gminny program opieki nad zabytkami gminy bielsko-biała
Transkrypt
gminny program opieki nad zabytkami gminy bielsko-biała
Załącznik nr 1 do Uchwały Nr IX/182/2011 Rady Miejskiej w Bielsku-Białej z dnia 28 czerwca 2011r. GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-2013 Ryszard Batycki Przewodniczący Rady Miejskiej BIELSKO-BIAŁA 2009 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-2013 Opracowanie: mgr Krystyna Zgrzebnicka-Bierwiaczonek BIELSKO-BIAŁA 2009 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Spis treści 1. 2. 3. 4. Wstęp Podstawa prawna opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce Uwarunkowania zewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego 4.1. Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami 4.2. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wojewódzkimi 5. Uwarunkowania wewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego 5.1. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami gminnymi 5.2. Charakterystyka zasobów oraz analiza stanu dziedzictwa oraz krajobrazu kulturowego gminy 5.2.1. Zarys historii układów miejskich Bielska i Białej 5.2.2. Krajobraz kulturowy 5.2.3. Wybrane parki i założenia zieleni o walorach zabytkowych 5.2.4. Cmentarze 5.2.5. Zabytki w zbiorach muzealnych 5.3. Zabytki objęte prawnymi formami ochrony 5.3.1. Wpis do rejestru zabytków 5.3.2. Pomnik historii 5.3.3. Park kulturowy 5.3.4. Ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego 5.4. Gminna ewidencja zabytków 5.5. Zabytki o największym znaczeniu dla gminy 6. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego gminy. Analiza szans i zagrożeń 7. Założenia programowe 7.1. Priorytety programu opieki 7.2. Kierunki działań i zadania programu opieki 8. Instrumentarium realizacji gminnego programu opieki nad zabytkami 9. Zasady oceny realizacji gminnego programu opieki nad zabytkami 10. Źródła finansowania gminnego programu opieki nad zabytkami 11. Podsumowanie Aneksy: 1. Rejestr zabytków nieruchomych 2. Rejestr zabytków archeologicznych 3. Gminna ewidencja zabytków 4. Obiekty objęte ochroną w miejscowych przestrzennego planach zagospodarowania Załączniki graficzne: 1. Mapa z lokalizacją zabytków objętych ochroną prawną 2. Mapa z lokalizacją zabytków w spisie gminnej ewidencji 1 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 1. Wstęp Spuścizna kulturowa miasta jest pojęciem szerokim. Obejmuje wszystko to, co pozostawiły po sobie poprzednie generacje jego mieszkańców, zarówno w aspekcie materialnym, jak i niematerialnym. Wytwory materialne są rzecz jasna jej najbardziej widoczną częścią, toteż wizerunek miasta opiera się w znacznej mierze właśnie na nich. Dbałość o zabytki służy zatem nie tylko zachowaniu wartości, jakie posiadają one same w sobie, ale także szeroko pojętemu interesowi gminy. Dziedzictwo materialne Bielska-Białej tworzy wielowiekowy dorobek społeczności dwóch odrębnych miast, Bielska i Białej. Składa się nań charakterystyczny układ urbanistyczny, zabudowa mieszkalna, przemysłowa i sakralna, założenia zieleni i nekropolie, a także miejsca historycznie cenne, związane ze istotnymi osobami, instytucjami bądź zdarzeniami. Nie mniej ważne są ruchomości: zbiory sztuki i rękodzieła, zabytki techniki, etnograficzne i archeologiczne. Zachowanie owej spuścizny uzależnione jest od podejmowanych obecnie działań na rzecz jej ochrony i konserwacji, a także od znalezienia optymalnego sposobu jej funkcjonowania we współczesnych realiach socjoekonomicznych. Kierunki takich działań wraz z konkretnymi zadaniami do realizacji określa Gminny program opieki nad zabytkami. Jest to opracowanie pomocnicze, mające stanowić punkt odniesienia przy nakreślaniu polityki gminy w zakresie ochrony szeroko pojętego krajobrazu kulturowego oraz przy tworzeniu dokumentów strategicznych. 2 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 2. Podstawa prawna opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami* W art. 87 ust. 1 Ustawy z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z dnia 17 września 2003, nr 162, poz. 1568) czytamy: Zarząd województwa, powiatu lub wójt (burmistrz, prezydent miasta) sporządza na okres 4 lat odpowiednio wojewódzki, powiatowy lub gminny program opieki nad zabytkami. Ustawa określa cel i zakres opracowania: 2. Programy, o których mowa w ust. 1, mają na celu w szczególności: 1) włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadao strategicznych, wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju; 2) uwzględnianie uwarunkowao ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej; 3) zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania; 4) wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego; 5) podejmowanie działao zwiększających atrakcyjnośd zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami; 6) określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków; 7) podejmowanie przedsięwzięd umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami. Ustawa precyzuje sposób realizacji i egzekwowania zadań programu: 3. Wojewódzki, powiatowy i gminny program opieki nad zabytkami przyjmuje odpowiednio sejmik województwa, rada powiatu i rada gminy, po uzyskaniu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków. 4. Programy, o których mowa w ust. 3, są ogłaszane w wojewódzkim dzienniku urzędowym. 5. Z realizacji programów zarząd województwa, powiatu i wójt (burmistrz, prezydent miasta) sporządza co 2 lata sprawozdanie, które przedstawia się odpowiednio sejmikowi województwa, radzie powiatu lub radzie gminy. 6. Sprawozdanie z realizacji wojewódzkiego programu opieki nad zabytkami jest przekazywane Generalnemu Konserwatorowi Zabytków i właściwemu wojewódzkiemu konserwatorowi zabytków w celu jego wykorzystania przy opracowywaniu, aktualizacji i realizacji krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. * W treści cytowanych aktów prawnych i innych dokumentów pominięto punkty nieistotne dla niniejszego opracowania z pozostawieniem oryginalnej numeracji. 3 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 3. Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce W prawie polskim ochronę zabytków jako obowiązek państwa i obywatela deklaruje Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z dnia 16 lipca 1997 r.) w odpowiednich artykułach: Art. 5. Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeostwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju. Art. 6. ust. 1. Rzeczpospolita Polska stwarza warunki upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania i rozwoju. Art. 86. Każdy jest obowiązany do dbałości o stan środowiska i ponosi odpowiedzialnośd za spowodowane przez siebie jego pogorszenie. Zasady tej odpowiedzialności określa ustawa. Głównym aktem prawnym regulującym zasady ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce jest Ustawa z 23 lipca 2003 o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z dnia 17 września 2003, nr 162, poz. 1568). Ustawa ta definiuje podstawowe pojęcia z zakresu ochrony i konserwacji obiektów zabytkowych: Art. 3. Użyte w ustawie określenia oznaczają: 1) zabytek - nieruchomośd lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartośd historyczną, artystyczną lub naukową; 2) zabytek nieruchomy - nieruchomośd, jej częśd lub zespół nieruchomości, o których mowa w pkt 1; 3) zabytek ruchomy - rzecz ruchomą, jej częśd lub zespół rzeczy ruchomych, o których mowa w pkt 1; 4) zabytek archeologiczny - zabytek nieruchomy, będący powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, złożoną z nawarstwieo kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów albo zabytek ruchomy, będący tym wytworem; 5) instytucja kultury wyspecjalizowana w opiece nad zabytkami – instytucję kultury w rozumieniu przepisów o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej, której celem statutowym jest sprawowanie opieki nad zabytkami; W treści cytowanych aktów prawnych i innych dokumentów pominięto punkty nieistotne dla niniejszego opracowania z pozostawieniem oryginalnej numeracji. 4 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 6) prace konserwatorskie – działania mające na celu zabezpieczenie i utrwalenie substancji zabytku, zahamowanie procesów jego destrukcji oraz dokumentowanie tych działao; 7) prace restauratorskie – działania mające na celu wyeksponowanie wartości artystycznych i estetycznych zabytku, w tym, jeżeli istnieje taka potrzeba, uzupełnienie lub odtworzenie jego części, oraz dokumentowanie tych działao; 8) roboty budowlane – roboty budowlane w rozumieniu przepisów Prawa budowlanego, podejmowane przy zabytku lub w otoczeniu zabytku; 9) badania konserwatorskie – działania mające na celu rozpoznanie historii i funkcji zabytku, ustalenie użytych do jego wykonania materiałów i zastosowanych technologii, określenie stanu zachowania tego zabytku oraz opracowanie diagnozy, projektu i programu prac konserwatorskich, a jeżeli istnieje taka potrzeba, również programu prac restauratorskich; 10) badania architektoniczne – działania ingerujące w substancję zabytku, mające na celu rozpoznanie i udokumentowanie pierwotnej formy obiektu budowlanego oraz ustalenie zakresu jego kolejnych przekształceo; 11) badania archeologiczne – działania mające na celu odkrycie, rozpoznanie, udokumentowanie i zabezpieczenie zabytku archeologicznego; 12) historyczny układ urbanistyczny lub ruralistyczny – przestrzenne założenie miejskie lub wiejskie, zawierające zespoły budowlane, pojedyncze budynki i formy zaprojektowanej zieleni, rozmieszczone w układzie historycznych podziałów własnościowych i funkcjonalnych, w tym ulic lub sieci dróg; 13) historyczny zespół budowlany – powiązaną przestrzennie grupę budynków wyodrębnioną ze względu na formę architektoniczną, styl, zastosowane materiały, funkcję, czas powstania lub związek z wydarzeniami historycznymi; 14) krajobraz kulturowy – przestrzeo historycznie ukształtowaną w wyniku działalności człowieka, zawierającą wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze; 15) otoczenie – teren wokół lub przy zabytku wyznaczony w decyzji o wpisie tego terenu do rejestru zabytków w celu ochrony wartości widokowych zabytku oraz jego ochrony przed szkodliwym oddziaływaniem czynników zewnętrznych. Ustawa określa obowiązki organów administracji publicznej w zakresie ochrony zabytków, precyzując cele podejmowanych działań: Art. 4. Ochrona zabytków polega, w szczególności, na podejmowaniu przez organy administracji publicznej działao mających na celu: 1) zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie; 2) zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodowad uszczerbek dla wartości zabytków; 3) udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków; 4) przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę; 5) kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków; 6) uwzględnianie zadao ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska. Ustawa definiuje przedmiot i formy ochrony: Art. 6. 1. Ochronie i opiece podlegają, bez względu na stan zachowania: 1) zabytki nieruchome będące, w szczególności: a) krajobrazami kulturowymi, b) układami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespołami budowlanymi, 5 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 c) dziełami architektury i budownictwa, d) dziełami budownictwa obronnego, e) obiektami techniki, a zwłaszcza kopalniami, hutami, elektrowniami i innymi zakładami przemysłowymi, f) cmentarzami, g) parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni, h) miejscami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalnośd wybitnych osobistości lub instytucji; 2) zabytki ruchome będące, w szczególności: a) dziełami sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej, b) kolekcjami stanowiącymi zbiory przedmiotów zgromadzonych i uporządkowanych według koncepcji osób, które tworzyły te kolekcje, c) numizmatami oraz pamiątkami historycznymi, a zwłaszcza militariami, sztandarami, pieczęciami, odznakami, medalami i orderami, d) wytworami techniki, a zwłaszcza urządzeniami, środkami transportu oraz maszynami i narzędziami świadczącymi o kulturze materialnej, charakterystycznymi dla dawnych i nowych form gospodarki, dokumentującymi poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego, e) materiałami bibliotecznymi, o których mowa w art. 5 ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz. U. Nr 85, poz. 539, z 1998 r. Nr 106, poz. 668, z 2001 r. Nr 129, poz. 1440 oraz z 2002 r. Nr 113, poz. 984), f) instrumentami muzycznymi, g) wytworami sztuki ludowej i rękodzieła oraz innymi obiektami etnograficznymi, h) przedmiotami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalnośd wybitnych osobistości lub instytucji; 3) zabytki archeologiczne będące, w szczególności: a) pozostałościami terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa, b) cmentarzyskami, c) kurhanami, d) reliktami działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej. 2. Ochronie mogą podlegad nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej. Art. 7. Formami ochrony zabytków są: 1) wpis do rejestru zabytków; 2) uznanie za pomnik historii; 3) utworzenie parku kulturowego; 4) ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. Ustawa nakreśla ogólne zasady powoływania i funkcjonowania parku kulturowego: Art. 16. 1. Rada gminy, po zasięgnięciu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków, na podstawie uchwały, może utworzyd park kulturowy w celu ochrony krajobrazu kulturowego oraz zachowania wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej. Art. 17. 1. Na terenie parku kulturowego lub jego części mogą byd ustanowione zakazy i ograniczenia dotyczące: 1) prowadzenia robót budowlanych oraz działalności przemysłowej, rolniczej, hodowlanej, handlowej lub usługowej; 2) zmiany sposobu korzystania z zabytków nieruchomych; 6 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 3) umieszczania tablic, napisów, ogłoszeo reklamowych i innych znaków niezwiązanych z ochroną parku kulturowego, z wyjątkiem znaków drogowych i znaków związanych z ochroną porządku i bezpieczeostwa publicznego, z zastrzeżeniem art. 12 ust. 1; 4) składowania lub magazynowania odpadów. 2. W razie ograniczenia sposobu korzystania z nieruchomości na skutek ustanowienia zakazów i ograniczeo, o których mowa w ust. 1, stosuje się odpowiednio przepisy art. 131-134 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (Dz. U. Nr 62, poz. 627 i Nr 115, poz. 1229, z 2002 r. Nr 74, poz. 676, Nr 113, poz. 984, Nr 153, poz. 1271 i Nr 233, poz. 1957 oraz z 2003 r. Nr 46, poz. 392 i Nr 80, poz. 717 i 721). Ochrona zabytków w dokumentach strategicznych i planistycznych: Art. 18. 1. Ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowao i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. 2. W koncepcji, strategiach, analizach, planach i studiach, o których mowa w ust. 1, w szczególności: 1) uwzględnia się krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; 2) określa się rozwiązania niezbędne do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przywracania zabytków do jak najlepszego stanu; 3) ustala się przeznaczenie i zasady zagospodarowania terenu uwzględniające opiekę nad zabytkami. Art. 19. 1. W studium uwarunkowao i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego uwzględnia się w szczególności ochronę: 1) zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru i ich otoczenia; 2) innych zabytków nieruchomych, znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków; 3) parków kulturowych. 2. W przypadku gdy gmina posiada gminny program opieki nad zabytkami, ustalenia tego programu uwzględnia się w studium i planie, o których mowa w ust. 1. 3. W studium i planie, o których mowa w ust. 1, ustala się, w zależności od potrzeb, strefy ochrony konserwatorskiej obejmujące obszary, na których obowiązują określone ustaleniami planu ograniczenia, zakazy i nakazy, mające na celu ochronę znajdujących się na tym obszarze zabytków. Art. 20. Projekty i zmiany planu zagospodarowania przestrzennego województwa oraz miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego podlegają uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków. Ustawa określa również zasady, formy i kompetencje sporządzania ewidencji zabytków: Art. 21. Ewidencja zabytków jest podstawą do sporządzania programów opieki nad zabytkami przez województwa, powiaty i gminy. Art. 22. 1. Generalny Konserwator Zabytków prowadzi krajową ewidencję zabytków w formie zbioru kart ewidencyjnych zabytków znajdujących się w wojewódzkich ewidencjach zabytków. 2. Wojewódzki konserwator zabytków prowadzi wojewódzką ewidencję zabytków w formie kart ewidencyjnych zabytków znajdujących się na terenie województwa. 7 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 3. Włączenie karty ewidencyjnej zabytku ruchomego niewpisanego do rejestru do wojewódzkiej ewidencji zabytków może nastąpid za zgodą właściciela tego zabytku. 4. Wójt (burmistrz, prezydent miasta) prowadzi gminną ewidencję zabytków w formie zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminy, objętych wojewódzką ewidencją zabytków. Ustawa reguluje kwestię organizacji instytucji ochrony zabytków, wskazując kompetentne organy: Art. 89. Organami ochrony zabytków są: 1) minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, w imieniu którego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje Generalny Konserwator Zabytków; 2) wojewoda, w imieniu którego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje wojewódzki konserwator zabytków. Obowiązki samorządów w zakresie ochrony zabytków określa Ustawa z dnia 8 marca 1990 o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2001 r., nr 142, poz. 1591 z późn. zm.): Art. 7, ust. 1, pkt 9. Zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty należy do zadao własnych gminy. W szczególności zadania własne obejmują sprawy (...) kultury, w tym bibliotek gminnych i innych instytucji kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Uregulowania prawne w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami zawarte są również w innych obowiązujących ustawach: Ustawa z dnia 27 marca 2003 o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. z 2003 r., nr 80, poz. 717 z późn. zm.) – wybrane artykuły: Art. 1. 1. Ustawa określa: 4) wymagania ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej. Art. 10. 1. W studium uwzględnia się uwarunkowania wynikające w szczególności z: 4) stanu dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej. 2. W studium określa się w szczególności: 4) obszary i zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej. Art. 15. 1. Wójt, burmistrz albo prezydent miasta sporządza projekt planu miejscowego, zawierający częśd tekstową i graficzną, zgodnie z zapisami studium oraz z przepisami odrębnymi, odnoszącymi się do obszaru objętego planem. 2. W planie miejscowym określa się obowiązkowo: 4) zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej. Art. 39. 3. W planie zagospodarowania przestrzennego województwa uwzględnia się ustalenia strategii rozwoju województwa oraz określa się w szczególności: 8 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 2) system obszarów chronionych, w tym obszary ochrony środowiska, przyrody i krajobrazu kulturowego, ochrony uzdrowisk oraz dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej. Art. 47. 2. Koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju określa uwarunkowania, cele i kierunki zrównoważonego rozwoju kraju oraz działania niezbędne do jego osiągnięcia, a w szczególności: 2) wymagania z zakresu ochrony środowiska i zabytków, z uwzględnieniem obszarów podlegających ochronie. Art. 54. Decyzja o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego określa: 2) warunki i szczegółowe zasady zagospodarowania terenu oraz jego zabudowy wynikające z przepisów odrębnych, a w szczególności w zakresie: b) ochrony środowiska i zdrowia ludzi oraz dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej, Art. 69. W ustawie z dnia 15 lutego 1962 r. o ochronie dóbr kultury * (Dz. U. z 1999 r. Nr 98, poz. 1150, z 2000 r. Nr 120, poz. 1268 oraz z 2002 r. Nr 25, poz. 253 i Nr 113, poz. 984) w art. 11 ust. 1 i 2 otrzymują brzmienie: "1. Obowiązkiem wojewodów i organów jednostek samorządu terytorialnego jest dbałośd o dobra kultury i podejmowanie działao ochronnych oraz uwzględnianie zadao ochrony zabytków, między innymi w wojewódzkich i miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, w budżetach i w prawie miejscowym. 2. Plany, o których mowa w ust. 1, uzgadniane są z właściwym wojewódzkim konserwatorem zabytków." * Mimo iż ustawa z 1962 r. została zastąpiona nowszymi aktami prawnymi, powyższe zapisy obowiązują w aktualnej wersji ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 – Prawo budowlane (Dz. U. z 2006 r., nr 156, poz. 1118 z późn. zm.): Art. 5. 1. Obiekt budowlany wraz ze związanymi z nim urządzeniami budowlanymi należy, biorąc pod uwagę przewidywany okres użytkowania, projektowad i budowad w sposób określony w przepisach, w tym techniczno-budowlanych, oraz zgodnie z zasadami wiedzy technicznej, zapewniając: 7) ochronę obiektów wpisanych do rejestru zabytków oraz obiektów objętych ochroną konserwatorską. Art. 39. 1. Prowadzenie robót budowlanych przy obiekcie budowlanym wpisanym do rejestru zabytków lub na obszarze wpisanym do rejestru zabytków wymaga, przed wydaniem decyzji o pozwoleniu na budowę, uzyskania pozwolenia na prowadzenie tych robót, wydanego przez właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków. 2. Pozwolenie na rozbiórkę obiektu budowlanego wpisanego do rejestru zabytków może byd wydane po uzyskaniu decyzji Generalnego Konserwatora Zabytków działającego w imieniu ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego o skreśleniu tego obiektu z rejestru zabytków. 9 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 3. W stosunku do obiektów budowlanych oraz obszarów niewpisanych do rejestru zabytków, a objętych ochroną konserwatorską na podstawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, pozwolenie na budowę lub rozbiórkę obiektu budowlanego wydaje właściwy organ w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków. 4. Wojewódzki konserwator zabytków jest obowiązany zająd stanowisko w sprawie wniosku o pozwolenie na budowę lub rozbiórkę obiektów budowlanych, o których mowa w ust. 3, w terminie 30 dni od dnia jego doręczenia. Niezajęcie stanowiska w tym terminie uznaje się jako brak zastrzeżeo do przedstawionych we wniosku rozwiązao projektowych. Art. 67. 1. Jeżeli nieużytkowany lub niewykooczony obiekt budowlany nie nadaje się do remontu, odbudowy lub wykooczenia, właściwy organ wydaje decyzję nakazującą właścicielowi lub zarządcy rozbiórkę tego obiektu i uporządkowanie terenu oraz określającą terminy przystąpienia do tych robót i ich zakooczenia. 2. Przepisu ust. 1 nie stosuje się do obiektów budowlanych wpisanych do rejestru zabytków. 3. W stosunku do obiektów budowlanych niewpisanych do rejestru zabytków, a objętych ochroną konserwatorską na podstawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, decyzję, o której mowa w ust. 1, właściwy organ wydaje po uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków. 4. Wojewódzki konserwator zabytków jest obowiązany zająd stanowisko w terminie 30 dni. Niezajęcie stanowiska w tym terminie uznaje się za uzgodnienie. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2008 r., nr 25, poz. 150) – wybrane artykuły: Art. 41. 1. Organ administracji opracowujący projekt dokumentu lub wprowadzający zmiany do przyjętego już dokumentu, o którym mowa w art. 40 ust. 1, sporządza prognozę oddziaływania na środowisko. 2. Prognoza oddziaływania na środowisko, o której mowa w ust. 1, powinna: 6) określad, analizowad i oceniad przewidywane znaczące oddziaływania, w tym oddziaływania bezpośrednie, pośrednie, wtórne, skumulowane, krótkoterminowe, średnioterminowe i długoterminowe, stałe i chwilowe oraz pozytywne i negatywne, na środowisko, a w szczególności na: k) zabytki. Art. 47. W postępowaniu w sprawie oceny oddziaływania na środowisko określa się, analizuje oraz ocenia: 1) bezpośredni i pośredni wpływ danego przedsięwzięcia na: a) środowisko oraz zdrowie i warunki życia ludzi, b) dobra materialne, c) zabytki, d) wzajemne oddziaływanie między czynnikami, o których mowa w lit. a-c, e) dostępnośd do złóż kopalin. Art. 52. 1. Raport o oddziaływaniu przedsięwzięcia na środowisko powinien zawierad, z zastrzeżeniem ust. 1a: 2) opis elementów przyrodniczych środowiska, objętych zakresem przewidywanego oddziaływania planowanego przedsięwzięcia; 10 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 2a) opis istniejących w sąsiedztwie lub w bezpośrednim zasięgu oddziaływania planowanego przedsięwzięcia zabytków chronionych na podstawie przepisów o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami; 5) uzasadnienie wybranego przez wnioskodawcę wariantu, ze wskazaniem jego oddziaływania na środowisko, w szczególności na: d) zabytki i krajobraz kulturowy, objęte istniejącą dokumentacją, w szczególności rejestrem lub ewidencją zabytków, 7) opis przewidywanych działao mających na celu zapobieganie, ograniczanie lub kompensację przyrodniczą negatywnych oddziaływao na środowisko; 7a) dla dróg będących przedsięwzięciami mogącymi znacząco oddziaływad na środowisko, o których mowa w art. 51 ust. 1 pkt 1: a) określenie założeo do: – ratowniczych badao zidentyfikowanych zabytków znajdujących się na obszarze planowanego przedsięwzięcia, odkrywanych w trakcie robót budowlanych, – programu zabezpieczenia istniejących zabytków przed negatywnym oddziaływaniem planowanego przedsięwzięcia oraz ochrony krajobrazu kulturowego. b) analizę i ocenę możliwych zagrożeo i szkód dla zabytków chronionych na podstawie przepisów o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, w szczególności zabytków archeologicznych, w obrębie terenu, na którym ma byd realizowane przedsięwzięcie. Art. 56. 1. Właściwy organ wydaje decyzję o środowiskowych uwarunkowaniach po stwierdzeniu zgodności lokalizacji przedsięwzięcia z ustaleniami miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, jeżeli plan ten został uchwalony. 1a. Przepisu ust. 1 nie stosuje się do decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach wydawanej dla drogi krajowej. 1b. Właściwy organ wydaje decyzję o środowiskowych uwarunkowaniach, uwzględniając: 1) uzgodnienia organów, o których mowa w art. 48 ust. 2; 2) ustalenia zawarte w raporcie o oddziaływaniu przedsięwzięcia na środowisko albo informacje zawierające dane, o których mowa w art. 49 ust. 3, jeżeli sporządzenie raportu nie jest wymagane; 3) wyniki przeprowadzonego postępowania z udziałem społeczeostwa, o którym mowa w art. 53. 2. W decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach właściwy organ określa: 1) rodzaj i miejsce realizacji przedsięwzięcia; 2) warunki wykorzystywania terenu w fazie realizacji i eksploatacji, ze szczególnym uwzględnieniem konieczności ochrony cennych wartości przyrodniczych, zasobów naturalnych i zabytków oraz ograniczenia uciążliwości dla terenów sąsiednich. Art. 96. Sejmik województwa może, w drodze uchwały, w celu zapobieżenia negatywnemu oddziaływaniu na środowisko lub na zabytki określid dla terenu województwa bądź jego części rodzaje lub jakośd paliw dopuszczonych do stosowania, a także sposób realizacji i kontroli tego obowiązku. Art. 101. Ochrona powierzchni ziemi polega na: 1) zapewnieniu jak najlepszej jej jakości, w szczególności przez: g) zachowanie wartości kulturowych, z uwzględnieniem zabytków archeologicznych. Art. 238. Przegląd ekologiczny instalacji, która jest kwalifikowana jako przedsięwzięcie mogące znacząco oddziaływad na środowisko, o którym mowa w art. 51 ust. 1, powinien zawierad: 1) opis obejmujący: e) istniejące w sąsiedztwie lub bezpośrednim zasięgu oddziaływania instalacji zabytki chronione na podstawie przepisów o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. 11 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Art. 409. Środki wojewódzkich funduszy przeznacza się na wspomaganie działalności, o której mowa w art. 406 pkt 1-11, oraz na dofinansowywanie: 1) inwestycji ekologicznych realizowanych ze środków pochodzących z Unii Europejskiej oraz funduszy krajowych; 2) działao związanych z utrzymaniem i zachowaniem parków oraz ogrodów, będących przedmiotem ochrony na podstawie przepisów o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z dn. 30 kwietnia 2004 r., nr 92, poz. 673) – wybrane artykuły: Art. 83. 1. Usunięcie drzew lub krzewów z terenu nieruchomości może nastąpid, z zastrzeżeniem ust. 2, po uzyskaniu zezwolenia wydanego przez wójta, burmistrza albo prezydenta miasta na wniosek posiadacza nieruchomości. Jeżeli posiadacz nieruchomości nie jest właścicielem – do wniosku dołącza się zgodę jej właściciela. 2. Zezwolenie na usunięcie drzew lub krzewów z terenu nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków wydaje wojewódzki konserwator zabytków. 6. Przepisów ust. 1 i 2 nie stosuje się do drzew lub krzewów: 6) niszczących nawierzchnię i infrastrukturę drogową, ograniczających widocznośd na łukach i skrzyżowaniach, z wyłączeniem rosnących na terenie nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków. Art. 85. 1. Opłatę za usunięcie drzew ustala się na podstawie stawki zależnej od obwodu pnia oraz rodzaju i gatunku drzewa. 6. Opłaty za usunięcie drzew lub krzewów z terenu uzdrowisk, obszaru ochrony uzdrowiskowej, terenu nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków oraz terenów zieleni są o 100 % wyższe od opłat ustalonych na podstawie stawek, o których mowa w ust. 4 pkt 1 i ust. 5. Art. 86. 1. Nie pobiera się opłat za usunięcie drzew: 1) na których usunięcie nie jest wymagane zezwolenie; 2) na których usunięcie osoba fizyczna uzyskała zezwolenie na cele niezwiązane z prowadzeniem działalności gospodarczej; 3) jeżeli usunięcie jest związane z odnową i pielęgnacją drzew rosnących na terenie nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków. Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz. U. z 2004 r., nr 261, poz. 2603) – wybrane artykuły: Art. 6. Celami publicznymi w rozumieniu ustawy są: 5) opieka nad nieruchomościami stanowiącymi zabytki w rozumieniu przepisów o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. 12 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Art. 13. 4. Sprzedaż, zamiana, darowizna lub oddanie w użytkowanie wieczyste nieruchomości wpisanych do rejestru zabytków, stanowiących własnośd Skarbu Paostwa lub jednostki samorządu terytorialnego, a także wnoszenie tych nieruchomości jako wkładów niepieniężnych (aportów) do spółek, wymaga pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków. Art. 29. 2. Jeżeli przedmiotem umowy o oddanie nieruchomości gruntowej w użytkowanie wieczyste jest nieruchomośd wpisana do rejestru zabytków, przy określaniu sposobu korzystania z tej nieruchomości można nałożyd, w razie potrzeby, na nabywcę obowiązek odbudowy lub remontu położonych na niej zabytkowych obiektów budowlanych, w terminie określonym w umowie. Art. 45. 1. Trwały zarząd na rzecz jednostki organizacyjnej ustanawia właściwy organ, w drodze decyzji, z zastrzeżeniem art. 60. 2a. W przypadku nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków, w decyzji o ustanowieniu trwałego zarządu można nałożyd, w miarę potrzeby, na jednostkę organizacyjną obowiązek odbudowy lub remontu położonych na tej nieruchomości zabytkowych obiektów budowlanych, w terminie określonym w decyzji. Art. 68. 1. Właściwy organ może udzielid za zgodą, odpowiednio wojewody albo rady lub sejmiku, bonifikaty od ceny ustalonej zgodnie z art. 67 ust. 3, jeżeli nieruchomośd jest sprzedawana: 3. Ustaloną, zgodnie z art. 67, cenę nieruchomości lub jej części wpisanej do rejestru zabytków obniża się o 50 %. Właściwy organ może, za zgodą odpowiednio wojewody albo rady lub sejmiku, podwyższyd lub obniżyd tę bonifikatę. 4. W razie zbiegu praw do bonifikat z tytułów, o których mowa w ust. 1 oraz ust. 3, stosuje się jedną bonifikatę korzystniejszą dla nabywcy. Art. 73. 1. Jeżeli nieruchomośd gruntowa została oddana w użytkowanie wieczyste na więcej niż jeden cel, stawkę procentową opłaty rocznej przyjmuje się dla tego celu, który w umowie o oddanie w użytkowanie wieczyste został określony jako podstawowy. 4. Ustalone, zgodnie z art. 72 ust. 2 i 3 pkt 5, opłaty z tytułu użytkowania wieczystego obniża się o 50 %, jeżeli nieruchomośd gruntowa została wpisana do rejestru zabytków. Właściwy organ może, za zgodą odpowiednio wojewody albo rady lub sejmiku, podwyższyd lub obniżyd tę bonifikatę. Art. 84. 1. Jeżeli nieruchomośd oddana w trwały zarząd jest wykorzystywana na więcej niż jeden cel, stawkę procentową opłaty rocznej przyjmuje się dla tego celu, który w decyzji o oddaniu w trwały zarząd został określony jako podstawowy. 4. Ustalone, zgodnie z art. 83 ust. 2 pkt 3, opłaty z tytułu trwałego zarządu obniża się o 50 %, jeżeli nieruchomośd lub jej częśd składowa zostały wpisane do rejestru zabytków. Właściwy organ może, za zgodą odpowiednio wojewody albo rady lub sejmiku, podwyższyd lub obniżyd tę bonifikatę. 4a. W razie zbiegu praw do bonifikat z tytułów, o których mowa w ust. 3 i ust. 4, stosuje się jedną bonifikatę korzystniejszą dla jednostki organizacyjnej. Art. 96. 1. Podziału nieruchomości dokonuje się na podstawie decyzji wójta, burmistrza albo prezydenta miasta zatwierdzającej podział. 1a. W odniesieniu do nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków decyzję, o której mowa w ust. 1, wydaje się po uzyskaniu pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków na podział tej nieruchomości. 2. W przypadku gdy o podziale orzeka sąd, nie wydaje się decyzji, o której mowa w ust. 1 i 1a. Jeżeli podział jest uzależniony od ustaleo planu miejscowego, sąd zasięga opinii wójta (burmistrza, prezydenta miasta), a w odniesieniu do nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków także opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków. Do opinii tych nie stosuje art. 93 ust. 5. Art. 109. 1. Gminie przysługuje prawo pierwokupu w przypadku sprzedaży: 13 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 4) nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków lub prawa użytkowania wieczystego takiej nieruchomości. Ustawa z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (Dz. U. z 2001 r., nr 13, poz. 123): Art. 32. 1. Instytucje kultury, w szczególności: muzea, jednostki organizacyjne mające na celu ochronę zabytków, ośrodki badao i dokumentacji, biura wystaw artystycznych, galerie i centra sztuki, Filmoteka Narodowa, biblioteki, domy i ośrodki kultury, świetlice i kluby, ogniska artystyczne, domy pracy twórczej - prowadzą w szczególności działalnośd w zakresie upowszechniania kultury. Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności publicznego i o wolontariacie (Dz. U. z dnia 29 maja 2003 r.): pożytku Art. 4. 1. Sfera zadao publicznych, o której mowa w ustawie, obejmuje zadania w zakresie: 13) kultury, sztuki, ochrony dóbr kultury i tradycji. Zasady ochrony zabytków znajdujących się w muzeach i bibliotekach regulują ustawy: Ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (Dz. U. z dnia 20 stycznia 1997 r.); Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz. U. z dnia 28 lipca 1997 r.). Ochronę materiałów archiwalnych regulują przepisy: Ustawa z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach (Dz.U. z 2006 r., nr 97, poz. 673). 14 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 4. Uwarunkowania zewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego 4.1. Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami Krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami W myśl art. 84 Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami obowiązkiem ministra właściwego do spraw kultury i dziedzictwa narodowego jest opracowanie Krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Program ten określać ma cele i kierunki działań w zakresie ochrony zabytków i opieki nad nimi, a także precyzować zadania, które powinny być podjęte przez organy i jednostki administracji publicznej, wraz ze sposobami ich finansowania oraz harmonogramem wykonania. Celem Krajowego programu jest wzmocnienie ochrony i opieki nad materialną częścią polskiego dziedzictwa kulturowego, a także poprawa jej stanu. Program zmierza ponadto do uporządkowania działań w sferze ochrony konserwatorskiej. W 2004 r. przyjęto tzw. Tezy do opracowania krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. W dokumencie tym sformułowanych zostało siedem podstawowych zasad konserwatorskich: Zasada primum non nocere (po pierwsze nie szkodzić); Zasada maksymalnego poszanowania oryginalnej substancji zabytku i wszystkich jego wartości (materialnych i niematerialnych); Zasada minimalnej niezbędnej ingerencji (powstrzymywania się od działań niekoniecznych); Zasada, zgodnie z którą usuwać należy to (i tylko to), co na oryginał działa niszcząco; Zasada czytelności i odróżnialności ingerencji; Zasada odwracalności metod i materiałów; Zasada wykonywania wszelkich prac zgodnie z najlepszą wiedzą i na najwyższym poziomie. Powyższe zasady obowiązują konserwatorów, architektów, urbanistów i wszelkie osoby pracujące przy restauracji obiektów zabytkowych. Muszą być także uwzględniane przez urzędników zatrudnionych w służbach konserwatorskich oraz samorządach, zwłaszcza w zakresie opiniowania i przyznawania środków na działania w sferze ochroną zabytków. W Tezach do krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami wyznaczone zostały ponadto następujące cele działań: 1. W zakresie uwarunkowań ochrony i opieki nad zabytkami: Pełna ocena stanu krajowego zasobu zabytków nieruchomych, ruchomych i dziedzictwa archeologicznego wraz z określeniem kategorii i stopnia 15 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 2. 