego.
W pobliĪu uzdrowisk powstawaáa zabudowa mieszkalna, pensjonatowa, rozwijaáy siĊ malownicze miasteczka. Dzisiaj, mimo iĪ uzdrowiska zajmują tylko czĊĞü
40
M. Piróg
ich obszaru, w nazwie wystĊpuje sáowo „zdrój”, podkreĞlające dominującą funkcjĊ miasta. Skala obiektów uzdrowiskowych, szczególnie w najstarszych kurortach wyznaczaáa w duĪym stopniu skalĊ rozwijającej siĊ zabudowy mieszkaniowej. DolnoĞląskie miejscowoĞci uzdrowiskowe liczą po kilka tysiĊcy staáych
mieszkaĔców. Są malowniczo wpisane w otaczający, áagodny krajobraz górskich kotlin.
Fot. 2. Architektura uzdrowiskowa Szczawna-Zdroju
Phot. 2. Architecture of the health resorts buildings in Szczawno-Zdrój
DolnoĞląskie uzdrowiska nie ucierpiaáy zasadniczo w czasie II wojny Ğwiatowej i doĞü szybko wznowiáy dziaáalnoĞü. WiĊkszoĞü zachowanych i funkcjonujących gáównych obiektów uzdrowiskowych, w tym hale spacerowe i pijalnie,
pochodzą z koĔca XIX i początku XX w. Są to budowle o wybitnych walorach
architektonicznych. Hale spacerowe i pijalnie, obiekty charakterystyczne dla
dolnoĞląskich uzdrowisk proponujących kuracjĊ z wykorzystaniem wód mineralnych, naleĪą do najcenniejszych zabytków tej architektury. Drewniane konstrukcje hal w ĝwieradowie i Szczawnie są niespotykanymi obiektami w skali
nie tylko Dolnego ĝląska. Podobnie jak pozostaáe obiekty, są bezcenne z punktu
widzenia zachowania tego, co okreĞla siĊ mianem toĪsamoĞci, nie tylko w skali
miejscowoĞci, ale i regionu. Trudno dostrzec jednolitoĞü stylową w obiektach
architektury uzdrowiskowej. Obok murowanych budynków w stylu neoklasycystycznym są konstrukcje drewniane, konstrukcje mieszane, murowano-drewniane. XVIII-wieczny drewniany budynek dawnej Nowej Inhalatorni (obecnie restauracja Legenda) w Szczawnie-Zdroju, wybudowany w formie pawilonu na-
WARTOĝCI ARCHITEKTURY UZDROWISKOWEJ W KONTEKĝCIE OCHRONY KRAJOBRAZU…
41
wiązującego do wzorów orientalnych [Piróg 2011], czy secesyjna, wolno stojąca, stalowa hala spacerowa w Kudowie-Zdroju – to przykáady oryginalnoĞci,
swobody i róĪnorodnoĞci w podejĞciu do ksztaátowania architektury obiektów
uzdrowiskowych. Brak jest wyksztaáconego jednolitego stylu nie tylko w odniesieniu do wszystkich, ale takĪe w obrĊbie poszczególnych uzdrowisk. Architektura uzdrowiskowa nie jest ani monumentalna, ani prowokacyjna, ale w duĪym
stopniu reprezentacyjna. Wpáyw na ksztaátowanie formy obiektów ma takĪe
regionalna architektura obszaru Sudetów. Są to obiekty rozpoznawalne i charakterystyczne dla uzdrowisk, harmonijnie wpisane w krajobraz, otwarte na otoczenie.