3. 4. 5. zagrożeń oraz wyznaczenie stref o szczególnym zagrożeniu dla zabytków archeologicznych; Objęcie skuteczną i zorganizowaną ochroną przynajmniej najcenniejszych zabytków techniki; Pełna ocena stanu krajowego zasobu pomników historii i obiektów wpisanych na listę światowego dziedzictwa. Określenie kategorii i stopnia zagrożeń; Ocena stanu służb i możliwości wypełniania całokształtu zadań związanych z ochroną i opieką nad zabytkami; Ocena stanu i stopnia objęcia opieką zabytków w poszczególnych kategoriach; Doskonalenie i rozwijanie oraz podnoszenie efektywności i skuteczności instytucjonalnej i społecznej ochrony i opieki nad zabytkami; Udoskonalenie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych w zakresie ochrony i opieki nad dziedzictwem kulturowym i zabytkami. W zakresie działań o charakterze systemowym: Powiązanie ochrony zabytków z polityką ekologiczną, ochrony przyrody, architektoniczną i przestrzenną, celną i polityką bezpieczeństwa państwa; Realizacja powszechnych tendencji europejskich i światowych do rozszerzania pola ochrony na całe dziedzictwo kulturowe obejmujące i dobra kultury i natury (Word Cultural Heritage); Przygotowanie strategii ochrony dziedzictwa kulturowego wytyczającej główne założenia koncepcji ochrony w Polsce. Wprowadzenie jej do polityk sektorowych we wszystkich dziedzinach i na wszystkich poziomach zarządzania i gospodarowania. W zakresie systemu finansowania: Stworzenie sprawnego systemu finansowania ochrony i opieki konserwatorskiej. W zakresie dokumentowania, monitorowania i standaryzacji metod działania: Tworzenie systemu stale aktualizowanych, elektronicznych baz informacji o zasobach i stanie zabytków w Polsce i ich dokumentacji; Stworzenie warunków do realizacji ustawowego obowiązku dokumentowania wszystkich prac, przy wszystkich grupach i typach obiektów zabytkowych; Gromadzenie stale aktualizowanej wiedzy o stanie zachowania, postępach i wynikach prac konserwatorskich i restauratorskich, zagrożeniach, prawidłowości zarządzania i bezpieczeństwie użytkowania obiektów zabytkowych oraz o innych formach ochrony dziedzictwa; Wypracowanie i wprowadzenie szczegółowych zasad ochrony dziedzictwa w planach zagospodarowania przestrzennego; Wypracowanie standardów zagospodarowania i estetyki zabytkowych przestrzeni publicznych. W zakresie kształcenia i edukacji: Utrzymanie i doskonalenie dotychczas wypracowanego systemu kształcenia w dziedzinie konserwacji i ochrony; Zorganizowanie systemu podnoszenia kwalifikacji w każdej grupie zawodowej pracującej na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego; Kształcenie społeczeństwa w duchu poszanowania dla autentyzmu oraz 16 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 6. W wartości materialnych i niematerialnych wspólnego, wielokulturowego dziedzictwa; Budowanie klimatu społecznego zrozumienia i akceptacji dla idei ochrony i dawności zabytków odczytywanych jako źródło tożsamości, wiedzy i dumy z przeszłości, tradycji, wiedzy o sposobie życia i pracy przodków; Upowszechnianie wśród właścicieli i użytkowników obiektów zabytkowych znajomości zasad konserwatorskich, zasad etyki i profilaktyki konserwatorskiej; Tworzenie mechanizmów ekonomicznych sprzyjających prawidłowemu traktowaniu obiektów zabytkowych. zakresie współpracy międzynarodowej: Wzmocnienie obecności Polski w światowym i europejskim środowisku działającym na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i promocja polskich osiągnięć w tej dziedzinie; Oparcie działań na pojęciu wspólnego dziedzictwa kultury ludzkości. Troska o ochronę polskiego dziedzictwa kulturowego za granicą. Narodowa strategia rozwoju kultury na lata 2004-2013 Uzupełnienie narodowej strategii rozwoju kultury na lata 2004-2020 Narodowa strategia rozwoju kultury na lata 2004-2013, przyjęta przez Radę Ministrów dnia 21 września 2004 r., oraz Uzupełnienie narodowej strategii rozwoju kultury na lata 2004-2020 są rządowymi dokumentami tworzącymi ramy dla nowocześnie pojmowanej polityki kulturalnej Państwa. Stanowić mają podstawę dla nowoczesnego mecenatu Państwa w sferze kultury, funkcjonującej w warunkach rynkowych, a także dla zacieśniania współpracy Polski z Unią Europejską na tym polu. Głównym celem strategii jest działanie na rzecz zrównoważonego rozwoju kulturalnego polskich regionów. Została ona opracowana centralnie dla całego obszaru Polski, zawiera jednak wytyczne do konstruowania programów na szczeblu wojewódzkim, powiatowym oraz gminnym. Dokumentem mającym umożliwić wdrożenie Narodowej strategii rozwoju kultury w sferze materialnej spuścizny kulturowej Polski jest Narodowy program kultury „Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego”. Program ten jest zgodny z Narodowym planem rozwoju (Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o Narodowym planie rozwoju, Dz.U., nr 116, poz. 1206) oraz z Tezami do krajowego programu ochrony zabytków. Narodowy program kultury „Ochrona Zabytków i dziedzictwa kulturowego” opiera się na założeniu, że spuścizna stanowi podstawę rozwoju kultury i j ej upowszechniana. Uznaje ją ponadto za potencjał ro zwoj ow y regionów, decydujący o ich atrakcyjności dla mieszkańców, turystów, a także inwestorów. W ramach programu wytyczone zostały strategiczne cele polityki państwa w sferze ochrony zabytków: 1. 2. Przygotowanie skutecznego systemu prawno-finansowego wspierania ochrony i opieki nad zabytkami; Podjęcie prac nad kompleksowym systemem edukacji na rzecz dziedzictwa; 17 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 3. 4. Wypracowywanie instrumentów podnoszących efektywność działań służb konserwatorskich; Intensyfikacja działań na rzecz ochrony i upowszechniania dziedzictwa kulturowego, w tym kompleksowa poprawa stanu zabytków nieruchomych. Przyjęto następujące priorytety: Priorytet 1. Aktywne zarządzanie zasobem stanowiącym materialne dziedzictwo kulturowe Działania realizowane w ramach niniejszego priorytetu mają na celu materialną poprawę stanu zabytków, ich adaptację i rewitalizację oraz zwiększenie dostępności do nich mieszkaoców, turystów i inwestorów. Realizacja działao pozwoli na zwiększenie atrakcyjności regionów, a także wykorzystanie przez nie potencjału związanego z posiadanym dziedzictwem kulturowym. Priorytet 2. Edukacja i administracja na rzecz ochrony i zachowania dziedzictwa kulturowego [W tym:] Rozwój zasobów ludzkich oraz podnoszenie świadomości społecznej w sferze ochrony dziedzictwa kulturowego. (...) Ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego przed nielegalnym wwozem, wywozem i przewozem przez granice. Cząstkowe cele programu to m.in.: Poprawa warunków instytucjonalnych, prawnych i organizacyjnych w sferze dokumentacji i ochrony zabytków; Kompleksowa rewaloryzacja zabytków i ich adaptacja na cele kulturalne, turystyczne, edukacyjne, rekreacyjne i inne cele społeczne; Zwiększenie roli zabytków w rozwoju turystyki i przedsiębiorczości poprzez tworzenie zintegrowanych narodowych produktów turystycznych; Promocja polskiego dziedzictwa kulturowego w Polsce i zagranicą, w szczególności za pomocą mediów i narzędzi informatycznych; Tworzenie warunków dla zachowania i rozwoju tradycyjnej kultury ludowej. 4.2. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wojewódzkimi Strategia rozwoju województwa śląskiego na lata 2000-2020 Strategia rozwoju województwa śląskiego na lata 2000-2020 jest dokumentem wyznaczającym główne kierunki rozwoju regionu. Została ona przyjęta przez Sejmik Województwa Śląskiego dnia 4 lipca 2005 (Uchwała nr II/37/6/2005) jako aktualizacja strategii wcześniejszej. Wśród przyjętych w tym dokumencie priorytetów, w punkcie Edukacja, kultura, mobilność i aktywizacja zasobów ludzkich, znalazła się ochrona materialnego dziedzictwa kulturowego województwa. Wskazano tu zwłaszcza: 18 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 (...) drewniane kościółki, zabytki związane z kulturą przemysłową, zabytki architektury mieszkalnej, kompozycje krajobrazowe, a także zabytki „architektura militaris” od warowni jurajskich po śląski obszar warowny. (...) Wykorzystanie materialnego dziedzictwa wymaga podjęcia działao zapobiegających jego niszczeniu, nadawania nowych funkcji obiektom (np. zabytki techniki) oraz popularyzacji atrakcyjności zachowanych zabytków. W ramach priorytetu sformułowanego jako Ochrona i kształtowanie środowiska oraz przestrzeni zapisano co następuje: W celu podniesienia atrakcyjności regionu konieczna jest rewitalizacja terenów poprzemysłowych (w tym pogórniczych) i powojskowych oraz rekultywacja terenów zdegradowanych. Ważne jest również odnowienie i modernizacja infrastruktury urbanistycznej zdegradowanych centrów i dzielnic miast oraz struktury osadniczej obszarów wiejskich. Cel strategiczny IV: Poprawa jakości środowiska naturalnego i kulturowego oraz zwiększenie atrakcyjności przestrzeni jako jeden z głównych kierunków działań zakłada Zagospodarowanie centrów miast oraz zdegradowanych dzielnic: Wiele miast województwa wymaga modernizacji struktury urbanistycznej (zwłaszcza historycznych osiedli robotniczych i dzielnic o zabudowie typu „blokowiska”), rewitalizacji centrów miast i starych oraz zabytkowych dzielnic, a także stworzenia warunków do wypoczynku i rekreacji. Dodatkowym czynnikiem powodującym degradację przestrzeni miejskich jest wysokie natężenie ruchu tranzytowego, prowadzonego przez centra miast. Zachowanie i odpowiednie wyeksponowanie walorów środowiska kulturowego miast, w tym charakterystycznych dla przemysłowych tradycji regionu obiektów poprzemysłowych, będzie miało istotne znaczenie dla nadania krajobrazowi miast województwa śląskiego indywidualnego charakteru. Wysokie walory przestrzeni wspierad będą proces restrukturyzacji obszarów zdominowanych przez tradycyjne przemysły i pilnie wymagających rekultywacji. Nasilający się proces urbanizacji stref podmiejskich aglomeracji powoduje zagospodarowanie najbliżej położonych małych miast i gmin wiejskich w sposób dekomponujący ich dotychczasową strukturę funkcjonalno-przestrzenną i powodujący powstawanie zagrożeo dla krajobrazu przyrodniczo-kulturowego i ładu przestrzennego. Jednym z kierunków działań (V) dla celu strategicznego III: Wzrost innowacyjności i konkurencyjności gospodarki jest Zwiększenie atrakcyjności turystycznej regionu: Należy również podjąd działania ukierunkowane na rozbudowę zaplecza noclegowo-gastronomicznego, infrastruktury turystycznej na terenach o walorach przyrodniczokrajobrazowych i kulturowych, identyfikację, ochronę i turystyczne zagospodarowanie obiektów dziedzictwa kulturowego, tworzenie centrów sportowo-rekreacyjnych z bazą hotelarską oraz zagospodarowanie turystyczne i rekreacyjne zbiorników wodnych. 19 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Plan zagospodarowania przestrzennego województwa śląskiego Przyjęty dnia 21 czerwca 2004 r. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa śląskiego formułuje zasady polityki przestrzennej województwa, mającej na celu jego zrównoważony rozwój. W rozdziale 3.2. Środowisko kulturowe i obszary ochrony dziedzictwa kulturowego wskazuje się zasoby dziedzictwa kulturowego regionu: Zasoby dziedzictwa kulturowego, zarówno materialne jak i niematerialne, mają szczególne znaczenie w zachowaniu tożsamości regionu, kształtowaniu turystycznej i gospodarczej atrakcyjności województwa oraz w tworzeniu nowych miejsc pracy. W krajobrazie kulturowym województwa występują stanowiska archeologiczne kultur epoki kamienia, epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, wczesnego średniowiecza i średniowiecza. Na całym obszarze województwa śląskiego istnieje gęsta sied osadnicza historycznych ośrodków miejskich o genezie średniowiecznej. Także znaczna częśd wsi sięga swoimi korzeniami okresu średniowiecza. W granicach województwa śląskiego znajduje się 46 miast historycznych, w tym: • 33 historyczne miasta posiadające obecnie prawa miejskie, których układy urbanistyczne wpisane są do rejestru zabytków: Będzin, Bielsko-Biała (Biała, Bielsko), Bieruo, Bytom, Cieszyn, Czeladź, Częstochowa, Gliwice, Kłobuck, Koziegłowy, Krzepice, Lubliniec, Miasteczko Śląskie, Mikołów, Mysłowice, Pilica, Pszczyna, Pyskowice, Racibórz, Rybnik, Siewierz, Skoczów, Sławków, Sośnicowice, Strumieo, Tarnowskie Góry, Toszek, Wodzisław Śląski, Woźniki, Żarki, Żory, Żywiec. (...) Z rozwojem przemysłu związane są również zespoły fabryczno-rezydencjonalne, patronackie założenia osiedli robotniczych, wille oraz pałace fabrykanckie. Większośd tych zespołów i obiektów znajduje się w środkowym i zachodnim obszarze województwa, częśd w przemysłowych ośrodkach włókiennictwa, jakimi były Bielsko-Biała i Częstochowa. (...) Charakterystyczną i bardzo liczną grupą obiektów zabytkowych o dużych walorach kulturowych są obiekty architektury drewnianej, w tym przede wszystkim drewniane kościoły, których zachowało się przeszło 70, przede wszystkim o konstrukcji zrębowej. Obiekty rozlokowane są na terenie całego województwa, jednak największa ich liczba i koncentracja występuje w powiatach: gliwickim, lublinieckim, pszczyoskim, rybnickim oraz w rejonie BielskaBiałej, Cieszyna i Żywca. (...) Skupiska świeckiego budownictwa drewnianego występują na terenach górskich oraz w północnej i wschodniej części województwa. Budownictwo sakralne w południowej części województwa, wraz ze skupiskami lokalnego świeckiego budownictwa drewnianego rozlokowanego pośród kompleksów leśnych, tworzy specyficzny krajobraz kulturowy Beskidów. Najcenniejsze elementy dziedzictwa kulturowego podlegają ochronie: • około 3800 obiektów architektury, liczne cmentarze, zespoły parkowe, obiekty przemysłu i techniki oraz układy urbanistyczne i około 230 stanowisk archeologicznych - objęte ochroną konserwatorską poprzez wpisanie do rejestru zabytków województwa. (...) Ochronę walorów krajobrazowych prowadzi się również w ramach wyznaczonych obszarów chronionego krajobrazu i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych a ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami przewiduje dla ochrony krajobrazu kulturowego tworzenie parków kulturowych. Wśród ustaleń Planu znalazły się następujące zapisy odnoszące się do dziedzictwa kulturowego i obiektów zabytkowych: 20 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 2. Podstawowe zasady polityki przestrzennej województwa U podstaw planowania przestrzennego i kształtowania polityki przestrzennej województwa śląskiego leży zbiór zasad, które zakotwiczone są w polskim systemie prawnym planowania przestrzennego. Zasada równoważenia rozwoju - podstawowa zasada i norma międzynarodowa oznacza takie planowanie i działanie, które zakłada zachowanie równowagi pomiędzy wszystkimi elementami środowiska, tak aby przy racjonalnym wykorzystaniu potencjału przyrodniczego możliwym było zaspokojenie potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego jak i przyszłych pokoleo. (...) Zasadzie równoważenia rozwoju podporządkowany jest cały system długookresowych celów polityki przestrzennej województwa śląskiego a jej rozwinięciem są: (...) • zasada ochrony innych wartości wysoko cenionych o podstawowym znaczeniu dla racjonalnego gospodarowania przestrzenią, takich jak: wymagania ładu przestrzennego; walory architektoniczne i krajobrazowe; wymagania ochrony środowiska (w tym gospodarowania wodami i ochrony gruntów rolnych i leśnych); wymagania ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej; wymagania ochrony zdrowia oraz bezpieczeostwa ludzi i mienia, a także osób niepełnosprawnych; walory ekonomiczne przestrzeni; prawa własności; potrzeby obronności i bezpieczeostwa paostwa; potrzeby interesu publicznego. 3. CELE i KIERUNKI POLITYKI PRZESTRZENNEJ WOJEWÓDZTWA 3.1. DYNAMIZACJA I RESTRUKTURYZACJA PRZESTRZENI WOJEWÓDZTWA 4. Wykreowanie zintegrowanego regionalnego produktu turystycznego Kierunek będzie realizowany poprzez następujące działania: 4.1 podnoszenie rangi obiektów dziedzictwa kulturowego (uznanie za pomnik historii, wpis na listę światowego dziedzictwa kultury UNESCO), w tym zabytków sakralnych, przemysłowych, rezydencjonalnych, budownictwa drewnianego; 4.2 tworzenie markowych produktów turystycznych, obejmujące między innymi zagadnienia koncentracji działao wokół tych produktów, które mają największą szansę na odniesienie sukcesu rynkowego, w tym na przykład dotyczących: • turystyki miejskiej kulturowej - organizowanej ze szczególnym uwzględnieniem turystyki przemysłowej, w tym udostępniania: zabytkowej architektury przemysłowej, starych maszyn, wycofanych z eksploatacji pojazdów (tramwaje, kolejki, parowozy, samochody), nieczynnych kopalo i hut itp. 3.2. WZMOCNIENIE FUNKCJI WĘZŁÓW SIECI OSADNICZEJ Przyjmuje się następujące kierunki polityki przestrzennej: 1. Promowanie zwartych miast efektywnie wykorzystujących teren Kierunek będzie realizowany poprzez następujące działania: 1.1 rewitalizacja terenów zdegradowanych i poprzemysłowych w miastach – obejmująca między innymi zagadnienia wzmacniania systemu ekologicznego miast oraz adaptacji zabytków przemysłu i techniki oraz związanych z nimi osiedli patronackich i budownictwa rezydencjonalnego, przede wszystkim w miejskich aglomeracjach. 3. Wspieranie rozwoju funkcji metropolitalnych Kierunek będzie realizowany poprzez następujące działania: 3.2 kształtowanie obszarów śródmiejskich o wysokiej jakości rozwiązao urbanistycznoarchitektonicznych - obejmujące między innymi zagadnienia eksponowania ich walorów historyczno–zabytkowych i tworzenia atrakcyjnych przestrzeni publicznych, podkreślających tożsamośd kulturową miast; 4. Rewitalizacja miejskich dzielnic Kierunek będzie realizowany poprzez następujące działania: 21 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 4.1 rewaloryzacja dzielnic śródmiejskich - obejmująca między innymi zagadnienia zabytkowych układów urbanistycznych historycznych miast (....). III Sposoby realizacji planu 3. WNIOSKI I REKOMENDACJE 3.3. WNIOSKI DO POLITYKI PRZESTRZENNEJ SAMORZĄDÓW LOKALNYCH • tworzenie parków kulturowych w celu ochrony krajobrazów kulturowych oraz zachowania wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej. Wojewódzki program opieki nad zabytkami w Województwie Śląskim na lata 2006-2009 Wojewódzki program opieki nad zabytkami w Województwie Śląskim sporządzony został w ramach obowiązku ustawowego. Jako dokument analogiczny do Gminnego programu opieki nad zabytkami stanowi dlań ważny punkt odniesienia. Programem objęte zostały: (...) wszystkie zabytki niezależnie od form ochrony, jakimi są objęte, przy czym za zabytek uznaje się nieruchomośd lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością, stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na wartośd historyczną, artystyczną lub naukową (art. 3 pkt 1 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami). Program realizuje cele szczególne określone w art. 87 ust. 2 Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, takie jak: 1) włączanie problemów ochrony zabytków do systemu zadao strategicznych, wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju; 2) uwzględnianie uwarunkowao ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej; 3) zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania; 4) wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego; 5) podejmowanie działao zwiększających atrakcyjnośd zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami; 6) określanie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków; 7) podejmowanie przedsięwzięd umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką na zabytkami. W programie wojewódzkim sformułowane zostały dwa cele strategiczne wraz z celami operacyjnymi i wynikającymi z nich kierunkami działań: 22 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Cel stra tegicz ny I – Kszt ałto wan ie ku ltur owe go obr azu wojew ództ wa Cel operacyjny I.1 – Ustalenie potencjału zasobów zabytkowych województwa Kierunek działao I.1.A – Weryfikacja zabytków województwa - zbieranie informacji o aktualnym stanie zachowania zabytków wpisanych do ewidencji zabytków oraz objętych ochroną (rejestr, park kulturowy, zapis planu miejscowego), a także znajdujących się w gminnych spisach obiektów o cechach zabytkowych; - inwentaryzacja potencjalnych obiektów zabytkowych określonych na podstawie współczesnej definicji zabytku (art. 3 pkt 1 ustawy z 23 lipca 2003 o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami); - analiza walorów obiektów zabytkowych oraz ustalenie ich wartości dla regionu i historii lokalnej, a także znaczenia dla dziedzictwa krajowego, europejskiego i światowego; - inwentaryzacja zabytków archeologicznych (AZP). Kierunek działao I.1.B – Rozwój badao i studiów nad zabytkami województwa - wspieranie badao naukowych nad zabytkami, historią i tradycją ziem województwa oraz świadomości historycznej, w tym prowadzenie kwerend i badao poza granicami kraju, realizacja pilotażowych projektów badawczych, tworzenie źródeł wizualnych, fonicznych i tekstowych dotyczących zjawisk kultury ludowej oraz projektów badawczych, studialnych i konserwatorskich nad zbiorami; - upowszechnianie wyników badao naukowych za pośrednictwem multimediów, w wydawnictwach naukowych, na konferencjach, seminariach, w tym międzynarodowych itp.; - wspieranie badao analitycznych i studialnych dotyczących obiektów i obszarów zabytkowych realizowanych m.in. dla potrzeb opracowao projektowych i planowania przestrzennego, dla obiektów chronionych i planowanych do objęcia ochroną oraz dla obiektów o znaczeniu regionalnym i lokalnym rekomendowanych do ujęcia w dokumentach strategicznych województwa i kraju oraz gmin i powiatów, w tym na terenach potencjalnych i istniejących: parków krajobrazowych, pomników historii, obiektów wpisanych do rejestru zabytków i innych obszarów i obiektów proponowanych do objęcia ochroną, na terenach inwestycyjnych, na których znajdują się obiekty zabytkowe (również niechronione), np. na terenach poprzemysłowych, obszarach krajobrazu kulturowego miejskiego i wiejskiego, w tym terenach otwartych. Cel operacyjny I.2 – Budowa systemu zarządzania zabytkami województwa Kierunek działao I.2.A – Tworzenie nowoczesnych struktur zarządzania zabytkami - budowa i rozbudowa sieci informatycznych w celu tworzenia bazy danych o zabytkach i zarządzania nią, upowszechnienia wiedzy o zabytkach oraz promocji oferty kulturowej i kulturowo-turystycznej, w tym Internetu szerokopasmowego; - budowa systemu informacji o przestrzeni o charakterze ponadlokalnym GIS w zakresie związanym z opieką nad zabytkami; - tworzenie profesjonalnych stanowisk internetowych umożliwiających monitoring stanu zachowania, użytkowania, konserwacji i przekształceo zabytków, w tym prac wynikających z ochrony archeologicznej oraz kwestii własnościowych; - tworzenie kompleksowych systemów informacji o zabytkach i zabezpieczeo przed nielegalnym wywozem dzieł sztuki za granicę; - digitalizacja regionalnych i lokalnych zasobów zabytkowych. Kierunek działao I.2.B – Zarządzanie zabytkami - wykorzystanie systemu monitoringu i kontrola działalności inwestycyjnej w celu właściwej konserwacji zabytków na wszystkich etapach prac oraz podczas ich użytkowania, a także prowadzenie nadzoru archeologicznego na terenach inwestycyjnych; 23 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 - wykorzystanie ram prawnych dla praktycznej realizacji procedur urbanistycznych i kontrola działalności inwestycyjnej na obszarach i obiektach zabytkowych; - ochrona zabytków w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego – wykorzystanie ustaleo planów do wprowadzenia zasad ochrony zabytków, w tym parków kulturowych; - tworzenie i umacnianie finansowych i pozafinansowych mechanizmów współpracy z organizacjami, których zadania statutowe obejmują opiekę nad zabytkami; - stosowanie zachęt prawnych i finansowych dla inwestorów, właścicieli i użytkowników obiektów zabytkowych oraz stosowanie skutecznej pomocy publicznej; - organizacja warunków do wytworzenia produktów tradycyjnych i ich rejestracji; - tworzenie i wykorzystywanie katalogów budownictwa nawiązującego do form tradycyjnych, w tym tradycyjnego detalu architektonicznego i tradycyjnych form zagospodarowania terenu; - tworzenie i wykorzystywanie studiów krajobrazowych przy zagospodarowaniu terenów otwartych i wnętrz miejskich, w tym kształtowaniu panoram miast i wsi; - organizacja konkursów urbanistycznych i architektonicznych mających na celu wybór najwłaściwszych sposobów działania w tkance zabytkowej i jej otoczeniu (np. harmonijne wkomponowanie nowych obiektów); - rekomendacja obiektów o znaczeniu krajowym, regionalnym lub lokalnym do uwzględnienia w odpowiednich dokumentach strategicznych; - rekomendacja obiektów o wysokich walorach zabytkowych do objęcia ochroną. Kierunek działao I.2.C – Marketing markowych produktów kulturowych i kulturowogospodarczych - przygotowanie kompleksowej i łatwo dostępnej informacji o ofercie kulturowej i turystyczno-kulturowej regionu, w tym bazy danych ofert oraz tworzenie regionalnego systemu informacji kulturowej i turystyczno-kulturowej; - wypromowanie ofert turystyczno-kulturowych regionu w Polsce i poza granicami kraju, w tym podjęcie akcji promocyjnej dotyczącej obiektów zabytkowych – tworzenie markowych produktów kulturowych oraz rozwój turystyki kulturowej obejmujących wsie tematyczne, parki i szlaki kulturowe, szlaki i ścieżki przyrodniczo-kulturowe; - przygotowanie kompleksowej i łatwo dostępnej informacji o ofertach gospodarczych uwzględniających opiekę nad zabytkami oraz ich wypromowanie w kraju i za granicą; - realizacja infrastruktury informującej o obiektach zabytkowych i obiektach turystyki kulturowej, np. tablice informacyjne przy obiektach zabytkowych i związanych z turystyką kulturową; - realizacja infrastruktury systemu informacji kulturowej i turystycznej (w tym elektronicznej), np. organizacja oznakowania drogowego do zabytków, GPS, wydawnictwa informacyjne, strony internetowe; - rekomendacja obiektów o znaczeniu ponadkrajowym i krajowym do wpisu na prestiżowe listy dziedzictwa kulturowego. Cel operacyjny I.3 – Włączenie zabytków w procesy gospodarcze Kierunek działao I.3.A – Integracja działao społeczno-gospodarczych na rzecz opieki nad zabytkami - opracowanie i realizacja kompleksowych programów rewitalizacyjnych obszarów zurbanizowanych, opartych na istniejących zasobach zabytkowych, w tym historycznych obszarów miejskich, obszarów poprzemysłowych, powojskowych i zdegradowanych; - opracowanie i realizacja lokalnych strategii i wizji rozwoju obszarów wiejskich wykorzystujących miejscowe tradycje i istniejące zasoby zabytkowe; 24 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 - opracowanie kompleksowych ofert inwestycyjnych z uwzględnieniem dopuszczalnych wariantowych funkcji użytkowych służących zaangażowaniu sektora gospodarczego w opiekę nad zabytkami (m.in. inkubatory przedsiębiorczości, instytucje otoczenia biznesu, centra usługowe, infrastruktura turystyczna i inne); - wspieranie inicjatyw wykorzystujących tradycyjne formy działalności gospodarczej, w tym rolnictwo ekologiczne i tradycyjne przetwórstwo, reaktywacja ginących zawodów; - zwiększenie możliwości zatrudnienia w wyniku różnych form aktywnego pośrednictwa pracy, w tym przekwalifikowanie oraz tworzenie sprzyjających warunków do zatrudnienia w sektorze usług kulturowych i turystyczno-kulturowych wykorzystujących zasoby zabytkowe i miejscowe tradycje, a także usług doradczych w zakresie prac w sferze opieki nad zabytkami i prac przy zabytkach; - zaangażowanie bezrobotnych w opiekę nad zabytkami przez organizację prac interwencyjnych połączonych z przeszkoleniem; - rozwój infrastruktury publicznej, w tym turystycznej, oraz innych form zachęty przyczyniających się do podejmowania i rozwijania działalności pozarolniczej wykorzystującej miejscowe tradycje, w tym turystycznej; - stosowanie zachęt do zabudowy i zagospodarowania terenu nawiązujących do form tradycyjnych. Kierunek działao I.3.B – Konserwacja i adaptacja zabytków - zagospodarowanie terenów poprzemysłowych, powojskowych i zdegradowanych, nadanie im nowej funkcji (np. kulturalnej, mieszkaniowej, produkcyjnej, usługowej, infrastrukturalnej, komunikacyjno-transportowej i zieleni, w tym korytarzy ekologicznych, z uwzględnieniem obiektów zabytkowych i charakterystycznych cech krajobrazu kulturowego, poprzedzone opracowaniem kompleksowych programów rewitalizacji; - zagospodarowanie, konserwacja i adaptacja (w tym rewitalizacja, renowacja, rewaloryzacja, zachowanie, ekspozycja) obiektów zabytkowych wraz z otoczeniem (w tym archeologicznych), również oparte na formule partnerstwa publiczno-prywatnego, a także w formie projektów transgranicznych; - opracowanie i prowadzenie kompleksowych programów konserwatorskich zabytków ruchomych i nieruchomych, w tym zabytków drewnianych znajdujących się w skansenach i w miejscu ich pierwotnej lokalizacji; - konserwacja oraz przeciwdziałanie niszczeniu stanowisk archeologicznych, w tym zachowanie zabytków archeologicznych, dokumentowanie i opracowywanie wyników badao nieinwestorskich i ratowniczych; - renowacja i konserwacja małej architektury, w tym sakralnej, oraz miejsc pamięci i martyrologii; - budowa, rozbudowa, odbudowa, renowacja infrastruktury kulturowej w miejscach o symbolicznym znaczeniu dla historii regionu oraz służących opiece nad zabytkami; - działania na rzecz unowocześnienia infrastruktury technicznej oraz poprawy estetyki obiektów zabytkowych przez m.in. przystosowanie obiektów do potrzeb osób niepełnosprawnych, modernizację systemów grzewczych, sieci wodociągowych i kanalizacyjnych, racjonalizację zużycia wody, usprawnienie gospodarki odpadami (segregacja i recykling); - działania i inwestycje wynikające z przepisów przeciwpożarowych, zapobiegania klęskom żywiołowym oraz zabezpieczeo przeciwwłamaniowych; - zabezpieczenie zabytków ruchomych i nieruchomych przed zniszczeniem; - zabezpieczenie zabytków archeologicznych przed zagrożeniami naturalnymi oraz na wypadek eksploatacji rabunkowej; Kierunek działao I.3.C – Kształtowanie obszarów zabytkowych i krajobrazów kulturowych 25 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 - konserwacja, rewitalizacja, renowacja, rewaloryzacja, zachowanie, ekspozycja zabytkowych centrów miast i wsi, zabytkowych terenów zieleni, w tym cmentarzy, obszarów fortyfikacji i budowli obronnych, parków, obiektów archeologicznych mających własną formę przestrzenną; - sukcesywna realizacja iluminacji zabytków; - wykorzystywanie tradycyjnych form zabudowy i zagospodarowania terenu oraz detalu architektonicznego dla harmonijnego kształtowania krajobrazu; - wspieranie tradycyjnych form gospodarowania, w tym rolnictwo ekologiczne, tradycyjne techniki budownictwa, rzemiosło i przetwórstwo; - tworzenie systemu ścieżek przyrodniczo-kulturowych; - gospodarowanie z uwzględnieniem obowiązujących standardów ochrony środowiska i bezpieczeostwa publicznego przez spowalnianie lub eliminację ruchu samochodowego z centrów miast i wsi, zapewnienie racjonalnej gospodarki odpadami, budowę sieci kanalizacyjnych, modernizację sieci energetycznej i teleinformatycznej, poprawę infrastruktury drogowej, w tym: osłony akustyczne, ekrany, wały, zieleo, ochronę wód powierzchniowych i podziemnych, ochrona bioróżnorodności i urozmaiconego krajobrazu; - kształtowanie systemów terenów chronionych o walorach przyrodniczo-kulturowych przez ustanawianie nowych parków krajobrazowych, obszarów chronionego krajobrazu, obszarów Natura 2000 przede wszystkim na obszarach o zachowanych regionalnych cechach krajobrazu kulturowego; - tworzenie parków kulturowych w celu ochrony kulturowych krajobrazów historycznych. Kierunek działao I.3.D – Nowoczesna i efektywna opieka nad zbiorami zabytków i ich udostępnianiem - modyfikacja i wdrażanie elektronicznych technik wystawienniczych, katalogów i informatorów, w tym interaktywne strony internetowe i usługi kulturowe; - konserwacja, digitalizacja i cyfryzacja archiwaliów, starodruków, księgozbiorów i innych; - przygotowywanie długofalowych programów wystawienniczych, w tym w ramach współpracy z innymi instytucjami i jednostkami oraz z wykorzystaniem zbiorów pozostających w magazynach, organizacja wystaw; - remonty obiektów przechowywania i udostępniania zbiorów wraz z otoczeniem pozostającym w zarządzie umożliwiające nowoczesne sposoby udostępniania, opracowywania i przechowywania zbiorów, w tym tworzenie miejsc parkingowych itd.; - wspieranie zakupów zabytków w celu powiększania zbiorów, w tym tworzenie kolekcji dzieł sztuki ludowej oraz zakup dóbr służących kultywowaniu lokalnych i regionalnych tradycji; - poprawa bezpieczeostwa zbiorów i warunków ich przechowywania przez wprowadzenie nowoczesnych technik ochrony i zabezpieczeo. Cel strateg iczny II – Ks ztałt owa nie p ozytyw nych po staw sp ołeczeostw a w obec dzied zictw a k ult uro wego regio nu Cel operacyjny II.1 – Propagowanie wiedzy o zabytkach oraz sposobach opieki nad zabytkami Kierunek działao II.1.A – Wzmocnienie edukacji o dziedzictwie kulturowym - rozwój kierunków studiów wyższych i podyplomowych w zakresie ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i opieki nad nimi; - aktywizacja oferty nauczania uczelni wyższych, w tym organizacja praktyk studenckich i stażów; - tworzenie i realizacja programów edukacyjnych dotyczących zabytków i tradycji na wszystkich poziomach nauczania podstawowego i średniego, w tym warsztaty, wystawy, wycieczki, konkursy; 26 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 - opracowywanie programów edukacyjnych rozwijających świadomośd historyczną i znajomośd historii regionu, w tym w ramach porozumienia z innymi placówkami; - realizacja warsztatów oraz innych form szkoleo w zakresie opieki nad zabytkami i dziedzictwem przyrodniczo-kulturowym, w tym w środowiskach patologicznych; - kształcenie kadr zajmujących się dydaktyką osób dorosłych w zakresie wiedzy o zabytkach warsztaty, wystawy, wycieczki, konkursy; - wsparcie dla doskonalenia zawodowego i kształcenia kadr (system dotacji inwestycyjnych oraz praw do ochrony technologii); - podnoszenie kwalifikacji profesjonalnych kadr do opieki nad zabytkami; - podnoszenie kwalifikacji kadr zarządzających zabytkami, w tym przyszłych menedżerów, architektów i urbanistów – wykorzystanie współpracy europejskiej, doskonalenie zawodowe, kształcenie kadr w zakresie podstaw i jakościowych metod zarządzania; - podnoszenie poziomu wiedzy i rozwijanie umiejętności osób zaangażowanych w prowadzenie działalności gospodarczej lub chcących rozpocząd taką działalnośd przy wykorzystaniu miejscowej tradycji i zabytków, w tym w zakresie ginących zawodów; - organizacja interdyscyplinarnych warsztatów i szkoleo, w tym działania na rzecz zachowania folkloru oraz obrzędów i zwyczajów, zanikających zawodów i umiejętności oraz wzorców życia - przekazywanie zanikających umiejętności; - organizacja zajęd z zakresu wiedzy o zabytkach i tradycji w ramach Uniwersytetu Trzeciego Wieku. Kierunek działao II.1.B – Popularyzacja i promocja zabytków i wiedzy o zabytkach - organizacja konferencji, sesji popularnonaukowych i spotkao mających na celu popularyzację wiedzy o zabytkach i małej ojczyźnie oraz pełniących funkcję forum dyskusyjnego; - popularyzacja twórczości ludowej; - organizacja wystaw, konkursów, przeglądów, warsztatów, festiwali w celu popularyzacji twórczości ludowej, w tym podtrzymywanie i popularyzacja gwar regionów etnograficznych; - upowszechnianie walorów zabytkowych województwa, wiedzy o historii, tradycji i zabytkach regionu oraz przedsięwzięd kulturalnych z nimi związanych za pomocą narzędzi multimedialnych, publikacji, akcji społecznych i programów edukacyjnych, w tym muzea wirtualne; - tworzenie stron internetowych na temat zabytków i tradycji; - promocja krajobrazów kulturowych, tradycyjnych form zabudowy i zagospodarowania terenu, w tym przygotowanie katalogów; - realizacja wieloaspektowych projektów kulturowych wykorzystujących dziedzictwo kulturowe regionu w ramach projektów transgranicznych i międzynarodowych. Cel operacyjny II.2 – Aktywizacja społeczności lokalnych na rzecz opieki nad zabytkami Kierunek działao II.2.A – Wspieranie działao na rzecz poznania dziedzictwa kulturowego regionu - budowa tożsamości lokalnej i regionalnej przez promowanie inicjatyw kulturowych; - wspieranie przedsięwzięd mających na celu przybliżenie zabytków i tradycji regionu szerokiemu gronu odbiorców; - organizacja ognisk, kółek zainteresowao, warsztatów skierowanych do osób bezrobotnych i ze środowisk marginalizowanych. Kierunek działao II.2.B – Promowanie przykładów dobrych praktyk w sferze opieki nad zabytkami 27 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 - uhonorowanie i przedstawienie jako wzór do naśladowania właściwej opieki nad zabytkami (działania zarówno przy zespołach zabytkowych, np. układy urbanistyczne, jak i przy pojedynczych budowlach i dziełach sztuki); - przyznawanie Nagrody Marszałka Województwa Śląskiego za Zasługi w Działalności w Sferze Opieki nad Zabytkami; - przyznawanie Nagrody Marszałka Województwa Śląskiego za Wydarzenie Muzealne Roku; - konkursy popularyzujące tzw. dobrą robotę w opiece nad zabytkami, np. renowacje; - nagradzanie i wspieranie lokalnych propagatorów wiedzy o dziedzictwie kulturowym. Strategia rozwoju kultury w województwie śląskim na lata 2006-2020 Strategia rozwoju kultury w województwie śląskim na lata 2006–2020 została uchwalona przez Sejmik Województwa Śląskiego w sierpniu 2006 r. Jest to dokument określający cele strategiczne rozwoju kultury wraz z kierunkami działań. Strategia wskazuje uwarunkowania dziedzictwa kulturowego w województwie śląskim: Wyrazem bogactwa i zróżnicowania kulturowego województwa śląskiego są jego zabytki. Szczególną grupę stanowią zabytki techniki oraz zabytkowe obiekty poprzemysłowe. Ten rodzaj obiektów odzwierciedla specyficzną, industrialną historię województwa, a zwłaszcza zurbanizowanej Aglomeracji Górnośląskiej. Zachowało się również wiele budowli przemysłowych z XIX i początku XX wieku, posiadających bardzo ciekawą historię i architekturę. Częśd z nich ma status zabytków. Budowle te wykorzystywane zaczynają byd do celów muzealnych, wystawienniczych, edukacyjnych, komercyjnych, dzięki czemu mają szanse na przetrwanie. Zabytki przemysłowe mają największy procentowy udział w ogóle zabytków tego typu w kraju (11% wszystkich polskich zabytków o charakterze przemysłowym znajduje się w Śląskiem). Zabytki województwa śląskiego to także cenne dzieła architektury i urbanistyki m.in. 38 układów urbanistycznych, architektura mieszkaniowa okresu historyzmu i secesji (np. bielska i bytomska secesja), przykłady architektury modernistycznej z lat trzydziestych XX wieku Województwo bogate jest także w kompozycje krajobrazowe (m.in. 98 zabytkowych parków wraz z pałacami i rezydencjami), zabytki .architektury militaris. (m.in. warownie jurajskie z gotyckimi zamkami i formami obronnymi od IX po XX wiek, śląski obszar warowny z lat 30. XX w.), drewniane budowle sakralne, w tym drewniane kościółki o konstrukcji zrębowej (w województwach podkarpackim, małopolskim, śląskim i opolskim jest ich więcej niż w całej Europie). Na mapie kulturowego dziedzictwa szczególne miejsce zajmują: Częstochowa z Klasztorem Jasnogórskim (obiekt wpisany na listę Pomników Historii RP obok .Sztolni Czarnego Pstrąga. i Kopalni Zabytkowej Rud Srebrnonośnych w Tarnowskich Górach) i otaczającymi Jasną Górę historycznymi sanktuariami Gidle, Leśniów, Mrzygłód, Mstów, Św. Anna, Wielgomłyny, klasztor Cystersów w Rudach (powstał w poł. XIII wieku) wraz z zachowanym krajobrazem pokazującym formy gospodarki cystersów, a także bogate w zabytki Bielsko-Biała (szczególnie modernizm okresu międzywojennego), Cieszyn i ziemia cieszyoska, w tym najstarszy zabytek architektury . romaoska rotunda z XI wieku. 28 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Najcenniejsze obiekty wpisane są do rejestru zabytków (3414 wpisów). Ich liczba, z wyłączeniem zabytków archeologicznych, przeniesionych do skansenów i nieistniejących, ale nadal wpisanych do rejestru, wynosi 3 012, co stanowi 5% w skali kraju (ósme miejsce wśród województw). W województwie śląskim znajdują się również 402 wpisane do rejestru zabytki archeologiczne, przeniesione do skansenów (stały się eksponatami muzealnymi) i nieistniejące (przestały fizycznie istnied, jednak nadal są wpisane do rejestru). Największą grupę stanowią zabytki o charakterze mieszkalnym (1 376 obiektów z wyłączeniem wielkoobszarowych, przeniesionych do skansenów i nieistniejących) oraz sakralnym (437 obiektów z wyłączeniem wielkoobszarowych, przeniesionych do skansenów i nieistniejących). W dokumencie znalazł się również wykres ilustrujący występowanie poszczególnych rodzajów obiektów zabytkowych w województwie śląskim: W Strategii wyznaczono cztery cele strategiczne: Cel I. Wzrost kompetencji potrzebnych do: 1) uczestnictwa w kulturze, 2) efektywnego zarządzania kulturą 3) twórczości artystycznej w warunkach gospodarki rynkowej. Cel II. Wzrost poziomu uczestnictwa w kulturze (biernego – w roli odbiorców treści kulturowych i czynnego – w roli twórców treści kulturowych). 29 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Cel III. Upowszechnianie i zachowanie dziedzictwa kulturowego regionu (materialnego i niematerialnego) oraz jego lepsze wykorzystywanie do celów turystycznych. Cel IV. Tworzenie lepszych warunków dla rozwoju środowisk twórczych i wykorzystywanie ich kreatywności. W ramach celu strategicznego 3: Upowszechnianie i zachowanie dziedzictwa kulturowego regionu (materialnego i niematerialnego) oraz jego lepsze wykorzystywanie do celów turystycznych określono następujące kierunki działania: 3.1. rozpoznawanie zasobów dziedzictwa kulturowego oraz prowadzenie projektów badawczych na jego temat; W celu upowszechniania zasobów dziedzictwa kulturowego konieczne jest rozpoznanie mające na celu ustalenie jego znaczenia historycznego dla regionu. Służyd temu powinny projekty badawcze nakierowane na rozpoznawanie i diagnozowanie dziedzictwa kulturowego z zakresu historii ziem województwa, tradycji i świadomości historycznej. Pozwoli to również na lepsze zarządzanie zasobem zarówno dla opieki nad nim jak i dla celów turystyki. Istotnym elementem jest upowszechnianie wyników badao, prowadzenie prac studialnych i tworzenie syntez wykorzystywanych w procesach zarządzania kulturą, gospodarczych i inwestycyjnych. 3.2. inwentaryzowanie dziedzictwa kulturowego; W celu ochrony dziedzictwa kulturowego konieczna jest jego inwentaryzacja. Niezbędna jest aktualna wiedza o stanie zachowania zabytków znajdujących się w ewidencji, w tym objętych ochroną, jak również obiektów aspirujących do tego miana w wyniku upływu czasu. W szczególności powinna ona dotyczyd obiektów zagrożonych. Inwentaryzacja jest także podstawą wszelkich prac rewaloryzacyjnych prowadzonych przy zabytkach. 3.3. popularyzacja dziedzictwa kulturowego (w tym z użyciem najnowszych technik); Podstawą ochrony zabytków i racjonalnej opieki nad nim jest powszechna świadomośd potrzeby takich działao i ich pozytywnych skutków zarówno społecznych (przywiązanie do „mojego miejsca”, ciągłośd tradycji) jak i gospodarczych (promocja miejsca, turystyka). Upowszechnianie dziedzictwa kulturowego efektywniejsze będzie wówczas, jeśli jego menedżerowie wykorzystają nowoczesne techniki popularyzatorskie, dzięki którym dotrą do szerszych kręgów odbiorców, w tym do dzieci i młodzieży, dla których tego typu instrumenty są najbardziej przyswajalne. Twórcze i nowoczesne narzędzia popularyzowania zasobu dziedzictwa kulturowego województwa przybliżą jego bogactwo. 3.4. rewitalizacja i renowacja obiektów zabytkowych; Województwo śląskie posiada wysoki odsetek zabytków wymagających prac konserwatorskich (wśród nich są również i takie, które wymagają adaptacji do nowych funkcji). Odrestaurowane obiekty zabytkowe bezpośrednio wpłyną na wzrost atrakcyjności turystycznej regionu. 3.5. rewitalizacja obiektów i terenów poprzemysłowych i znajdowanie dla nich nowych funkcji; Województwo śląskie posiada liczne obiekty poprzemysłowe i tereny około-przemysłowe. Jest to jeden z najważniejszych problemów restrukturyzacji województwa. W ostatnich latach zauważa się wzrost zainteresowania turystyką przemysłową, zatem konieczne jest zachowanie i opieka nad tym specyficznym dziedzictwem oraz uczynienie z tego zasobu czynnika atrakcyjności kulturowej i turystycznej. Działania powinny byd nakierowane na rewitalizację obiektów i terenów poprzemysłowych, a następnie znajdowanie dla nich nowych funkcji. 3.6. wykorzystywanie dziedzictwa kulturowego regionu na potrzeby turystyki (promocja, tworzenie produktów turystyki kulturowej); Umiejętne wykorzystywanie zasobów dziedzictwa kulturowego ma bezpośredni wpływ na wzrost atrakcyjności turystycznej regionu, zatem należy prowadzid działania, które nakierowane będą na promowanie województwa śląskiego poprzez odwołanie do niezwykle różnorodnego bogactwa 30 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 kulturowego (zarówno materialnego jak i niematerialnego). Należy w tym celu tworzyd nowe produkty turystyczne, których treścią jest dziedzictwo regionu (np. szlaki tematyczne, pamiątki regionalne), systemy oznakowania już istniejących obiektów i obszarów atrakcyjnych kulturowo, tworzyd bazy danych o atrakcjach kulturowych w połączeniu z ofertą turystyczną. Należy też tworzyd programy skierowane do twórców ludowych i rękodzielników uprawiających ginące zawody obrazujące tradycje regionalne. Programy te powinny mied na celu wspieranie tej działalności, dokumentowanie, popularyzowanie i przeciwdziałanie zanikaniu tradycyjnych zawodów i technik. Strategia rozwoju turystyki w województwie śląskim na lata 2004-2013 Ze względu na istniejące powiązania dziedzin: ochrony zabytków i turystyki, przy realizacji Gminnego programu opieki nad zabytkami uwzględniać należy również ustalenia dokumentów takich, jak Strategia rozwoju turystyki w województwie śląskim, mimo iż nie ma tam zapisów dotyczących bezpośrednio obiektów zabytkowych. Strategia rozwoju turystyki w województwie śląskim na lata 2004-2013 została przyjęta Uchwałą Sejmiku Województwa Śląskiego w dniu 20 grudnia 2004 r.. Głównym celem Strategii jest zapewnienie rozwoju turystyki biznesowej, miejskiej, tranzytowej, aktywnej oraz agroturystyki. Wśród zadań określonych przez Strategię znalazło się podnoszenie jakości usług turystycznych oraz tworzenie systemów wsparcia dla kreowania i promowania markowych produktów turystycznych regionu. Działania wynikające ze Strategii mają spowodować: zaspokojenie potrzeb turystów; racjonalne korzystanie ze środowiska przyrodniczego; wzmocnienie gospodarki gmin i tworzenia miejsc pracy. 31 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 5. Uwarunkowania wewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego. 5.1. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami gminnymi Strategia rozwoju Bielska-Białej do 2020 roku W Strategii rozwoju Bielska-Białej do 2020 roku, przyjętej Uchwałą nr LIX/1851/2006 Rady Miejskiej w Bielsku-Białej z dnia 13 czerwca 2006r., ustalono cztery priorytetowe dziedziny rozwoju miasta. Kwestie związane z problematyką dziedzictwa kulturowego rozpatrzono w analizowanych przy poszczególnych priorytetach uwarunkowaniach z zakresu siły i słabości: A) Rozwój przedsiębiorczości, usług i turystyki Uwarunkowania wewnętrzne z zakresu słabości: W4 – Wymagające rewitalizacji niezagospodarowane obiekty poprzemysłowe zlokalizowane w obszarze śródmiejskim. B) Przyjazność miejsca zamieszkania i wysoka jakość przestrzeni publicznych Uwarunkowania wewnętrzne z zakresu słabości: W1 – Dekapitalizacja obszarów intensywnej i historycznej zabudowy miejskiej. C) Kultura wysoka oraz rozwój oparty na wiedzy i umiejętnościach Uwarunkowania wewnętrzne z zakresu siły: S13 – Wysoka pozycja miasta w dziedzinie konserwacji zabytków. D) Rozwój bielskiego obszaru metropolitalnego Uwarunkowania wewnętrzne z zakresu siły: S7 – Bogactwo architektury zabytkowej. Ustalenia dotyczące dziedzictwa kulturowego i ochrony zabytków zawarte są także w określonych przez Strategię kierunkach rozwoju miasta, przyporządkowanych konkretnym celom strategicznym: Cel strategiczny CB1: Bielsko-Biała miastem powiększonych i zrewitalizowanych zasobów mieszkaniowych. Kierunki: KB1/1 Rewitalizacja zespołów zabudowy mieszkaniowej; KB1/3 Przygotowanie nowych terenów pod funkcje mieszkaniowe. Cel strategiczny CD1: Bielsko-Biała miastem metropolitalnym. Kierunki: KD1/1 Waloryzacja historycznej zabudowy i przestrzeni stanowiących o tożsamości miasta. publicznych 32 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Czteroletni plan inwestycyjny na lata 2008-2011 Czteroletnie plany inwestycyjne na lata: 2004-2007, 2005-2008, 20062009, 2007-2010, 2008-2011 przyjmowane były corocznie uchwałami Rady Miejskiej w Bielsku-Białej, począwszy od roku 2004. Obowiązujący aktualnie Czteroletni plan inwestycyjny na lata 2008-2011 został uchwalony w dniu 21 grudnia 2007 r. Uchwałą nr XIX/532/2007 Rady Miejskiej w Bielsku-Białej. Plany te stanowią podstawę koordynacji podmiotowej, przedmiotowej, czasowej i przestrzennej w zakresie realizacji zadań inwestycyjnych gminy. Mają one charakter programu kierunkowego zapewniającego prawidłową realizację strategii rozwoju gminy. Umożliwiają racjonalne gospodarowanie budżetem gminy oraz stanowią podstawę pozyskiwania przez władze miasta środków finansowych ze źródeł zewnętrznych. Poniższy wykres ilustruje strukturę nakładów budżetowych według poszczególnych dziedzin inwestowania w latach 2008-2011. 33 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 W dziedzinie kultury i ochrony dziedzictwa narodowego nakłady wynoszą 1.02%. Środki budżetowe stanowią 80,95% ogółu środków przeznaczanych na tę dziedzinę, pozostałych 19,05% funduszy pochodzi ze środków pozabudżetowych. Jako główne zadanie inwestycyjne w Planie na lata 2008-2011 przyjęto modernizację i rewaloryzację głównego budynku oraz Małej Sceny Teatru Polskiego. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Bielsko-Biała Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Bielsko-Biała zostało uchwalone przez Radę Miejską w Bielsku Białej dnia 21 grudnia 1999 r. (uchwała nr XXII/252/99). Jako główny cel kierunkowy przyjmuje ono: (...) kształtowanie Bielska-Białej – stolicy Podbeskidzia, jako miasta wielofunkcyjnego o coraz lepszych warunkach życia mieszkaoców oraz wysokiej dynamice rozwoju gospodarczego, chroniącego wartości historyczno-kulturowe i ekologiczne, otwartego na inwestorów, turystów i współpracę międzynarodową oraz wzrastającej randze w kraju i w Europie. W paragrafie 4. określa się uwarunkowania rozwoju miasta: 1. Za uwarunkowania sprzyjające rozwojowi miasta, które należy racjonalizowad, uznaje się: 4) dużą atrakcyjnośd geograficznego położenia miasta u stóp Beskidów, w korytarzu ekologicznym o znaczeniu krajowym oraz walory środowiska przyrodniczego, a w nich: a) różnorodnośd i bogactwo zasobów przyrodniczych, w tym prawnie chronionych (parki krajobrazowe, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, rezerwaty przyrody, pomniki przyrody) sprzyjające rozwojowi funkcji wypoczynku i turystyki; 5) dużą atrakcyjnośd kulturowego krajobrazu miasta ukształtowanego przez wieki i symbiotycznie związanego z krajobrazem naturalnym oraz walory środowiska kulturowego, a w nich: a) występowanie zespołów i obiektów o wysokich wartościach zabytkowych (w tym ukształtowane historycznie układy urbanistyczne m. Bielska i m. Białej); b) położenie terenów krajobrazu kulturowego i zespołów kulturowych w korzystnej relacji do tras komunikacyjnych i zespołów osadniczych, różnorodnośd i bogactwo form. 2. Za uwarunkowania ograniczające realizacje celów rozwoju miasta, którym należy przeciwdziaład uznaje się: 1) negatywne zjawiska w środowisku przyrodniczym i kulturowym takie jak: a) degradacja większości obiektów i zespołów zabytkowych. Wśród wymienionych w dokumencie kierunków zagospodarowania przestrzennego mających umożliwić realizację strategii rozwoju miasta znalazł się punkt bezpośrednio dotyczący sfery dziedzictwa kulturowego: K5 - sukcesywna rewaloryzacja zabytkowej substancji miasta. Politykę gminy w tym zakresie nakreśla Rozdział 5: Polityka przestrzenna gminy w odniesieniu do stref. Zawiera on następujące zapisy: 34 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 3. Do zadao priorytetowych zalicza się: 1) zwiększenie zasobu terenów i ich uzbrojenie dla potrzeb budownictwa mieszkaniowego; 2) tworzenie warunków dla rewitalizacji śródmiejskich zespołów i obiektów zabytkowych. §12. 1. Dla obszaru całej gminy przyjmuje się politykę ochrony kulturowego krajobrazu miasta i zasobów dziedzictwa historycznego, której celem jest ochrona wartości kulturowych. 2. Dla osiągnięcia celu wyznacza się trzy strefy ochrony wartości kulturowych tj: 3. 4. 5. 6. 7. a) ścisłej ochrony wartości kulturowych b) ochrony częściowej c) ochrony elementów Strefy ścisłej ochrony obejmują tereny zwartej zabudowy miejskiej w centrum Bielska i Białej, centra historycznych wsi, zespoły sakralne kościelno-cmentarne i cmentarne, zespoły rezydencjonalne pałacowo-parkowe i inne o wysokich walorach historycznych, kulturowych i estetycznych oraz wszystkie zespoły wpisane do rejestru zabytków, gdzie dopuszcza się działania wyłącznie na warunkach określonych przez służby konserwatorskie. Strefy ochrony częściowej obejmują zespoły gorzej zachowane, niekompletne lub o niższej wartości zabytkowej, lecz o zachowanym rozplanowaniu i układzie przestrzennym, w znacznym stopniu nasycone różnego rodzaju obiektami zabytkowymi, gdzie dopuszcza się działania uzgodnione ze służbami konserwatorskimi. Strefy ochrony elementów obejmują obszary, na których obiekty zabytkowe nie stanowią przewagi lub ich wartośd nie jest wielka. Chronione są poszczególne elementy zabytkowe strefy zgodnie z ich charakterem. Ustala się obowiązek ochrony obiektów o walorach kulturowych zlokalizowanych poza strefami ochrony, zgodny z ich wartością. Wyznacza się priorytety opracowania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego wraz z rewaloryzacją dla Białej oraz Bielska Górnego Przedmieścia wg granic określonych na załączniku mapowym nr 7. Podział terenu miasta na tzw. strefy ochrony zabytków zaproponowano wcześniej w Studium historyczno-urbanistycznym Bielska i Białej z lat 1992-1994, opracowanym przez Pracownię Konserwacji Zabytków w Krakowie pod kierunkiem Bogusława Krasnowolskiego. Kryterium wyodrębnienia stref ochrony stanowiło nasilenie walorów kulturowych oraz występowanie obiektów zabytkowych (prawnie chronionych) i obiektów o wartościach zabytkowych (posiadających walory zabytkowe, lecz nie objętych ochroną prawną). Faktycznie w studium tym dokonano rzetelnej klasyfikacji całego terenu miasta, w tym także rejonów nie posiadających wartości historycznej. 35 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego Od 1 stycznia 2004 r. przestał obowiązywać ogólny plan zagospodarowania przestrzennego dla obszaru całego miasta. Planami obejmowane są poszczególne rejony w granicach gminy Bielsko-Biała. Do listopada 2009 r. uchwalonych zostało 77 miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, obejmujących łącznie powierzchnię 2 524 ha. W trakcie opracowania pozostają 23 plany (powierzchnia łączna 3 554 ha). W ramach miejscowych planów zagospodarowania ochroną konserwatorską objętych zostało 395 obiektów. Obiekty te na rysunkach planów oznaczone są zwykle symbolem „oz”. Część planów zawiera ogólne zapisy, odnoszące się do wszystkich obiektów w danej jednostce przestrzennej, z odesłaniem do organu właściwego do spraw ochrony zabytków. W kilku przypadkach wytycza się strefę ochrony konserwatorskiej wraz z ustaleniami co do znajdujących się w jej obrębie budynków. W nowszych planach obiekty wskazane do ochrony wyszczególnione są adresowo w każdej jednostce przestrzennej, z zapisami odnoszącymi się do konkretnych zabytków, uwzględniającymi specyfikę każdego z nich. Ochrona obejmuje zazwyczaj bryłę, gabaryt, wysokości i kształt dachu budynków, zewnętrzne detale architektoniczne (ze szczegółowym określeniem elementów), wyposażenie wnętrza oraz otoczenie (np. wille wraz z ogrodami). Zakazy dotyczą wszelkich przekształceń wpływających negatywnie na walory zabytkowe obiektów. Możliwość rozbiórki warunkowana jest jedynie utratą cech zabytkowych, bez względu na stan techniczny. Zalecenia konserwatorskie dla poszczególnych obiektów formułowane są jako docelowe. Szczególnym przypadkiem jest plan miejscowy powiązany z planem rewitalizacji starówki bielskiej. Ponieważ obejmuje on szereg obiektów wpisanych do rejestru zabytków, ochrona, którą nakłada, pokrywa się z ochroną ustawową. Ochroną w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego objęte są również innego rodzaju zespoły: zieleni, cmentarne, przemysłowe itp. Są one uwzględniane w planach obejmujących większe obszary. Program rewitalizacji obszarów miejskich w Bielsku-Białej Uchwała nr XLIX/1593/2005 w/s zmiany Uchwały nr XL/1258/2005 dotycząca Programu rewitalizacji obszarów miejskich w Bielsku-Białej została podjęta przez Radę Miejską w Bielsku-Białej w dniu 15 lutego 2005 r. Program rewitalizacji obszarów miejskich w Bielsku-Białej wskazuje działania niezbędne dla rozwoju gospodarczego rewitalizowanych rejonów oraz proponuje sposoby rozwiązywania problemów społecznych. Zawiera analizę istniejącego stanu zagospodarowania przestrzennego oraz infrastruktury technicznej BielskaBiałej, wraz ze wskazaniem głównych problemów. Kreśli również kilkuletnie plany finansowe gminy w zakresie rewitalizacji obszarów miejskich. Dokument ten 36 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 stanowi podstawę pozyskiwania przez władze miasta środków z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej. Obszar rewitalizacji wyznaczony został według kryterium zagrożenia marginalizacją społeczno–gospodarczą. Zagrożenie to analizowano w odniesieniu do całych osiedli bądź ich części (osiedla z problemami społecznymi, cel: humanizacja osiedli). Wskazano następujące zjawiska zwiększające zagrożenie marginalizacją społeczno-gospodarczą obszarów miasta: degradacja większości obiektów i zespołów zabytkowych, dekapitalizacja zasobów komunalnych; postępująca dekapitalizacja zasobów wielu spółdzielczych osiedli mieszkaniowych, zrealizowanych głównie w latach 60 – 70, niedostosowany do współczesnych potrzeb standard urbanistyczny wielu zespołów w zakresie ilości i jakości przestrzeni publicznych, terenów zielonych i rekreacyjnych; znaczące problemy związane z układem komunikacyjnym: przebieg większości tras komunikacji zbiorowej przez centrum, niedostosowany do wzrastającego ruchu samochodowego układ drogowo-uliczny, brak segregacji ruchu w układzie komunikacyjnym Bielska-Białej na obszary komunikacji indywidualnej, ruchu tranzytowego oraz komunikację zbiorową, brak ukształtowanej sieci parkingów w obszarze śródmieścia i centrum, niedostateczna ilośd ścieżek rowerowych wydzielonych ciągów pieszych, brak społecznej akceptacji dla budowy sieci drogowej w wyznaczonych lokalizacjach; negatywne zjawiska w funkcjonowaniu systemów infrastruktury technicznej, w obszarze Starówki Bielskiej oraz najstarszych powojennych osiedli mieszkaniowych. Program ochrony środowiska miasta Bielska-Białej Ze względu na fakt, że krajobraz kulturowy Bielska-Białej jest ściśle związany z naturalnym, przy realizacji Gminnego programu opieki nad zabytkami uwzględnić należy ustalenia Programu ochrony środowiska miasta Bielska-Białej, mimo, iz nie ma w nim zapisów odnoszących się bezpośrednio do obiektów zabytkowych. Program ochrony środowiska miasta Bielska-Białej, opracowany przez Zespół z Instytutu Podstaw Inżynierii Polskiej Akademii Nauk w Zabrzu, został przyjęty Uchwałą Rady Miejskiej w Bielsku-Białej nr XXVIII/852/2004 z dnia 27 kwietnia 2004 r. Dokument ten określa politykę Miasta w zakresie ochrony środowiska, ustala jej cele i zadania oraz formułuje programy zarządzania środowiskowego w poszczególnych aspektach. 37 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 5.2. Charakterystyka zasobów oraz analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy 5.2.1. Zarys historii układów miejskich Bielska i Białej Do roku 1951 Bielsko i Biała funkcjonowały jako dwa oddzielne miasta. Fakt ten zadecydował o odmiennym charakterze układu urbanistycznego oraz zabudowy, przy czym kluczowe były dwa czynniki: 1. Odmienna geneza obu miast – Bielsko powstało jako lokacyjny zespół miejski z rozplanowaną zabudową, natomiast Biała jako rzemieślnicza osada służebna zamku bielskiego; 2. Przynależność administracyjna do dwóch różnych państw (przede wszystkim w okresie zaborów: Bielsko – Prusy, Biała – Austro-Węgry). Rozwój Bielska Historia osadnictwa na obecnym terenie miasta Bielska-Białej rozpoczyna się około X-XI w. od wzniesienia na wysokiej skale nad rzeką Białą drewnianej warowni, która później przekształcić się miała w bielski zamek. Strzegła ona przeprawy przez bród na ważnym szlaku handlowym z Rusi na Morawy (tzw. szlak solny). U stóp warowni powstawać zaczęły służebne zabudowania. Badania archeologiczne prowadzone na Starym Mieście wskazały, że zorganizowane osadnictwo mogło tu istnieć przed 1210 r., dokładna data lokacji nie jest jednak znana. Pierwsza pisemna wzmianka o mieście Bielsko pojawia się w dokumencie z roku 1312. W tym okresie istnieć musiało juz grodzisku w Starym Bielsku, być może z kościołem i cmentarzem (osada doszczętnie zniszczona w pożarze w 1400 r.), a także osadnictwo na Palenicy. Bielsko okolone było podwójnym pierścieniem kamiennych murów obronnych, posiadało jednak zabudowę drewnianą (z okresu gotyku zachowały się jedynie dwie kamienne piwnice). Było zatem wielokrotnie trawione przez pożary. Dopiero w XVIII w. w związku z nakazem administracyjnym drewniane budynki zaczęto zastępować murowanymi. Miasto stanowiło ważny ośrodek sukiennictwa oraz tkactwa. Warsztaty rękodzielnicze skupiały się w rejonie drogi dojazdowej do Starego Bielska (ob. ul. Sobieskiego). Około roku 1750 zastępować je zaczęły pierwsze manufaktury, ulokowane głównie nad potokiem Niper, których pozostałości zachowały się. W XIX w. produkcja stopniowo uległa uprzemysłowieniu. Pierwsze zakłady przemysłowe powstawały na Dolnym i Żywieckim Przedmieściu (Blichu), nad rzeką Białą. Wyparcie tradycyjnego rękodzielnictwa przez przemysł sprawiło, iż rzemieślnicze dotąd Przedmieście Górne zmieniło swój charakter, przekształcając się w dzielnicę mieszkalną. Tam też pojawiła się pierwsza zabudowa willowa z otaczającymi założeniami zieleni. Na mapie Bielska z 1836 r. największe zagęszczenie zabudowy widoczne jest na Dolnym Przedmieściu, wokół miejskich murów, Dolnego Rynku oraz ulic biegnących na północ: drogi pszczyńskiej (ul. Barlickiego) i ul. Cechowej. Na Przedmieściu Górnym zwarta zabudowa rozciąga się głównie wzdłuż obu traktów na Cieszyn, Przedmieście Żywieckie natomiast rozbudowuje się między ulicami 38 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Pastornak (ul. 1 Maja) a Blichową (ul. Partyzantów), oraz wzdłuż tej ostatniej na południe. Układ zabudowy Bielska uległ istotnym przekształceniom po roku 1855 w związku z budową odcinka linii kolejowej „Kaiser Ferdinand Nordbahn” łączącej Bogumin, Zebrzydowice i Dziedzice, skąd poprowadzono odnogę kolei do Bielska. Bezpośredni wpływ na kształt miejskiego centrum Bielska miała budowa kolejnego odcinka kolei w kierunku Żywca, przeprowadzana w latach 1876-1878. Wiązała się ona z koniecznością przekopania 268 m tunelu kolejowego pod wzgórzem zamkowym, co pociągnęło za sobą reorganizację pobliskich terenów. W 1883 r. przykrycie płynącej wzdłuż murów zamkowych Młynówki umożliwiło poprowadzenie ul. Zamkowej, łączącej bezpośrednio Przedmieście Dolne i Żywieckie (dotąd łączyła je jedynie ul. Pastornak, ob. ul. 1 Maja). Funkcję miejskiego rynku przejął wówczas Plac Garncarski (ob. Plac Bolesława Chrobrego), pod którym przepływał skanalizowany w 1882 r. potok Niper. W ostatnim 20-leciu XIX w. powstały reprezentacyjne budowle: teatr, gmach poczty i Komunalnej Kasy Oszczędności. W miejscu wyburzonego muru zamkowego po roku 1898 powstał ciąg bazarów sklepowych przylegających bezpośrednio do wzgórza. Wraz z wybudowaniem nowego dworca kolejowego (1889 r.) zaistniała konieczność usprawnienia połączenia dworca z miastem. Po 1889 r. wytyczono w tym celu ul. Tunelową (od 1898 r. Cesarza Franciszka Józefa, ob. 3 Maja), która stała się główną ulicą dojazdową do dworca, a zarazem reprezentacyjnym traktem o charakterze wielkomiejskim. Tu na przełomie XIX i XX w. powstawały kamienice i wille bielskich przemysłowców, hotel i synagoga (spalona 13 września 1939 r.). O częściowo jednostronnej zabudowie tej ulicy decydował tunel kolejowy po jej wschodniej stronie. Od ul. Tunelowej odchodziły na zachód liczne przecznice, wznoszące się na Górne Przedmieście i krzyżujące się z ob. ulicami Mickiewicza, Krasińskiego i Słowackiego. W ich rejonie powstała zabudowa willowa, założono park miejski oraz ulokowano miejskie cmentarze. Komunikację z Białą zapewniała, prócz starego traktu cesarskiego, także ul. Wałowa. Na północnych obrzeżach miasta charakterystycznym punktem stał się tzw. trójkąt, który tworzyły zataczające głębokie łuki linie kolejowe: na wschód do Kalwarii oraz na północ i zachód przez Stare Bielsko do Cieszyna, oraz trzecia linia, stanowiąca połączenie między dwoma poprzednimi, łagodząca ostry kąt ich zbiegu. Linie te układały się w figurę trójkąta pomiędzy rzeką a głównym szlakiem kolejowym do Dziedzic. Pierwszą próbą wprowadzenia ładu urbanistycznego w Bielsku był Plan Regulacji miasta, opracowany w 1899 r. przez wiedeńskiego urbanistę Maxa Fabianiego (M. Fabiani, Erläuterungs-Bericht zum General Regulirungs-Plane der Stadt Bielitz, Wien 1899). Plan ten zmierzał do zapewnienia miastu możliwości nieograniczonego rozwoju w terenie i zakładał dogodne rozwiązanie komunikacyjne w postaci systemu koncentrycznych obwodnic. Nie został on jednak w pełni zrealizowany. W I połowie XX w. jedną z najistotniejszych zmian wprowadzonych do układu urbanistycznego miasta było wytyczenie i realizacja ul. Piastowskiej, która znacznie usprawniła organizację ruchu kołowego. 39 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Rozwój Białej Biała powstała u zbiegu rzek Niwka i Biała jako przysiółek królewskiej wsi Lipnik (ok. 1560), a wydzielona została jako samodzielna gmina w 1613 r.. Pierwotnie była to osada służebna dla bielskiego zamku, podobnie jak on związana ze szlakiem solnym, targowa oraz rzemieślnicza (tkactwo). Założona została na rzucie owalnicy, z placem targowym pośrodku (ob. Plac Opatrzności Bożej) i zabudową obrzeżną. Rzut ten czytelny jest do dzisiaj w zabudowie i układzie ulic. Rozwój osady sprawił, że potrzebny stał się większy plac. Wraz z nadaniem praw miejskich w 1723 r. założony został, jako zaczątek centrum nowopowstałego miasta, obecny Plac Wojska Polskiego. Przylegał on jednym bokiem do tzw. traktu cesarskiego (trasa Wiedeń – Lwów, ob. ul. 11 Listopada), który nieco później, po wybudowaniu mostu nad rzeką Białą, połączyć miał oba miasta. Trzecim centrum miasta Biała był, również łączący się z traktem cesarskim, Nowy Rynek (ob. Plac Wolności). Było to założenie specyficzne i nowatorskie za względu na rozplanowanie w kształcie litery T. W 1820 r. zbudowano tzw. drugą szosę cesarską, łączącą Białą z Żywcem i Nowym Sączem (ob. ul. Żywiecka), która przecięła pierwotny plac owalnicowy. Na Mapie Breuninga z 1803 r. (Situation Plan der König Freÿ Stad Biala, AP Kraków, Teki Antoniego Schneidera, 93) widoczny jest układ miasta Białej. Według niej centralną oś założenia wyznaczał bieg potoku Niwka i równoległa do niego ul. Główna (ob. ul. 11 Listopada). Zabudowa koncentrowała się wzdłuż potoku Niwka (okolice ob. ul. Stojałowskiego), oraz wzdłuż traktów: szosy cesarskiej i drogi do Komorowic. Miejskie centrum tworzył kwartał Starego Rynku z ratuszem i odchodzące od niego ulice: ob. Łukowa, Cyniarska i Staszica. Kwartały zabudowy widoczne są również na terenie pomiędzy starym traktem żywieckim a rzeką Białą (nieistniejące już dziś ulice Zamkowa i św. Jana). Budowa kolei nie łączyła się ze znaczącymi zmianami w układzie urbanistycznym Białej, bowiem uruchomiona w 1888 r. linia kolejowa z Bielska do Kalwarii i Krakowa omijała centrum miasta. Dworzec kolejowy usytuowany został zatem poza jego granicami. Po 1872 r. terytorium miasta zostało poszerzone o teren Przedmieścia Biała, zabudowania zamku Habsburgów przy ul. Żywieckiej oraz budynki dworskie przy kościele Opatrzności Bożej. Na przełomie wieków finansowe i administracyjne centrum miasta przeniosło się ze Starego Rynku (Plac Wojska Polskiego) na Plac Straży Ogniowej (Plac Ratuszowy), gdzie w latach 1896-1897 powstał reprezentacyjny budynek bialskiej Kasy Oszczędności, pełniący zarazem funkcję ratusza. Bardziej radykalne zmiany w tkance miejskiej (m.in. przykrycie potoku Niwka ulicą Stojałowskiego) nastąpiły dopiero po II wojnie światowej, wraz z wyburzeniami śródmiejskich kwartałów i budową tzw. Osiedla Śródmiejskiego. 5.2.2. Krajobraz kulturowy Epoka średniowiecza Najstarszym świadectwem osadnictwa na obszarze obecnej gminy BielskoBiała jest pierścieniowe grodzisko, pozostałość dawnej osady rzemieślniczej o początkach w XII w., znajdujące się na terenie dawnej wsi Stare Bielsko. W tym samym rejonie znajduje się gotycki kościół św. Stanisława z końca XIV w., z 40 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 zachowanym wystrojem malarskim (polichromie z 1390, 1550 i XVII w.) oraz ołtarzem-tryptykiem z końca wieku XV, o wyraźnych wpływach malarstwa czeskiego. Kościół otoczony jest kamiennym murem, okalającym zarazem przykościelny cmentarz. Również z końca XV w. pochodzi tryptyk Rozesłania Apostołów (ze szkoły małopolskiej) i rzeźba Madonny w kościele św. Barbary w Mikuszowicach Krakowskich. Pozostałości średniowiecznych murów miejskich Bielska widoczne są w pierzei ulicy Orkana, Krętej, pod wzgórzem zamkowym i przy Placu św. Mikołaja. W bielskim zamku eksponowane są ponadto relikty budowli zamkowej, pochodzące z wieku XIV. Epoka nowożytna W obecnych wnętrzach zamkowych znajdują się fragmenty polichromii ściennych, stanowiące pozostałość po renesansowej przebudowie bielskiego zamku. Prawdopodobnie w II poł. XVII w. powstała zabudowa wokół staromiejskiego Rynku oraz ul. Podcienie z adaptacją piwnic starszych budynków. Z tego okresu pochodzi również studnia rynkowa i odsłonięty w partii fundamentów budynek wagi miejskiej. Zabytkami epoki późnego baroku są kościół św. Trójcy w Bielsku oraz bialski kościół Opatrzności Bożej. W tym ostatnim, mimo przebudowy w XIX w., zachował się ołtarz główny, figury wykonane przez tyrolski warsztat Stuflessera oraz ambona. Do wyróżniających się założeń urbanistycznych o cechach klasycyzmu należy tzw. Bielski Syjon z 1782 r., założenie kompozycyjne na planie podkowy, na które składały się budynek kościoła ewangelickiego i dwa gmachy szkolne. Bielski Syjon został przebudowany w II poł. XIX w. Lata 1800-1918 Z początku XIX w. zachowała się zabudowa przy starych traktach wylotowych, tworząca zespoły tzw. architektury józefińskiej. Składają się na nią parterowe domy z wysokimi, dwuspadowymi dachami, przelotową sienią i neoklasycznym detalem. Większe skupiska tego typu architektury znajdujemy w pierzejach ulic Sobieskiego i Cieszyńskiej, oraz wzdłuż ulicy Stojałowskiego i częściowo 11 Listopada (po stronie bialskiej). W II połowie XIX wieku powstaje większość budowli municypalnych, utrzymanych w neostylowych kostiumach, przeważnie neorenesansu i neobaroku. Szczególnie wielkomiejski charakter przybiera zabudowa wzdłuż ulic wiodących do dworca kolejowego: 3 Maja, Mickiewicza, Krasińskiego, Barlickiego i Cechowej, gdzie dominują kilkukondygnacyjne kamienice oraz wille z bogatym, ornamentalnym wystrojem elewacji. Willowy charakter przybiera Przedmieście Górne, gdzie historyzujące budynki wtopione są w ogrodowe otoczenie. Przebudowie ulega zamek. Wiedeńskiej proweniencji jest gmach teatru (aut. Emil von Förster, Fellner & Helmer). Większość budynków jest dziełem miejscowych architektów, m.in. absolwenta uczelni wiedeńskich Karla Korna (poczta, hotel „Prezydent”, budynek Komunalnej Kasy Oszczędności, siedziby straży pożarnej, szpital miejski, budynki Sądu Grodzkiego, synagogi i większość kamienic przy reprezentacyjnej ul. 3 Maja) oraz Emanuela Rosta sen. i jun. – ratusz, budynki 41 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 szkolne (Ewangelickie Seminarium Nauczycielskie, Szkoła Realna, szkoła katolicka przy ul. Piłsudskiego, przebudowa zamku i kościoła Opatrzności Bożej). Po 1850 r. w miejskim krajobrazie pojawiają się zespoły budynków fabrycznych, określane mianem prefunkcjonalistycznych. W większości posiadają one proste, pozbawione dekoracji, kilkukondygnacyjne bryły. Zespoły takie skupiają się wokół wewnętrznego podwórza, tworząc przemysłowe kwartały, lub wtapiają się w pierzeje miejskich ulic, przybierając skromny detal nawiązujący do architektury mieszkalnej. W projektach z 1906 r. po raz pierwszy w Bielsku i Białej pojawia się konstrukcja żelbetowa (fabryka Karla Wolfa przy ul. 1 Maja i Vöslauska Przędzalnia Czesankowa przy ul. Komorowickiej 110), wskutek czego forma budynków fabrycznych zaczyna się zmieniać. Pierwsza w mieście kolonia domów robotniczych firmy Gustava Josephy’ego powstaje w 1892 roku przy ulicy Michałowicza i Kamińskiego. Jest to zespół usytuowanych równolegle ceglanych budynków o szeregowym układzie. Na przełomie wieków oraz w pierwszym 10-leciu XX wieku w architekturze Bielska i Białej silnie zaznacza się działalność wiedeńskich architektów ze szkoły Otto Wagnera. Projektują oni wysokiej klasy budynki o widocznych cechach Wiener Sezesion oraz wczesnego modernizmu. Współpracownik Wagnera, Max Fabiani, oprócz planu regulacji urbanistycznej miasta tworzy projekt kawiarni „Allegri” (ul. Wzgórze 21). Liczne secesyjne kamienice, a także monumentalny gmach szkoły przemysłowej, wznosi duet Ernst Lindner & Theodor Schreyer. Wpływy Wiener Werkstätte odbijają się też w budowlach sakralnych. Najistotniejszą z nich jest kościół św. Mikołaja, przebudowany według projektu Leopolda Bauera. Architekt ten, wraz rzeźbiarzem Othmarem Schimkowitzem i witrażystą Richardem Harlfingerem, nadaje obecnej bielskiej katedrze cechy modernizmu, nawiązuje jednak do form historycznych. Wieża kościoła, jako pierwsza budowla sakralna w mieście, otrzymuje żelbetową konstrukcję. Wiedeńskiej proweniencji jest też jest kaplica na nowym cmentarzu ewangelickim, zaprojektowana przez Hansa Mayra, a ozdobiona witrażami Leopolda Forstnera oraz ołtarzem Wilhelma Bormanna. Kaplica stanowi część założenia cmentarnego, również projektu Mayra (1911 r.). Z kolei wpływy szkoły małopolskiej widoczne są w dwóch bialskich budynkach szkolnych, zaprojektowanych przez krakowskiego architekta Sławomira Odrzywolskiego. Pierwszy z nich, wzniesiony w 1898 r. gmach Towarzystwa Szkoły Ludowej przy ul. Legionów, odznacza się historyzującym detalem nawiązującym do gotyku i renesansu, z dekoracją malarską w łukach nadokiennych. Drugi, budynek Polskiego Seminarium Nauczycielskiego z 1907 r., charakteryzuje się bardziej uproszczoną formą, z modernistyczną stylizacją detalu. Po 1910 r. powstają, szczególnie na Górnym Przedmieściu, zespoły architektury wczesnomodernistycznej. Przeważają tu realizacje projektów firmy Karl Korn (prowadzonej przez syna Karla, Feliksa), spółki Jüttner & Bolek oraz Andreasa Walczoka. Wiedeński rodowód mają pierwsze bielskie budynki spółdzielni mieszkaniowych z lat 1911-1912 (budynek Ogólnoużytecznej SP przy ulicy Osuchowskiego 2-6 projektu Hermanna Eichingera i domy kolejarskie przy ul. 3 Maja 14 aut. Bobrowsky’ego). Począwszy od lat 70-tych XIX stulecia w podmiejskiej dzielnicy Cygański Las powstaje zabudowa willowa i letniskowa. Odzwierciedla ona kolejne fazy stylowe w tego typu budownictwie, od drewnianych domów w stylu „cottage” i „tyrolskim”, przez neostylowe wille po modernistyczne rezydencje w założeniach parkowych. 