Fot. 3. Obiekty uzdrowiskowe Szczawna-Zdroju
Fot. 4. Detale obiektów uzdrowiskowych
Phot. 3. The buildings of the health resorts in Szczawno-Zdrój
Phot. 4. Details of the health resorts buildings
Lokalizacja uzdrowisk dolnoĞląskich w paĞmie Sudetów, wĞród wzgórz i terenów zalesionych sprawia, Īe szczególnie waĪne jest dla uzdrowiskowego charakteru tych miejscowoĞci ochrona i zachowanie w nieuszczuplonym stanie terenów zielonych. Architektura uzdrowiskowa to równieĪ parki zdrojowe i tereny
zielone w obrĊbie miejscowoĞci oraz tereny zielone obszarów przylegáych do
uzdrowisk, wykraczających nieraz daleko poza ich obrĊb. Są one nie mniej
istotne niĪ obiekty kubaturowe i stanowią nieodrĊbny element charakterystyczny
dla krajobrazu uzdrowisk dolnoĞląskich. MiejscowoĞci uzdrowiskowe zachowują swoją toĪsamoĞü dziĊki silnemu oddziaáywaniu architektury obiektów uzdrowiskowych na charakter wielowiekowej zabudowy pozostaáej czĊĞci miasta,
przejawiającemu siĊ w czerpaniu wzornictwa stylowego, inspiracji detalami
architektonicznymi.
Drewniane detale architektoniczne, werandy, balkony, zadaszenia, balustrady, zdobienia na elewacjach, pojawiają siĊ jako uzupeánienie konstrukcji wielu
obiektów, gáównie mieszkalnych, ale takĪe i usáugowych poza strefą. Jest to
równieĪ dowód na to, jak istotne znaczenie miaá ten naturalny materiaá i ten
rodzaj konstrukcji.
Architektura uzdrowiskowa zawsze odgrywaáa decydującą rolĊ w zachowaniu toĪsamoĞci uzdrowisk, a takĪe w zachowaniu i ochronie ich krajobrazu.
42
M. Piróg
Szczególnie tak jak na Dolnym ĝląsku, wobec bliskiej lokalizacji duĪych oĞrodków i zakáadów przemysáowych.
Fot. 5. Widok Szczawna-Zdroju
Fot. 6. Drewniane detale w zabudowie miasta
Phot. 5. View of Szczawno-Zdrój
Phot. 6. Wooden details in the building of the city
Tereny miejscowoĞci uzdrowiskowych i ich najbliĪsze okolice byáy i są nadal
bardzo atrakcyjną lokalizacją pod budownictwo domów mieszkalnych. Od lat
70. ub. w. na obrzeĪach wiekszoĞci uzdrowisk, w granicach miejscowoĞci, zaczĊáy powstawaü caáe osiedla domów jednorodzinnych. Taka sytuacja miaáa
miejsce m.in. w Szczawnie Zdroju, jednym z najstarszych uzdrowisk dolnoĞląskich. Osiedla te są nowym, w pewnym sensie obcym elementem w tradycyjnym
krajobrazie. Budowane w róĪnym okresie powstaáy w róĪnych stylach, od modernistycznych „kostek” do rezydencji w formie maáych dworków. Obecnie są
juĪ staáym elementem tego krajobrazu, mieszczą siĊ w skali zabudowy istniejącej wczeĞniej, a z czasem wtopiáy siĊ w krajobraz miejscowoĞci. Ich odrĊbnoĞü
niweluje w duĪym stopniu usytuowanie w otoczeniu zieleni, która ma ogromny
wpáyw na krajobraz uzdrowiska.
Szczawno przez kilkaset lat funkcjonowaáo w sąsiedztwie przemysáowego
Waábrzycha, który otacza je praktycznie z trzech stron. W krajobrazie uzdrowiska wyraĨnie zaznaczają siĊ sylwetki osiedli mieszkaniowych powstaáych na
terenie Waábrzycha w latach 70. i póĨniejszych. Pagórkowate uksztaátowanie
terenu sprawia, Īe te obce w tradycyjnym krajobrazie uzdrowiskowym bloki
mieszkaniowe są wyraĨnie widoczne.