42 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Lata 1918-1939 W latach międzywojennych, m.in. przy wytyczonych po parcelacji ogrodu zamkowego ulicach Bohaterów Warszawy i Grota Roweckiego oraz wzdłuż dolnego odcinka ul. Piastowskiej, powstają komfortowe dzielnice mieszkaniowe. Wyróżniają się wille projektowane przez wiedeńczyka Victora Fenzla (ul. Chopina 11, ul. Grottgera 14, NMP Królowej Polski 21) oraz firmę Karla Korna (Piastowska 14, Słowackiego 28, 32). Budynki z tego okresu cechują się funkcjonalną formą, operującą kubicznymi bryłami, dużymi powierzchniami przeszkleń i zaokrąglonymi liniami balkonów, a także dbałością o tzw. estetykę materiału. Monumentalną budowlą Gimnazjum Polskiego z lat 1924-1927 (ul. Listopadowa 70) swoją bielską działalność rozpoczyna pochodzący z Cieszyna Alfred Wiedermann. Jego późniejsze realizacje charakteryzują się ekspresjonistycznym traktowaniem formy, z elementami tzw. stylu kryształkowego, co widoczne jest m.in. w gmachu mieszkalno-garażowym Straży Pożarnej (ul. Grunwaldzkiej 20a-b) czy w budynku Domu Oficerskiego (ul. Sobieskiego 70). Tendencje ekspresjonistyczne przejawiają się również w projektach bielskiego architekta Alojzego Strunza, szczególnie w budynku Przychodni Przeciwgruźliczej (ul. Partyzantów 57a) oraz kamienicy przy ul. Mickiewicza 32. Wysokiej klasy przykładem polskiej architektury XX-lecia międzywojennego, z wystrojem wnętrza typowym dla stylu kryształkowego, jest budynek Banku Polskiego autorstwa warszawskich architektów S. Filasiewicza, J. Klimaszewskiego i S. Daukszy (wnętrze). Reprezentatywny dla międzywojennego funkcjonalizmu styl okrętowy, zarówno w formie, jak i w detalu, przejawia zaprojektowany przez A. Wiedermanna zespół domów mieszkalnych, tzw. okrąglak (ul. Bohaterów Warszawy 2a-6a). Usytuowany w zakolu rzeki Białej, swoim kształtem dopasowuje się on do łukowej parceli. Zdobią go liczne okrągłe okienka i maszty. W podobnej stylistyce utrzymany jest również budynek szkoły przy ul. Osuchowskiego 8 projektu Kazimierza Sołtykowskiego z Katowic. Dobrej klasy architektura funkcjonalistyczna powstaje także przy okazji inwestycji municypalnych, takich jak łaźnia miejska, lotnisko i kąpielisko miejskie przy ul. Konopnickiej. Autor projektu kąpieliska, Paweł Juraszko, zaprojektował również budynek Komunalnej Kasy Oszczędności, stanowiący zachodnią pierzeję Placu Bolesława Chrobrego, z charakterystycznym westybulem zdobionym elewacją-witrażem. Układy ruralistyczne dawnych wsi Stare Bielsko powstało z nawsi położonych po obu stronach potoku Starobielskiego, przy ulicach Zapłocie Małe, Zapłocie Duże, Nad Potokiem, Dymarek, Sumpera. W jego obrębie znajduje się najstarszy element osadniczy, pierścieniowe grodzisko z epoki wczesnego średniowiecza, a także gotycki kościół p.w. św. Stanisława. Układ ulic, biegnących prostopadle do osi głównej, po linii północ-południe, związany jest z dawnym rozłogiem pól. Ten sam kierunek podziału ról (północ-południe), widoczny w układzie ulic, kontynuują Aleksandrowice. Zostały one wydzielone z południowej części Starego Bielska około XVIII w., zaś jako gmina w roku 1864. Od 1775 roku główną oś 43 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Aleksandrowic wyznacza tzw. trakt cesarski (obecna ulica Cieszyńska). Zabudowa zagrodowa powstała tu wskutek parcelacji dawnych folwarków, które dzielono wówczas na niewielkie działki siedliskowe z rolami w ich przedłużeniu (np. ul. Antyczna: 5A, 34C, 47, 63; ul. Brodzińskiego: 11, 13, 15 ). Komorowice Śląskie stanowią układ o ulicach na linii wschód-zachód, biegnących prostopadle do doliny rzeki Białej. O obecnym kształcie zadecydował przebieg szlaków komunikacyjnych na linii północ-południe (linia kolejowa, ul. Warszawska). Zabudowę wytyczono w roku 1742, przy obecnej ul. Złocistej i Ogrodników, z którą wiązała się szkoła ewangelicka (ul. Katowicka 19) i cmentarz. Wieś Kamienica powstała prawdopodobnie na przełomie XIII i XIV w.. Z całą pewnością istniała już w roku 1305, bowiem została wówczas wymieniona w spisie dochodów diecezji wrocławskiej. Nawsie stanowiło centrum osadnicze w dolinie potoku Kamieniczanka. Po obu stronach potoku zachowały się historyczne rozłogi, asymetrycznie usytuowane względem siebie, a także kompleksy leśne. W 1742 r. wytyczono tu 5 działek przy obecnej ul. Blokowej 21 i 29 i Kormoranów. Działki wpisywały się w historyczny rozłóg pół po linii północny zachód–południowy wschód. Olszówka Dolna i Górna zostały wydzielone z Kamienicy w XVI w.. Miało to związek z wytyczeniem drogi (ob. ul. Armii Krajowej) w 1548 r. Zabudowa skupiła się wzdłuż potoku Olszówka, na tzw. odciętych końcówkach łanów biegnących z Kamienicy. Mikuszowice Śląskie istniały już w 1312 r., kiedy to zostały wymienione w przywileju użytkowania lasu miejskiego. Posiadają układ dróg i ulic prostopadły do doliny rzeki Białej. Wapienica wzmiankowana była w roku 1568. Rozciąga się ona wzdłuż potoku Wapienica, po jego zachodniej stronie. Linie rozłogu łanowo-leśnego przebiegają tutaj w kierunku wschód-zachód. Wapienica charakteryzuje się zabudową w układzie łęgowo-zarąbkowym. 5.2.3. Wybrane parki i założenia zieleni o walorach zabytkowych Park Strzelecki Park Strzelecki usytuowany jest w kwartale pomiędzy ulicami Słowackiego, Piastowską, Chopina i Lubertowicza. W 1831 przy obecnej ulicy Słowackiego zbudowana została strzelnica Towarzystwa Strzeleckiego, zaś w roku 1880 powiększono ją o część mieszczącą reprezentacyjną salę balową. Wokół zabudowań strzelnicy założony został park. W roku 1898 przyłączono do niego w zachodniej części teren dawnego cmentarza cholerycznego, użytkowanego od 1832 r. do połowy XIX w.. Wówczas też nadano nazwę Park Jubileuszowy Cesarza Franciszka Józefa. W roku 1902 skonstruowano dwutraktowe schody prowadzące do wyżej położonej części Parku Strzelniczego. U ich podnóża ustawiono żeliwną, neobarokową fontannę, ufundowaną przez barona von Schwarza (obecnie w tym miejscu znajduje się współczesna rzeźba). W części północno-wschodniej znajdował się brodzik dla dzieci, ponad którym w 1938 roku wzniesiono wieżę spadochronową dla Ligi Obrony Przeciwlotniczej i Przeciwgazowej. Oś kompozycyjną parku stanowi główna aleja, obsadzona drobnolistnymi 44 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 lipami, biegnąca po linii wschód-zachód. W górnej części parku dominuje prostokątny układ ścieżek, w części dolnej – promienisty. Rośnie tu przeszło 290 drzew i krzewów reprezentujących 47 gatunków, w tym drzewa liczące ponad sto lat: klon pospolity, sosna czarna, wiąz górski, dąb szypułkowy, klon-jawor i robinia biała. Za najcenniejsze okazy uznaje się: dąb czerwony, brzoza brodawkowata, klon srebrzysty i lipy szerokolistne. Park Blichowy Park Blichowy założony został po 1895 r. przez ówczesnego ogrodnika miejskiego Franciszka Chlupacza. Rozciąga się on na odcinku 1,5 km wzdłuż zachodniego brzegu rzeki Białej, pomiędzy ulicami Partyzantów, 1 Maja i Leszczyńską. Północny odcinek (od przejazdu kolejowego do ul. 1 Maja) przebiega wzdłuż ul. Sempołowskiej, po wschodniej stronie rzeki Białej. Odcinek środkowy otwiera się w kierunku zachodnim placem z pomnikiem Adama Mickiewicza (do 1939 r. stał tu pomnik prezydenta Narutowicza). W południowej części parku, przy miejskiej ślizgawce, w r. 1896 postawiono drewniany pawilon lodowy, który następnie zastąpiono modernistycznym budynkiem projektu Alfreda Wiedermanna (1928 r.). Najliczniej reprezentowanymi tu gatunkami drzew są lipa i kasztan, a także klon oraz jesion. Dużą wartością dendrologiczną odznaczają się: platan klonolistny, jesion pensylwański, jesion wyniosły, buk purpurowy, katalpa wielkokwiatowa, lipa drobnolistna, klon srebrzysty i kasztanowiec. Park przy klasztorze św. Hildegardy Park przy klasztorze św. Hildegardy, usytuowany pomiędzy ulicami Żywiecką i Broniewskiego, założony został w połowie XIX wieku na terenie dawnego dworu Komorowskich. W jego miejsce wzniesiono tu wówczas klasycystyczny pałac (ul. Żywiecka 20), wokół którego powstało założenie parkowe. W 1858 r. pałac przeszedł w ręce arcyksięcia Albrechta Habsburga, zaś w 1893 r. został podarowany wraz z parkiem siostrom zakonu Córek Bożej Miłości i przemianowany na klasztor św. Hildegardy. Wnętrza ogrodowe wyznaczane są przez osie pałacu. Przed frontem budynku znajduje się geometryczne założenie o symetrycznym układzie klombów. Od ulicy Żywieckiej prostopadle do osi pałacu wiedzie aleja obsadzona żywopłotem. Wzdłuż obrzeży ciągną się szpalery wysokich drzew. W drzewostanie przeważają jesiony wyniosłe i klony pospolite, występują także rzadkie krzewy ozdobne. Do najcenniejszych należą: dąb szypułkowy, grochodrzew, sosna wejmutka, hortensja drzewkowata, pigwowiec japoński, perukowiec podolski, magnolia drzewkowata i metasekwoja chińska. Park przy dworku barona Adolfa Klobusa Park przy dworku barona Adolfa Klobusa (ul. Żywiecka 193) powstał po 1870 r., kiedy w miejscu drewnianego dworku Eduarda Zipsera rozpoczęła się budowa obecnego neorenesansowego pałacyku barona Adolfa Klobusa. Pałacyk z dziedzińcem i zabudowaniami gospodarczymi stanowi centrum założenia parkowego. Decyduje to o układzie kompozycyjnym wnętrz ogrodowych, który 45 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 jest symetryczny i otwarty w kierunku dworku. Otaczający budynek drzewostan przechodzi w komponowane założenie parkowe po jego zachodniej stronie. Starodrzew grupuje się na obrzeżach parku od strony północnej i zachodniej. Od północy i południa biegną dwie drogi dojazdowe do pałacu. Od zachodu granicę parku wyznacza ulica Żywiecka. Przez dwudziestohektarowy teren parku przepływają dwa równoległe cieki wodne. Początkowo istniało tu również niewielkie jezioro, służące zimą jako lodowisko. Dominującymi gatunkami drzew są: jawor, grochodrzew, lipa drobnolistna, buk i dąb szypułkowy. Wśród najcenniejszych występujących tu drzew są także katalpa wielkokwiatowa i sosna wejmutka. Park przy willi Eduarda Zipsera Park przy willi Eduarda Zipsera (ul. Bystrzańska 52) powstał po 1902 r. jako ogród otaczający wzniesioną w tym okresie rezydencję fabrykanta. Jego dwuosiowy układ kompozycyjny wyznaczają krzyżujące się osie budynku. Do willi prowadzi aleja wysadzana lipami. Wnętrza ogrodowe okolone są zespołami wysokiego starodrzewu w układzie tarasowym. Do najliczniej tu reprezentowanych gatunków drzew należą: lipa drobnolistna i szerokolistna, świerk, sosna wejmutka, zaś do gatunków szczególnie wartościowych – dąb szypułkowy. Znajdują się tu ponadto okazy o dużej wartości dendrologicznej: platan klonolistny, tulipanowiec amerykański i leszczyna turecka. 5.2.4. Cmentarze Cmentarz katolicki przy ul. Grunwaldzkiej Teren pod planowany cmentarz katolicki zakupiony został przez komitet parafialny w 1882 r., zaś otwarcie nekropolii nastąpiło dwa lata później, w roku 1884. Po 1915 roku cmentarz został poszerzony: ku zachodowi do dzisiejszej ul. Wita Stwosza i ku północy do ul. Piastowskiej. Na przyłączonym terenie powtórzono kompozycję kwaterową (projekt sygnowany i datowany – Robert Friedel, XI. 1915). Założenie cmentarne ma układ kwaterowy i sytuuje się na rzucie wydłużonego prostokąta. Równolegle do dłuższego boku prostokąta biegną trzy główne aleje, równolegle do boku krótszego – pięć alej poprzecznych. Na skrzyżowaniu wiodącej od bramy alei głównej z pierwszą aleją poprzeczną znajduje się granitowy krzyż z datą 1927. Część pierwotną okala murowane ogrodzenie, w którym od strony południowej umieszczona jest trójarkadowa brama z kutymi kratami w arkadach, pochodząca z czasu założenia cmentarza (1882-1884). Obok, również przy murze południowym, wznosi się murowany, neogotycki krużganek z tego samego okresu, ceglany z bogatym detalem kamiennym, stalowymi kotwami i sklepieniami krzyżowymi na gurtach. W krużganku tym mieszczą się, ujęte kutymi kratami, grobowce wybitnych przedstawicieli zamożnego mieszczaństwa bielskiego (m.in. Karola Jankowskiego). Dalej stoi budynek administracyjny, zbudowany około 1915 roku, parterowy, 46 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 częściowo podpiwniczony, z dwuspadowym dachem krytym dachówką. Na terenie cmentarza znajduje się szereg nagrobków o walorach zabytkowych, m.in. rząd grobowców przy północnym murze cmentarnym, wśród nich modernistyczny grobowiec architekta Andreasa Walczoka. W nowszej części cmentarza, przy ogrodzeniu zachodnim wznosi się pomnik Legionistów z ok. 1925 r., ekspresjonistyczny w formie obelisku flankowanego słupkami z emblematami legionowymi. Cmentarz ewangelicki w Starym Bielsku przy ul. Sobieskiego Cmentarz założono w 1818 r. w związku z powstaniem parafii ewangelickiej w Starym Bielsku i z rozpoczęciem budowy kościoła. Kompozycja ukształtowała się pod koniec XIX w.. Jednocześnie wybudowano kaplicę cmentarną (która następnie została wtórnie przebudowana). Po 1945 r. cmentarz został zdewastowany, m. in. skuto niemieckie napisy z nagrobków (akcja prowadzona w l. 50-tych). Nekropolia leży na rzucie trapezu. Posiada układ kwaterowy z przecinającymi się pod kątem prostym alejami. Na jej osi biegnie ukierunkowana na fasadę kościoła ewangelickiego aleja główna, a prostopadle do niej wytyczono kilka alei bocznych. Istniejący tu drzewostan związany jest z poszczególnymi grobami (głównie cyprysy, srebrny świerk i pospolite drzewa krajowe). Większość nagrobków to nagrobki kamienne, o formie obelisków, niekiedy otoczone kutymi kratami. Wyróżnia się nagrobek pastora J.T. Gloxina (zm. 1877), wykonany z białego marmuru, z krzyżem oraz nakrytym stołem z otwartą księgą, okolony żeliwnym ogrodzeniem. W północnej części cmentarza znajduje się kaplica cmentarna. Cmentarz ewangelicki przy ul. Modrzewskiego (tzw. stary) Tzw. „stary” cmentarz ewangelicki założony został w 1833 r.. Z zespołem ewangelickiego kościoła Zbawiciela łączy go aleja, wytyczona na osi bramy cmentarnej. W 1895 r. nekropolię tę poszerzono ku zachodowi. Po 1945 r. została zdewastowana wskutek prowadzonej w l. 40-tych i 50-tych zorganizowanej akcji, podczas której m.in. wymłotkowywano niemieckie napisy na nagrobkach. Cmentarz na rzucie prostokąta. Posiada układ kwaterowy, aleje krzyżują się pod kątami prostymi. Drzewostan, związany częściowo z alejami, lecz głównie z poszczególnymi grobami (m. in. srebrne świerki, cisy), jest obecnie zdewastowany. Na skrzyżowaniu powiązanej z bramą alei głównej z aleją poprzeczną znajdują się pozostałości strzyżonych grabów, tworzące półkoliście wygięte „gabinety”. Nekropolię otocza mur z wzniesioną po 1833 roku trójprzelotową bramą w ogrodzeniu południowym, o formach „Rundbogenstill” z motywami neoromańskimi i kutymi kratami. Po zewnętrznej stronie muru od strony zachodniej wznosi się parterowa przybudówka o analogicznych, neoromańskich cechach stylowych. Najstarsze spośród zachowanych nagrobków (po 1833 - po poł. w. XIX) mają cechy późnego klasycyzmu i są wykonane z żeliwa. Należy do nich m. in. płyta Rosy Belieger (napis niezachowany) z alegoryczną postacią kobiecą z krzyżem stojącą na cokole z wizerunkiem geniusza śmierci. Większość nagrobków pochodzi z końca XIX i pocz. XX w. i ma formę granitowych obelisków, zaś kwatery okolone są ogrodzeniami z kutych krat (m. in. nagrobki rodzin Haehnel, Sennenwaldt, Adler, pomnik Theodora Sixta z aniołem 47 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 na obelisku). Rzadziej występują formy symboliczne: złamanej kolumny, skały, piramidy. Nagrobki z lat 1914-1939 są w części wykonane ze sztucznego kamienia, przybierają m. in. postać struktur umieszczonych przy murze (na osi alei głównej, w murze północnym: nagrobki rodzin Roth i Bulowski). Cmentarz ewangelicki przy ul. Listopadowej (tzw. nowy) W 1909 r. parafia ewangelicka w Bielsku rozpisała konkurs na projekt założenia nowego cmentarza wraz z zabudowaniami kaplicy i przyległymi budynkami. Miał on znajdować się przy dzisiejszej ulicy Listopadowej. Konkurs ten wygrał wiedeński architekt Hans Mayr. Otwarta w 1911 r. nekropolia jego projektu stanowi połączenie dwóch typów założeń cmentarnych. Górna część, położona na równym terenie, od wschodu przylegająca do przykościelnego dziedzińca, posiada równoległy układ rzędów rozdzielonych żywopłotem, nawiązujący do typu campo santo. Tworzy ona przestrzeń od zachodu i południa zamkniętą arkadami krużganków, od północy ograniczoną kamiennym murem oporowym. Mur ten oddziela leżące na stoku pozostałe sektory o parkowym charakterze. Poszczególne nagrobki utrzymane są w płynnej secesyjnej stylistyce, ze spływającymi miękko obramowaniami płyt, nakrytych falistym, blaszanym zwieńczeniem. Artystyczną całość stanowi wnętrze mauzoleum rodzin Josephy i Schwabe, o ścianach artykułowanych żłobionymi pilastrami z owalnym ornamentem pod kapitelem. Inną stylistykę prezentuje grobowiec rodziny Piesch w formie kopułowej kaplicytempietta, okolonej toskańskimi kolumnami. Na cmentarzu znajdują się nagrobki wielu znamienitych mieszczan (m.in. Theodora Haase, zdobiony płaskorzeźbą autorstwa wiedeńczyka Hansa Schwathe), bielskich fabrykantów (m.in. Moritza Bartelmussa z medalionem Schwathego, Gustava Molendy z płaskorzeźbą wykonaną przez Ludwika Hujera) oraz artystów (popiersie śpiewaczki Felicji Kaszowskiej-Krotowskiej autorstwa Karola Hukana z Krakowa). Budynek kaplicy cmentarnej łączy cechy neobaroku z secesją, wyróżnia się przy tym falistym szczytem wysokiego dachu i okapem nad arkadą bramy. Wystrój wnętrza również jest dziełem artystów z Wiednia (mozaiki i witraże Leopolda Forstnera, ołtarz z rzeźbą Chrystusa autorstwa Wilhelma Bormanna). Cmentarz ewangelicki w Mikuszowicach Śląskich Cmentarz ewangelicki w Mikuszowicach Śląskich przy ul. Bystrzańskiej założony został ok. 1828 r.. Zorientowano go w stronę ulicy. Jego osiowy układ podkreśla brama oraz obsadzona tujami aleja główna, zamknięta drewnianym krzyżem z figurą Chrystusa wyciętą z blachy. Dwuskrzydłowa, dekoracyjna brama cmentarza wykonana jest z żeliwa. Większość grobów posiada nagrobki kamienne bądź marmurowe. Około połowa nagrobków kwalifikuje się jako zabytkowe. Przy północnym murze znajdują się trzy rozbudowane, o bogatych formach architektonicznych, grobowce rodzinne: mauzoleum Zipserów (1861r.), Wenzela Hainischa (4 ćw..XIXw.) oraz rodziny Suchy. 48 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Cmentarz katolicki w Białej Cmentarz katolicki w Białej przy ulicy Cmentarnej założony został w 1790 r. m.in. na terenie wcześniejszego cmentarza cholerycznego. W 1865 r. rozbudowano go i wzniesiono trójarkadową bramę od ulicy Cmentarnej. Rozbudowa była kontynuowana w latach 1882-1888; zbudowano wówczas krużganki od strony zachodniej. Na początku XX w. nekropolia została poszerzona na południe, po tej stronie również powstały krużganki. Układ alej cmentarza jest krzyżowy. W jego starszej części biegną cztery aleje, w tym wytyczona na osi bramy aleja centralna z kamiennym krzyżem pośrodku. Najcenniejsze ze znajdujących się tu zabytków to: kaplica cmentarna przy murze wschodnim, z sygnaturką na kalenicy; krużganek grobowcowy przy murze zachodnim z filarowo-arkadową loggią i kutymi kratami; krużganek grobowcowy od strony południowej z dekoracją sztukatorską belkowania, z przejściem do nowszej części cmentarza; kapliczka Matki Boskiej Bolesnej z rzeźbą przy murze wschodnim; nagrobek rodziny Strzygowskich z rzeźbą figuralną i przedstawieniem „bramy śmierci” w krużganku południowym; nagrobek rodziny Wenzelis z płaskorzeźbioną kopią Madonny Rafaela, grobowiec rodziny Pająk z rzeźbą anioła, secesyjne epitafium Erwina Linderta z 1913 r. w krużganku zachodnim. Cmentarz żydowski Usytuowany pomiędzy ulicami Cieszyńską (od południa) i Konopnickiej (od północy) cmentarz żydowski założony został na terenie Aleksandrowic w roku 1849. Po 1873, a najprawdopodobniej ok. 1880 r., przedłużono go ku południowi zgodnie z obecnym zasięgiem. Jednocześnie dobudowano też dom przedpogrzebowy według projektu Karla Korna. Na przełomie XIX i XX w. nekropolia została poszerzona o część zachodnią. Okres okupacji hitlerowskiej (1939-1945) przyniósł jej dewastację. Wschodnią część cmentarza cechuje układ kwaterowy z trzema alejami podłużnymi (środkowa na osi tylnej elewacji synagogi cmentarnej) oraz dwoma poprzecznymi. Pierwotnie aleje obsadzone były strzyżonymi akacjami i kasztanowcami, których pozostałości zachowały się. Nagrobki powstałe przed rokiem 1939 wykonane są z kamienia i posiadają formę macew oraz obelisków. W części wschodniej, na osi alei poprzecznej, znajduje się kwatera wojskowa z okresu I wojny światowej, z symboliczną stelą przedstawiającą drzewo o złamanym wierzchołku. Po roku 1945 powstały tu liczne symboliczne nagrobki poświęcone „ofiarom niemieckiego barbarzyństwa”. Kompozycja zachodniej części cmentarza jest całkowicie zatarta Dom przedpogrzebowy w typie Rundbogenstil charakteryzuje się symetrycznie skomponowaną bryłą i elewacjami. Bryła jest trójczłonowa, z wyższą częścią środkową. Mieści się w niej jednoprzestrzenne wnętrze synagogalne z parą aneksów po bokach. Dekoracyjne elewacje wykończone zostały dwubrawną cegłą, układającej się w poziome żółte i ceglaste pasy, i ozdobione detalem z cegły. Przed fasadą synagogi znajduje się skwer, od strony ul. Cieszyńskiej zamknięty murowanym z cegły i wyposażonym w kute kraty ogrodzeniem z czasu budowy synagogi. 49 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Cmentarz wojskowy Cmentarz wojskowy zlokalizowany jest na os. Wojska Polskiego. Powstał on w 1924 r., później zaś był trzykrotnie poszerzany i przekomponowywany: po 1945 r., ok. 1980 r. i po 1989 r.. Nekropolia na rzucie prostokąta. Jej kompozycja jest symetryczna, kwaterowa, osiowa. Aleja główna biegnie po osi cmentarza, od bramy do poprzedzonego prostokątnym placem pomnika. Po bokach placu znajduje się para kwater otoczona rzędami żołnierskich grobów. Trzy rzędy grobów znajdują się też za pomnikiem. Przecinające oś główną dwie poprzeczne aleje wydzielają po bokach alei głównej i placu trzy pary kwater, w których umiejscowione są zbiorowe groby: harcerzy poległych w latach 1939-1945, nieznanych żołnierzy poległych w II wojnie światowej, nieznanych bojowników ruchu oporu, nieznanych żołnierzy poległych w r. 1939, nieznanych żołnierzy poległych w I wojnie światowej. Pomnik ma formę prostopadłościanu ozdobionego reliefem ze sztucznego kamienia przedstawiającym walczących żołnierzy, z krzyżem oraz z tablicą z brązu. Od frontu cmentarz zamknięty jest ażurowym ogrodzeniem ze sztucznego kamienia, z takąż bramą na osi. Cmentarz katolicki w Leszczynach Cmentarz przy ul. Krasickiego w Leszczynach powstał w latach 1925-1927. Został założony na rzucie prostokąta. Krzyżowy układ alei wyznacza cztery kwatery, których skrzyżowanie zaznaczone jest czterema lipami. Aleje obsadzono kasztanowcami. Najcenniejsze ze znajdujących się tu nagrobków pochodzą z okresu międzywojennego. Cmentarz katolicki w Lipniku Cmentarz katolicki przy ul. Polnej w Lipniku utworzono na przełomie XVIII i XIX w., po likwidacji cmentarza przykościelnego. Leży on na rzucie prostokąta. Układ głównej alei jest asymetryczny. W alei poprzecznej stoi kamienny krzyż z 1836 r., otoczony starodrzewem (lipy). Przy wejściu od strony zachodniej wznosi się budynek kostnicy z 1926 r. Najcenniejsze nagrobki pochodzą z lat międzywojennych. Cmentarz ewangelicki przy ul. Krakowskiej Cmentarz ewangelicki przy ul. Krakowskiej pochodzi z okresu międzywojennego. Został założony na rzucie prostokąta. Kwatery rozplanowane są geometrycznie. Na osi biegnie wysadzana cyprysami aleja, zamknięta budynkiem kaplicy z wieżą krytą namiotowym hełmem. Cmentarz okolony jest ceglanym ogrodzeniem ze słupkami, brama posiada kutą kratę. Cmentarz katolicki Komorowic Śląskich Cmentarz katolicki przy ul. Katowickiej w Komorowicach Śląskich powstał przed rokiem 1836. Cechuje się założeniem na planie trapezu, z krzyżowym układem alejek. Na jego terenie występują liczne krzewy i drzewa. Wśród 50 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 najstarszych zachowanych grobów, których większość usytuowana jest w północnej części nekropolii, są pochodzące z lat: 1887 (Susanna Antonik), 1889 (Böhn), 1900, 1901 (Ewa Podleśny) i 1906. Prawie wszystkie reprezentują typ nagrobka z płytą stojącą z krzyżem i tablicą inskrypcyjną. Napisy są w większości w języku niemieckim. Grobowce przedwojenne często przybierają formę obelisku, głównie z czarnego marmuru. Przykładem odróżniającego się rozwiązania jest grobowiec Roberta Urbanke, który ma postać wielkiego głazu z wyrzeźbioną zwiędłą różą (1930 r.). Cmentarz ewangelicki Kamienicy przy ul. Karpackiej Cmentarz ewangelicki przy ul. Karpackiej w Kamienicy pochodzi z lat 90-tych XIX w.. Posiada dwie krzyżujące się osiowe alejki wysypane żwirem. Większość znajdujących się tu nagrobków wykonano z kamienia i sztucznego kamienia; najstarsze z nich powstały pod koniec lat 80-tych XIX w.. Cmentarz ogrodzony jest siatką. Żeliwna brama posiada secesyjny ornament. Cmentarna kaplica zbudowana w 1899 r. według projektu Carla Steinhofera z Wiednia, jest budynkiem neogotyckim, jednonawowym, oszkarpowanym, z wieżą od frontu. Cmentarz katolicki Kamienicy przy kościele św. Małgorzaty Cmentarz katolicki Kamienicy przy kościele św. Małgorzaty (ul. Karpacka) został założony wraz z wybudowaniem nowego kościoła w 1899 r.. Posiada układ tarasowy, przy czym poszczególne tarasy połączone są schodami. Główne aleje wytyczone są na rzucie krzyża łacińskiego. Większość nagrobków wykonano z lastriko, występują jednak również nagrobki marmurowe. Ogrodzenie nowe. 5.2.5. Zabytki archeologiczne Teren gminy objęty był rozpoznaniem archeologicznym w ramach programu Archeologiczne zdjęcie Polski. Badania przeprowadzono w granicach obszarów AZP nr 106 – 48; 107 – 47; 107 – 48; 108 – 47; 108 – 48. Za najcenniejsze zabytki archeologiczne znajdujące się na terenie BielskaBiałej uznano: Grodzisko założone w. XII/XIII jako pierścieniowa obronna osada rolniczoprodukcyjna. Osadę otaczały podwójne wały ziemne rozdzielone fosą o szerokości 15 m i głębokości 5 m – obecnie zniwelowane, częściowo czytelne w terenie. Osada została zlikwidowana po pożarze w końcu XIV w.. W trakcie badań archeologicznych prowadzonych w latach 1933-1938 i po roku 1973 stwierdzono ślady po chatach, studniach oraz warsztatach rzemieślniczych (dymarkach); Średniowieczne i nowożytne mury miejskie; Relikty górnej bramy miejskiej w rejonie ul. Piwowarskiej i Sobieskiego; Pozostałości budynku wagi oraz studnię; Zamek; 51 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Układ staromiejski; Ślady osadnictwa z epoki kamienia, neolitu, średniowiecza nowożytnych (38 stanowisk archeologicznych); Dwa obozowiska z młodszej epoki kamienia i epoki brązu; Przyszpitalny cmentarz choleryczny z przełomu XVI i XVII w; Kamienice mieszczańskie z XVI w.; Kamienny krąg na Palenicy. i czasów 5.2.6. Zabytki w zbiorach muzealnych Zbiory Muzeum w Bielsku-Białej Dział Archeologii Zbiór muzealiów archeologicznych zawiera głównie zabytki archeologiczne z obszaru byłego województwa bielskiego. Materiały te reprezentują wszystkie okresy – od epoki kamienia po czasy nowożytne. Większość eksponatów pochodzi z badań wykopaliskowych oraz z badań własnych prowadzonych na terenie starego miasta w Bielsku i stanowisk prehistorycznych z obszaru Śląska Cieszyńskiego. W skład zbiorów wchodzą: zabytki prehistoryczne dokumentujące najstarsze ślady pobytu człowieka w tym regionie. Pochodzą one z badań wykopaliskowych oraz z odkryć przypadkowych. Są to m.in. narzędzia kamienne, w tym siekierki i toporki z okresu neolitu; materiały średniowieczne z zamków w Oświęcimiu, Bielsku-Białej i Kobiernicach oraz dworów obronnych w Spytkowicach, Graboszycach i Czańcu, bogaty zestaw różnorodnych form ceramiki naczyniowej oraz liczne egzemplarze średniowiecznych wyrobów metalowych w postaci kluczy, grotów bełtów do kuszy, podków i innych; zbiór kafli piecowych pochodzących z Zamku Sułkowskich w Bielsku oraz z dworu obronnego w Spytkowicach k. Oświęcimia, kafle herbowe właścicieli miasta Bielska oraz ciekawe przykłady kafli gotyckich i renesansowych. Dział Etnografii Zbiory liczą około czterech tysięcy pozycji inwentarzowych. Są to głównie eksponaty pochodzące z terenu byłego województwa bielskiego: elementy strojów ludowych (od końca XIX w. do dnia dzisiejszego) cieszyńskich, góralskich (Beskid Śląski), pszczyńskich, laskich (przede wszystkim z okolic Białej) i wilamowickich; kolekcja srebrnej biżuterii, noszonej głównie w kobiecym stroju cieszyńskim, w tym: pasy, napierstniki, czyli tzw. orpanty, broszki oraz hoczki-zapinki do serdaków-żywotków cieszyńskich z motywami figuralnymi i roślinnymi. Zbiór tych ostatnich liczy prawie 1500 sztuk. Wykonano je pod koniec XIX i w I połowie XX w. zarówno techniką odlewu, jak i filigranu. Licznie reprezentowane są także same żywotki oraz czepce naczółkowe z koronkowymi czółkami wykonanymi technikami klockową, szydełkową i igiełkową; tkaniny dekoracyjne, duży zbiór haftów (jedno- i wielokolorowe, krzyżykowe, płaskie, angielskie, richelieu) oraz szydełkowe koronki koniakowskie; 52 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 dawne malarstwo, rzeźba i oleodruki, a także ludowa sztuka współczesna: rzeźba, płaskorzeźba, malarstwo oraz malarstwo na szkle, zabawki i ptaszki wykonane z drewna; plastyka obrzędowa: szopki, maski obrzędowe i gwiazdy kolędnicze. Dwie spośród szopek nawiązują do architektury Bielska i Białej. Najstarsza z nich, nieznanego autorstwa, pochodzi z Godziszki z przełomu XIX i XX wieku. Maski wykonane są najczęściej z drewna. Najliczniejsze są maski Żyda, Diabła i Śmierci, a także kozy kolędnicze. W zbiorach znajdują się ponadto przebrania Cygana, Cyganki oraz Koni z grupy tzw. Dziadów kolędujących do dziś w Sylwestra i Nowy Rok w niektórych wsiach Beskidu Żywieckiego; przedmioty codziennego użytku i sprzęty gospodarstwa domowego, eksponaty związane z rzemiosłami ludowymi (przede wszystkim tkactwem i obróbką drewna) oraz uprawą roli i hodowlą. Dział Sztuki W zbiorach znajduje się około pięć tysięcy eksponatów datujących się od starożytności po czasy współczesne. Najstarszym eksponatem jest fragment twarzowy pokrywy mumii wykonanej w Egipcie w pierwszym tysiącleciu przed Chrystusem. Ponadto w skład zbiorów wchodzą: zespół gotyckich rzeźb i obrazów, w tym tryptyk powstały na przełomie XV i XVI w. w Antwerpii z rzeźbioną centralnie sceną Bożego Narodzenia; liczne obrazy o tematyce religijnej (XVII-XX w.); zbiór malarstwa, grafiki, rzemiosła artystycznego, porcelany, fajansu, szkła, srebra, cyny, tkaniny, mebli i bibelotów z XIX i początku XX w., portrety lokalnych elit społeczno-politycznych autorstwa m.in.: P. M. Bohúňa, M. Strzegockiego, E. Świerkiewicza i J. Stokłosińskiego; teki grafik secesyjnych wydawane w latach 1898-1920 przez Jahresmappe der Gesellschaft für vervielfältigende Kunst in Wien; zbiory malarstwa i grafiki XX i XXI wieku, począwszy od prac artystów okresu Młodej Polski (J. Stanisławski, J. Malczewski, A. Karpiński, S. Filipkiewicz, V. Hofman, S. Czajkowski, L. Wyczółkowski i inni), środowiska artystycznego Bielska i Białej okresu 20-lecia międzywojennego (J. Fałat, A. Bunsch, J. Glasner, F. Zitzman, B. P. Oczko, V. Strauss, R. Harlfinger), po dzieła artystów tworzących w tym regionie współcześnie (członkowie Grupy Beskid: J. Bieniek, K. Kopczyński, J. Zipper, J. Grabowski, Z. Zwolski, M. Kwaśny; A. Biedrawa, E. Delekta, J. Hołard, M. Kliś, B. Krzysztof, T. Sztwiertnia), a także prace malarskie i graficzne laureatów Bielskiej Jesieni; zespół eksponatów związanych z cechami rzemieślniczymi, głównie postrzygaczy sukna, krawców, tkaczy, sukienników, rzeźników i szewców. Są wśród nich pochodzące z okresu od XVII do XIX w. cynowe wilkomy, dzbany, kufle, srebrne i złocone zawieszenia cechowe, skórzane i metalowe tarcze oraz intarsjowane i kute lady cechowe (ówczesne kasy pancerne i sejfy). kolekcja miniatur z XVIII i XIX w., malowanych na kości, płótnie, porcelanie, płaskorzeźbionych w kości i wosku; kolekcja militariów, tj. broni białej i palnej, broni myśliwskiej oraz różnego rodzaju elementy związane z uzbrojeniem od XVI do XX wieku, a także wyroby kowalstwa artystycznego. 53 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Dział Historii W zbiorach działu historii znajdują się: dokumenty cechowe Bielska i Białej, datowane od XVI do XX w.: przywileje, księgi cechowe, statuty, rejestry członków, świadectwa wyzwolin; dokumenty dotyczące regionu (XVIII-XX w.): moralności, wyznaniowe, zaświadczenia szkolne, kontrakty kupna-sprzedaży gruntów, akta magistrackie; materiały dotyczące organizacji społecznych oraz instytucji społecznokulturalnych działających na terenie Bielska, Białej i regionu w XIX i XX w. (Teatr w Bielsku, Stowarzyszenie Byłych Wojskowych w Białej, Stowarzyszenie „Czytelnia Polska” w Białej, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, Stowarzyszenie „Bilitia Schlaraffia”) oraz czasopisma z XIX i XX wieku; dokumentacja ikonograficzna miast Bielska i Białej w postaci kart pocztowych i widokówek z XIX i XX wieku; kolekcja dzieł kartograficznych: atlasy, mapy i plany (około 170 ręcznie kolorowanych map datowanych od XVI w.), a także dwa klocki; kolekcja fotografii z lat 1860-1939 pochodzącej z zakładów fotograficznych Bielska i Białej; numizmatyka: monety starożytne (I wiek p.n.e.