Nieuniknioną konsekwencją wspóáczesnego rozwoju jest konfrontacja z procesami globalizacji oznaczającymi w duĪym stopniu komercjalizacjĊ, unifikacjĊ
budownictwa i wzornictwa. Stanowi to równieĪ wyzwanie dla tych maáych miejscowoĞci i dla niepowtarzalnego krajobrazu uzdrowisk dolnoĞląskich. Powstające osiedla mieszkaniowe, supermarkety, aquaparki są nowymi elementami kra-
WARTOĝCI ARCHITEKTURY UZDROWISKOWEJ W KONTEKĝCIE OCHRONY KRAJOBRAZU…
43
jobrazu. Są one wynikiem naturalnego procesu rozwoju cywilizacyjnego, a takĪe
chĊci zwiĊkszenia atrakcyjnoĞci i konkurencyjnoĞci uzdrowisk oraz rozwoju
turystycznego regionu.
Fot. 7. Nowe domy jednorodzinne w Szczawnie-Zdroju
Phot. 7. The new detached houses in Szczawno-Zdrój
Fot. 8. Krajobraz Szczawna w kierunku Waábrzycha
Phot. 8. Landscape of Szczawno towards Waábrzych
Wszystkie te uwarunkowania stwarzają nie tylko szanse rozwoju, ale takĪe
zagroĪenia dla wizerunku, charakteru i krajobrazu kurortów dolnoĞląskich.
Tereny uzdrowisk objĊte są szczególną ochroną ze wzglĊdu na swoje wybitne
walory architektoniczne i przyrodnicze. Wáadze wiĊkszoĞci z nich, dostrzegając
44
M. Piróg
znaczenie obiektów uzdrowiskowych i ich bezcennej architektury. Dlatego podejmowane są liczne dziaáania w kierunku odnowy, modernizacji i remontów
tych zabytkowych obiektów. W miarĊ lokalnych moĪliwoĞci, ale i przy udziale
funduszy unijnych, odremontowano wiele obiektów, a takĪe terenów parkowych, które staáy siĊ ponownie wizytówką uzdrowisk dolnoĞląskich.
PODSUMOWANIE
Wyjątkowy krajobraz uzdrowisk dolnoĞląskich jest bezcennym elementem
krajobrazu Sudetów. Wobec wyzwaĔ, jakie stawia wspóáczesny rozwój cywilizacyjny, szczególnie istotne są zachowanie i ochrona obiektów architektury
uzdrowiskowej, gdyĪ stanowią one jeden z najwaĪniejszych elementów krajobrazu miejscowoĞci uzdrowiskowych.
PIĝMIENNICTWO
BaliĔska G., 1991. Uzdrowiska dolnoĞląskie. Problemy rozwoju i ochrony wartoĞci kulturowych
po II wojnie Ğwiatowej. Wyd. Polit. Wrocáawskiej, Wrocáaw.
Biesiekierski T., Suchodolski J., Trocka-LeszczyĔska E., 1999. Architektura na obszarze Sudetów.
Ofic. Wyd. Polit. Wrocáawskiej, Wrocáaw.
CiĊzkowski W., 2008. Lądek Zdrój, DolnoĞląskie Wyd. Edukacyjne, Wrocáaw.
Falkiewicz A., Starzewska M., 1975. Uzdrowiska DolnoĞląskie i ich okolice, Wyd. Narod. im.
OssoliĔskich.
Piróg M., 2011. Architektura drewniana w toĪsamoĞci uzdrowisk dolnoĞląskich, Teka Kom. Arch.
Urb. Stud. Krajobr. – OL PAN, Lublin, VII, s. 92–98.
VALUES OF HEALTH RESORT ARCHITECTURE IN THE CONTEXT
OF LOWER SILESIAN HEALTH RESORT LANDSCAPE PROTECTION
Abstract. Health resort lower Silesian towns´ architecture is exceptional because of the preserved
original 19thand 20th century health resort structures of outstanding architectural values and the
localization in a picturesque landscape of Sudety mountain range. Many centuries of the history of
the region’s development based on natural resources led to major industrial expansion, and simultaneously to the evolution of the health resorts in the direct neighborhood. Those factors along
with contemporary development tendencies are a challenge to the process of the health resort
landscape preservation.
Key words: health resort architecture, landscape