-IV wiek n.e.), polskie i śląskie (XI-XVIII wiek), współczesne pamiątkowe oraz zbiór banknotów zastępczych Górnego Śląska i Ziem Odzyskanych z lat 1916-1948; medale polskie bite z okazji wydarzeń historycznych, politycznych, na cześć wybitnych osób oraz medale śląskie. falerystyka (XIX i XX w.): odznaczenia, odznaki, emblematy organizacji wojskowych, paramilitarnych, oddziałów polskich oraz zaborczych (AustroWegry); tłoki pieczętne cechowe, pieczęcie miejskie (także na dokumentach) z okresu od XVI do XX wieku; sztandary organizacji politycznych i społecznych działających na terenie miasta i regionu; materiał archiwalny związany ze słynnym polskim akwarelistą Julianem Fałatem (1853-1929): korespondencja, dokumentacja fotograficzna, dyplomy i odznaczenia; archiwalia dotyczące działalności literackiej i społecznej pisarki cieszyńskiej Marii Wardas (1907-1986); kolekcja pamiątek związanych z działalnością „Solidarności” na Podbeskidziu w latach osiemdziesiątych (czasopisma, książki, ulotki, plakaty itd.). Zbiory biblioteczne Liczące około 13 tysięcy woluminów zbiory muzealnej biblioteki obejmują trzy działy: Zbiory Ogólne, Specjalne (64 starodruki, t.j. książki wydane przed 1800 rokiem) i Nietypowe. Wśród najcenniejszych egzemplarzy są: „Con Dichiarationi...” – sonety i wiersze Petrarki wydane w Wenecji w 1564 r., w drukarni mistrza Nicolo Apresso. Książka zawiera sześć drzeworytów oraz sygnet drukarski; druk wydany w Wittenberdze w 1539 r.. Strona tytułowa nie zachowała się, prawdopodobnie jest to jednak "Rutschlag von der Kirchen..." Marcina Lutra; 54 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 z zakresu kartografii: atlas J. Ch. Herenberga zawierający 19 map z lat 1743-1776, wydany w Norymberdze, z ręcznie kolorowanymi miedziorytami; rękopis, tzw. "Inwentarz wilamowski" kościoła w Pisarzowicach, założony w 1636 i prowadzony do około 1725 r., z wieloma cennymi zapisami (spisy inwentarzowe z kościoła św. Marcina w Pisarzowicach oraz spisy osób ochrzczonych w tym kościele). Zbiory Muzeum Techniki i Włókiennictwa W skład zbiorów Muzeum Techniki i Włókiennictwa wchodzą: maszyny i urządzenia pracujące w przędzalniach wełny; laboratorium do badania próbek surowca, przędzy i gotowych tkanin; dokumenty i pamiątki związane z przemysłem regionu; eksponaty związane z pożarnictwem (m.in. zabytkowe konne wozy strażackie); eksponaty związane z techniką drukarską; krosna tkackie, zespół maszyn do wyrobu kapeluszy, maszyny służące do wykańczania tkanin w dziale apretury, dawne pralnice, magle i maszyny do szycia; zbiór próbek tkanin miejscowych zakładów włókienniczych; urządzenia do drukowania tkanin (klocki i wałki drukarskie); radioodbiorniki i telewizory, gramofony i magnetofony, płyty gramofonowe, sprzęt fotograficzny, sportowy (zwłaszcza narciarski), maszyny liczące i do pisania; sprzęt gospodarstwa domowego (żelazka, wagi, pralki, maszyny do szycia, formy do ciasta, maszynki do mięsa); filmy dydaktyczne na taśmach 35 i 16 mm, dotyczące przemysłu metalowego oraz pożarnictwa. 5.3. Zabytki objęte prawnymi formami ochrony. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami przewiduje następujące formy ochrony zabytków: 1. wpis do rejestru zabytków; 2. uznanie za pomnik historii; 3. utworzenie parku kulturowego; 4. ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. 5.3.1. Wpis do rejestru zabytków O wpisie do rejestru zabytków decydują szczególne walory artystyczne lub historyczne danego obiektu, jego znaczenie w kulturowym krajobrazie regionu. W myśl art. 8 Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami: 55 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 rejestr zabytków (...)., dla zabytków znajdujących się na terenie województwa prowadzi wojewódzki konserwator zabytków. Zasady wpisu do rejestru zabytków, jak i skreślenia obiektu z rejestru, określają poniższe artykuły ustawy: Art. 9. 1. Do rejestru wpisuje się zabytek nieruchomy na podstawie decyzji wydanej przez wojewódzkiego konserwatora zabytków z urzędu bądź na wniosek właściciela zabytku nieruchomego lub użytkownika wieczystego gruntu, na którym znajduje się zabytek nieruchomy. 2. W trybie określonym w ust. 1, do rejestru może byd również wpisane otoczenie zabytku wpisanego do rejestru, a także nazwa geograficzna, historyczna lub tradycyjna tego zabytku. 3. Wpis do rejestru historycznego układu urbanistycznego, ruralistycznego lub historycznego zespołu budowlanego nie wyłącza możliwości wydania decyzji o wpisie do rejestru wchodzących w skład tych układów lub zespołu zabytków nieruchomych. 4. Wpisanie zabytku nieruchomego do rejestru ujawnia się w księdze wieczystej danej nieruchomości na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków, na podstawie decyzji o wpisie do rejestru tego zabytku. 5. Decyzja o wpisie zabytku nieruchomego do rejestru, na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków, stanowi podstawę wpisu w katastrze nieruchomości. Art. 13. 1. Zabytek wpisany do rejestru, który uległ zniszczeniu w stopniu powodującym utratę jego wartości historycznej, artystycznej lub naukowej albo którego wartośd będąca podstawą wydania decyzji o wpisie do rejestru nie została potwierdzona w nowych ustaleniach naukowych, zostaje skreślony z rejestru. 5. Skreślenie z rejestru następuje na podstawie decyzji ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego. Według danych Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków na terenie gminy Bielsko-Biała wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych jest ogółem 213 obiektów, w tym: układy urbanistyczne Bielska i Białej – 2; obiekty sakralne – 8; budowle użyteczności publicznej – 12; zamki – 1; pałacyki – 3; dwory – 4; domy – 70; kamienice – 86; wille – 14; budownictwo przemysłowe – 2; cmentarze – 8; inne: 3. Spis obiektów w rejestrze zabytków znajduje się w Aneksie 1. W rejestrze zabytków archeologicznych znajduje się 50 stanowisk archeologicznych, których wykaz znalazł się w rozdziale 5.2.5.: Zabytki archeologiczne. Spis stanowisk archeologicznych znajduje się w Aneksie 2. 56 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 5.3.2.Pomnik historii Zabytki nieruchome lub parki kulturowe o wybitnej wartości mogą zostać uznane przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej za pomnik historii. Na terenie gminy Bielsko-Biała pomniki historii nie występują. 5.3.3. Park kulturowy Art. 16 pkt 1 Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami precyzuje kompetencje podmiotu tworzącego park kulturowy: Rada gminy, po zasięgnięciu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków, na podstawie uchwały, może utworzyd park kulturowy w celu ochrony krajobrazu kulturowego oraz zachowania wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej. Na obszarze parku kulturowego mogą zostać ustanowione zakazy i ograniczenia, dotyczące w szczególności prowadzenia robót budowlanych oraz działalności handlowej, usługowej, przemysłowej i rolniczej, zmiany sposobu użytkowania zabytków nieruchomych, składowania bądź magazynowania odpadów oraz umieszczania tablic, napisów i ogłoszeń reklamowych. Prawodawca określił prawa i obowiązki organów samorządu terytorialnego w zakresie tworzenia parków kulturowych. I tak, rada gminy w uchwale powołującej park określa nazwę i granice parku, a ponadto sposób jego ochrony, w tym zakazy i ograniczenia. W przypadku gdyby obszar parku przekraczał granice jednej gminy, może on być utworzony i zarządzany na podstawie zgodnych uchwał kilku rad gmin (związku gmin). Plan ochrony parku kulturowego sporządza wójt gminy lub prezydent czy burmistrz miasta, w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków i przedkłada go do zatwierdzenia radzie gminy. Rada ma możliwość utworzenia jednostki organizacyjnej do zarządzania parkiem. Obowiązkowo dla obszarów, na których utworzono park, sporządza się miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego. Dotychczas (stan na 2009 r.) na terenie gminy Bielsko-Biała nie powstał żaden park kulturowy. Terenem najbardziej predystynowanym do objęcia tą formą ochrony jest podmiejska dzielnica Bielska-Białej zwana zwyczajowo Cygańskim Lasem, z zabudową willową i uzdrowiskową z przełomu XIX i XX w. 5.3.4. Ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego W miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego uwzględnia się ochronę zabytków znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków. W zależności od potrzeb wyznacza się również strefy ochrony konserwatorskiej, w których obowiązują określone ustaleniami planu ograniczenia, zakazy i nakazy, mające na celu ochronę znajdujących się na tym obszarze zabytków (art. 19 ust. 1 pkt 2 i ust. 3 Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami). W miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego: 57 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 1. uwzględnia się Krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; 2. określa się rozwiązania niezbędne do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przywracania zabytków do jak najlepszego stanu; 3. ustala się przeznaczenie i zasady zagospodarowania terenu uwzględniające opiekę nad zabytkami (art. 18 ust. 2 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami), a także uwzględnia się ochronę zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru i ich otoczenia oraz parków kulturowych (art.19 ust 1 pkt 1 i 3 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami). W przypadku gdy gmina posiada gminny program opieki nad zabytkami, ustalenia tego programu uwzględnia się w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego (art. 19 ust. 2 cytowanej ustawy). Obecnie (stan na listopad 2009 r.) dla terenu gminy Bielsko-Biała uchwalonych zostało 77 miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, pokrywających obszar o łącznej powierzchni 2 524 ha i obejmujących ochroną 395 obiektów zabytkowych. W trakcie opracowania pozostają 23 plany, które obejmą tereny o łącznej powierzchni 3 554 ha. Cztery z opracowywanych planów, dotyczące rejonów śródmiejskich z przewagą budynków zabytkowych oraz dzielnicy Olszówka z jej zabudową willową, posiadają szczególny profil konserwatorski. W planach tych zapisy formułowane są odrębnie dla każdego z obiektów. Wprowadza się ponadto strefy ochrony konserwatorskiej z obowiązującymi w nich ustaleniami. Spis obiektów chronionych miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego znajduje się w Aneksie 4. 5.4. Gminna ewidencja zabytków Art. 21 Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami stanowi, że: Ewidencja zabytków jest podstawą do sporządzania programów opieki nad zabytkami przez województwa, powiaty i gminy. Art. 22 tej samej ustawy precyzuje: Wójt (burmistrz, prezydent miasta) prowadzi gminną ewidencję zabytków w formie zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminy, objętych wojewódzką ewidencją zabytków. Zakres informacji o zabytkach nieruchomych, zawartych w karcie adresowej, określa Rozporządzenie Ministra Kultury z 14 maja 2004 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem (Dz. U. Nr 124, poz. 1305). Czytamy w nim: Par. 12.1. Karta adresowa zabytku zawiera w szczególności wskazanie rodzaju zabytku, jego nazwę i miejsce położenia, z podaniem miejscowości, nazwy ulicy i numeru posesji oraz nazwy gminy i powiatu. Par. 12.2. Wójt (burmistrz, prezydent miasta) włącza kartę adresową do gminnej ewidencji 58 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 zabytków po sprawdzeniu, czy dane zawarte w karcie są wyczerpujące i zgodne ze stanem faktycznym. Karty ewidencyjne tzw. zielone, a później białe, zawierające pełną informację o zabytkach wykonywane są od lat 60-tych ubiegłego wieku. Są jednak drogie i pracochłonne. Ewidencja zabytków dla gminy Bielsko-Biała w formie kart adresowych została opracowana przed 1992 r. przez Państwową Służbę Ochrony Zabytków. Składają się na nią fiszki ze zdjęciami obiektów oraz spis adresowy. W spisie figuruje 5008 obiektów, w tym obiekty wpisane do rejestru zabytków. Wyłączając zabytki rejestrowe, spis gminnej ewidencji zabytków liczy 4796 adresów. Jest to liczba przybliżona, gdyż pod jednym adresem może być uwzględnionych kilka obiektów (np. budynki gospodarcze, oficyny). W spisie znalazły się przede wszystkim obiekty, które powstały przed 1945 r., czego przyczyną było niedostateczne sprecyzowanie kryteriów wpisu do ewidencji. Korektę i uzupełnienie spisu gminnej ewidencji zabytków zawiera wspomniane wyżej studium konserwatorskie Bielska-Białej opracowane przez Pracownię Dokumentacji Naukowo-Historycznej PKZ w Krakowie pod kierunkiem B. Krasnowolskiego w latach 1992-1994. Ponadto spis jest na bieżąco aktualizowany przy sporządzaniu planów zagospodarowania przestrzennego, przy czym aktualizacja dotyczy tylko terenów objętych planami. W ciągu 17 lat od sporządzenia spisu stan, zarówno ilościowy jak i jakościowy, zabytków figurujących w ewidencji znacznie się zmienił. Wynika stąd pilna potrzeba aktualizacji i korekty ewidencji tak, by uwzględniała ona obecne kryteria wartościowania dziedzictwa kulturowego. Spis obiektów gminnej ewidencji zabytków znajduje się w Aneksie 3. 5.5. Zabytki o najwyższym znaczeniu dla gminy 1. Staromiejski układ lokacyjny Bielska zawarty w granicach ulic: Orkana, Waryńskiego, św. Trójcy, Schodowej i Zamkowej, z kościołem parafialnym p.w. św. Mikołaja, kościołem p.w. św. Trójcy i zamkiem książęcym. W obrębie zespołu znajdują się: zachowane pozostałości nowożytnych murów miejskich, odsłonięte fundamenty budynku wagi miejskiej i cembrowina studni z XVII w. na płycie rynku oraz zrekonstruowana figura św. Jana Nepomucena. W obrębie układu zlokalizowane są m.in. następujące ulice i budynki: ulica Celna: 1, 2, 4, 6, 8, 10, 12, 14 ulica Cieszyńska: 1 + oficyna, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 12A, 13, 14, 15 ulica Kościelna: 1, 2 plac św. Mikołaja: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 14, 15 ulica Nad Niprem: 1, 2, 3, 5-7, 6, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 19 ulica Orkana: 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 10A, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 20, 21, mury obronne przy numerach 11-17 i 25-27 ulica Pankiewicza: 1, 2, 3, 4, 5, 7, 8, 9/11 ulica Piwowarska: 1, 2, 3, 4, 6, 8 plac Bolesława Chrobrego: 1 59 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 ulica Podcienie: 1, 2, 2A, 3, 4, 5, 7, 9, 11, 13 + oficyna, 15 Rynek: 1, 2, 3, 4 + oficyna, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24 + oficyna, 25, 26, 27, 28/29, 30, 31, 32 ulica Schodowa: 1, 1A, 2, 3, 4, 5 + mur obronny, 6, 8, 9 ulica Słowackiego: 1, 1A, 2, 2A, 2B, 4, ulica Sobieskiego: 1, 2, 3, 4, 6 (remiza oraz oficyna) ulica św. Trójcy: 1, 3B, 4, 5, 7 ulica Waryńskiego: 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 13 ulica Wzgórze: 1, 2, 3/5, 4, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 14, 15, 16 (zamek), 17, 18/18A, 19, 20, 22 ulica Zamkowa: 1, 3 + oficyna, 8 ulica Zaułek: 3, 7, 9, 11, 13 Fot. 1. Układ lokacyjny miasta Bielska – granice ochrony prawnej 60 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Fot. 2. Bielskie stare miasto Najcenniejsze elementy w obrębie układu to: Budynki o znaczących walorach artystycznych: Rynek 4-5, 6, 12, 15, 17, 23; ul. Celna 1; ul. Wzgórze 3/5, 14, 15; ul. Zamkowa 8; ul. Podcienie 2; pl. Bolesława Chrobrego 1; Zamek książąt Sułkowskich z kaplicą św. Anny, wewnątrz ekspozycja archeologiczna średniowiecznych murów miejskich oraz relikty dawnych budowli zamkowych (baszta, fragmenty okna, polichromie ścienne), wyposażenie wnętrz zamkowych, stropy belkowe, polichromie, zbiory muzealne. W kaplicy św. Anny dekoracja freskowa; Pierzeja ul. Podcienie z budynkami nr 1, 3, 5, 7, 9, 11, 13; Kamienice: odtworzony ciąg podcieni w pierzei zachodniej Rynku, zachowane sklepione piwnice budynków, zachowane wyposażenie wnętrza najstarszej apteki miasta (Rynek 15), stropy belkowe we wnętrzach, detal architektoniczny elewacji, pierwotna stolarka okienna i drzwiowa, wyposażenie wnętrz: balustrady, posadzki; Płyta Rynku: odsłonięte zabytki archeologiczne: studnia, pozostałości fundamentów wagi i ratusza oraz figury św. Jana Nepomucena i Neptuna; Kościół p.w. św. Mikołaja: pierwotnie gotycki (zachowane gotyckie prezbiterium), przebudowany z początkiem XX w.; żelbetowa konstrukcja wieży projektu Leopolda Bauera, rzeźby Othmara Schimkowitza, witraże Richarda Harlfingera i praskiego warsztatu C.L. Türcke, polichromia według projektu z 1936 r.; Kościół p.w. św. Trójcy z lat 1604-1608. 2. Zabytkowy układ miasta Białej, z zabudową wzdłuż ulic 11 Listopada i Stojałowskiego oraz placu Wojska Polskiego, placu Wolności i placu Ratuszowego. W obrębie układu usytuowane są dwa kościoły: katolicki p.w. Opatrzności Bożej i 61 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 ewangelicki Marcina Lutra przy ul. Staszica, z cmentarzem parafialnym przy ul. Piłsudskiego. Fot. 3. Zabytkowy układ miasta Białej – granice ochrony prawnej Najcenniejsze elementy w obrębie układu to: Budynki o znaczących walorach artystycznych: ulica 11 Listopada 19 (dom z 1783 r.) ulica 11 Listopada 34 (kamienica Raheli Mehl) ulica 11 Listopada 35 / Komorowicka 1 (kamienica, Alfred Wiedermann 1935 r.) ulica 11 Listopada 38 / Ratuszowa 2 (dawny ratusz) ulica 11 Listopada 40 (pałac Strzygowskich) ulica 11 Listopada 60-62 (hotel „pod Orłem” z salą redutową) ulica 11 Listopada 78-80-82 (kamienice Grossa) ulica 11 Listopada 100-102 (dwór Köntzera) ulica Komorowicka 6 (kamienica) ulica Komorowicka 27 (szkoła, dawne Seminarium Nauczycielskie) ulica Komorowicka 31 (willa Neumanna) ulica Komorowicka 38 (willa Hessa) ulica Komorowicka 48 (pałac Emanuela Rosta sen.) ulica Krótka 1 / 11 Listopada 18 (kamienica) ulica Legionów 13 (kamienica Kwiecińskich) ulica Legionów 21 (willa Rosta-Rosnera) ulica Legionów 25 (szkoła) ulica Piłsudskiego 47 (szkoła) plac Ratuszowy 1 (ratusz miejski) plac Ratuszowy 7 (kamienica) 62 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 plac Ratuszowy 9 (remiza Straży Pożarnej) plac Wojska Polskiego 11 (budynek Starostwa) plac Wojska Polskiego 12 / Targowa 2 (kamienica Nahowskich, tzw. „Pod Żabami”) plac Wojska Polskiego 13 plac Wolności 1 (kamienica Feinera) plac Wolności 4 (kamienica) plac Wolności 7 (dawny Dom Cechowy) plac Wolności 10 (kamienica Neumanna) ulica Staszica: 2, 4, 6, 8, 10 (domy z końca XVIII w.) ulica Stojałowskiego 23 (bank) ulica Stojałowskiego 33 (dawna szkoła) ulica Stojałowskiego 51 / Głęboka 16 (kamienica aut. Leopolda Bauera) ulica Towarzystwa Szkoły Ludowej (dom urzędniczy, Nowakowski) ulica Wyzwolenia 20 (szpital miejski). Elementy wystroju wnętrz kamienic: wzorzyste posadzki, żeliwne kute balustrady, polichromie w sieni, poidełka, stolarki drzwiowe z witrażowymi przeszkleniami i szkłem trawionym, witrażowe nadświetla z dekoracyjnym podziałem kwater, stolarki drzwiowe z dekoracją snycerską, przeszkleniami, supraportami; Kościół p.w. Opatrzności Bożej wraz z wyposażeniem: rokokowa ambona i chrzcielnica, ołtarz główny i figury z tyrolskiego warsztaty Stuflessera i Rifessera z St. Ulrich k. Gröden, obrazy: stacje Drogi Krzyżowej autorstwa Petera Michala Bohuna, organy firmy Rieger z Karniowa, w otoczeniu kościoła: figura św. Jana Nepomucena na placu przed kościołem, figura św. Floriana po północnej stronie kościoła. Kościół Marcina Lutra: ołtarz z 1835 r. autorstwa krakowskiego rzeźbiarza Joachima Korneckiego z obrazem głównym „Jezus w Ogrojcu” (1837 r.) autorstwa wiedeńskiego malarza Dornhäusera. Klasycystyczne organy z wytwórni Karola Kuttlera w Opawie, ambona z 1833 r. zdobiona postaciami rybaków wyciągających sieć, chrzcielnica z 1817 r., sztukaterie w nawie głównej autorstwa Jana Friedla z Opawy; Cmentarz ewangelicki przy ul. Piłsudskiego założony w 1783 r.: klasycystyczne pomniki z początku XIX w., liczne marmurowe epitafia przyścienne, reprezentacyjne grobowce przy murach, nagrobek Rudolfa T. Seeligera w formie sarkofagu z figurami, żeliwne kraty ogrodzeń, ceramiczne posadzki w założeniach grobowców; Założenia zieleni: park ratuszowy, ogród jordanowski przy ul. Wyzwolenia, ogrody przy willach Rosta i Rosnera; Przestrzeń publiczna – place miejskie, ul. 11 Listopada. 63 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Fot. 4. Plac Wolności – pierzeje: zachodnia i północna oraz fragment ul. 11 Listopada 3. Kościół p.w. św. Stanisława w Starym Bielsku z końca XIV w., z cmentarzem przykościelnym i dawną szkołą katolicką przy ul. Sobieskiego 158. W kościele wystrój malarski (polichromie z 1390, 1550 i XVII w.). ołtarz główny tryptyk z końca wieku XV, w apsydzie gotyckie sakramentarium z ok. 1380 r., gotyckie drzwi do zakrystii z ok. 1500 r., para jednorzędowych stalli z 1563 r. fundacji dzwonnika Jana z Połomii, kamienne epitafium rycerza Jana Kecherle z Pierśćca; kamienna chrzcielnica z malowaną drewnianą pokrywą z 1660 r., rokokowy chór muzyczny z 1773 r. wykonany przez cieślę Jerzego Szuberta; Kościół otoczony jest murem kamiennym o proweniencji średniowiecznej, okalającym cmentarz. Budynek szkolny z 1931 roku, klasycystyczny. katolicka Fot. 5. Kościół p.w. św. Stanisława w Starym Bielsku z cmentarzem i dawną szkołą 64 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Fot. 6. Kościół p.w. św. Stanisława w Starym Bielsku – tryptyk 4. Przedlokacyjne grodzisko z kościołem ewangelickim w Starym Bielsku wraz z plebanią (ul. Pod Grodziskiem 9) i cmentarzem ewangelickim. Najcenniejsze elementy w obrębie zespołu to: Kościół Ewangelicki z lat 1818-1827 r. autorstwa budowniczego Georga Biowskiego i murarza Andreasa Schuberta; Cmentarz ewangelicki przy ul. Sobieskiego, założony w 1818 r.; Budynek plebani (ul. Pod Grodziskiem 9); Wczesnośredniowieczne grodzisko z XII/XIII w. Fot. 7. Grodzisko w Starym Bielsku, kościół ewangelicki i cmentarz 65 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 5. Kościół p.w. św. Barbary w Mikuszowicach Krakowskich z końca XVII w., wraz z cmentarzem i dwoma figurami przydrożnymi. We wnętrzu: późnobarokowe polichromie z 1723 r., autorstwa bielskiego malarza Johanna Mentila, rzeźba Matki Bożej z I poł. XV w., kopia tryptyku Rozesłania Apostołów z ok. 1470 r.. Figury przy ulicy Cyprysowej: krzyż przydrożny z 1874 r. z figurą Matki Bożej, figura Chrystusa Nazareńskiego z 1846 r. Fot. 8. Kościół p.w. św. Barbary w Mikuszowicach Krakowskich Fot. 9 i 10. Polichromie ścienne we wnętrzu kościoła p.w. św. Barbary w Mikuszowicach 66 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Fot. 11. Kościół p.w. św. Barbary w Mikuszowicach Krakowskich wraz z cmentarzem 6. Zespół zabudowy tzw. Bielskiego Syjonu, kwartału zabudowy powstającej od 1782 roku, zgrupowanej wokół Placu Marcina Lutra i ulicy Modrzewskiego wraz z cmentarzem ewangelickim. Fot. 12. Zespół zabudowy tzw. Bielskiego Syjonu 67 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Fot. 13. Plac Lutra z kościołem ewangelickim, szkołami i cmentarzem przy ul. Modrzewskiego Najcenniejsze elementy zespołu to: Kościół ewangelicki p.w. Zbawiciela (1782-1791), gotycyzowany przez Heinricha von Ferstla, z amboną-ołtarzem; Klasycystyczny budynek tzw. nowej szkoły ewangelickiej z lat 1792-1794; Budynek Ewangelickiego Seminarium Nauczycielskiego (proj. Emanuel Rost sen.) z 1867 r.; Budynek sali gimnastycznej (ul. Modrzewskiego 21); Budynek Alumneum (ul. Modrzewskiego 12); Gmach Ewangelickiej Szkoły Żeńskiej z 1896 r.; Pomnik Marcina Lutra z 1900 r., autorstwa wiedeńskiego rzeźbiarza Franza Vogla w otoczeniu komponowanego założenia zieleni; Pomnik Wdzięczności i Miłości – klasycystyczny nagrobek pastora Georga Nowaka (zm. 1818, pierwotnie na cmentarzu przy kościele św. Trójcy); „Sadzawka pastorów” – prostokątne założenie dawnej fontanny (część płyty nagrobnej rodziny Friedländer autorstwa Antona Wasserburgera z Wiednia); Cmentarz – tzw. „stary cmentarz ewangelicki” z 1831 r. z neogotycką bramą główną i budynkiem kostnicy. 7. Zespoły zabudowy wielkomiejskiej (kamienice i wille) pomiędzy ulicami: 3 Maja, Mickiewicza, Krasińskiego, Słowackiego, Listopadową i Wyspiańskiego, z przecznicami (Frycza Modrzewskiego, Sienkiewicza, Dąbrowskiego-Grunwaldzka, Sixta, Chopina i Piastowska), wraz z parkiem miejskim – dawnym Parkiem Strzeleckim przy ul. Słowackiego. 68 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Fot. 14. Zabudowa wielkomiejska w granicach ulic: 3 Maja, Mickiewicza, Krasińskiego, Słowackiego, Listopadową i Wyspiańskiego Najcenniejsze elementy zespołu: Zespoły budynków szkolnych: Gmach dawnych Szkół Średnich (Szkoła Realna i Przemysłowa) – obecne Technikum Elektryczno-Mechaniczne (ul. Słowackiego 24 / Sienkiewicza) autorstwa Emanuela Rost sen. z lat 1873-1883; Szkoła Przemysłowa (ul. Sixta 20) autorstwa wiedeńczyka Ernsta Lindnera z lat 1909-1912; Dawne Gimnazjum Polskie (ul. Listopadowa 70-Lubertowicza 3-7) projektu Alfreda Wiedermanna z lat 1924-1927 (Fot. 15); Szkoła podstawowa tzw. „Grażynka” (ul. Osuchowskiego 8) projektu Kazimierza Sołtykowskiego z lat 1936-1939. Fot. 15. Dawne Gimnazjum Polskie 69 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Budynki municypalne Starostwo Powiatowe i Sąd Grodzki (ul. Słowackiego 15) z 1898 r., projektu Karla Korna; Sala gimnastyczna Miejskiego Towarzystwa Gimnastycznego (ul. Słowackiego 17) z 1898 r., projektu Andreasa Walczoka; Sala gimnastyczna szkół średnich (ul. Słowackiego 19) z 1891r., projektu Ignatza Ungwera; Bank Polski (ul. Sixta 19 / Krasińskiego 33) z lat 1928-1931, projektu Jana Klimaszewskiego i Stanisława Filasewicza; Powiatowa Kasa Chorych (ul. Krasińskiego 34) z lat 1924-1927, projektu firmy Karla Korna; Gmach Towarzystwa „Silesia” (ul. Krasińskiego 32 / Sixta 17) z 1922 r., projektu firmy Karla Korna; Dawna Strzelnica (ul. Słowackiego 27A) z 1831 roku, przebudowana w 1880 r.; Remiza Straży Pożarnej (ul. Grunwaldzka 20-20a / Listopadowa 47-49) autorstwa Alfreda Wiedermanna i Antona Müllera z Cieszyna; Zespół Szpitala Powszechnego (ul. Wyspiańskiego 21) z lat 1891-1893, projektu Karla Korna. Reprezentacyjna pierzeja ul. 3 Maja z kamienicami zaprojektowanymi m.in. przez Karla Korna i firmę: nr 1, 1a, 3, 5, 7, 9, 9a, hotelem „Prezydent”, pasażem nad ul. Przechód projektu wiedeńczyków Hansa Mayra i Theodora Mayera, willą Michla (nr 13; Fot. 18), willą Pollaka (nr 17), domem kolejowym projektu Bobrowsky’ego (nr 14), ciągiem kamienic nr 19, 21, 23, 25 (Fot. 16), 27, 29, 31, 31b, 33, 35, 37, 39. Fot. 16. Ciąg kamienic przy ul. 3 Maja 19-25 70 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Tunel kolejowy pod ulicą 3 Maja z lat 1876-1878; Budynki o znaczących walorach artystycznych: ulica Mickiewicza 3 (kamienica) ulica Mickiewicza 21 (willa Karla Korna) ulica Mickiewicza 22 (Izraelicka Gmina Wyznaniowa, Ernst Lindner & Theodor Schreier, Wiedeń 1904) ulica Mickiewicza 23 ulica Mickiewicza 24 (willa Sixta, Karl Korn) ulica Mickiewicza 25 ulica Mickiewicza 26 ulica Mickiewicza 27 (willa Schneidera, Andreas Walczok; Fot. 17) ulica Mickiewicza 31a ulica Mickiewicza 32 (A. Strunz, 1931) ulica Mickiewicza 33 ulica Mickiewicza 35 ulica Krasińskiego 1 ulica Krasińskiego 4 ulica Krasińskiego 25 ulica Krasińskiego 26 (willa Karola Wenzla, E. Rost sen. 1888) ulica Krasińskiego 28 ulica Krasińskiego 29 ulica Krasińskiego 31 ulica Sixta 4 ulica Sixta 6 ulica Sixta 13 ulica Sixta 14 ulica Dąbrowskiego 3 ulica Matejki 4-6-8 ulica Słowackiego 14-16-18 ulica Słowackiego 25 ulica Słowackiego 28 (willa Mückenbrunn, K. Korn, 1920) ulica Słowackiego 32 (willa Tugendhat, K. Korn 1923) ulica Modrzewskiego 15 ulica Modrzewskiego 25 ulica Listopadowa 21 ulica Listopadowa 27 ulica Listopadowa 31 ulica Listopadowa 59 ulica Listopadowa 61 ulica Chopina 4-4a (projektu wiedeńczyka Siegfrida Sitte, 1921-1924 r.) ulica Chopina 5 ulica Chopina 7 ulica Chopina 9 ulica Chopina 11 (willa J. Handla, Victor Fenzl, Wiedeń 1925) ulica Chopina 13 ulica Głowackiego 3 ulica Głowackiego 4-6-8 ulica Osuchowskiego 2-4-6 (domy urzędnicze, Herman Eichinger, Wiedeń 1911-1912) 71 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 ulica Piastowska 2 ulica Piastowska 14 (willa Deutsch) ulica Wyspiańskiego 5 (dom dawnego Towarzystwa „Nordmark”) ulica Wyspiańskiego 8 (willa Karla Bauera, A. Strunz & Linnert, 1921); Wyposażenie wnętrz kamienic: sztukaterie i polichromie ścienne, ceramiczne, wzorzyste posadzki, wystrój architektoniczny z detalem, kute balustrady schodów, stolarki drzwiowe z nadświetlami i rzeźbiarskimi supraportami, witrażowe przeszklenia, szkło trawione, żeliwne zlewy na klatkach schodowych; Park Strzelecki pomiędzy ulicami Słowackiego, Chopina, Lubertowicza i Piastowską, z układem alei, zakomponowaniem, starodrzewem i małą architekturą. Fot. 17. Willa Schneidera przy ul. Mickiewicza 27 72 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Fot. 18. Willa Michla przy ul. 3 Maja 13 - wnętrze 8. Zespół kamienic w pierzejach ulic Barlickiego, Cechowej i Placu Smolki, kamienice i budynki użyteczności publicznej powstałe w miejscu zabudowy fabrycznej po połowie XIX w. (Fot. 19). Fot. 19. Zespół kamienic w pierzejach ulic Barlickiego, Cechowej i Placu Smolki Najcenniejsze elementy zespołu: Budowle projektu architektów z Wiednia: Kamienica przy ul. Barlickiego 1 - dawna kawiarnia „Allegri” (powojenna „Patria”) projektu Maxa Fabianiego z 1899 r., z wystrojem wnętrza (sztukaterie sufitowe, plafony; Fot. 21); 73 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Pasaż (tzw. Przechód) pomiędzy ulicami Barlickiego 3 i 3 Maja, z kamienicą przy ul. Barlickiego 3, projektu Hansa Mayra i Theodora Mayera z lat 19081909; Kamienica Josefa Ungera przy ul. Barlickiego 13, projektu Alexandra Neumanna z 1899 r.; Kamienica Geyera przy ul. 11 Listopada 4, projektu Ernsta Lindnera z 1912 r.; Kamienica Viktora Burdy przy ul. 11 Listopada 8, projektu Titusa Neugebauera z 1905 r. (Fot. 20); Kamienica Kurta Jankowsky’ego przy Placu Smolki 4, projektu Ernsta Lindnera z 1911 r.; Kamienica Alfreda Schmidta przy Placu Smolki 7, projektu spółki Ernst Lindner & Theodor Schreier z 1905 r. Budynki o znaczących walorach artystycznych: ulica Barlickiego 2 (kamienica Sachsa, Karl Korn, 1889) ulica Barlickiego 4 (kamienica Löwenberga) ulica Barlickiego 5 (kamienica Polaczka, Wienzettel & Riedel, 1910) ulica Barlickiego 11 (kamienica własna Emanuela Rosta, ok. 1910) ulica Barlickiego 15 (dawny „Grand Hotel”, Karl Korn 1884) ulica Barlickiego 19 (kamienica 1876) ulica Barlickiego 21 (kamienica 1869) ulica Cechowa 12 (kamienica, Emanuel Rost sen., 1862) ulica Cechowa 18 (kamienica Molendy) ulica 11 Listopada 6 (kamienica Pfistera, F. i C. Schulz, 1912) ulica 11 Listopada 10 (kamienica Burdy, Karl Korn 1893) ulica Wzgórze 19 (Komunalna Kasa Oszczędności, Karl Korn 1889) Fot. 20. Kamienica Viktora Burdy przy ul. 11 Listopada 8 74 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Fot. 21. Kamienica przy ul. Barlickiego 1, dawna kawiarnia „Allegri” – plafon 9. Funkcjonalistyczna dzielnica mieszkalna z lat 1934-1938, wzdłuż ulic Bohaterów Warszawy, Grota Roweckiego, Kunickiego i Wilsona. Kamienice z wyposażeniem wnętrz (wysokiej klasy materiały budowlane i wykończeniowe z lat międzywojennych; Fot. 22). Fot. 22. Funkcjonalistyczna dzielnica mieszkalna 75 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Najcenniejsze elementy zespołu: Budynki: ulica Bohaterów Warszawy 1 (proj. R. Jüttner & F. Bolek, 1934) ulica Bohaterów Warszawy 2A-3A-4A-5A-6A (proj. Alfred Wiedermann, 1937) ulica Bohaterów Warszawy 3 (proj. R. Jüttner & F. Bolek, R. Glücklich, 1934) ulica Bohaterów Warszawy 6 ulica Bohaterów Warszawy 7 ulica Bohaterów Warszawy 11 (proj. Walter Fussgänger, 1934) ulica Bohaterów Warszawy 13A ulica Bohaterów Warszawy 17 (proj. R. Jüttner & F. Bolek, 1935) ulica Bohaterów Warszawy 18 ulica Wilsona 1 /Bohaterów Warszawy 20A ulica Bohaterów Warszawy 21 (proj. Alfred Wiedermann, 1934) ulica Bohaterów Warszawy 22 ulica Bohaterów Warszawy 23 (proj. Józef Kozieł, 1935) ulica Grota Roweckiego 2 (proj. R. Jüttner & F. Bolek, 1935) ulica Grota Roweckiego 4 (proj. Paweł Juraszko, 1936) ulica Grota Roweckiego 8 ulica Grota Roweckiego 18 ulica Grota Roweckiego 22 (Fot. 23) ulica Kołłątaja 14 ulica Kunickiego 3 ulica Kunickiego 5 ulica Kunickiego 6 ulica Kunickiego 7 ulica Kunickiego 8 ulica Kunickiego 10 ulica Wilsona 3 (proj. Wilhelm Riedel 1937) ulica Wilsona 7 (proj. S. Lenz 1937) ulica Wilsona 9 ulica Wilsona 11. Fot. 23. Budynek przy ul. Grota Roweckiego 22 76 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 10. Ul. 1 Maja z gmachem teatru, budynkiem Małej Sceny i placem teatralnym oraz zespół kamienic i reprezentacyjnych gmachów użyteczności publicznej (Fot. 24). Fot. 24. Zespół zabudowy przy ul. 1 Maja Najcenniejsze elementy zespołu: Teatr Polski projektu wiedeńczyków Emila von Förstera i spółki Fellner & Helmer z wyposażeniem: wystrój architektoniczno-sztukatorski, malowana kurtyna autorstwa Angelo Rottonary (warsztat wiedeński); budynek Małej Sceny, Plac Teatralny z kopią pierwotnej fontanny i założeniem zieleni; Poczta Główna projektu Karla Korna z 1898 r.; Gmach spółki „BUKO” (ul. 1 Maja 13), projektu wiedeńskiej firmy Theiss & Jaksch z 1922 r.; Budynki o znaczących walorach artystycznych: ulica 1 Maja 5 (dom z salą kinową dawnego kina „Apollo”, Józef Kozieł, 1930) ulica 1 Maja 6 (budynek dawnego Banku Austro-Węgierskiego z 1900 r.) ulica 1 Maja 11 (willa Erwina Bathelta, 1901 r.) ulica 1 Maja 12 (dworek Mänhardta z ok. 1820 r.) ulica 1 Maja 15 (willa Karola Steffana, Andreas Walczok, 1901) ulica 1 Maja 17 (dawna fabryka Piescha, przed 1870) 77 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Fot. 25. Teatr Polski z Placem Teatralnym i kopią pierwotnej fontanny 11. Dzielnica willowa Żywieckiego Przedmieścia przy ulicach Lompy, Zdrojowej, św. Anny, NMP Królowej Polski i Grottgera (Fot. 26) ze znajdującymi się na jej terenie budynkami willowymi: ulica Lompy 8 (willa Machalitza) ulica Lompy 13 (willa K. Wolfa, F.i C. Schulz, 1920) ulica Św. Anny 3 (willa O. Lesieckiego, 1929) ulica Św. Anny 22 ulica NMP Królowej Polski 17 (willa T. Prochaska, Wilhelm Riedel, 1920) ulica NMP Królowej Polski 21 (willa A. Bartelmussa, V. Fenzl, Wiedeń 1923), ulica NMP Królowej Polski 36 ulica Zdrojowa 6 (willa C. J. Bartelmussa, Emanuel Rost sen., ok. 1872) ulica Zdrojowa 11A (willa M. K. Bartelmussa, Victor Fenzl (Wiedeń). 1921) ulica Grottgera 14 (willa O. Twerdy, V. Fenzl, Wiedeń 1923; Fot. 27). 78 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Fot. 26. Dzielnica willowa Żywieckiego Przedmieścia Fot. 27. Willa przy ul. Grottgera 14 79 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 12. Dzielnica willowa Górnego Przedmieścia przy ulicach Moniuszki, Wita Stwosza, Słonecznej, Hallera po Plac Zwycięstwa (Fot. 28) ze znajdującymi się na jej terenie budynkami willowymi: ulica Słoneczna 2 (willa Junga, Andreas Walczok, 1905) ulica Słoneczna 3 (willa Ottona Brochmanna, Lesiecki i Scholz, 1931) ulica Słoneczna 4 (willa Josefa Prochaski, Vojtek & Rossmann, Polska Ostrawa 1904) ulica Wita Stwosza 3 ulica Wita Stwosza 6a ulica Moniuszki 18 ulica Hallera 8 Fot. 28. Dzielnica willowa Górnego Przedmieścia 13. Zabudowa wzdłuż historycznych traktów wylotowych – ulic Cieszyńskiej i Sobieskiego (Fot. 29). Najcenniejsze elementy zespołu: Domy sukienników z końca XVIII w.: ulica Cieszyńska: 12, 18, 30, 42 ulica Sobieskiego: 11, 13, 17, 19, 21, 23, 27, 29, 31, 33, 35, 37, 41, 47 Budynki o znaczących walorach artystycznych: ulica Cieszyńska 19/21 (kamienica Nitschów, Jüttner & Bolek 1903) ulica Cieszyńska 24 (pałacyk Juliusa Rotha, 1888 r.) ulica Sobieskiego 6 (remiza Straży Pożarnej, Karl Korn 1884) ulica Sobieskiego: 51 (dom tkacza) ulica Sobieskiego 62a (willa Klemensa Matusiaka, Szatanek & Hanausek 1924) ulica Sobieskiego 70 (Dom Oficerski, Alfred Wiedermann, 1924; Fot. 30) 80 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 ulica Sobieskiego 83 (dawne koszary piechoty, obecnie szpital, Erwin Rieger, Wiedeń 1893-1895) ulica Sobieskiego: stacje wodociągowe. Fot. 29. Zabudowa wzdłuż ul. Cieszyńskiej i Sobieskiego Fot. 30. Dom Oficerski przy ul. Sobieskiego 70 81 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 14. Obiekty architektury przemysłowej: Zespół Gazowni Miejskiej pomiędzy ulicami Gazowniczą i Grażyńskiego, z najstarszymi budynkami wzniesionymi po 1861, projektu C.R. Kühnella (dwa zbiorniki gazowe od strony południowej i budynek mieszkalny), piecownia przy ul. Grażyńskiego 5 projektu opawskiej firmy Ed. Ast & Comp., budynek zarządu przy ul. Gazowniczej 14 z 1928 r., projektu A.J. Walczoka; Elektrownia Miejska (ul. Partyzantów 66) projektu braci Friedricha i Karla Schulz z lat 1892-1893; Browar Miejski (ul. Cieszyńska 78 – Browarna) wzniesiony przed 1890 r.; Zespół fabryki grępli Adolfa Mänhardta (ul. Partyzantów 22) z dwoma budynkami willowymi z 1878 r., halą fabryczną z 1869 r., narożną halą od ulicy Sikornik z 1905 r. i skrzydłem wzdłuż ulicy Sikornik z roku 1922 (Fot. 31); Zespół odlewni fabryki maszyn Gustawa Josephy’ego (ul. Michałowicza 3 / Sikornik)z najstarszą halą odlewni (obecnie pawilon handlowy) z 1899 r. i modernistycznym założeniem fabrycznym wzniesionym po 1926 roku; Fabryka maszyn Gustava Josephy’ego (ul. Powstańców Śląskich 6/ Partyzantów 21), odbudowana po pożarze w latach powojenych (od 1949), według projektu z 1926 r.; Budynek przędzalni czesankowej braci Münch (ul. Komorowicka 45) z lat 1906-1907; Budynek Przędzalni Czesankowej spółki z Vöslau (ul. Komorowicka 110) z lat 1907-1908, projektu opawskiej firmy Ed. Ast & Comp., pierwszy żelbetowy budynek fabryczny w Białej; Budynki fabryki sukienniczej Karla Wolfa (ul. 1 Maja 20), w pierzei ulicy, wzniesione w latach 1872-1894; żelbetowa hala fabryczna z 1907 r., projektu opawskiej firmy Ed. Ast & Comp., pierwszy żelbetowy budynek fabryczny w Bielsku; Przędzalnia konopi, lnu i juty braci Deutsch (ul. Podwale 60-76), zespół budynków pomiędzy ulicami Podwale, Grażyńskiego, Kilińskiego i Okrzei z lat 1890-1899 oraz 1924-1928; Odlewnia i fabryka maszyn Gülcher & Schwabe (ul. Grażyńskiego 22-24) z ceglaną halą odlewni z ok. 1900 r.; Fabryka włókiennicza Karla Hessa (ul. Komorowicka 36), czworobok budynków fabrycznych z ok. 1880 r.; Farbiarnia Schlesingera-Rabinowitza (ul. Piłsudskiego 3), ceglane budynki fabryczne powstałe ok. 1870 r. (Fot. 32); Fabryka likierów i rumu Arnolda Grossa (ul. Stojałowskiego 61) z halami fabrycznymi z 80-tych lat XIX wieku i ceglanym kominem; Fabryka sukna Fryderyka Tislovitza (Plac Ratuszowy 5) projektu firmy Karla Korna z 1922 r.. 82 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Fot. 31. Zespół fabryki grępli Adolfa Mänhardta przy ul. Partyzantów 22 Fot. 32. Farbiarnia Schlesingera-Rabinowitza przy ul. Piłsudskiego 3 15. Zespół budynków kolejowych przy ul. Warszawskiej i Podwale, w tym: Tzw. „stary dworzec” z ok. 1860 r.; „Nowy dworzec” przy ul. Warszawskiej z 1890 r., projektu Carla i Friedricha Schulz, wykonany przez Karla Korna, z wystrojem malarskim holu autorstwa wiedeńskiej firmy Wild & Weygand (Fot. 33); Budynki dworca towarowego przy ul. Podwale 59b (Fot. 34). 83 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Fot. 33. Dworzec kolejowy przy ul. Warszawskiej Fot. 34. Dworzec towarowy przy ul. Podwale 56b 16. Kolonie domów robotniczych dla pracowników fabryki Gustava Josephy’ego przy ulicach Michałowicza, Robotniczej i Kamińskiego (Fot. 35), w tym budynki: ulica Kamińskiego 15-22 (z 1892 r.) ulica Michałowicza 41-43-45 (z 1892 r.) ulica Robotnicza 1-11 (z lat 1903-1905) ulica Robotnicza 1a-11a (z lat 1903-1905) ulica Robotnicza 2-4-6 (z lat 1903-1905) ulica Michałowicza 14-16 (z lat 1909-1911, Fot. 36) 84 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Fot. 35. Kolonie domów robotniczych przy ul. Michałowicza, Robotniczej i Kamińskiego Fot. 36. Dom robotniczy przy ul. Michałowicza 14-16 85 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 17. Kolonia willowa Urzędniczej Spółki Budowlanej pomiędzy ulicami Słowackiego, Struga i Urzędniczą z 1925 roku (Fot. 37). Projekty domów wykonała firma Karla Korna. Do zespołu należą następujące budynki: ulica Słowackiego 40-42-46-50 ulica Struga 7 ulica Urzędnicza 1-2/4-3-5-7 Fot. 37. Kolonia willowa Urzędniczej Spółki Budowlanej 18. Willa Eduarda Zipsera z założeniem parkowym przy ul. Bystrzańskiej 52 (Fot. 38-41) z 1902 r., projektu Emanuela Rosta, z bogatym wyposażeniem wnętrza: polichromie sufitowe, wystrój sztukatorski, kasetonowe stropy, plafony, stolarki drzwiowe z dekoracją snycerską, intarsjami, rzeźbiarskimi supraportami i przeszkleniami szkłem trawionym, przepierzenie ścian z drewnianej stolarski z intarsjami i przeszkleniem, witrażowe okna holu ze szkłem gomółkowym, przeszklenie świetlika dachowego ze szkłem trawionym, kuta balustrada schodów, wzorzyste, ceramiczne posadzki, kafelki ścienne w dawnej kuchni z dekoracją ornamentalną. Fot. 38. Płytki ścienne w kuchni willi Eduarda Zipsera 86 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Fot. 39. Willa Eduarda Zipsera przy ul. Bystrzańskiej 52 Fot. 40. Witrażowe przeszklenie ściany piętra w holu Fot. 41. Fragment sztukaterii z polichromią 19. Dworek barona Adolfa Klobusa w Mikuszowicach Krakowskich przy ul. Żywieckiej 193, z lat 70-tych XIX w., wraz z dwoma budynkami gospodarczymi i założeniem parkowym (Fot. 42). 87 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Fot. 42. Dworek barona Adolfa Klobusa w Mikuszowicach Krakowskich z parkiem 20. Zespół pałacu fabrykanckiego rodziny Bartelmuss przy ul. Działkowców 12A z końca XIX w. (Fot. 43), z założeniem parkowym i wyposażeniem wnętrz (wystrój sztukatorski, stolarka drzwiowa z przeszkleniami szkłem trawionym). Fot. 43. Pałac fabrykancki rodziny Bartelmuss przy ul. Działkowców 88 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 21. Zabudowa willowa i uzdrowiskowa dzielnicy Olszówka z końca XIX i początku XX w., wzdłuż ulic Olszówka, Laskowej i Pocztowej, z dawną remizą tramwajową i hotelami (Fot. 44). Fot. 44. Zabudowa willowa i uzdrowiskowa dzielnicy Olszówka Najcenniejsze elementy zespołu: Budynki dawnych hoteli i domów kuracyjnych: ulica Olszówka 20 (tzw. Kurhaus Nahmanna) z 70-tych lat XIX w. ulica Olszówka 22 (nowy hotel „Beskid”) z 1904 r. ulica Olszówka 24 (stary hotel „Beskid”) z 1895 r. ulica Olszówka 29 (restauracja „Czerwony Kapturek”) z połowy XIX w. (dawna restauracja Bernarda Blocha) rozbudowana w latach międzywojennych XX w. ulica Pocztowa 32 (dawna leśniczówka) z 1857 r. Założenie parkowo-leśne Cygańskiego Lasu wzorowane na Lasku Wiedeńskim; Budynki o znaczących walorach artystycznych: ulica Olszówka 19 (willa Hugo Schneidera) z 1911 r. ulica Olszówka 26 (willa Josefa Nachmanna) z 1904 r. ulica Olszówka 28 (willa Adolfa Pollaka) z 1888 r. ulica Olszówka 46 (willa Karla Korna) z 1890 r. ulica Olszówka 49 (willa Salomona Pollaka) z lat 70-tych XIX w. (Fot. 46) ulica Olszówka 67 (willa Johanna Scholza „Anna”) z 1907 r. ulica Olszówka 77 (willa Marie Hähnel) z lat 90-tych XIX w. ulica Olszówka 102 (willa Olgi Josephy) z 1891 r. 89 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 ulica ulica ulica ulica ulica ulica ulica ulica ulica ulica ulica ulica ulica ulica ulica Pocztowa 12 (willa Schäffer-Riesenfeld) z 1888 r. Pocztowa 14 (willa Riesenfeld) Pocztowa 18 (willa Gustava Molendy) z 1907 r. (Fot. 47) Pocztowa 22 (willa Antona Fischera) Pocztowa 24 (willa Richarda Bathelta) z 1907 r. Laskowa 38 (willa Polatschek) z 1893 r. Laskowa 54 (willa Adolfa Mänhardta) z 1890 r. Grotowa 11 (willa Strzygowskich) z lat 20-tych XX w. Grzybowa 8 (pałacyk Hermine Hess „Florian”) z 1888 r. (Fot. 45) Różana 3 (willa E. Drozd) z 1929 r. Różana 4 (willa Wolfganga Josephy’ego) z lat 30-tych XX w. Młodzieżowa 7 (willa Schwabe) z 1907 r. Miła 6 (willa Büttner) z 1895 r. Filatelistów 1 (willa Eichhorna) ok. 1898 r. Tenisowa 12 (willa Bruno Jellinka) z 1923 r. Fot. 45. Pałacyk Hermine Hess („Florian”) przy ulicy Grzybowej 8 90 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Fot. 46. Willa Salomona Pollaka przy ul. Olszówka 49 Fot. 47. Willa Gustava Molendy przy ul. Pocztowej 18 22. Zespół dworu starostów lipnickich. W skład wchodzą: klasycystyczny pałac arcyksięcia Albrechta Habsburga z połowy XIX w. (wzniesiony przed 1858 r.), obecnie klasztor sióstr Córek Bożej Miłości (Fot. 48); kaplica pałacowa z 1896 r. 91 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 projektu Emanuela Rosta; budynek gimnazjum klasztornego (ul. Broniewskiego 13) z 1907 r.; założenie parkowe z figurą św. Jana Nepomucena z końca XVIII w. Fot. 48. Dawny pałac arcyksięcia Albrechta Habsburga 23. Dom Żołnierza Polskiego przy ul. Broniewskiego 27 (Fot. 49) z 1925 r., projektu Ludwika Landaua, wzniesiony w stylu zakopiańskim, z zachowanym wystrojem i układem wnętrza: żelbetowy, kasetonowy strop w hallu, arkady filarowe, stolarki drzwiowe z nadświetlami i przeszkleniami, wystrój sali widowiskowej: żelbetowy strop z belkami i dekoracją sztukatorską, artykulacja ścian pilastrowa z gzymsem, boazeria płycinowa; dekoracyjne obramienie sceny; galeria dla widzów i orkiestry na arkadach. Fot. 49. Dom Żołnierza Polskiego przy ul. Broniewskiego 27 92 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 24. Zespół zabudowań dworu rodziny Nahowskich w Lipniku. W skład zespołu wchodzą: willa z 1886 r. (ul. Lipnicka 72; Fot. 50), czworak z 3 ćw. XIX w. (ulica Lipnicka 70), budynki służby oraz założenie parkowe. Fot. 50. Willa przy ul. Lipnickiej 72 25. Kościół rzymskokatolicki p.w. Narodzenia NMP w Lipniku (Fot. 51) z lat 1881-1893, projektu Gustawa Bleicherta. Zachowane wyposażenie wnętrza: gotycka rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem z ok. 1470 r., ołtarze boczne z 1883 r., witraże Adama Bunscha z lat 1948-1957. Mur okalający kościół (dawniej cmentarz przykościelny) z 14 kaplicami. Fot. 51. Kościół p.w. Narodzenia NMP w Lipniku 93 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 26. Leśniczówka przy ul. Polnej 216 w Lipniku (Fot. 52), z 1884 r., zaprojektowana przez Emanuela Rosta sen., w otoczeniu parkowym z amfiteatrem. Fot. 52. Leśniczówka przy ul. Polnej 216 w Lipniku 27. Zespół kąpieliska miejskiego przy ul. Konopnickiej (Fot. 53) z 1936 r., projektu Pawła Juraszki, wykonany przez firmę Karol Korn. Zabudowa funkcjonalistyczna z wieżą skoków, parą basenów i budynkiem kawiarni. Przy wejściu brązowa rzeźba pływaczki (Gertruda Dawidowicz). Fot. 53. Zespół kąpieliska miejskiego przy ul. Konopnickiej 94 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 28. Ekspresjonistyczny budynek przychodni przeciwgruźliczej przy ul. Partyzantów 57a (Fot. 54) z lat 1928-1930, projektu Aloisa Strunza, usytuowany przy Parku Blichowym. Fot. 54. Budynek przychodni przeciwgruźliczej przy ul. Partyzantów 57 29. Zespół zabudowań lotniska dawnej Śląskiej Szkoły Lotniczej przy ul. Cieszyńskiej 317-323 (Fot. 55) z lat 1934-1936. W skład zespołu wchodzą: Budynek wieży kontrolnej (ul. Cieszyńska 321); Budynek szkoleniowy (hotelowy; ul. Cieszyńska 317); Bala hangaru samolotowego (ul. Cieszyńska 323); Założenie zieleni z aleją dojazdową i małą architekturą. 95 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Fot. 55. Zespół zabudowań lotniska 30. Kościół rzymskokatolicki p.w. Nawiedzenia NMP w Hałcnowie przy ul. Wyzwolenia (Fot. 56), z zespołem dawnego dworu hałcnowskiego przy ul. Siostry Małgorzaty Szewczyk 24. Fot. 56. Kościół rzymskokatolicki p.w. Nawiedzenia NMP w Hałcnowie 96 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Fot. 57. Centrum Hałcnowa pomiędzy ulicami Wyzwolenia, Janowicką i Siostry Małgorzaty Szewczyk Najcenniejszymi elementami zespołu są: Kościół rzymskokatolicki p.w. Nawiedzenia NMP przy ul. Wyzwolenia z lat 1777-1784, przebudowany w latach 1859-1864. We wnętrzu rzeźba ołtarzowa, Pieta z 1945 r. (kopia XVII-wiecznej), barokowe obrazy Chrystusa Ukrzyżowanego i św. Antoniego Padewskiego, stacje Drogi Krzyżowej z XIX w. Kościół otoczony murem z kaplicami pasyjnymi i krzyżem XVII/XVIII w.; Figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem, na kolumnie z końca XVIII w.; Budynek plebanii (ul. Wyzwolenia 334); Dwór Pruszyńskich z końca XVIII w. (obecnie klasztor sióstr serafitek); Kapliczka z figurą św. Józefa z XIX w.; Założenie ogrodowe z aleją dojazdową i murem oporowym; Zabudowania gospodarcze (służbówka XX w., obora XVIII/XIX i stodoła XX w.); Stary cmentarz z kaplicą cmentarną i krucyfiksem z 1833 r., w otoczeniu starodrzewu. 97 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Fot. 58. Dwór Pruszyńskich w Hałcnowie 31. Historyczne kompleksy stawów: Staw Blachurowy pomiędzy ulicami Barkowską i Grenady (Fot. 59), z łąkami w dolinie potoku. Istniał już w okresie średniowiecza, był wzmiankowany w 1491 r.; Kompleks stawów hałcnowskich z łąkami pomiędzy ulicami Janowicką i Zagrody w północno-wschodniej części Hałcnowa, w obrębie przysiółku Zagrody (Fot. 60); Kompleks stawów i łąk w dolinie rzeki Białej (Fot. 61), w północnozachodniej części Komorowic Krakowskich, pomiędzy ulicami Za Kuźnią, Sejmową i Muchomorów, połączonych ze stawami Bestwińskimi. Fot. 59. Staw Blachurowy 98 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Fot. 60. Kompleks stawów hałcnowskich z łąkami Fot. 61. Kompleks stawów i łąk w dolinie Białej 32. Zapora wodna w Wapienicy wraz z jeziorem Wielka Łąka, budynkiem leśniczówki „Barbara” i studzienkami. W skład zespołu wchodzą: Zapora dostępna z ulic Tartacznej i Zapora, zbudowana w latach 1928 - 1931 przez firmę Dyckerhoff & Wittmann z Drezna, żelbetowa o długości 309 m., wysokości 23 m. Spiętrza wody trzech potoków: Barbara, Wapienica i Żydowski, tworzących potem rzekę Wapienica; Zbiornik wodny, zwany Jeziorem Wielka Łąka, położony po stronie pd. zapory, na wys. 478 m. n. p. m., o powierzchni 24 ha, głębokości 22 m i pojemności ok. 1,3 mln m3 (Fot. 62); Trzy studzienki z lat 1893-1895 zasilane wodą ze sztucznego jeziora leżącego w granicach Wapienicy; Leśniczówka „Barbara” przy ul. Tartacznej 284 (Fot. 63), zbudowana w 2 poł. XIX w. jako zameczek myśliwski dla księcia Jana Sułkowskiego; Budynek dawnej gajówki. 99 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Fot. 62. Jezioro Wielka Łąka z zaporą Fot. 63. Leśniczówka „Barbara” 33. Cmentarze (poza leżącymi w obrębie opisanych powyżej obszarów): Cmentarz katolicki przy ul. Grunwaldzkiej z 1884 r. (Fot. 64); Cmentarz ewangelicki przy ul. Listopadowej (tzw. „nowy”) z lat 1909-1911, autorstwa wiedeńczyków Hansa Mayra i Theodora Mayera (Fot. 65 i 66); Cmentarz ewangelicki w Mikuszowicach Śląskich przy ul. Bystrzańskiej z ok. 1828 r.; Cmentarz katolicki w Białej przy ul. Cmentarnej z 1790 r. (Fot. 67); Cmentarz żydowski przy ul. Cieszyńskiej z 1849 r. (Fot. 68 i 69); Cmentarz wojskowy na os. Wojska Polskiego, założony w 1924 r.; Cmentarz ewangelicki w Komorowicach Śląskich, założony przed 1836 r. Cmentarz katolicki w Leszczynach przy ul. Krasickiego z 1927 r.; 100 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Cmentarz katolicki w Lipniku przy ul. Polnej; Cmentarz ewangelicki przy ul. Krakowskiej; Cmentarz katolicki Kamienicy przy ul. Karpackiej wraz z neogotyckim kościołem jubileuszowym p.w. św. Małgorzaty z 1899 r., zaprojektowanym przez wiedeńczyka Karla Steinhofera (Fot. 70); Cmentarz ewangelicki Kamienicy przy ul. Karpackiej z 1899 r. (Fot. 71), wraz z neogotycką kaplicą cmentarną projektu wiedeńczyka Karla Steinhofera. Szczegółowe opisy znajdują się w rozdziale 5.2.4. Cmentarze. Fot. 64. Cmentarz katolicki przy ul. Grunwaldzkiej fot. 6 Fot. 65. Cmentarz ewangelicki przy ul. Listopadowej 101 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Fot. 66. Figura Chrystusa z cmentarza ewangelickiego przy ul. Listopadowej Fot. 67. Cmentarz katolicki w Białej przy ul. Cmentarnej Fot. 68. Dom przedpogrzebowy na cmentarzu żydowskim przy ul. Cieszyńskiej Fot. 69. Cmentarz żydowski przy ul. Cieszyńskiej - nagrobki 102 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Fot. 70. Cmentarz katolicki Kamienicy przy ul. Karpackiej Fot. 71. Cmentarz katolicki Kamienicy przy ul. Karpackiej 103 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 6. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego gminy. Analiza szans i zagrożeń MOCNE STRONY dziedzictwo kultury materialnej, w szczególności zabytki architektury, zachowane bez strat i zniszczeń wojennych zasoby dziedzictwa kulturowego o szczególnych walorach: wysokiej klasy obiekty architektury wielkomiejskiej, liczne zabytki przemysłu i techniki, kościoły, willowe dzielnice podmiejskie, cmentarze, zabudowa wiejska oraz założenia zieleni wielokulturowość obszaru, w tym wielość nacji, religii i tradycji dziedzictwo twórców przybyłych z innych rejonów Europy, zwłaszcza związanych z artystycznym środowiskiem wiedeńskim tradycje związane z rozwojem przemysłu włókienniczego oraz maszynowego SŁABE STRONY zły stan zachowania wielu obiektów zabytkowych, wynikający z wieloletniego braku bieżącej i systematycznej konserwacji, a także ze stosowania niewłaściwych technologii i materiałów zmiana stosunków własnościowych wskutek wymiany ludności po 1945 r. nieuregulowana własność obiektów zabytkowych niekorzystny podział własności tylko 10% obiektów zabytkowych objętych ochroną ustawową brak odpowiadających wymaganiom inwestorów dla obiektów wystawionych na sprzedaż brak świadomości społecznej dotyczącej zasobów dziedzictwa kultury materialnej i niematerialnej niedostateczna edukacja dziedzictwa kulturowego niedostateczna świadomość środowisk inwestorskich i projektowych z części lub zakresu obszary ochrony krajobrazu kulturowego w granicach zespołów przyrodniczo-krajobrazowych i użytków ekologicznych historyczne powiązania kulturowe, handlowe i administracyjne z państwami Europy Środkowej (Czechy, Słowacja, Węgry, Austria) niedostateczna promocja roli zabytków jako szansy rozwojowej niewystarczający udział mediów lokalnych w promocji zabytków i propagowaniu wiedzy o nich historyczne trakty (Trakt cesarski) rozwijająca się związana z turystyczne: drewnianego, oraz fortyfikacji kradzieże, w szczególności dotyczące cmentarzy, obiektów pozostających pustostanami oraz obiektów archeologicznych wzrost aktywności organizacji społecznych i obywatelskich w zakresie opieki nad zabytkami aktywna turystyka zabytkami (szlaki budownictwa zabytków techniki XX-wiecznych) 104 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 SZANSE ZAGROŻENIA możliwość pozyskiwania środków finansowych z funduszy europejskich brak realnych zachęt dla inwestorów prywatnych do inwestowania w zabytki rosnąca rola samorządu lokalnego wzrost wartości zabytków i lokalnych tradycji jako wyznaczników turystycznej atrakcyjności regionu brak środków finansowych konserwację u właścicieli obiektów presja inwestycyjna na tereny o walorach kulturowych i przyrodniczokulturowych braki w zakresie tworzenia prawa lokalnego, w tym niekontrolowana urbanizacja bez respektowania wytycznych konserwatorskich niestabilność przepisów prawa brak doradztwa dla osób prywatnych inwestujących w obiekty zabytkowe brak infrastruktury turystycznej przy obiektach zabytkowych i efektywnej ich promocji włączanie obiektów w obieg gospodarczy zabytkowych rozwój organizacji pozarządowych promowanie wielokulturowych korzeni miasta opracowanie planów miejscowych o charakterze konserwatorskim, określających zasady i kierunki ochrony zabytków na 105 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 7. Założenia programowe 7.1. Priorytety programu opieki Priorytet I: Uznanie dziedzictwa kulturowego za wyznacznik specyfiki miasta i jego atrakcyjności W wyniku zmian systemowych po roku 1989 ranga Bielska-Białej jako ośrodka przemysłu włókienniczego i maszynowego stopniowo malała. Ponadto utrata statusu miasta wojewódzkiego przybliżyła zagrożenie marginalizacją. Pojawiła się zatem konieczność wypracowania nowego wizerunku miasta, który odpowiadałby obecnym realiom i umożliwiał dynamiczny rozwój. Zadanie to nadal pozostaje otwarte. Założenia aktualnej strategii rozwoju łączą wizje miasta jako ośrodka przemysłowego, turystycznego i uniwersyteckiego. W każdym z tych aspektów dziedzictwo kulturowe odgrywa niepoślednią rolę, pozwala bowiem na pełniejsze wykorzystanie atutów Bielska-Białej. Podjęcie odpowiednich działań celem zachowania i rewaloryzacji, a także promocji spuścizny kulturowej powinno być zatem traktowane jako priorytet. Wysoki standard i klasa artystyczna wielkomiejskiej architektury mieszkalnej oraz budowli municypalnych i sakralnych, czerpiących z wzorców wiedeńskich i uniwersalistycznych form modernizmu, to unikalne wartości dziedzictwa BielskaBiałej. Wraz z walorami krajobrazowymi i położeniem geograficznym buduje ono atmosferę miasta i stanowi o jego znacznym potencjale rozwojowym. Priorytet II: Przywracanie tożsamości miasta przez upowszechnianie i promowanie wiedzy o miejscowej spuściźnie kulturowej Prócz wieloletnich zaniedbań, największe spustoszenie w dziedzictwie kulturowym Bielska-Białej poczyniły zmiany społeczne, jakie miały tu miejsce po roku 1945 (powojenne migracje ludności), a następnie w latach 70-tych (otwarcie zakładów przemysłowych nowych branż, przede wszystkim Fiat). Opuszczenie miasta przez znaczną część jego rodowitych mieszkańców i osiedlenie się przybyszów, przeważnie ze wschodnich kresów Polski, oznaczało niemal całkowitą wymianę ludności. Tym sposobem zerwana została ciągłość lokalnych tradycji, zaś identyfikacja osiedleńców z nowym miejscem zamieszkania po prostu nie istniała. Zmiany społeczne nie pozostały też bez wpływu na spuściznę materialną. Została ona opuszczona przez dawnych właścicieli, nowi zaś nie znali jej genezy i nie rozumieli jej wartości. Nie bez znaczenia były również uwarunkowania polityczne. Szczególnie dramatycznie odbiło się to na bielskich i bialskich cmentarzach (dewastacje), ale i na innych obiektach, często użytkowanych 106 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 niezgodnie z pierwotnym przeznaczeniem (np. wille zamieniane na budynki wielorodzinne). Odbudowywanie identyfikacji Bielszczan z miejscem zamieszkania, a tym samym przywracanie miastu tożsamości, zasadzać się musi na zrozumieniu i docenieniu jego barwnej i wielokulturowej spuścizny. Przełoży się to na świadome wykorzystanie walorów miejscowego dziedzictwa, a zarazem gwarantować będzie jego przetrwanie. Są to powody, dla których promocję spuścizny kulturowej regionu i propagowanie wiedzy o niej uznać należy za priorytet. 7.2. Kierunki działań i zadania programu opieki. W ramach Priorytetu I: Uznanie dziedzictwa kulturowego za wyznacznik specyfiki miasta i jego atrakcyjności określono następujące kierunki działania: Kierunek 1: Utrzymanie i ochrona dziedzictwa kulturowego na poziomie pozwalającym na trwałe zachowanie i wyeksponowanie jego walorów Blisko pięćdziesiąt lat zaniedbań doprowadziło do stanu, w którym większość cennych obiektów zabytkowych wymaga pilnych i specjalistycznych zabiegów konserwatorskich. W wielu przypadkach działania renowacyjne powinny być prowadzone w oparciu o programy konserwatorskie, opracowane kompleksowo dla całych kwartałów miejskich. Kierunek zapoczątkowany programem rewaloryzacji bielskiej starówki winien być kontynuowany w kolejnych kwartałach Śródmieścia. Pozwoli to poszerzyć strefę zrewaloryzowaną i tworzyć tzw. rejony o wysokiej atrakcyjności. Szczególnie predestynowane do objęcia analogicznymi programami są m.in. kwartały o reprezentacyjnej zabudowie wielkomiejskiej: pomiędzy ulicami 3 Maja, Mickiewicza, Krasińskiego, Słowackiego i Listopadową, a także utrzymana w charakterze traktu pieszego ul. 11 Listopada wraz z zabudową śródmieścia Białej. Nie bez znaczenia dla stanu obiektów zabytkowych i ich ekspozycji jest obecność ruchu kołowego w centrum miasta. Ograniczenie tranzytu przebiegającego przez ścisłe centrum (ul. 3 Maja) uzależnione jest jednak od inwestycji drogowych w innych rejonach (budowa obwodnicy). Rozwiązaniem docelowym, pozwalającym na przywrócenie reprezentacyjnego charakteru centrum, będzie ograniczenie ruchu pojazdów na odcinku od ul. Piastowskiej do ul. Michałowicza, połączone z opracowaniem odpowiedniego systemu ruchu dla tego rejonu. Zadania: Opracowanie planów rewaloryzacji dla obszarów szczególnie cennych kulturowo; Konsekwentna realizacja zatwierdzonych planów rewaloryzacji (Starówki Bielskiej); Opracowanie rozwiązań komunikacyjnych pozwalających na ograniczenie ruchu pojazdów w rejonach śródmiejskich; 107 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Sporządzenie studium widokowo-krajobrazowego gminy celem ochrony wedut, panoram i stref widokowych związanych z obiektami zabytkowymi; Sporządzenie kompleksowego planu remontów obiektów zabytkowych będących własnością gminy; Prowadzenie prac remontowo-konserwatorskich przy obiektach zabytkowych będących własnością gminy; Podejmowanie starań o uzyskanie środków zewnętrznych na rewaloryzację zabytków będących własnością gminy; Przygotowanie projektu uchwały umożliwiającej pozyskiwanie dotacji na prace remontowo-konserwatorskie przy zabytkach będących własnością innych podmiotów; Konsekwentne egzekwowanie zapisów dotyczących działalności inwestycyjnej na obszarach objętych ochroną określonych w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego (głównie w zakresie wysokości zabudowy, jej charakteru i funkcji); Zabezpieczenie obiektów zabytkowych przed pożarem, zniszczeniem i kradzieżami (montaż instalacji przeciwpożarowej i alarmowej, zabezpieczeń przeciw włamaniom, znakowanie i ewidencjonowanie zabytków ruchomych itp.). Kierunek 2: Uregulowanie sytuacji własnościowej nieruchomości zabytkowych w celu zapewnienia ich odpowiedniego utrzymania Po latach upaństwowienia nieruchomości kwestia własności obiektów zabytkowych uległa znacznemu skomplikowaniu. Obecnie przeważa własność gminna w zarządzie Zakładu Gospodarki Mieszkaniowej, jednak wiele zabytków przeszło w ręce prywatne (osób fizycznych i instytucji), a część z tych, które pozostają własnością gminy, przeznaczono do sprzedaży. Wiąże się z tym niezwykle istotna kwestia prawnego zabezpieczenia sprzedawanych przez gminę obiektów zabytkowych. Konieczne jest każdorazowe uwzględnianie w warunkach przetargu zapisów zakazujących wyburzenia obiektu oraz zaleceń konserwatorskich precyzujących warunki ich ochrony. Zadania: Wprowadzenie monitoringu sprzedaży obiektów zabytkowych z określeniem w warunkach przetargów zapisów zakazujących wyburzenia sprzedawanych obiektów oraz zaleceń konserwatorskich precyzujących warunki ich ochrony; Dążenie do scalania własności i unikanie podziałów nieruchomości zabytkowych (np. wille w otoczeniu parkowym). Kierunek 3: Zapewnienie funkcjonowania zabytków w ramach ustroju rynkowego z wykorzystaniem ich walorów dla podnoszenia standardu życia mieszkańców i rozwoju miasta 108 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Wiele budynków zabytkowych, szczególnie związanych z produkcją przemysłową, wykorzystywanych jest niezgodnie z pierwotnym przeznaczeniem. Dotyczy to również obiektów użytkowanych przez instytucje państwowe, z określoną funkcją zagospodarowania (jako przedszkola, szkoły, domy wczasowe czy przychodnie zdrowia). W przypadku budynków przemysłowych adaptacja do nowych funkcji wydaje się jedyną szansą ich zachowania. Pozostaje także problem zagospodarowania opuszczonych obiektów innego rodzaju. Optymalne byłoby takie zagospodarowanie, które pozwoliłoby zarówno zachować wartości zabytkowe jak i umożliwić samofinansowanie. Zadania: Zmiana sposobu użytkowania lub adaptacja do nowych funkcji opuszczonych obiektów zabytkowych będących własnością gminy, z zachowaniem ich walorów zabytkowych; Zachowanie jako własności gminnej obiektów będących tzw. kulturowymi wizytówkami miasta, z przeznaczeniem na cele reprezentacyjne (np. willa Zipsera przy ul. Bystrzańskiej 52, willa Bartelmussa przy ul. Działkowców 12A, willa Schneidera przy ul. Mickiewicza 27) Określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków celem zapobieżenia konfliktom związanym z wykorzystaniem tych zabytków; Podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych w adaptowanych obiektach zabytkowych; Wspieranie inicjatyw zwiększających poziom samofinansowania obiektów zabytkowych. Kierunek 4: Podniesienie standardów miejskich przestrzeni publicznych i terenów zielonych Estetyka przestrzeni publicznej (placów miejskich, ulic spacerowych, skwerów, parków i ogrodów miejskich) nie tylko decyduje o wizerunku miasta, ale również świadczy o dobrym zarządzaniu majątkiem wspólnym. Przywrócenie pierwotnej funkcji placów jako miejsca spotkań i zgromadzeń, usunięcie z ich powierzchni parkingów i wprowadzenie małej architektury o wysokich walorach projektowych staje się światowym standardem, do którego należy dążyć. W centrum Bielska-Białej liczba parków miejskich i terenów zielonych jest niewielka. Konieczne jest zatem nie tylko zachowanie istniejącej zieleni, ale również tworzenie nowych jej zespołów. Przełoży się to na poprawę jakości życia w mieście, a zwłaszcza w rejonach śródmiejskich. Jednym z możliwych działań w tym kierunku jest przywrócenie mieszkańcom zaniedbanych ogrodów jordanowskich (np. przy ul. Wyzwolenia, Broniewskiego). Wskazana jest też dbałość o istniejące tereny zielone, a także o zieleń wzdłuż ciągów ulic. Zadania: Realizacja wyłonionych w drodze konkursu projektów zakomponowania płyty i otoczenia placów miejskich; 109 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Wybór dobrej klasy projektów małej architektury; Usuwanie parkingów z rynków miejskich (Plac Wojska Polskiego, Plac Wolności); Opracowanie i realizacja projektu rewaloryzacji nawierzchni ulic i ciągów pieszych (w nawiązaniu do nawierzchni historycznych) w obrębie zabytkowych śródmieść; Określenie zasad w zakresie umieszczania szyldów i reklam na obiektach zabytkowych i ich egzekwowanie; Iluminacja najcenniejszych zabytków gminy; Rewaloryzacja zespołów zabytkowej zieleni (w tym gminnych parków, cmentarzy, ogródków jordanowskich i założeń ogrodowych przy willach); Prowadzenie bieżących prac porządkowych przy zabytkowych zespołach zieleni: gminnych, parkach, cmentarzach, obszarach nieczynnych cmentarzy, dawnych parkach dworskich itp.; Tworzenie zamkniętych i strzeżonych enklaw zieleni. Kierunek 5: Zwiększenie ilości obiektów objętych ochroną ustawową Obecnie jedynie 10% zabytków miasta podlega ochronie ustawowej. Odsetek ten zwiększy się po uchwaleniu miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego obejmujących tereny o dużym nasyceniu obiektami zabytkowymi (Śródmieście). Ponadto proponuje się wpisanie do rejestru zabytków 46 obiektów o dużych walorach oraz utworzenie parku kulturowego na obszarze dzielnicy Olszówka (tzw. Cygański Las). Zadania: Sporządzanie planów zagospodarowania przestrzennego dla rejonów cennych pod względem kulturowym; Utworzenie parku kulturowego obejmującego całe zespoły zabudowy lub dzielnice o unikalnym charakterze (Cygański Las); Uwzględnianie zapisów programów rewitalizacji, studiów widokowokrajobrazowych, studiów historyczno-urbanistycznych, katalogów typów zabudowy regionalnej i detalu architektonicznego w realizacji zagospodarowania przestrzennego gminy (w tym w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego); Aktualizacja rejestru zabytków z wpisaniem do niego wskazanych obiektów oraz kwalifikacja dalszych. Obiekty zakwalifikowane do wpisu do rejestru zabytków: Lp. 1. 2. 3. 4. 5. Obiekt Adres willa kamienica willa poczta kamienica 1 Maja 11 1 Maja 13 / Inwalidów 2 1 Maja 15 1 Maja 2 11 Listopada 10 Rok powstania 1902 1922 1901 1898 1893 110 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. pałacyk kamienica kamienica kamienica kamienica kamienica kamienica willa domy remiza SP kościół kaplica szkoła kamienica willa willa kamienica willa kamienica willa szkoła Przychodnia szkoła kamienica kamienica kamienica willa kościół willa kamienica Bank Polski szkoła willa szkoła willa dom dom dom dom kamienica willa 11 Listopada 40 / Ratuszowa 1 3 Maja 5 3 Maja 9a Barlickiego 11 Bohaterów Warszawy 1 Bohaterów Warszawy 17 Bohaterów Warszawy 21 Chopina 11 Chopina 4-4a Grunwaldzka 20a-b Karpacka – kościół św. Małgorzaty Karpacka – kaplica na cmentarzu ewangelickim Komorowicka 27 Krótka 1 / 11 Listopada 18 / Stojałowskiego 7 Legionów 21 Lompy 13 Mickiewicza 22 Mickiewicza 27 Mickiewicza 3 Olszówka 49 Osuchowskiego 8 Partyzantów 57a Piłsudskiego 47 Plac Smolki 4 Plac Wolności 10 Plac Wolności 4 Pocztowa 18 Polna – kościół p.w. Narodzenia NMP Różana 3 Sixta 10 Sixta 15 Sixta 20 / Słowackiego / Piastowska Słoneczna 4 Słowackiego 24 Słowackiego 32 / Żeromskiego Staszica 10 Staszica 4 Staszica 6 Staszica 8 Zamkowa 8 Zdrojowa 6 1901 1903 ok. 1910 1934 1934 1934 1925 1921-1924 1925-1928 1899 1899 1907-1910 ok. 1913 ok. 1889 1920 1904 1903 1901-1905 ok. 1870 1936 1928-1930 1874 1911 1907 1881-1893 1929 1907 1928-1931 1909-1912 1903 1873-1883 1923 ok. 1897 ok. 1870 111 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 W ramach Priorytetu II: Przywracanie tożsamości miasta przez upowszechnianie i promowanie wiedzy o miejscowej spuściźnie kulturowej określono następujące kierunki działania: Kierunek 1: Popularyzacja wiedzy o dziedzictwie kulturowym miasta W ostatnich latach stopniowo wzrasta ilość naukowych i popularnonaukowych publikacji oraz profesjonalnych witryn internetowych poświęconych historii i dziedzictwu kulturowemu Bielska-Białej. Jest to odpowiedź na zainteresowanie mieszkańców tą problematyką. Sytuacja sprzyja zatem propagowaniu wiedzy o miejscowej spuściźnie. Działania, które należy w tym celu podjąć, to m.in. : opracowanie miejskiego systemu informacji, obejmującego dziedzictwo materialne, realizacja programów lekcji regionalnych dla szkół podstawowych i średnich oraz wprowadzenie wiedzy z zakresu kultury regionu do programów studiów wyższych. Zadania: Finansowanie publikacji i projektów medialnych dotyczących historii i dziedzictwa kulturowego miasta; Wprowadzanie systemu informacji miejskiej w najbardziej uczęszczanych miejscach i obiektach; Realizacja programów edukacyjnych dotyczących tradycji regionu, w tym zabytków, w szkołach podstawowych i średnich; Wprowadzenie wiedzy z zakresu kultury regionu do programów studiów wyższych; Ufundowanie miejskiego stypendium naukowego dla studenta, który przedstawi najciekawszy program badawczy (praca licencjacka, magisterska) dotyczący spuścizny kulturowej regionu. Kierunek 2: Opracowanie pełnej bazy danych o obiektach zabytkowych Podstawę wiedzy o dziedzictwie kulturowym stanowi rzetelne i pełne rozpoznanie obiektów zabytkowych oraz ich dokumentowanie, m.in. poprzez tworzenie nowoczesnych baz danych wykorzystujących najnowsze technologie. Zadania: Zapewnienia służbom ochrony zabytków nowoczesnych narzędzi informatycznych do tworzenia baz danych; Udostępnienie danych o zabytkach szerokiej publiczności (Internet); Wykonywanie prac studialnych (studia historyczno-urbanistyczne, studia widokowo-krajobrazowe, badania historyczno-architektoniczne, katalogi typów zabudowy regionalnej i detalu architektonicznego); Finansowanie wykonania inwentaryzacji architektoniczno-konserwatorskiej zagrożonych obiektów zabytkowych. 112 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Kierunek 3: Promocja spuścizny kulturowej regionu Jest dziś rzeczą oczywistą, że aby zapewnić historycznemu dziedzictwu przetrwanie, należy sięgać po najnowocześniejsze technologie. Promocja spuścizny kulturowej regionu musi zatem wykorzystywać takie nośniki, jak Internet, media i multimedia. Nie należy przy tym pomijać form tradycyjnych (publikacje, konferencje, konkursy, warsztaty itp.), które, choć skierowane do węższej publiczności, zapewniają przepływ bardziej szczegółowej wiedzy o regionie i jego spuściźnie. Sprzyjające okoliczności dla promocji miejscowego dziedzictwa stwarza również zacieśnienie współpracy międzynarodowej w dziedzinie kultury, szczególnie w ramach Unii Europejskiej. Zadania: Organizacja poświęconych dziedzictwu kulturowemu regionu konferencji, sesji popularnonaukowych i spotkań pełniących funkcję forum dyskusyjnego; Organizacja wystaw, konkursów, przeglądów, warsztatów, festiwali w celu popularyzacji dziedzictwa regionu; Promocja walorów zabytkowych gminy, wiedzy o historii, tradycji i zabytkach regionu oraz przedsięwzięć kulturalnych z nimi związanych za pomocą narzędzi multimedialnych, publikacji, akcji społecznych i programów edukacyjnych (w tym muzea wirtualne); Tworzenie stron internetowych poświęconych regionalnym zabytkom i tradycji; Promocja krajobrazów kulturowych, tradycyjnych form zabudowy i zagospodarowania terenu (w tym przygotowanie katalogów); Realizacja wieloaspektowych projektów popularyzujących dziedzictwo kulturowe regionu w ramach projektów transgranicznych i międzynarodowych. Kierunek 4: Rozwój tzw. turystyki kulturowej szlakami architektury: drewnianej, przemysłowej, militarnej Inwestowanie w rozwój tzw. turystyki kulturowej szlakami zabytków przynieść może podwójną korzyść: po pierwsze, zwiększyć turystyczną atrakcyjność miasta i regionu, po drugie, stworzyć kolejne narzędzie promocji jego spuścizny kulturowej. Bielsko-Biała, ze swym bogactwem obiektów poprzemysłowych, drewnianych i militarnych, dysponuje w tym zakresie znacznym potencjałem rozwojowym. Zadania: Wytypowanie obiektów tworzących szlak tematyczny; Stworzenie ścieżki edukacyjnej wzdłuż polskiej linii fortów z roku 1939; Tworzenie infrastruktury wokół obiektów zabytkowych i szlaków. 113 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 8. Instrumentarium zabytkami realizacji gminnego programu opieki nad Zakłada się, że zadania określone w Gminnym programie opieki nad zabytkami będą wykonywane za pomocą następujących instrumentów: instrumentów prawnych wynikających z przepisów ustawowych (np. miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, parki kulturowe, wpis do rejestru zabytków obiektów będących własnością gminy, wykonywanie decyzji administracyjnych, np. wojewódzkiego konserwatora zabytków); instrumentów finansowych (m.in. finansowanie prac konserwatorskich i remontowych przy obiektach zabytkowych będących własnością gminy, korzystanie z programów finansowanych z funduszy europejskich oraz dotacje, subwencje, dofinansowania, nagrody, zachęty finansowe dla właścicieli i posiadaczy obiektów zabytkowych); instrumentów koordynacji (m.in. realizacja projektów i programów dotyczących ochrony dziedzictwa kulturowego zapisanych w wojewódzkich, powiatowych i gminnych strategiach, planach rozwoju lokalnego itp., współpraca z ośrodkami naukowymi i akademickimi, współpraca z organizacjami wyznaniowymi w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami); instrumentów społecznych (m.in. poprzez działania edukacyjne, promocyjne, współdziałanie z organizacjami społecznymi); instrumentów kontrolnych (m.in. aktualizacja gminnej ewidencji zabytków, monitoring stanu zagospodarowania przestrzennego oraz stanu zachowania dziedzictwa kulturowego). 114 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 9. Zasady zabytkami oceny realizacji gminnego programu opieki nad Art. 87 Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami stanowi, że: 5. Z realizacji programów zarząd województwa, powiatu i wójt (burmistrz, prezydent miasta) sporządza, co 2 lata, sprawozdanie, które przedstawia się odpowiednio sejmikowi województwa, radzie powiatu lub radzie gminy. 6. Sprawozdanie z realizacji wojewódzkiego programu opieki nad zabytkami jest przekazywane Generalnemu Konserwatorowi Zabytków i właściwemu wojewódzkiemu konserwatorowi zabytków w celu jego wykorzystania przy opracowywaniu, aktualizacji i realizacji krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Przed opracowaniem sprawozdania sporządza się ocenę poziomu realizacji gminnego programu, uwzględniającą stopień wykonania zadań i ich efektywność. Kryteria oceny realizacji programu opieki: W ramach Priorytetu I: Uznanie dziedzictwa kulturowego za wyznacznik specyfiki miasta i jego atrakcyjności: Poziom (w %) wydatków budżetu gminy na ochronę i opiekę nad zabytkami; Wartość finansowa zrealizowanych kompleksowych programów rewaloryzacji i rewitalizacji oraz liczba (lub inne mierniki) obiektów poddanych rewaloryzacji w ramach tych programów; Wartość finansowa wykonanych prac remontowo-konserwatorskich przy zabytkach oraz liczba obiektów poddanych ww. pracom; Poziom (w %) objęcia terenu gminy wykonanymi miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego; Liczba utworzonych parków kulturowych; Liczba wniosków o wpis do rejestru zabytków obszarów, obiektów i zespołów zabytkowych. W ramach Priorytetu II: Przywracanie upowszechnianie i promowanie wiedzy kulturowej: tożsamości miasta przez o miejscowej spuściźnie Liczba opracowanych prac studialnych (studia historyczno-urbanistyczne, studia krajobrazowe, katalogi typów zabudowy regionalnej i detalu architektonicznego); Liczba zrealizowanych konkursów, wystaw, działań edukacyjnych na terenie gminy; Liczba utworzonych szlaków turystycznych, tras rowerowych, konnych; Liczba opracowywanych i wydanych publikacji (w tym folderów promocyjnych, przewodników); Liczba utworzonych i zmodernizowanych elementów infrastruktury służących funkcjonowaniu i rozwojowi turystyki kulturowej; Liczba osób odwiedzających muzea, skanseny, izby regionalne itp. 115 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 10. Źródła finansowania gminnego programu opieki nad zabytkami Środki publiczne: Finansowanie środkami publicznymi realizowane jest na wszystkich szczeblach administracji publicznej. Źródłem finansowania zadań są środki planowane w rocznych ustawach budżetowych. Składają się na nie zarówno środki własne, jak i pochodzące z zagranicy (w tym z Unii Europejskiej). Środkami przeznaczonymi na kulturę i ochronę dziedzictwa kulturowego dysponują ministrowie i wojewodowie, przy czym gros środków pozostaje w dyspozycji ministra właściwego do spraw kultury. Polskie prawo nie określa procentowego limitu wydatków budżetu na rzecz kultury, w tym ochrony i opieki nad zabytkami. Tylko w drodze wyjątku przepisy szczególne mogą wskazywać rodzaj i wielkość uzależnienia planowanego wydatku. Obowiązujące prawo nie przewiduje także powiązań pomiędzy spływem źródła dochodów budżetowych a wysokością określonego wydatku. Bezpośrednie powiązania konkretnych środków budżetowych z konkretnymi wydatkami mogą mieć jedynie charakter funkcjonalny i dotyczą tzw. harmonogramów rocznych dochodów i wydatków (art. 29 Ustawy z 26 listopada 1998 r. o finansach publicznych). Wydatki z budżetu państwa na ochronę i opiekę nad zabytkami mogą obejmować: 1. bezpośrednie wydatki na zadania bieżące i inwestycyjne państwowych jednostek budżetowych; 2. wydatki w formie: dotacji dla jednostek samorządu terytorialnego, dotacji dla innych jednostek sektora finansów publicznych, dotacji spoza jednostek sektora finansów publicznych (osób fizycznych, przedsiębiorców, organizacji pozarządowych). Dotacje z budżetu państwa w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami mogą mieć charakter dotacji celowych, dotacji przedmiotowych lub dotacji podmiotowych. Istnieją ponadto wieloletnie instrumenty planowania finansowego. Planowanie takie w zakresie wydatków bieżących (niemajątkowych, takich jak ochrona zabytków) jest możliwe przez dołączenie do ustawy budżetowej programów wieloletnich ustanawianych przez Radę Ministrów. Oznacza to, że w kolejnych ustawach budżetowych planowane są wydatki na dany program w kwotach ustalonych w zestawieniu wieloletnim dołączanym do tych ustaw. Opracowywanie wieloletnich programów i projektów realizowanych ze środków funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności oraz innych środków UE jest obowiązkiem ustawowym. Przekazywanie publicznych środków na rzecz strefy ochrony i opieki nad zabytkami może się również odbywać w ramach gospodarki pozabudżetowej. Gospodarka pozabudżetowa oznacza realizację zadań publicznych nie przez jednostki budżetowe (których dochody i wydatki w całości obejmowane są budżetem państwa), ale przez zakłady budżetowe, gospodarstwa pomocnicze (przy jednostkach budżetowych), rachunki środków specjalnych (jednostek budżetowych) oraz przez fundusze celowe. W takich konstrukcjach finansowych istnieje uzależnienie wydatków od pozyskiwanych dochodów oraz bezpośrednie 116 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 powiązanie spływających dochodów z określonymi wydatkami. Zakłady budżetowe i gospodarstwa pomocnicze mogą tworzyć minister i wojewoda. Rachunki środków specjalnych są dodatkowym źródłem pieniędzy (poza budżetem), jakie może uzyskać jednostka budżetowa. Fundusze celowe są powoływane ustawowo. Mają określone przeznaczenie i dysponenta. Jedynym funduszem działającym w strefie ochrony i opieki nad zabytkami jest Narodowy Fundusz Rewaloryzacji Zabytków Krakowa (fundusz państwowy). Stosowanym instrumentem z zakresu ochrony zabytków jest przekazywanie dóbr kultury na utrzymanie przez państwowe osoby prawne. Finansowanie opieki nad zabytkami na stanie państwowych osób prawnych powinno być dokonywane z ich środków własnych. Zabytki i inne dobra kultury mogą pozostawać w dyspozycji państwowych osób prawnych: instytucji kultury (w tym muzeów) lub, rzadziej, wykorzystywane są na potrzeby spółek lub agencji państwowych. Państwowe wydatki na ochronę i opiekę nad zabytkami realizowane są również w ramach budżetowych wydatków jednostek samorządu terytorialnego, przede wszystkim województw i gmin. Samorządy dysponują wieloletnimi instrumentami planowania finansowego. Analogicznie jak budżet państwowy samorządy mogą realizować wydatki budżetowe w tej sferze również przez: samorządowe osoby prawne, gospodarkę pozabudżetową, środki specjalne samorządowych jednostek budżetowych. Dodatkowo (w przeciwieństwie do budżetu państwa) jednostki samorządów terytorialnych mogą tworzyć fundacje, których zadaniem może być ochrona i opieka nad zabytkami. Wydatki samorządów na ochronę i opiekę nad zabytkami mogą obejmować bezpośrednie wydatki na: zadania bieżące i inwestycyjne państwowych jednostek organizacyjnych oraz wydatki w formie dotacji. Środki prywatne: Sektor prywatny jest istotnym, ale mało wykorzystanym źródłem wspomagania zadań publicznych sfery ochrony i opieki nad zabytkami. Wykorzystanie tego źródła jest uwarunkowane odpowiednimi rozwiązaniami prawnymi. Do zwiększenia udziału środków prywatnych w ochronie i opiece nad zabytkami mogą przyczynić się działania państwa realizowane za pomocą tzw. partnerstwa publiczno-prywatnego (PPP) i pomocy publicznej Wspieranie działań przedsiębiorców na rzecz ochrony i opieki nad zabytkami przez udzielenie pomocy ze środków publicznych podlega w UE zasadniczym ograniczeniom. Pomoc publiczna to określone zasady wsparcia podmiotu gospodarczego przez państwo (na wszystkich poziomach: centralnym, regionalnym, lokalnym) oraz przez władze samorządowe, organizacje, a nawet osoby, nad którymi państwo nie sprawuje bezpośredniej kontroli, a które oferują pomoc na podstawie zleceń pochodzących od organów państwowych w jakiejkolwiek formie (np. dotacji, rozłożenia spłaty podatku na raty, zwolnienia z zaległości podatkowych, zwolnienia z należności niepodatkowych, udzielenia preferencyjnej pożyczki lub kredytu). Ochrona dóbr kultury jest jednym z dopuszczalnych rodzajów pomocy publicznej w UE. 117 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Zasady finansowania: W zakresie sprawowania opieki nad zabytkami osoba fizyczna lub jednostka organizacyjna posiadająca tytuł prawny do zabytku wynikający z prawa własności, użytkowania wieczystego, trwałego zarządu, ograniczonego prawa rzeczowego albo stosunku zobowiązaniowego finansuje prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy tym zabytku. Sprawowanie opieki nad zabytkiem, w tym finansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku, do którego tytuł prawny ma jednostka samorządu terytorialnego, jest zadaniem własnym jednostek samorządu terytorialnego. Na zasadach i w trybie określonym w przepisach odrębnych prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku będącym w posiadaniu jednostek organizacyjnych zaliczanych do sektora finansów publicznych są finansowane ze środków przyznanych odpowiednio przez dysponentów części budżetu, którym podlegają te jednostki. Osoba fizyczna lub jednostka organizacyjna, która zamierza finansować roboty budowlane przy zabytku nieruchomym wpisanym do rejestru lub objętym ochroną konserwatorską na podstawie ustaleń miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, jest obowiązana pokryć koszty badań archeologicznych oraz ich dokumentacji, jeżeli przeprowadzenie tych badań jest niezbędne dla ochrony zabytku. Osoba fizyczna, jednostka samorządu terytorialnego lub inna jednostka organizacyjna będąca właścicielem bądź posiadaczem zabytku wpisanego do rejestru, bądź posiadająca taki zabytek w trwałym zarządzie może ubiegać się o udzielenie dotacji celowej z budżetu państwa na dofinansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy tym zabytku. Dotacja taka może być udzielona przez ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego ze środków finansowych z części budżetu państwa Kultura i ochrona dziedzictwa narodowego lub przez wojewódzkiego konserwatora zabytków ze środków finansowych z budżetu państwa w części, której dysponentem jest wojewoda. Dotacja może być udzielona do wysokości 50% (w szczególnych przypadkach 100%) nakładów koniecznych i może być udzielona na dofinansowania: nakładów na wykonanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru, ustalonych na podstawie kosztorysu zatwierdzonego przez wojewódzkiego konserwatora zabytków, które zostaną przeprowadzone w roku złożenia przez wnioskodawcę wniosku o udzielenie dotacji lub w roku następującym po złożeniu tego wniosku, lub nakładów koniecznych do wykonania prac konserwatorskich, restauratorskich, lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru, które zostały przeprowadzone w okresie trzech lat poprzedzających rok złożenia wniosku. Dotacje na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru mogą być również udzielane przez organ stanowiący gminy, powiatu lub województwa na zasadach określonych w podjętej przez ten organ uchwale. 118 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 11. Podsumowanie W Gminnym programie opieki nad zabytkami przyjęto dwa zasadnicze priorytety, wyznaczające określone kierunki i zadania gminy: Priorytet I: Uznanie dziedzictwa kulturowego za wyznacznik specyfiki miasta i jego atrakcyjności; Priorytet II: Przywracanie tożsamości miasta przez upowszechnianie i promowanie wiedzy o miejscowej spuściźnie kulturowej. W ramach Priorytetu I wskazuje się, że obiekty zabytkowe Bielska-Białej winny być zachowane, chronione i odpowiednio wykorzystywanie nie tylko ze względu na wartość, jaką posiadają same w sobie, lecz również dlatego, że decydują o specyfice i atrakcyjności miasta. Wynikające stąd kierunki działań są następujące: Utrzymanie i ochrona dziedzictwa kulturowego na poziomie pozwalającym na trwałe zachowanie i wyeksponowanie jego walorów; Uregulowanie sytuacji własnościowej nieruchomości zabytkowych gwarantującej ich odpowiednie utrzymanie; Zapewnienie funkcjonowania zabytków w ramach ustroju rynkowego, z wykorzystaniem ich wartości dla podnoszenia standardów życia mieszkańców i rozwoju miasta; Podniesienie standardów miejskich przestrzeni publicznych i terenów zielonych; Zwiększenie ilości obiektów objętych ochroną ustawową. Najistotniejszymi z zadań wynikających z powyższych kierunków są: opracowanie programów rewitalizacji śródmieścia, realizacja istniejących programów rewitalizacji (Starówka) oraz monitorowanie warunków sprzedaży zabytków z zapewnieniem odpowiedniego ich użytkowania. Wskazuje się także obiekty predestynowane do objęcia ochroną oraz postuluje się utworzenie parku kulturowego w dzielnicy Olszówka. Priorytet II wskazuje na związek między świadomością spuścizny kulturowej a identyfikacją z małą ojczyzną. Wyznacza on kierunki działań zmierzających do popularyzacji wiedzy o dziedzictwie kulturowym gminy i jej efektywnej promocji. Nacisk położono na wspieranie przepływu wiedzy, zarówno naukowej, jak i popularnonaukowej (badania, publikacje, konferencje), dotyczącej spuścizny zabytkowej, a także na tworzenie nowoczesnego systemu informacji dziedzictwie kulturowym obiektach (miejski system informacji, bazy danych). Kierunki działań wynikające z Priorytetu II są następujące: Popularyzacja wiedzy o dziedzictwie kulturowym miasta; Opracowanie pełnej bazy danych o obiektach zabytkowych; Promocja spuścizny kulturowej regionu; Rozwój tzw. turystyki kulturowej i szlaków architektury: przemysłowej, militarnej. drewnianej, W obrębie powyższych kierunków określono zadania w poszczególnych zakresach. Najistotniejsze spośród nich to: zapewnieniu finansowania prac 119 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 studialnych i badawczych nad dziedzictwem kulturowym, organizowanie sesji naukowych i popularnonaukowych, a także projektów multimedialnych, w celu popularyzacji tematyki ochrony zabytków wśród szerokich kręgów mieszkańców, a ponadto stworzenie krajoznawczych szlaków tematycznych śladami charakterystycznych dla regionu typów architektury. Zawarte w Gminnym programie opieki nad zabytkami wytyczne zakładają wielokierunkowe działania realizowane w perspektywie wieloletniej. Proces ten prowadzić ma do zachowania i poprawy stanu spuścizny kulturowej oraz do wykorzystania jej zgodnie z obecnymi realiami socjoekonomicznymi i szeroko pojętym interesem gminy. 120 GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BIELSKO-BIAŁA NA LATA 2010-1013 Najważniejsze zadania w zakresie ochrony kulturowych wartości gminy na okres najbliższych kilku lat: 1. Weryfikacja zabytków Bielska Białej (rejestr, ewidencja, spisy) uwzględniająca obecne kryteria wartościowania dziedzictwa kulturowego oraz ich stan zachowania np. zniszczenia, przebudowy itp., waloryzacja obiektu i otoczenia. 2. Ewidencja połączona z penetracją terenu pod kątem występowania kapliczek, krzyży przydrożnych i świątków, oddawanie ich sukcesywnej konserwacji. 3. Prace badawcze: opracowanie studium historyczno konserwatorskiego parku leśnego Cygańskiego Lasu zawierające elementy inwentaryzacji i z położeniem szczególnego nacisku na przeanalizowanie kompozycji parku; rozpracowanie terenu Nad Niprem pod kątem występowania i zachowania manufaktur; opracowanie wyników badań. 4. Prace projektowe: grodzisko w Starym Bielsku – opracowanie programu użytkowania, przeprowadzenie badań archeologicznych, opracowanie projektu; prace projektowe przy zespole parku kulturowego Olszówka; opracowania wytypowanych zespołów parkowo – willowych, cząstkowe koncepcje. 5. Realizacja: renowacje wytypowanych obiektów prowadzone w oparciu o programy konserwatorskie opracowywane jednostkowo i kompleksowo dla całych kwartałów; konsekwentne prowadzenie remontów i zatwierdzonych planów rewaloryzacji; konsekwentna realizacja trwających długoletnich remontów konserwatorskich; sporządzenie kompleksowego planu remontów gminnych obiektów zabytkowych, prowadzenie systematycznych remontów obiektów gminnych. 6. Komunikacja: opracowanie rozwiązań komunikacyjnych pozwalających na ograniczenie ruchu kołowego w rejonach śródmiejskich; ograniczenie tranzytu przez ścisłe centrum miasta. 7. Promocja: Promocja kulturowej spuścizny gminy, propagowanie wiedzy o niej; Ufundowanie stypendium naukowego dla najlepszego studenta lub ucznia bielskich placówek naukowych lub szkół, zajmującego się problematyką kulturową Bielska Białej. 121 ANEKS NR 1 REJESTR ZABYTKÓW NIERUCHOMYCH Aneks 1 REJESTR ZABYTKÓW NIERUCHOMYCH Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. Miejscowość Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Obiekt Adres teatr 1 Maja 1 dom d. fabryki Büttnera 1 Maja 8 kamienica 1 Maja 9 dom 11 Listopada 1 dwór Thomkego-oficyna 11 Listopada 100 dwór Thomkego 11 Listopada 102 kamienica 11 Listopada 19 dom 11 Listopada 27 kamienica 11 Listopada 54 kamienica 11 Listopada 55 hotel „Pod Orłem” 11 Listopada 60/62 dom 11 Listopada 68 NOT 3 Maja 10 hotel „Prezydent” 3 Maja 12 pałacyk Alfreda Michla 3 Maja 13 kamienica Bruno Pollaka 3 Maja 17 kamienica 3 Maja 1a kamienica 3 Maja 25 kamienica 3 Maja 29 kamienica 3 Maja 3 kamienica 3 Maja 31 dawny hotel „Grand” Barlickiego 15 kamienica Barlickiego 3 kamienica Barlickiego 4 układ urbanistyczny Biała układ urbanistyczny Bielsko Dom Żołnierza Broniewskiego 27 willa Eduarda Zipsera Bystrzańska 52 dom Cechowa 14 kamienica Cechowa 16 kamienica Cechowa 20 kamienica Celna 1 kamienica Celna 10 dom Celna 12 Nr 459 711 655 26 29 30 27 592 28 728 686 405 473 437 403 698 696 685 699 697 700 474 25 663 479 1 656 288 31 32 707 8 14 15 rok wpisu 86 95 91 76 76 76 76 88 76 98 94 82 86 86 81 94 94 92 94 94 94 86 76 91 87 76 91 09 76 76 94 76 76 76 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała Bielsko-Biała kamienica dom oficyna nr 6 dom dom bank cmentarz żydowski kamienica dom dom kamienica kamienica dom kamienica dom kamienica cmentarz katolicki kościół Św. Barbary willa Hajduka dawna szkoła dom dom kościół Św. Stanisława cmentarz katolicki pałac Emanuela Rosta dom dom Heinricha Mehlo kamienica pałacyk willa Adolfa Mänhardta kamienica Kwiecińskich dom dom cmentarz ewangelicki willa willa Gimnazjum Polskie plebania ewangelicka dawny folwark Zipsera Teatr Polski - Mała scena kamienica kamienica Karla Korna Celna 2 Celna 4 Celna 6 Celna 6 Celna 8 Chrobrego Plac 1 Cieszyńska Cieszyńska 1 Cieszyńska 11 Cieszyńska 13 Cieszyńska 2 Cieszyńska 3 Cieszyńska 4 Cieszyńska 5 Cieszyńska 7 Cieszyńska 9 Cmentarna Cyprysowa Kamienicka 11 Karpacka 148 Karpacka 154 Karpacka 5 Klubowa Klubowa Komorowicka 48 Kościelna 1 Krasińskiego 10 Krasińskiego 24 Krasińskiego 28 Laskowa 54 Legionów 13 Legionów 24 Legionów 25 Listopadowa Listopadowa 21 Listopadowa 31 Listopadowa 70 Lutra Plac 12 Łukasińskiego 20 1 Maja 1 Mickiewicza 19 Mickiewicza 21 9 10 12 11 13 468 582 16 22 23 17 18 19 18 20 21 491 2 692 158 156 547 176 176 452 125 104 574 703 409 494 448 434 466 713 429 490 130 379 459 668 436 76 76 76 76 76 86 88 76 76 76 76 76 76 76 76 76 87 76 93 76 76 87 76 76 86 76 76 88 94 86 87 86 86 86 95 83 87 76 79 86 91 84 77. Bielsko-Biała kamienica firmy Karla Korna 78. Bielsko-Biała kamienica 79. Bielsko-Biała willa Theodora Sixta 80. Bielsko-Biała katedra Św. Mikołaja 81. Bielsko-Biała cmentarz ewangelicki (stary) 82. Bielsko-Biała willa 83. Bielsko-Biała willa 84. Bielsko-Biała willa 85. Bielsko-Biała willa 86. Bielsko-Biała kościół Opatrzności Bożej 87. Bielsko-Biała mury miejskie 88. Bielsko-Biała kamienica 89. Bielsko-Biała kamienica 90. Bielsko-Biała kamienica 91. Bielsko-Biała kamienica 92. Bielsko-Biała kamienica 93. Bielsko-Biała kamienica 94. Bielsko-Biała kamienica 95. Bielsko-Biała kamienica 96. Bielsko-Biała fabryka Mänhardta 97. Bielsko-Biała dawny dom opieki, szkoła 98. Bielsko-Biała willa Deutsch 99. Bielsko-Biała dom 100. Bielsko-Biała cmentarz ewangelicki 101. Bielsko-Biała dom 102. Bielsko-Biała dom 103. Bielsko-Biała dom 104. Bielsko-Biała kamienica 105. Bielsko-Biała dom 106. Bielsko-Biała Bielski Syjon 107. Bielsko-Biała dom 108. Bielsko-Biała willa Schäffer 109. Bielsko-Biała dom 110. Bielsko-Biała kamienica 111. Bielsko-Biała kamienica 112. Bielsko-Biała kamienica 113. Bielsko-Biała kamienica Mickiewicza 21a Mickiewicza 23 Mickiewicza 24 Mikołaja Św. Plac ModrzewskiegoGrunwaldzka NMP Królowej Polski 17 NMP Królowej Polski 21 NMP Królowej Polski 36 Olszówka 46 Opatrzności Plac Orkana - Kręta Orkana 14 Orkana 18 Orkana 2 Orkana 20 Orkana 5 Orkana 8 Pankiewicza 2 Pankiewicza 4 Partyzantów 22 Partyzantów 62 Piastowska 14 Pienińska 27 Piłsudskiego Piwowarska 1 Piwowarska 2 Piwowarska 3 – św. Trójcy 4 Piwowarska 4 Piwowarska 6 Plac Lutra Modrzewskiego Plac św. Mikołaja 7 Pocztowa 12 Pod Grodziskiem 2 Podcienie 1 Podcienie 11 Podcienie 13 Podcienie 3 436 549 706 136 84 88 94 60 194 594 590 586 701 2006 88 88 88 94 135 131 58 59 47 61 56 57 60 62 723 76 76 76 76 76 76 76 76 76 76 96 647 717 189 591 3 4 89 95 77 88 76 76 5 6 7 76 76 76 122 126 669 138 36 41 42 37 4 76 91 76 76 76 76 76 114. Bielsko-Biała kamienica 115. Bielsko-Biała kamienica 116. Bielsko-Biała kamienica 117. Bielsko-Biała dawny ratusz 118. Bielsko-Biała ratusz 119. Bielsko-Biała kamienica 120. Bielsko-Biała kamienica 121. Bielsko-Biała kamienica 122. Bielsko-Biała kamienica 123. Bielsko-Biała kamienica 124. Bielsko-Biała kamienica 125. Bielsko-Biała kamienica 126. Bielsko-Biała kamienica 127. Bielsko-Biała kamienica 128. Bielsko-Biała dom 129. Bielsko-Biała kamienica 130. Bielsko-Biała kamienica 131. Bielsko-Biała kamienica 132. Bielsko-Biała kamienica 133. Bielsko-Biała kamienica 134. Bielsko-Biała kamienica 135. Bielsko-Biała kamienica 136. Bielsko-Biała kamienica 137. Bielsko-Biała kamienica 138. Bielsko-Biała kamienica 139. Bielsko-Biała kamienica 140. Bielsko-Biała dwór w Hałcnowie 141. Bielsko-Biała kamienica 142. Bielsko-Biała kamienica 143. Bielsko-Biała dom 144. Bielsko-Biała dom 145. Bielsko-Biała dom 146. Bielsko-Biała kościół ewangelicki 147. Bielsko-Biała grodzisko 148. Bielsko-Biała cmentarz ewangelicki 149. Bielsko-Biała kościół Św. Trójcy 150. Bielsko-Biała kamienica 151. Bielsko-Biała kamienica 152. Bielsko-Biała kamienica Podcienie 5 Podcienie 7 Podcienie 9 Ratuszowa 2 - 11 Listopada 38 Ratuszowy Plac 1 Rynek 1/ Cieszyńska 2 Rynek 12 Rynek 14 Rynek 15 Rynek 19 Rynek 2 Rynek 20 Rynek 21 Rynek 22 Rynek 24 Rynek 25 Rynek 26 Rynek 27 Rynek 28 Rynek 29 Rynek 3 Rynek 30 Rynek 31 Rynek 4/5 Rynek 7 Rynek 8 S. Małgorzaty Szewczyk Schodowa 1-1a Schodowa 2 Sikorskiego Słowackiego 2 Słowackiego 2b/Podcienie Słowackiego 4 Sobieskiego Sobieskiego Sobieskiego Sobieskiego Sobieskiego 1 Sobieskiego 11 Sobieskiego 12 38 39 40 76 76 76 250 721 17 111 112 113 114 105 116 115 116 117 119 120 121 122 122 106 123 124 107 108 109 9 96 76 76 76 76 76 76 60 76 76 76 76 76 76 76 76 76 76 76 76 76 76 145 688 76 92 212 64 7 76 63 65 177 400 498 132 77 80 81 76 76 76 81 87 76 76 76 76 153. Bielsko-Biała 154. Bielsko-Biała 155. Bielsko-Biała 156. Bielsko-Biała 157. Bielsko-Biała 158. Bielsko-Biała 159. Bielsko-Biała 160. Bielsko-Biała 161. Bielsko-Biała 162. Bielsko-Biała 163. Bielsko-Biała 164. Bielsko-Biała 165. Bielsko-Biała 166. Bielsko-Biała 167. Bielsko-Biała 168. Bielsko-Biała 169. Bielsko-Biała 170. Bielsko-Biała 171. Bielsko-Biała 172. Bielsko-Biała 173. Bielsko-Biała 174. Bielsko-Biała 175. Bielsko-Biała 176. Bielsko-Biała 177. Bielsko-Biała 178. Bielsko-Biała 179. Bielsko-Biała 180. Bielsko-Biała 181. Bielsko-Biała 182. Bielsko-Biała 183. Bielsko-Biała 184. Bielsko-Biała 185. Bielsko-Biała 186. Bielsko-Biała 187. Bielsko-Biała 188. Bielsko-Biała 189. Bielsko-Biała 190. Bielsko-Biała 191. Bielsko-Biała 192. Bielsko-Biała 193. Bielsko-Biała 194. Bielsko-Biała kamienica kamienica dom dom dom kamienica dom kamienica dom dom dom dom kamienica kamienica dom dom dom dom Dom Tkacza dom dom dom kamienica d. szkoła ewangelicka kościół ewangelicki oficyna kamienica dawna szkoła dawna szkoła dom oficerski fabryka Büttnera willa dom dworzec kolejowy dom dom dom dom dom willa kamienica "Pod Żabami" kamienica Sobieskiego 13 Sobieskiego 16 Sobieskiego 17 Sobieskiego 19 Sobieskiego 21 Sobieskiego 22 Sobieskiego 23 Sobieskiego 25 Sobieskiego 26 Sobieskiego 27 Sobieskiego 28 Sobieskiego 29 Sobieskiego 31 Sobieskiego 33 Sobieskiego 35 Sobieskiego 36 Sobieskiego 38 Sobieskiego 47 Sobieskiego 51 Sobieskiego 62 Sobieskiego 63 Sobieskiego 70 Sobieskiego 9 Staszica 2/2a Staszica/Pl.Wojska Pol. Stojałowskiego 2 Stojałowskiego 2 Stojałowskiego 33 Straconki 6 Strzelców Podhal.14-18 Sukiennicza 7 Św. Anny 22 Trójcy Św. 7 Warszawska Waryńskiego 1 Waryńskiego 3 Waryńskiego 5 Waryńskiego 7 Waryńskiego 9 Wita Stwosza 6a Wojska Polskiego 12 Wojska Polskiego 16 82 83 84 85 87 88 89 90 194 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 402 79 129 134 35 34 128 648 402 711 649 3 704 9 10 11 13 14 589 593 575 76 76 76 76 76 76 76 76 77 76 76 76 76 76 76 76 76 76 76 76 76 81 76 76 76 76 76 76 89 81 95 89 76 94 76 76 76 76 76 88 88 88 195. Bielsko-Biała 196. Bielsko-Biała 197. Bielsko-Biała 198. Bielsko-Biała 199. Bielsko-Biała 200. Bielsko-Biała 201. Bielsko-Biała 202. Bielsko-Biała 203. Bielsko-Biała 204. Bielsko-Biała 205. Bielsko-Biała 206. Bielsko-Biała 207. Bielsko-Biała 208. Bielsko-Biała 209. Bielsko-Biała 210. Bielsko-Biała 211. Bielsko-Biała 212. Bielsko-Biała 213. Bielsko-Biała dawny Dom Cechowy kościół Nawiedzenia NMP dawna szkoła cmentarz katolicki kamienica kamienica kamienica zamek książęcy d. Komunalna Kasa Oszczędności dom oficyna domu nr 3 kamienica kamienica dom dom kamienica mury miejskie dworek Adolfa Klobusa klasztor (dawny dwór Habsburgów) Wolności Plac 7 Wyzwolenia Wyzwolenia 319 Wyzwolenia-Księży Las Wzgórze 10 Wzgórze 12 Wzgórze 14 Wzgórze 16 127 144 646 144 54 702 55 133 76 76 89 76 76 94 76 76 Wzgórze 19 Wzgórze 3 Wzgórze 3 Wzgórze 4 Wzgórze 5 Wzgórze 6 Wzgórze 7 Wzgórze 8 Zamkowa Żywiecka 193 385 48 49 50 51 52 49 53 136 382 81 76 76 76 76 76 76 76 76 80 Żywiecka 20 481 87 ANEKS NR 2 REJESTR ZABYTKÓW ARCHEOLOGICZNYCH Aneks 2 REJESTR ZABYTKÓW ARCHEOLOGICZNYCH Lp. Obszar AZP 1. 107-47 2. 3. 4. 107-48 106-48 107-48 5. 6. 106-48 107-48 7. 8. 106-48 107-48 9. 108-48 10. 11. 12. 13. 14. 15. 106-48 107-48 106-48 107-48 106-48 107-48 16. 17. 18. 108-47 106-48 107-48 19. 20. 106-48 108-47 21. 107-48 22. 108-47 23. 24. 106-48 107-48 25. 26. 27. 28. 106-48 107-48 106-48 107-48 29. 107-48 30. 107-47 Nr stanowiska Funkcja- Kultura- Chronologia wg AZP 1 Grodzisko wczesnośredniowieczne i średniowieczne 1 Ślad osadnictwa – epoka kamienia 1 Ślad osadnictwa pradziejowego 2 Ślad osadnictwa – młodsza epoka kamienia 2 Ślad osadnictwa średniowiecznego 3 Obozowisko – młodsza epoka kamienia, młodsza epoka brązu 3 Ślad osadnictwa – epoka kamienia 4 Ślad osadnictwa – młodsza epoka kamienia 4 Ślad osadnictwa – średniowiecze lub nowożytność 4 Ślad osadnictwa średniowiecznego 5 Obozowisko – młodsza epoka kamienia 5 Ślad osadnictwa średniowiecznego 6 Skarb monet – okres wędrówek ludów 6 Ślad osadnictwa pradziejowego 7 Ślad osadnictwa – młodsza epoka kamienia 7 Ślad osadnictwa - średniowiecze 7 Ślad osadnictwa – epoka kamienia 8 Ślad osadnictwa – młodsza epoka kamienia 8 Ślad osadnictwa – epoka kamienia 8 Ślad osadnictwa – zapewne średniowiecze 9 Ślad osadnictwa – młodsza epoka kamienia 9 Ślad osadnictwa – neolit, kultura ceramiki sznurowej 9 Ślad osadnictwa średniowiecznego 10 Ślad osadnictwa – okres wpływów rzymskich 10 Ślad osadnictwa średniowiecznego 11 Ślad osadnictwa – średniowiecze 11 Ślad osadnictwa z epoki kamienia 12 Ślad osadnictwa – młodsza epoka kamienia 13 Ślad osadnictwa – młodsza epoka kamienia 13 Ślad osadnictwa – średniowiecze lub Wielkość 15ha 1ar 1ar 0,5ha 1ar 1ha 1ar 1ar 1ar 1ha 1ar 1ar 1ar 1ar 0,5ha 1ar 1ar 1ar 1ar 1ar 0,5ha 31. 32. 33. 34. 35. 36. 107-48 107-47 107-48 107-47 107-48 107-48 14 14 15 15 16 17 37. 107-48 17 38. 107-48 17 39. 107-48 17 40. 107-47 17 41. 107-48 18 42. 107-47 18 43. 107-48 19 44. 107-47 19 45. 107-48 20 46. 107-47 20 47. 48. 107-47 107-47 21 22 49. 107-47 23 50. 48 okres nowożytny Ślad osadnictwa - średniowiecze Ślad osadnictwa średniowiecznego Ślad osadnictwa - średniowiecze Ślad osadnictwa średniowiecznego Zamek – średniowiecze i później Miejskie mury obronne z fosą – średniowiecze i później Bramy i furty w obwodzie murów (ul. Orkana) Bramy i furty w obwodzie murów (ul. Kręta) Układ staromiejski – średniowiecze i później Ślad osadnictwa – młodsza epoka kamienia, średniowiecze Kamienica mieszczańska XVI w. (ul. Podcienie) Ślad osadnictwa – średniowiecze lub okres nowożytny Kamienica mieszczańska – nowożytność (ul. Barlickiego 2) Ślad osadnictwa – średniowiecze lub okres nowożytny Przyszpitalny cmentarz choleryków XVI/XVII w. Ślad osadnictwa – średniowiecze lub okres nowożytny Ślad osadnictwa – średniowiecze Ślad osadnictwa – wczesne średniowiecze lub średniowiecze Ślady osadnictwa – średniowiecze lub okres nowożytny Ślad osadnictwa – neolit? Wyrób krzemienny – drapacz na wiórze 1ar 1ar 1ar 1ar 0,5ha 15ha 15ha 15ha 15ha 0,5ha 0,5ha 0,5ha 0,5ha 0,5ha 1ha 1ar 1ar 1ha 0,5ha 1ar ANEKS NR 3 GMINNA EWIDENCJA ZABYTKÓW Aneks 3 [Numery w kolorze czerwonym – obiekty w rejestrze zabytków] [Numery w kolorze niebieskim – obiekty objęte ochroną w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego] GMINNA EWIDENCJA ZABYTKÓW Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. Adres ulica Agawy: 20, 42 ulica Akacjowa: 6 ulica Akademicka: 33, 39 ulica Akademii Umiejętności: 11, 12, 17, 18, 19, 21, 23, 27, 28, 29, 30, 31, 33, 34, 35, 48, 49, 50 ulica Aktorów: 8, 14, 16 ulica Albatrosów: 30 ulica Aleksandrowicka: 5, 12, 15, 15A, 16, 17, 20, 21, 22, 24, 29, 30, 35, 37, 46 ulica Ambrożego: 1 ulica Andersa: 4, 6, 19, 21 ulica św. Anny: 3, 4, 5, 8, 16, 18, 22, 26, 28, 32 ulica Antyczna: 5A, 21, 33A, 34C, 36, 47, 53A, 63 ulica Anyżowa: 2, 4, 6, 7 ulica Architektów: 35, 41, 56, 67, 86A, 87, 108, 115A ulica Argentyna: 17, 20, 20a, 22, 23 ulica Armii Krajowej: 12A, 16, 22, 36, 50, 52, 56, 60, 62, 181, 132, 310, 317, 341 ulica Armii Ludowej: 17, 20, 22 ulica Asnyka: 18A ulica Astrów: 3, 5, 10 ulica Azaliowa: 12 ulica Bajki: 12, 17, (krzyż) ulica Bardowskiego: 2, 4, (koszary) ulica Barkowska: 2, 10, 15 + stodoła, 65, 66, 78B, 88, 89, 92, 108, 111B, 115, 133, 163, 165B, 175, 180, 187, 204, 210, 243 ulica Barlickiego: 1, 2, 2A, 3, 4, 5, 8, 10, 11, 12, 13, 14/16, 15, 17 + oficyna, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 25 ulica Batorego: 2, 3, 4, 5, 6, 7A, 7B, 7C, 8, 9, 9A, 11, 12, 13, 13A, 15 + portiernia, 17, 19, 21, 21A, 22, 23, 24, 32 ulica Bazaltowa: 2, 3, 7/9, 11, 14, 17 ulica Bażantów: 12 ulica Bednarska: 10 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. ulica Bema: 8 ulica Bestwińska: 3, 5, 7, 17, 21, 29, 31, 40, 48, 49, 76A, 91, 93, 103, 111C, 113C, 118, 125, 128, 149 (kapliczka szafkowa), 152, 154, 157, 197, 240, 256 + składzik, 258, (ul. Rakietowa) figura św. Jana Nepomucena, (ul. Jasna Rola) figura z krzyżem, figura przydrożna ulica Bierna: 4, 6 ulica Biegunowa: 18, 20 ulica Biwakowa: 17 ulica Blokowa: 3, 7, 11, 13, 17, 21, 28, 30, 33, ulica Bluszczowa: 1, 3 ulica Bławatków: 5, 8 ulica Błońska: 1, 9 ulica Błotna: 8, 10, 11 ulica Bogusławskiego: 16, 19 ulica Bohaterów Monte Cassino: 18, 29 ulica Bohaterów Warszawy: 1, 2, 2A-6A, 3, 6, 7, 11, 12, 13A, 14, 17, 18, 21, 22, 23 ulica Bohaterów Westerplatte: 2, 3, 3A, 4, 4A, 5, 5A, 5C, 6A, 8, 8A, 10, 11, 16, 17, 18, 21, 23, 25, 29, 41, 45 plac Bolesława Chrobrego: 1 ulica Bolesława Śmiałego: 23, 27, 29, 31, 34, 36 ulica Borowa: 15 ulica Borsucza: 46, 47, 49 ulica Boruty-Spiechowicza: 44, 46, 48, 50, 124 ulica Bosmańska: 3 (lub 5) ulica Botaniczna: 2, 6, 10, 12, 18 ulica Braterska: 45A, 59, 66, 87, 100, 106 ulica Bratków: 2, 12, 24, 34 ulica Brodzińskiego: 3, 5, 7, 11, 11B, 13, 15, 17, 20, 23, 36, 38, 40, 45, 45A, 47, 50, (przepust kolejowy) ulica Broniewskiego: 5, 17, 19 + oficyna, 20, 21, 22, 23, 24, 26, 27, 32, 34, 36, 38, 40/42, 62, 64 ulica Browarna: 3, 4, 7, 9, 10, 11 ulica księdza Brzóski: 10, 13, 24, 75, 80, 98, 111 + stodoła, 113, 131, 146, 150, 174, 189, 208, 211 + stodoła, 215, 216, 218, 219, 232, 239, 241, 246, 273, krzyż (przy ulicy Leśnej) ulica Budrysów: 20, 30 ulica Bunscha: 37 ulica Bursztynowa: 5 ulica Bystra: 11, 52/54A, 77, 127, 137A ulica Bystrzańska: 2, 3, 4, 6, 8, 10, 11, 13 (strażnica), 14, 15, 16, 17, 18, 19, 21, 22, 23, 27, 28, 29, 30, 33, 38, 40, 42, 44, 47, 48, 49, 50, 51, 52 + park i budynek przy nr 52, 57, 59, 61, 63, 67, 68, 69, 71, 72, 73, 74, 75 + stodoła, 76, 80, 81, 86, 87, 89, 92, budynek przy nr 92, 98A, 102, 104, 105, 110, 111, 112, 114, 116, 118, brama cmentarna, figura przydrożna ulica Bzowa: 11, 15, 20, 21, 24, 32, 42, 46 ulica Cała: 6 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94. 95. 96. ulica Cechowa: 2, 3, 4, 5, 6, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 27, 29 (mur), 31 ulica Cedrowa: 20, 56, 58, 66, 73, 79 ulica Cegielniana: 3, 11, 12, 16, 21, 58, zespół cegielni ulica Celna: 1, 2, 4, 6, 8, 10, 12, 14 ulica Ceramiczna: 2 + stodoły i krzyż przydrożny, 3, 5, 7/9, 13/15, 17, 19, 23 ulica Chabrowa: 1, 2, 7, 9, 11 ulica Chałubińskiego: 11, 20, 22 ulica Chełmońskiego: 4, 6, 14, 18 ulica Chemików: 11 ulica Chłodna: 16, 18 ulica Chmielna: 2, 10, 12 ulica Chmurna: 6 ulica Chochołowska: 1, 16, 18, 70 ulica Chopina: 1, 3, 4/4A/6, 5, 7, 9, 11, 13, 15 ulica Cicha: 2, 4, 6, 7, 8, 10, 12, 16, 20 ulica Cieszyńska: 1 + oficyna, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 12A, 13, 14, 15, 18, 20, 19/21, 23, 23A, 24, 25, 26, 27, 29, 30, 31, 31A, 33, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 40A, 42, 44, 46 + oficyna, 47, 48, 49, 50, 51, 52 + oficyna, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 69, 74, 76, budynek przy nr 76, 76a, 78 (browar miejski), 82, 83, 84, 86, stacja trafo przy nr 86, 88, 88A, 90, 92 + ogrodzenie kirkutu, 94, 96, 96A, 98, 99, 101, 103, 107, 109, 111, 114, 116, 118, 119, 122, 145, 153A, 155, 155A (remiza), 157, 159, 163, 167, 171, 175, 183, 214, 242, 253 + stodoła, 259, 284, 286, 304, 306, 307A, 315, 327, 330, 335, 368, 383, 387, 388, 391393, 420, 421, 423A, 425B, 427 + stodoła, 433A, 436A, 446 + obora ulica Ciżemki: 39, 76A ulica Cmentarna: 4 ulica Curie-Skłodowskiej: 3, 4, 7, 9, 13, 14, 16 ulica Cygańska: 5 ulica Cyniarska: 10, 12, 13, 14, 16, 18 ulica Cyprysowa: 10, 14, 16, 25, 26 + stodoła, 27, 39, 41, 43, 45, 59, krzyż przydrożny, figura Jezusa Nazareńskiego ulica Czajkowskiego: 4, 5, 8, 9, 10, 10A, 11, 12, 13, 14, 15 ulica Czarna: 7, 11, 22 ulica Czarnieckiego: 1, 7 ulica Czecha: 5, 7 ulica Czechowa: 1, 5, 7, 9, 50, 2/4 – 42/44 ulica Czechowicka: 7, 27 + portiernia, 54 (tartak w ruinie) ulica Czeladnicza: 37, 61 ulica Czeremchowa: 14, 24 + stodoła ulica Czereśniowa: 4, 5, 6, 7, 10, 20 (szkoła) ulica Czerwona: 3, 5, 7, 9, 13, 15, 16, 19, 21, 26, 48, 55, 62, 72, 73, 77, 84, 87, 92, 103, 105, 107, 109, 114, 116, 118, 139, 145 ulica Czołgistów: (8 lub 10) ulica Czorsztyńska: 4, 8, 22, 28, 33 ulica Czupel: 2, 10 97. 98. 99. 100. 101. 102. 103. 104. 105. 106. 107. 108. 109. 110. 111. 112. 113. 114. 115. 116. 117. 118. 119. 120. 121. 122. 123. 124. 125. 126. 127. 128. 129. 130. 131. 132. 133. 134. 135. 136. 137. 138. 139. 140. 141. ulica Daliowa: 12, 41 ulica Damrota: 6, 7, 8, 9, 11, 12, 13 ulica Danusi: 35 ulica Daszyńskiego: 22, 61, 62, 64, 67, 87, 98, 127, figura przy nr 65 ulica Dąbka płk.: 3 ulica Dąbrowskiego: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 8, 10, 12, 14, 16 ulica Dąbrowskiej: 2, 4, 8 ulica Dembowskiego: 3 ulica Dereniowa: 12 ulica Deszczowa: 19, 27, 31, 47A, 64, 72, 86 ulica Do Lasu: 21, 36, 39, 65 ulica Długa: (2, 3, 4, 6, 8 – dawniej Bystrzańska), 24 ulica Dmowskiego: 12 ulica Dolinowa: 4, 8, 9, 10 ulica Dożynkowa: 1C, 11B ulica Drukarzy: 2A, 3, 5, 6 ulica Drużyny: 4, 6, 8, 10, 12, 14, 18 ulica Drzymały: 6, 10, 13, 14, 18, 20 ulica Dubois: 4 ulica Dumki: 9A, 14, 50A ulica Dumna: 11, 13, 19, 19A, stodoła przy nr 25, 37A + stodoła ulica Dunikowskiego: 4, 6, 8, 14, 47 ulica Dusznicka: 12, 16, 20, 24/26, 27, kapliczka przy nr 164 ulica Dworcowa: 9 ulica Dworkowa: 6, 7, 8 ulica Dworska: 14, 260 (obok nr ul. Ks. Londzina 131) ulica Dygasińskiego: 3, 4, 9, 12, 14, 15, 18, 20, 22, 24 ulica Działkowców: 12A, 14 ulica Działowa: 12 + stodoła, 16, 17 ulica Dziewanny: 8 ulica Dzięciołów: 10 ulica Dzwonkowa: 39, 57, 81, 102 ulica Fabryczna: 1, 10, stacja trafo, budynek przemysłowy Plac Fabryczny: 1, 2, 3, 4, 5 – dawna fabryka Jankowskiego ulica Falista: 19, 45, 46, 68 ulica Fałata: 3, 5, 5A ulica Filarowa: 2/4, 7 + dwa budynki gospodarcze, obora i stodoła przy nr 8, 11, 59, 73A + budynek gospodarczy ulica Filatelistów: 1 ulica Filomatów: 1, 3, 3A, 4, 7, 13, 19, 23 ulica św. Franciszka: 24 ulica Fredry: 8, 21 ulica Gajowa: 4, budynek obok 4 ulica Gałczyńskiego: 5, 9, 23, 24, 26, 28, 30, 34 ulica Garibaldiego: 1, 4, 6, 8, 10 ulica Garncarska: 1, 3 142. 143. 144. 145. 146. 147. 148. 149. 150. 151. 152. 153. 154. 155. 156. 157. 158. 159. 160. 161. 162. 163. 164. 165. 166. 167. 168. 169. 170. 171. 172. 173. 174. 175. 176. 177. 178. 179. ulica Gazownicza: 1-3, 9, 14, 15, 19/21, 21A, 32 (gazownia), 40 ulica Gilów: 1, 3, 7, 9, 13 ulica Glebowa: 5, 16 ulica Gładka: 15, 28, 30, 40 ulica Głęboka: 1, 2, 3, 5, 7, 10, 12, 13, 16 ulica Głogowska: 15, 15A, 19 ulica Głowackiego: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 8 ulica Gminna: 44 ulica Gołębia: 3, 15 ulica Gorkiego: 6, 10, 15, 16, 18, 20, 26, 30, 32, 33, 38, 40, 42, 42A ulica Gościnna: 54, 82, 88 ulica Goździków: 23, 25 ulica Górska: 22, 36, 37, 46, 50, 52, 64, 76, 81, 82, 88, 95, 96, 104, 108, 112A, 116, 120, 121, 122/124, 125, 126, 127, 129, 134, 137, 141, 142, 144, 145, 148, 155, 156, 158, 159, 160, 161, 164, 167, 169, 170, 171, 174, 177, 180, 189, 202, 204, 205, 208, 214, 216/218, 224, 258, 260, 262, 265, 268, 270, 305, kapliczka przy ul. Wspólnej, ujęcie wody naprzeciw nr 224 ulica Graniczna: 2, 4, 6 ulica Grawerska: 21 + stodoła ulica Grażyny: 2, 29, 35, 41 ulica Grażyńskiego: 1, 2, 5, 18/20, 22/24, 27, 31, 38-40, 53, 54, 64, 67, 69, 70, 71, 74 ulica Grenady: 20, 63A, 73A, budynek obok nr 20 ulica Groblowa: 5, 6A, 10A, 11, 12 ulica Grochowa: 9 ulica Grodeckiego: 1, 3, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 12, 20 ulica Grodzka: 6, 8, 10, 12 ulica Groniczek: 8, 10 ulica Groszkowa: 31, 50, 151 ulica Grota-Roweckiego: 2, 4, 6, 8, 18, 22, 34 ulica Grottgera: 3, 5, 7, 8, 9, 12, 14 ulica Gruntowa: 29, 45, 49, 53A, 60 ulica Grunwaldzka: 1, 2A, 3, 4, 4A, 6, 6A, 8/10, 9/9A, 12, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 20A, 20B + wieża strażacka, 22A, 22B, 22C, 26, 26B, 28, 29, 38, 39, 40, 42, 44 ulica Gruszowa: 6 ulica Grzybowa: 1, 6, 8, 9, 11, 14, 16, 18 ulica Gwardzistów: 43, 59 ulica Gwiezdna: 42, 44, 48B ulica Hallera: 2, 3, 3B, 4, 5, 6, 7, 8, 9 ulica Hałcnowska: 27, 35B, 37, 37A, 64, 68, 77, 80, 83, 116, 127A, 209, 229, 242, 249 ulica Hanki: b.n. – na skrzyżowaniu z ulicą Handlową ulica Harcerska: 6, 12, 14 ulica Harnasiów: 32B, 40 ulica Hetmańska: 5, 7, 20, 32 180. 181. 182. 183. 184. 185. 186. 187. 188. 189. 190. 191. 192. 193. 194. 195. 196. 197. 198. 199. 200. 201. 202. 203. 204. 205. 206. 207. 208. 209. 210. 211. 212. 213. 214. 215. 216. 217. 218. 219. 220. 221. 222. ulica Hodowców: 51, 57 ulica Hoża: 3, 7, 42 ulica Hubala: 4 ulica Hutnicza: 9 + stodoła, 28, 57 ulica Iglasta: 68 ulica Inwalidów: 2A/2B, 3, 4 ulica Irysów: 15, 19, 20, 21, 22, 44 ulica Inżynierska: 3, 6, 14 ulica Jabłeczna: 2, 3, 4, 5, 6, 8 ulica Jagiełły: 3, 5, 8, 10 ulica Jagienki: 5 ulica Jałowcowa: 1, 3, ulica św. Jana Chrzciciela: 11, 34 ulica Janowicka: 1, 7, 11, 12, 13, 18, 27A, 50/50A, 52, 61, 66, 82, 107, 121, 146C, 169, 184C, 190C + stodoła, 210 + stodoła, 219, 223, 227, 231, kapliczka przy nr 61, krzyż przydrożny przy nr 138 ulica Jaracza: 1, 3, 4, 5, 6 ulica Jaskółcza: 10, 13, 19, 23 ulica Jaskrowa: 27A, 29 ulica Jasna: 1-3, 9-11 ulica Jasna Rola: 4, 13 ulica Jaworowa: 10, 14 ulica Jaworzańska: 2, 38, 66A, 105C, 117, 128, 131, 133, 182, 189 + stodoła ulica Jazowa: 6, 24, 31, 32, 41 ulica Jedności: 9 ulica Jedwabnicza: 11 ulica Jeleniowa: 2, 6 ulica Jemiołowa: 8, 24, 39 ulica Jesienna: 7, 8, 12 ulica Jeża: 3, 5 ulica Jeżynowa: 1, 3, 4, 38, 68, 78, 87 + stodoła, figura przydrożna ulica Jodłowa: 9 ulica Jowisza: 13A, 42, 47 ulica Juhasów: 6, 7, 112, 114 ulica Junacka: 3, 4, 11, 23 ulica Juranda: 42, 44, 65, 74 ulica Kadłubka: 51 (dawniej: Zapłocie Duże 217B) ulica Kalinowa: 7, 9, 13, 15, 19 ulica Kameliowa: 35 ulica Kamieniarzy: 5B + stodoła, 11, 15 ulica Kamieniec Podolski: 10A-B (dawniej: ul. Sobieskiego 203) ulica Kamienicka: 5, 10, 11, 11A, 14, 16, 17, 19, 20 ulica Kamieniołom: 30 ulica Kamińskiego: 2, 3, 5, 6, 7, 9/11, 14, 15, 16-22, 17/29, 25 ulica Karbowa: 38, 54 223. 224. 225. 226. 227. 228. 229. 230. 231. 232. 233. 234. 235. 236. 237. 238. 239. 240. 241. 242. 243. 244. 245. 246. 247. 248. 249. 250. ulica Karłowicza: 6, 8, 9, 11, 12, 16, 18, 21, 23 ulica Karpacka: 5, 7, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 18, 21, 22, 24, 27, 41, 43, 48, 50, 52, 54, 56, 58, 66, 71, 75, 76, 81, 83, 85, 89, 91, 92, 93, 97, 99, 101, 103, 104, 105, 107, 108, 109, 110, 112, 113, 114, 115, 116, 119, 125, 134, 135, 145, 147, 148, 148A, 150, 154, 160, 165, 168, 169, 170, 171, 172, 175, 176, 177, 178, 180, 182, 183, 183A, 186, 188, 189, 190, 192, 200 + stodoła, 206, 211, 218, 230, 236, 252 + stodoła, 255, 262 + stodoła, 270, 300 + stodoła ulica Kaskadowa: 9, 16, 23C, 37 + stodoła, 51A, 96 ulica Kasprowicza: 5, 9, 20 ulica Kasztelańska: 7, 13, 15 ulica Kaszyska: 20, 40A, 70 ulica Katowicka: 1, 3, 19 + budynek gospodarczy, 25B, 29B, 33A, 43, 43B, 44 + stodoła, 54, 63, 70, 71 (remiza), 73, 74, 75, 79, 81, 119, 123, 169A, 174, 185, 187, figura przydrożna ulica Kazimierza Wielkiego: 1, 3, 4, 5, 6, 7, 9, 11, 13, 15, 17, 26 + budynek gospodarczy ulica Kępna: 14 ulica Kilińskiego: 1 ulica Klubowa: 1, 12, 16, 20, 24A, 46, 47, 83, 85, 149A ulica Kmicica: krzyż przydrożny obok nr 7 ulica Kochanowskiego: 1-3-5-7, 2, 4, 26 ulica Kolejowa: budynek obok dawnego nr 3, 5, 7, 8, 9, 11, 13, 58 + stodoła, 64, 110, przystanek kolejowy – Mikuszowice ulica Kolibrów: 3, 5 ulica Kolista: 14, 16, 18, 18A, 32, 33, 34, 36, 38, 44, 47, 48 + stodoła, 52, 56, 66, 72 + stodoła, 82 + stodoła, 105, 122 ulica Kolonia: 4, 6, 10, 12, 14, 18/18A, 20, 22, 26, 31 ulica Kolorowa: 9 ulica Kołłątaja: 4 + ogrodzenie, 10 + budynek fabryczny, 14, 16 ulica Kołodziejska: 9 ulica Kołowa: 40 ulica Komandorska: 3 + kuźnia, 20B, 22, 26B, 30C, 60, 68, 94 ulica Komorowicka: 1, 2, 4, 6, 8 + piekarnia, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 19, 21, 22, 25, 26, 27 + oficyna, 29, 31, 32, 34, 35, 36, 37 + oficyna, 38, mur wzdłuż nr 38, 39/41, 43, 45, 47 + portiernia, 48, 51, 54, 56, 60, 62, 64, 66, 68, 70, 74, 78, 84, 86, 88, 92, 94, 98, 100, 102, 110, 112, 116, 118, 122, 124, 127, 128, 129, 136, 138, 140, 144, 146, 148, 152, 156, 161, 162, 165, 166, 170, 176, 177, 178, 182, 184, 188, 189, 190 + stodoła, 192, 200 + krzyż przydrożny, 206, 208, 211, 212, 215, 216, 217, 219, 224, 226, 235, 252, 261, 262, budynek obok nr 262, 266, 267, 268, 318, 328, 344, 344A, 377 ulica Konarowa: 3, 5 ulica Konarskiego: 3, 6, 6B ulica Konfederatów Barskich: 10 ulica Koniczynki: 10 ulica Konna: 13, 18, 20 251. 252. 253. 254. 255. 256. 257. 258. 259. 260. 261. 262. 263. 264. 265. 266. 267. 268. 269. 270. 271. 272. 273. 274. 275. 276. 277. 278. 279. 280. 281. 282. 283. 284. ulica Konopnickiej: 1, 3, 5 + wieża basenowa, 6 (szpital miejski), 8, 9, 10, 12, 14, 16, 19, 21, 23, 25, 27, 31, 36, 38, 40 ulica Konwaliowa: 4A, 4B ulica Kopernika: 1 + oficyna, bn ulica Kopytko: 8C, 13, 25, 29A, 31, 38, 41, 63B, 71 + stodoła, 88 + obora, 103 ulica Korczaka: 14, 16/18, 20/22, 24/26, 28/30, 41 ulica Kormoranów: 23 ulica Kosmiczna: 10, 21 ulica Kossak-Szczuckiej: 21 ulica Kossaka: 6, 10 ulica Kosynierów: 6, 12, 21/23, 22, 25/27, 26/28, 29/31, 30/32, 33/35, 34/36 ulica Koszykowa: 4, 7 ulica Kościelna: 1, 2 ulica Kościuszki: 11A, 11B, 13, 15 ulica Kowalska: 1 ulica Krakowska: [w nawiasach stare numery!!] 2, 3, 5, 6, 7, 10, 11, 12, 19, 32, 33, 34, 35, 36, 38, 40, 42, 48, 53, 61, 63, 65, 66, 67, 68, 69, 122, [145], 150, 174, [190], 196, [201], [205], 206, 210, 217, [220], 224B, 226A, 227, 230B, 231, 242, 243, 249, 251, 256, 259, 262, 270, 273, 276, 288, 290, 297, 300, 306 + stodoła, 323, [332], 335, 337, 338, 339, 342, 343, [346], 366, 379, 383, 388 + stodoła, 389, 391, 401, 407, 412 + stodoła, 414, 418, 421, 426 + stodoła, 427, 429, 434, 436, 437, 439, 442, 443, 462, 465, 475, 480, 502 + stodoła, 514, 520 + stodoła, 532, 539, 572, 580, 596, ujęcie wodociągowe przy ulicy Pola, kapliczka przy nr 388, cmentarz ewangelicki z kaplicą cmentarną ulica Krakusa: 1 ulica Krasickiego: 10, 13, 21, 27 ulica Krasińskiego: 1, 2, 4, 5, 6, 10, 11 + oficyna, 13, 18, 19, 20C, 21, 22, 23, 24, 25, 26 + garaż, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 36, 38 ulica Kresowa: 5, 7, 14 ulica Kręta: 2A ulica Królewska: 6, 8, 76, 81, 83, 86A ulica Krótka: 1, 2 ulica Krzemienna: 22 ulica Krzemionki: 60, obok nr 60, 66A, 96, 98 ulica Krzywa: 5, 11, 31, 37 ulica Krzywoń: 10, 14 ulica Krzyżowa: 14, 16, 25, 27, 35 ulica Księży Las: 60, 76, 82, figura przydrożna ulica Księżycowa: 40B, obok nr 40B, 42B, 44, 45, 54 ulica Kukułek: 38 ulica Kunickiego: 3, 4, 5, 6, 7, 8, 10 ulica Kupiecka: 11, 16 + stodoła i budynek gospodarczy ulica Kurkowa: 6, 11 ulica Kusia ks.: 23, 27, 29, 37, 49, 115, 117, 121 285. 286. 287. 288. 289. 290. 291. 292. 293. 294. 295. 296. 297. 298. 299. 300. 301. 302. 303. 304. 305. 306. 307. 308. 309. 310. 311. 312. ulica Kustosza: 20, 25, 28, 34 ulica Kustronia: 11, 15, 16, 18, 19, 24, 27, 30, 32, 33, 35, 38, 41, 43, 43A, 47, 52, 52A, 54, 58, 62 + budynek gosp., 65, 65A, 67, 88, 90, 92, 96, 99 ulica Kwiatkowskiego: pomnik Polaków rozstrzelanych przez Gestapo ulica Kwiatowa: 6, 7, 8, 10, 12, 18 ulica Kwietniowa: 1, 8, 10 ulica Lajkonika: 35 ulica Langiewicza: 54B, 59 + krzyż, 62, 70, 75, 80 + budynek gosp. ulica Laskowa: 6, 10, 15, 17, 18, 22, 26, 38, 54, 56, 70, 72 ulica Laurowa: 37, 38, 41, krzyż przydrożny ulica Lechicka: 1, 16 ulica Legionów: 1, 2, 3, 6, 9, 12, 13, 14, 16, 17, 18, 20, 21, 22 + oficyna, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 37, 56 ulica Lekarska: 6, 16 ulica Lelewela: 7, 9, 11, 12, 17, 19, 20, 21, 25, 28 ulica Lenartowicza: 7, 9, 11 ulica Lermontowa: 10, 11, 12, 13, 14 + oficyna, 15, 18, 19, 20, 22, 24, 26, 29, 31, 33, 34A, 36, 38 ulica Leszczyńska: 3, 16, 19, 21, 23A, 25, 31, 36, 38, 38A, 40, 42, 59, 67 ulica Leśna: 21, 31B, 40, 47A ulica Leśników: 18, 24 ulica Letnia: 7, 9 ulica Lipnicka: 1, 3, 5, 6, 7, 8, 10, 11, 12, 12A, 14, 15, 18, 20, 24, 26, 27, 28, 32, 34, 35, 37, 38A + warsztat, 40, 42, 45, 49, 50, 55, 61, 62, 63, 64, 66, 66A, 69 + stodoła, 70, 72 + brama i 2 domy, 74 + stodoła, 78, 79, 80, 85, 88, 96, 103, 108, 110, 111, 112, 113, 115, 116, 117, dom obok nr 117, 118, 119, 119A, 122, 123, 124, 125, 128, 129, 133, 134, 139, 141, 144, 152, 154, 166, 168 + stodoła, 176, 180, 182, 184, 186, 190, 194, 198, 200, 206, 210, 212, 214, 216, 216A-216B, 218, 220, 226, 230, 236, 254, 258 ulica Lipowa: 6, 8 ulica Lisia: 2, 18, 20, 26 ulica 11 Listopada: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 + oficyna, 8, 9, 10 + oficyna, 14, 16, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46 + oficyna, 47, 48, 49, 50, 51, 53, 54, 55, 56, 58, 59, 60 + oficyna, 61, 62, 63 + oficyna, 64, 65 + oficyna, 66, 68, 70, 76, 78, 80, 82 + hala fabryczna Grossa, 86, 90, 100 + oficyna ulica Listopadowa: 9 (fabryka Fiebera), 12 + warsztat, 16, 21, 31, 33, 34/36, 37, 39, 41, 44, 46, 47/49, 47, 48, 49, 50, 52, 53 + oficyna, 54, 55, 57, 59, 61, 70 (Gimnazjum Polskie), 79, 83, 85, 108 + stodoła, 105, 119, 120 ulica Lompy: 3 + warsztat, 5, 7/9 + oficyna, 8, 13, 16, 16A, 18 ulica Lotnicza: 3, 12, 26, 32, 39, 41, 42, 43, 44, 45, 46, stacja wodociągowa przy nr 26 ulica Lubertowicza: 1-3-7 ulica Lubiana: 11C + obora 313. 314. 315. 316. 317. 318. 319. 320. 321. 322. 323. 324. 325. 326. 327. 328. 329. 330. 331. 332. 333. 334. 335. 336. 337. 338. 339. 340. 341. 342. 343. 344. 345. 346. 347. 348. 349. 350. plac Lutra: 1B, 7 (d. Szkoła żeńska), 8 (d. Szkoła męska i ewangelickie seminarium nauczycielskie), 12 (plebania), stacja trafo ulica Łagodna: 14, ulica Łączna: 8 + budynek gospodarczy ulica Łęgowa: 20, 23, 27, 29, 31 ulica Łokietka: 1, 2, 3, 4 ulica Łowiecka: 77, 114C, 162, ulica Łubinowa: 12 ulica Łuczników: 2, 66 + stodoła ulica Łukasiewicza: 5, 7, 8, 10, 11 ulica Łukasińskiego: 1, 3, 4, 5, 7, 8, 9, 10, 11, 14, 16, 19, 20, 21, 22, 23, 24A, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 32, 33, 35, 37, 40, 41, 43, 44, 46, 48, 52, 54, 61, 69 ulica Łukowa: 1, 3, 5 + oficyna, 7, 9, 11, 13, 15, 17 ulica Łupkowa: 2, 3, 9, 12 ulica Macierzanki: 155A ulica Magnolii: 12, 18/20, 22, 26/28, 30, 36 Magurka: schronisko górskie Magurka Straceńska: 1, 2 figury ulica 1 Maja: 1, 2, 3, 4, 4A, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 12A, 13, 14, 15, 16, 16A, 17, 18A, 19, 20, 21, 22, 24, 25, 34, 36, 38, 42, 43, 44, 45/47, 46, 48, 49 ulica 3 Maja: 1, 1A, 2, 3, 5, 7, 9, 9A, 9B, 10, 11, 12, 13, 14/16, 15, 17, 19, 21, 23, 25, 27, 29, 31, 31A, 31B, 33, 35, 37, 39 ulica Majakowskiego: 1, 2, 4, 8, 11, 20, 25, 27, 28 ulica Maków: 3, 5, 7, 11, 15, 21, 30, 31, 32, 36, 50/50A, 53, 56 ulica Malczewskiego: 1 ulica Malinowa: 7, obok nr 7 ulica Malowany Dworek: 45 ulica Mała: 3 ulica Małej Straconki: 1, 5, 8, 29, 31, 92, 94, 108, 110 + stodoła ulica Marynarska: 20, 20A, 24, 26, 26A ulica Marzanny: 7 ulica Maślaków: 7, 9, 1, 19 ulica Matejki: 1, 2, 3, 4, 6, 8 ulica Matowa: 5, 15 ulica Mazańcowicka: 2, 31, 32, 36, 40, 69, 72, 89, 93, 94A, 96, 98, 100A, 103, 105, 107, 109 ulica Mazowiecka: 4 ulica Mazurska: 70, figura przydrożna ulica Mechaników: 3, 7, 8 ulica Mglista: 8 ulica Miarki: 5, 7, 9, 11A, 11B, 15 ulica Michałowicza: 1, 2, 3, 7, 9/9A, 11, 12, 14, 15, 16, 17-19, 18/18A, 21-23, 25-27, 28, 29-31, 30, 32, 33-35, 37-39, 41-43-45, 47, 47A, 49, 53 + oficyna, 57, 58, 58A, 59, 60, 62, 64 plac Mickiewicza: 1, 2, 3, 10, pomnik Adama Mickiewicza 351. 352. 353. 354. 355. 356. 357. 358. 359. 360. 361. 362. 363. 364. 365. 366. 367. 368. 369. 370. 371. 372. 373. 374. 375. 376. 377. 378. 379. 380. 381. 382. 383. 384. 385. 386. ulica Mickiewicza: 1, 2, 3, 4, 6, 7A, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 13A, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 21A, 21B, 22, 23, 24 + garaż, 25, 26, 27 + ogrodzenie i garaż, 28, 29, 30, 31, 31A, 32, 33, 35, 37, 39, 41, 43, 44, 46, 48 ulica Miedziana: 29, 37, 39 ulica Miernicza: 51, 60 + stodoła, 61, 67 + stodoła, 77, 89, 95, 132, 160, krzyż przydrożny ulica Mieszka I: 9, 16, 18, 20, 21, 22, 25, 31, 35, 40/42, 46 ulica Międzyrzecka: 7/7A, 9, 23, 25, 27, 31, 33, 35A, 60, 67, 80, 81A, 91, 94, 104A, 301 ulica Miętowa: 19, 33, 40, 51, 58, 60, 60C + stodoła, 70, 78, 79 plac św. Mikołaja: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 14, 15 ulica Miła: 1, 3, 6, 7, 15 ulica Miodowa: 8 ulica Młodej Polski: 3, 8 ulica Młodzieżowa: 7, 9, 14, 37, 104, 107 ulica Młynówka: 8, 16, 17, 18, 22, 40 + stodoła, 285B ulica Młyńska: 2, 4, 6, 7, 8, 10, obok nr 10, 11-13, 15, 16, 20, 26 + budynek przemysłowy, 49, 50A, 51, 52, 52A, 53/55, 54, 56, 58, 62, 64, 66, 69, 73, 74 ulica Modra: 1, 2, 8 ulica Modrzewskiego: 1, 2, 8, 8A, 12, 14A, 15, 20, 21, 22, 23, 25, 26, 28, 29, 36 ulica Moniuszki: 3, 4, 5, 6, 7, 9, 16, 17, 18 ulica Montażowa: 22 ulica Morelowa: 1, 3 ulica Mostowa: 1 ulica Mroczna: 2 + budynek gosp., 10, 12, 17 ulica Murarzy: 6, 8, 14, 37, 41A, 49 ulica Muszlowa: 2, 7, 16A ulica Nad Niprem: 1, 2, 3, 5-7, 6, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 19 ulica Nad Potokiem: 7, 9, 11-13-15-17, 27, 36, 42, 44, 46, 49, 52, 66, 67A, 78, 79, 94, 101 (remiza OSP), 102, 104, 119 + warsztat, 124, 133, 137B + zabudowania gospodarcze, 140, 142 + stodoła, 143, 144, 145 ulica Nadbrzeżna: 2 ulica N. M. Panny Królowej Polski: 5, 7, 9, 8, 11, 14, 17, 20, 21 + garaż i ogrodzenie, 36 ulica Narciarska: 5, 6 ulica Nasypowa: 4, 5, 14, 19, 26 ulica Niemcewicza: 2, 6, 8 plac Niemczyka: (dawniej: ul. Olimpijska 14): 1, 4 ulica Niwna: 5, 8, 10 ulica Norwida: 1, 2, 3, 4-6, 12, 45, 47 ulica Nowiny: 10 ulica Nowy Świat: 33, figura przydrożna ulica Ochota: 3, 4, 6 ulica Odrowąża: 1, 19, 31, 33 387. 388. 389. 390. 391. 392. 393. 394. 395. 396. 397. 398. 399. 400. 401. 402. 403. 404. 405. 406. 407. 408. 409. 410. 411. 412. 413. 414. 415. 416. 417. 418. 419. 420. 421. 422. 423. 424. ulica Odrzańska: 26, 53A, 99 ulica Odysei: 29, 44/46, 55, figura przydrożna ulica Ogrodników: 17 ulica Ogrodowa: 3, 5, 5A, 7, 9, 11A/11B, 17 ulica Okopowa: 4 ulica Okręgowa: 35A, 39A ulica Okrętowa: 22 ulica Olimpijska: 3, 5, 16, 15, 16, 30, 36, 38, 49 ulica Olszowa: 38 ulica Olszówka: 2, 3, 5, 6, 9, 10, 11, 14, 16, 17, 18, 19, 20, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 31, 32, 33, 37, 41, 45, 46, 49, 49A, 50, 51, 52, 53, 56, 57, 66, 67, 69, 72, 73, 74, 76, 77, 78, 84, 89, 91, 97, 102, 103, 131, 134, 147, dwie stacje trafo ulica Olszynowa: 8 plac Opatrzności Bożej: 14, 18, 19, 20 ulica Opłotek: 7 ulica Orchidei: 10 + stodoła, 27, 29, 63, 69 ulica Orkana: 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 10A, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 20, 21, mury obronne przy numerach 11-17 i 25-27 ulica Orla: 2, 2A, 10 ulica Orna: 3 + stodoła, 26 ulica Orzeszkowej: 2/2A, 4, 7, 8, 9, 10, 11A, 13 + budynek gosp., 14, 15, 19, 29, 30, 31, 41, 45, 47, 70, 89, 90, 91, 93 ulica Osterwy: 16 ulica Osuchowskiego: 2-4-6, 8, 9 ulica Oświęcimska: 2, 6 ulica Otwarta: 4A, 5 ulica Owsiana: 49 ulica Paderewskiego: 3, 5, 7, 8, 10, 11 + budynek fabryczny, 16, 18, 22, 24, 28 ulica Palmowa: 15, 21, 25, 29, 30 ulica Pankiewicza: 1, 2, 3, 4, 5, 7, 8, 9/11 ulica Papierowa: 1, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10 ulica Paproci: 2, 5, 9A ulica Partyzantów: 3, 5, 7, 9, 10, 11, 13, 15, 21, 22 (d. Fabryka Mänhardta), 23, 25, 27, 29, 29B, 29C, 39, 41, 43 + oficyna, 50, 53, 55, 57A, 59, 60, 62, 62A, 63, 64 + garaże, 65A, 66, 67, 68, 74, 89A, 98, 223 ulica Pedagogiczna: 4 ulica Piaskowa: 10, przystanek kolei Bielsko-Biała Leszczyny ulica Piastowska: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 14, 15, 16, 18, 35, 36, 39, 46, 47, 50, 58, 62-64-66, 67, 81, 110 ulica Piechurów: 8 (lub ul. Pienińska 226) ulica Pieczarkowa: 18, 19, 28A, 35A, 41 ulica Piekarska: stacja kolejowa Bielsko-Biała Wschód ulica Piekiełko: 9 ulica Pienińska: 5A, 12, 27, 96, 98B, 98C, 222, 226 ulica I Armii WP: 6, 8, 23, 27 425. 426. 427. 428. 429. 430. 431. 432. 433. 434. 435. 436. 437. 438. 439. 440. 441. 442. 443. 444. 445. 446. 447. 448. 449. 450. 451. 452. 453. 454. 455. 456. 457. 458. 459. 460. 461. 462. 463. 464. 465. 466. ulica Piesza: 6 ulica Pikowa: 1, 4, 7 ulica Piłsudskiego: 2, 3/3A, 14, 15A, 16, 21, 22, 27, 32, 39A, 42, 46, 47, 48, 50, 52, 54 ulica Pisarska: 1, 50, 78B, 92 ulica Piwna: 8 ulica Piwowarska: 1, 2, 3, 4, 6, 8 ulica Plater E.: 10, 11, 12 ulica Pliszek: 26 ulica Pocztowa: 2, 3, 4, 5, 8, 11, 12, 14, 16, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26 + oficyna, 27, 28, 30, 32, 39, 41, 45, pomnik Andreasa Schuberta ulica Pod Grodziskiem: 2, 8, 9, 20, 25, 37, 75, 81 ulica Podcienie: 1, 2, 2A, 3, 4, 5, 7, 9, 11, 13 + oficyna, 15 ulica Podgórna: 10, 19, 26, 29 ulica Podhalańska: 15, 45 ulica Podleśna: 6, 20 ulica Pod Kasztanem: 5, 9 ulica Podwale: 8, 33-35, 37-39, 38, 41-45-47, 54, 56, 60-76, 67 ulica Pogodna: 2, 8, 9, 11, 12, 14, 19 ulica Pokoju: 12, 24A, 46, 48 ulica Pola: 1, 3, 8, 10, 12 ulica Poligonowa: 75, 110, 131A ulica Polna: 1, 2, 3, 17A, 21, 21A, 29, 32A, 35C, 37, 48B, 81C, 91C, 101C, 107C, 109C, 131, 133, 136, 145C, 158, 161, 175, 202B, 225, 235, 249, 257, 258, 264, 285, 291, krzyż przydrożny przy nr 60, cmentarz katolicki ulica Poniatowskiego: 8, 24, 25, 29 ulica Portowa: 7 ulica Potok: 14, 42 ulica Powstańców Śląskich: 3, 5, 6, 7, 8, 9 ulica Północna: 11, 13 ulica Praska: 10, 19, 22 ulica Prądnicza: 1, 7 ulica Promienna: 5, 7, 12 ulica Prosta: 1, 11, 17, 23, 24, 31, 43, 55, 58/60, 61, 73 ulica Prusa: 5, 12, 14, 17, 20, 29, 31, 33, 35, 36/38, 40, 41, 42, 44, 46, 48, 50, 51, 53, 54, 58, 60, 66 ulica Przechód: 1 ulica Przeciętna: 11, 173, 184 przełęcz Przegibek: figura przydrożna ulica Przekop: 1, 2, 4, 11, 12, 13 ulica Przełom: 5 ulica Przemysłowa: 10, 12, 13, 14, 16, 18, 20, 23, 27, 30, 32, 52 ulica Przepiórek: 6 ulica Przędzalnicza: 7 ulica Przy Torach: 1 + oficyna, 7 ulica Przybyły: 1, 2, 5, 7, 10, 11 ulica Przyległa: 19 467. 468. 469. 470. 471. 472. 473. 474. 475. 476. 477. 478. 479. 480. 481. 482. 483. 484. 485. 486. 487. 488. 489. 490. 491. 492. 493. 494. 495. 496. 497. 498. 499. 500. 501. 502. 503. 504. 505. 506. 507. 508. 509. 510. ulica Pszczela: 3, 5 ulica Pszenna: 14, 28 ulica Pułaskiego: 2, 2B, 4, 4A, 5, 6, 8, 11, 13 ulica Rafowa: 5, 14A, 61, 98B, 106A, figura przydrożna ulica Rajdowa: 50 ulica Ratuszowa: 1, 2, 3 plac Ratuszowy: 1, 3, 4, 5, 6, 7, 9 ulica Regera: 2, 4, 6, 18, 41, 43, 135 ulica Reja: 2, 3, 4, 6, 8, 15 ulica Rejtana: 3 + budynek fabryczny ulica Relaksowa: 12, 22 ulica Reymonta: 2, 4, 6 ulica Robotnicza: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 9, 11 ulica Rodziewiczówny: 2 ulica Rodzinna: 36 ulica Rolna: 46, 48, 61, 66, 73, 81, 145, krzyż przydrożny ulica Romanowicza: 9A, 9B ulica Różana: 3 ulica Rubinowa: 7 ulica Ruciana: 2, 27 ulica Rudawka: 78, 84, b.n. – Międzyrzecze 102 ulica Rumiankowa: 35, 65, 83C, Jaworze 78A-B, Jaworze Średnie 114 ulica Rusałki: 2 ulica Rychlińskiego: 9, 11, 15, 17, 20, 22, 24, 26, 28, 30 ulica Rydla: 5, 7 Rynek: 1, 2, 3, 4 + oficyna, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24 + oficyna, 25, 26, 27, 28/29, 30, 31, 32 ulica Rysia: 18, 31 ulica Rzeczna: 1, 2, 3, 6 ulica Rzemieślnicza: 2 ulica Rzeźnicza: 2 – zespół rzeźni miejskiej ulica Sabały: 32, 35B, 35C, 40, 67 ulica Samodzielna: 1, obok nr 1, 9 + stodoła ulica Samotna: 39, 58A + zabudowania gospodarcze ulica Saneczkowa: 24, 25, 51 ulica Sarnia: 22, 33 ulica Saska: 50, 59, obok nr 59 ulica Sąsiedzka: 1, 1A, 11, 19 ulica Schodowa: 1, 1A, 2, 3, 4, 5 + mur obronny, 6, 8, 9, 14, 15, 16 ulica Sejmowa: 11A, 22 + stodoła, 30, 31, 151, figura św. Jana Nepomucena ulica Sempołowskiej: 1, 10, 12, 13, 14, 15, 16, 16A, 17, 19, 20, 21, 22, 25, 26, 27, 29, 30, 32, 33, 34, 36, 38, 39, 40, 42, 43, 44, 45, 48, 52 ulica Serdeczna: 40B, 41, krzyż przydrożny ulica Sieciowa: 246, 248 ulica Siemiradzkiego: 12, 22, 23, 24, 25 ulica Sienkiewicza: 2, 4, 5, 6, 9 511. 512. 513. 514. 515. 516. 517. 518. 519. 520. 521. 522. 523. 524. 525. 526. 527. 528. 529. 530. 531. 532. 533. 534. 535. 536. 537. 538. 539. 540. 541. 542. ulica Sikornik: 1, 4, 5, 7 + oficyna, 8, 9, 10, 12/12A ulica Sikorskiego: 2/4, 4A, 4B, 7, 8 + sala gimnastyczna, 10 ulica Sixta: 1, 2, 3, 6, 7, 8, 8A, 9, 10A, 11, 12, 13, 14, 17, 19, 20 + 3 budynki warsztatów i ogrodzenie, 21 ulica Skargi: 1, 2, 3, 5, 6, 7, 9, 11 ulica Skarpowa: 56, 64, 67, 85, 88, 89, 91 ulica Skibowa: 4, 10, 15 ulica Składowa: 2 ulica Skowronków: 3B, 5D, 13B, 13C, 17, 19, 27, 35 ulica Skrajna: 3, 19, 25 ulica Skwerowa: 24, 28 ulica Słoneczna: 1, 2, 3, 4, 5 ulica Słowackiego: 1, 1A, 2, 2A, 2B, 4, 6, 6A, 7, 7A, 8/10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 17A, 18, 19A, 21, 21A, 24, 25, 26, 27, 27A, 28, 28A, 28B, 32 + garaż i ogrodzenie, 33-35, 34, 34A, 38, 40, 42, 44, 46, 50, 51, 54, 55, 57, 58, 58A, 59, 60, 61, 65, 67, 67A, 68, 69, 73, 80, 82 ulica Smocza: 18A, 31, 43 plac Smolki: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 ulica Smolna: 9, 17 ulica Sobieskiego: 1, 2, 3, 4, 6 (remiza + oficyna), 8, 9A, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 21, 21A, 22, 23, 24 + oficyna, 25 + oficyna, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33 + oficyna, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 41, 43, 45, 47 + oficyna, 50, 51, 52, 54, 58, 62, 62A, 63, 64, 66, 67, 70, 73, 75, 76, 82, 83, 85, 86, 86A, 87A, 89, 90, 92, 92A, 118, 120A, 124, 130, 132, 140, 158, 172, 174, 181, 182, 185, 191, 192, 195, 197, 198, 215, 224, 242A, 260, 267, 270, 283, 293, 294B, 296, 297, 304, 306, 308, 310, 312, 316, 334A, 335, 342, 343, 352B + stodoła, 355, 356, 363, 375, 383, 389, 396, 400, 406, 415C (młyn), 418 + stodoła, 425, 429, 430A, 446 (remiza), 448, 462, pomnik, stacja trafo, stacja wodociągowa, wiadukt kolejowy ulica Sodowa: 3, 5, 8, 15, 47, 55 ulica Sokolska: 1, 4, 6, 8, 10 ulica Solna: 4, 6, 8, 10, 12, 12A ulica Solskiego: 3, 5, 17, 21 ulica Sowia: 1, 2, 14 ulica Sporna: 7, 8, 9, 10, 18, 19 ulica Sportowa: 8, 15, 29, 34 ulica Spółdzielców: 4 ulica Srebrna: 7, 33, 39 ulica Stacyjna: 10 ulica Staffa: 9, 11, 12 ulica Starobielska: 5, 9, 11, obok nr 11, 14, 20, wiadukt kolejowy ulica Starostów Lipnickich: 2 ulica Startowa: 30, 34, 62A ulica Staszica: 1, 2, 3, 4, 6, 7, 8, 10, 11, ulica Stojałowskiego: 2 + oficyna, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10 + budynek fabryczny, 11, 12, 13, 14, 15, 17, 18, 19, 20, 22, 23, 25, 28, 33, 36, 37/39, 41, 43, 45, 47, 48, 49, 51, 53, 55, 57, 59, 61, 66 543. 544. 545. 546. 547. 548. 549. 550. 551. 552. 553. 554. 555. 556. 557. 558. 559. 560. 561. 562. 563. 564. 565. 566. 567. 568. 569. 570. 571. 572. 573. 574. 575. 576. 577. 578. 579. 580. 581. 582. 583. 584. ulica Stokrotek: 4, 6, 8, 10, 12 ulica Stolarska: 5, 7 ulica Storczyków: b.n, 19, 26, 72, 76 ulica Straconki: 6, 7, 13, 15, 17, 53/55, 57, 69, 75, 90, 92, 94/96, 102, 103A, 104, 143, 147/149, 151, 155, 158, 177, figura przydrożna, figura Jezusa Nazareńskiego, remiza OSP ulica Strażacka: 1, 6, 34 ulica Stroma: 3, 5, 7 ulica Struga: 1, 3, 7 ulica Strumienna: 18, 22, 25, 26, 32 ulica Strzelców Podhalańskich: 5, 10, 18-20-22 ulica Stwosza Wita: 1A, 2, 3, 4, 5, 6, 6A, 6B, 7, 8, 11A, 15, 19, 20, 24, 26, 28, 31, 35, 36, 43, 43A, 45A ulica Sukiennicza: 1, 2, 3, 7 (Muzeum Techniki), 11 ulica Sumpera: 4, 19, 20, 21, 23, 25, 26, 27, 32, 34, 38 ulica Syrokomli: 10 ulica Szara: 8, 9 ulica Szczygłów: 2 + stodoła, 11, 13, 14, 16, 18 ulica Szeroka: 4, 16, 19, 20, 22, 23, 24 ulica s. M. Szewczyk: 5, 17, 21, 24 + stodoła, 28, 30, 42 ulica Szklana: 10A, 20 ulica Szkolna: 3, 4, 5, 6, 8, 7, 9, 10, 12, 14 + oficyna, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 23, 25, 28, 30, 31, 32, 33 ulica Szlachecka: 1, 4 ulica Sztabowa: 8A ulica Szynszyli: 54 ulica Śląska: 2, 4 ulica Średnia: 49, 55 ulica Świerkowa: 48 ulica Światopełka: 35, 47, 69, 86, krzyż przydrożny ulica Świt: 31 ulica Świtezianki: 55 + stodoła, 58 ulica Tadeusza: 5, 19B, 35, 42A, 56, 57, 74 ulica Taksówkarzy: 13A ulica Targowa: 2, 4 ulica Tarninowa: 29 ulica Tartaczna: 284 ulica Taternicza: 17A, 34, 45 ulica Tenisowa: 12, 24 ulica Tetmajera: 1, 2, 4, 6/8, 7, 9, 10, 14, 17, 18, 19 ulica Tkacka: 16 ulica Topazowa: 2 ulica Towarowa: 36, 46 ulica Towarzystwa Szkoły Ludowej: 13-15-17-19, 18, 22 ulica Traugutta: 23, 25, 27, 29, figura przydrożna ulica Trawiasta: 16, 22 585. 586. 587. 588. 589. 590. 591. 592. 593. 594. 595. 596. 597. 598. 599. 600. 601. 602. 603. 604. 605. 606. 607. 608. 609. 610. 611. 612. 613. 614. 615. 616. 617. 618. 619. 620. 621. 622. 623. 624. 625. 626. ulica św. Trójcy: 1, 3B, 4, 5, 7 ulica Tulipanów: 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 ulica Tuwima: 5, 8, 10, 12 ulica Twarda: 8, 9, 18, 47, 63 ulica Twórcza: 2 + oficyna, 18, 22 ulica Uczniowska: 2, 6, 10, 14, 22 ulica Ujejskiego: 3, 4, 5, 6, 9 ulica Urocza: 1, 20, 24 ulica Urodzajna: 8 ulica Urzędnicza: 1, 2/4, 3, 5, 7 ulica Ustronie: 2, 5, 6, 12, 14, 16, 17, 18, 19 ulica Wajdeloty: 13, 14, 15, 17, 19 ulica Wał Szwedzki: 7, 13, 15, 19, 23 ulica Wałachowej: 3, 6 ulica Wałowa: 1, 27 ulica Wapienicka: 20-22, 38, 53 ulica Wapienna: 3, 3A, 5, 7, 8, 8A, 9, 10, 10A, 12, 14, 16, 16A ulica Warecka: 8 (ob. ul. Trzech Diamentów?) ulica Warszawska: 1, 3, 5, dworzec kolejowy ulica Waryńskiego: 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 13 ulica Warzywna: 11 (zob. ul. Cyprysowa 39) ulica Wawelska: 4, 12, 17, 25 ulica Wąska: 11 ulica Wczasowa: 2, 9, 14, 46, 66 ulica Wesoła: 4, 6, 10, 12 ulica Wędrowców: 11, 14C, 44A, 71C, 95B, 104B, 114 ulica Widok: 2, 3, 10, 14, 15, 16, 18, 20, 22, 24, 25, 26, 27, 31, 34, 35, 41, 43 ulica Wielkopolska: 59 ulica Wierzbowa: 2, 17, 25 ulica Wiklinowa: 5 ulica Wilcza: 4 ulica Willowa: 1, 3, 7, 9, 11, 13, 21, 23, 25, 27/29 ulica Wilsona: 1, 3, 4, 7, 9, 11, 15 ulica Wiślana: 1 ulica Witosa: 2, 9, 11, 15, 17, 26/28, 30, 31, 32, 34, 41, 43, 45, 47, 49, 51, 53, 59, 61, 62, 63, 64, 71, 77, 79, 81, 115, 126, 143, 149, 153, 159, 163, 185, 195, 255, krzyż przydrożny ulica Wodna: 73, 132, przepust kolejowy plac Wojska Polskiego: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15 + oficyna, 16, 17 plac Wolności: 1 + oficyna, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 + hala fabryczna, 9, 10 ulica Wolska: 7 ulica Wróblowicka: 11, 15, 16B, 16C, 35, 70, 96, 97, 114 ulica Wrzosowa: 2, 14 ulica Wspólna: 2, 10, 12, 18, 31, 31B, 39, 40, 53, 66, 67, 68 627. 628. 629. 630. 631. 632. 633. 634. 635. 636. 637. 638. 639. 640. 641. 642. 643. 644. 645. 646. 647. 648. 649. 650. 651. 652. 653. 654. 655. 656. 657. ulica Wypoczynkowa: 18, 56-64 (fabryka kos) ulica Wyspiańskiego: 1, 5, 6, 7, 8 + ogrodzenie, 8A, 10, 12, 13, 13A, 14, 15, 16, 17, 19, 21 (zespół szpitala), 23, 25, 26, 27, 29, 30, 31, 32, 34, 34A, 35, 37 ulica Wyzwolenia: 1, 1A, 2, 3, 5, 6, 6A, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 14, 17, 18 (szpital + ogrodzenie i portiernia), 19, 21, 23, 24, 24A, 25, 26, 27, 28, 29, 31 + oficyna, 33, 34, 36, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 47, 63, 65, 67, 84, 96, 98, 100A, 102, 104, 106, 107, 108, 113, 115, 117, 120, 122 + magazyn, 123, 129, 131, 133, 135, 145, 148, 161, 204, 210, 219, 247, 251, 257, 274, 285, 287, 288, 289, 291, 293, 295, 319, 341, 343, 345, 349, 379, 400, 438, 444, 445, 454, 487, 490, 494B, 501, 541, 575, 587, kapliczka szafkowa ulica Wzgórze: 1, 2, 3/5, 4, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 14, 15, 16 (zamek), 17, 18/18A, 19, 20, 22 ulica Za Kuźnią: 93, 93C, 101, 120 – kapliczka szafkowa ulica Zacisze: 1, 2, 6 ulica Zagajnik: 11, 41A + stodoła, 46, 48 ulica Zagrody: 19, 71C, 85, 99C, 119 + stodoła, 123, 135, 143/145, 167, 175, 189 ulica Zajazdowa: 7, 9, 14 ulica Zajączka: 1, 8 (dawniej ul. Olszówka 66 i 64) ulica Zakątna: 16A, 22, 23 ulica Zakole: 10, 12, 18 ulica 13 Zakrętów: 5A, 29C, 31C, 34, 143, 193A, 206 ulica Zamkowa: 1, 3 + oficyna, 8 ulica Zamoyskiego: 4, 10, 11, 12, 15, 22, 25, 26, 27, 29 ulica Zapłocie Duże: 6, 12B, 17, 18, 20, 22, 25A + stodoła, 33, 34 + stodoła, 36, 41, 46, 52, 62, 70, 74 + stodoła, 111, 120 + stodoła, 130 + stodoła, 140 + stodoła, 151, 156, 237, 286, 295 ulica Zapłocie Małe: 17 + stodoła, 23 + stodoła, 29, 33, 34, 61, 67, 81, 90, 128, 141A + stodoła, 147A + stodoła, 153A + stodoła, 155A ulica Zapolskiej: 1, 3, 7, 8, 10, 14 ulica Zapora: 15, 16, 25B, 46, 54, 60, 76-78, 94, 100, 101, 107, 114, 184C, 230 – leśniczówka ulica Zaułek: 3, 7, 9, 11, 13 ulica Zawiła: 18, 37A, 41C ulica Zawodzie: 4, 11 + stodoła, 16 + stodoła, 19, 45, 49, 74, krzyż przydrożny ulica Zbożowa: 2, 5, 6, 8, 10, 11, 12, 13, 14 ulica Zdrojowa: 3, 4, 5, 6 + ogrodzenie, 10, 11A, 15, 17 ulica Zgody: 1, 2, 8, 10, 12 ulica Zielona: 2, 4, 6, 12, 14, 16 + oficyna, 18, 20 – 22 ulica Złocista: 14, 16, 20, 22, 28 ulica Złota: 4, 10, 12, 14 ulica Złote Łany: 3A, 3B, 6, 7, 11, 14, 15, 16, 21 + stodoła, 23, 28 ulica Złoty Potok: 3, 5, 7 (szkoła w Straconce) ulica Zmożka: 8, 12, zespół rzeźni miejskiej 658. 659. 660. 661. 662. 663. 664. 665. 666. 667. 668. 669. 670. 671. 672. 673. 674. 675. 676. ulica Zniczowa: 6, 14 ulica Zuchów: 8, 10A, 17, 19, 21, 22, 35, 131A, 165 ulica Zwardońska: 22, 50, 141 ulica Zwierzyniecka: 13, 64 plac Zwycięstwa: 2, 3 ulica Żabia: 2 + stodoła, 4, 6 ulica Żabiniec: 7, 10 + stodoła, 14 ulica Żeglarska: 13, 36B, 42, 47, 50 ulica Żeromskiego: 2/4, 6, 7, 9, 11 ulica Żeleńskiego: 3, 6, 48, 90B, 114, 131 ulica Żniwna: 50 ulica Żółkiewskiego: 3, 5, 7, 8, 12, 24, 28, 30, 32 ulica Żółwiowa: 24 ulica Żurawinowa: 3, 5 plac Żwirki i Wigury: 1/1A, 3, 4, 5, 9, 10, 11, 12, fabryka Büttnera – Muzeum Techniki ulica Żywa: 6, 9B + stodoła, 12/14, 22, 24 ulica Żywiecka: 11, 13, 15, 17, 19, 20, 21, 23, 25, 36, 39, 40, 41, 43, 47, 52, 54, 56, 58, 71, 79, 81, 85, 87, 92, 97, 99, 103, 107, 109, 112, 113, 116, 120, 122, 124, 124A, 126, 130, 131 + figura, 134, 135, 146, 157, 163, 168, 169, 172, 190, 179, 192, 193 + budynek gosp., 196, 198, 202, 203, 204, 205, 206, 208, 209, 210, 212, 213, [216], 217, 223, 226, 227, 228, 233, 252, 256, 257, 261, 264, 267 + budynki gospodarcze, 271, 272, 273, 274, 278, 282, 283, 285, 288, 289, 290, [290A], 292, 293, [297], 299, 306, [307], 308, [310], 313, 315, 316, 318, 322, 326, 327, 328, 330?, 333, 336?, 342, 347, 349 + stodoła, 350, 352, 353, 355, 360, 361, 384 + stodoła, 400, figura ulica Żywieckie Przedmieście: 8 ulica Żyzna: 1, 3 + warsztat, 5 ANEKS NR 4 OBIEKTY OBJĘTE OCHRONĄ W MIEJSCOWYCH PLANACH ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO Aneks 4 OBIEKTY OBJĘTE OCHRONĄ W MIEJSCOWYCH PLANACH ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. Obiekt dom dom, ogród dom, ogród, sad figura św. Jana Nepomucena krzyż dom kapliczka na drzewie dom, ogród figura św. Jana Nepomucena dom, sad, ogród Bank Śląski- KKO Szkoła Podstawowa dom, ogród kamienica dom, ogród, sad dom dom dom dom dom dom dom dom dom dom dom dom dom dom dom dom, oficyna dom dom dom dom dom dom dom sąd dom dom dom Adres Armii Krajowej 181 Asnyka 18A Azaliowa 12 Bestwińska Bestwińska Bestwińska 48 Bestwińska 149 Bestwińska 154 Sejmowa Biwakowa 17 Bolesława Chrobrego plac 1 Broniewskiego 23 Broniewskiego 64 Bystrzańska 27 Bystrzańska 29 Bystrzańska 33 Bystrzańska 47 Bzowa 11 Bzowa 15 Bzowa 21 Bzowa 24 Bzowa 32 Bzowa 42 Bzowa 46 Celna 1 Celna 10 Celna 12 Celna 14 Celna 2 Celna 4 Celna 6 Celna 8 Cieszyńska 1 Cieszyńska 3 Cieszyńska 4 Cieszyńska 5 Cieszyńska 7 Cieszyńska 9 Cieszyńska 10 Cieszyńska 11 Cieszyńska 12 Cieszyńska 13 Rejestr zabytków A-468/86 A-14/76 A-9/76 A-10/76 A-11,12/76 A-13/76 A-16/76 A-18/76 A-19/76 A-18/76 A-20/76 A-21/76 A-22/76 A-23/76 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92. kamienica, ogród kamienica dom pałac, ogród kamienica dom Hoinkesa, ogród dom dom, sad dom dom dom, sad pałac dom Polska linia obronna dom, zieleń dom, zieleń kapliczka dom kamienica fabryka dom zagroda, ogród dom dom, ogród dom, ogród dom dom dom dom dom dom, ogród figura obok domu nr 138 dom willa, ogród zagroda willa, zieleń willa, zieleń dom willa, ogród dom willa, ogród dom, ogród, sad Urząd Gminy Kamienica chałupa dom dom zieleń dom, sad dom kamienica dom, ogród sad Cieszyńska 14 Cieszyńska 15 Cieszyńska 18 Cieszyńska 24 Cieszyńska 26 Cieszyńska 30 Cieszyńska 42 Ciżemki 39 Czerwona 114 Czerwona 116 Dworska 14 Działkowców 12A Działkowców 14 fort nr 9 Gościnna 82 Gościnna 88 Górska Grażyńskiego 27 Grażyńskiego 31 Grażyńskiego 38-40 Hałcnowska 77 Hałcnowska 83 Hałcnowska 116 Hutnicza 9 Hutnicza 28 Janowicka 1 Janowicka 7 Janowicka 27A Janowicka 50/50A Janowicka 52 Janowicka 107 Janowicka Jaskrowa 27 Jaskrowa 29 Jasna Rola 4 Jaworowa 10 Jaworowa 14 Jedwabnicza 11 Junacka 3 Junacka 11 Junacka 23 Kamieniec Podolski 10a-b Karpacka 125 Karpacka 147 Karpacka 165 Karpacka 169 Karpacka 175 Kępna 14 Kilińskiego 1 Kolejowa 5 93. 94. 95. 96. 97. 98. 99. 100. 101. 102. 103. 104. 105. 106. 107. 108. 109. 110. 111. 112. 113. 114. 115. 116. 117. 118. 119. 120. 121. 122. 123. 124. 125. 126. 127. 128. 129. 130. 131. 132. 133. 134. 135. 136. 137. 138. 139. 140. 141. 142. dom, ogród dom, ogród, sad dom, ogród dom, ogród dom, ogród dom dom, ogród, sad dom, sad dom dom, ogród ,sad dom fabryka kamienica dom dom willa, ogród dom dom, ogród dom dom dom kaplica cmentarna cmentarz ewangelicki przedszkole, ogród dom, ogród dom dom, ogródek willa, ogród, sad chałupa dom, ogród dom willa, ogród dom dom Spółdz. Pracy „Grot” dom szkoła dom, ogród dom, ogród zagroda - dom, stodoła dom zespół dworski dom, oficyna dom willa, ogród dom dom dom dom dom, ogród Kolejowa 8 Kolejowa 9 Kolejowa 11 Kolejowa 13 Kolejowa 64 Kolejowa 58 Kolista 66 Kolista 105 Komandorska 20 B Komandorska 26 B Komandorska 30 C Komorowicka 45 - 47 Komorowicka 92 Komorowicka 94 Komorowicka 98 Konarskiego 3 Kopernika BN Kopytko 25 Kopytko 29A Kopytko 31 Kosynierów 6 Krakowska Krakowska Krakowska 243 Krakowska 259 ks. Kusia 49 ks. St. Brzóski 13 Laskowa 10 Laskowa 18 Laskowa 22 Laskowa 26 Laskowa 38 Leszczyńska 38 Leszczyńska 40 Leśników 18 Leśników 24 Lipnicka 34 Lipnicka 64 Lipnicka 66 Lipnicka 69 Lipnicka 70 Lipnicka 72 Lipnicka 66a Listopadowa 12 Listopadowa 16 Łączna 8 Magnolii 12 Magnolii 14 Magnolii 18-20 Magnolii 22 143. 144. 145. 146. 147. 148. 149. 150. 151. 152. 153. 154. 155. 156. 157. 158. 159. 160. 161. 162. 163. 164. 165. 166. 167. 168. 169. 170. 171. 172. 173. 174. 175. 176. 177. 178. 179. 180. 181. 182. 183. 184. 185. 186. 187. 188. 189. 190. 191. 192. dom dom dom, zieleń dom, ogród dom willa, ogród, sad chałupa, sad dom dom kamienica kamienica kamienica kamienica dom chałupa dom dom, sad dom willa, ogród hotel dom, ogród chałupa dom, ogród dom, ogród dom chałupa, sad dom, ogród willa dom dom dom dom dom dom dom dom kamienica dom dom dom dom dom dom dom więzienie dom dom dom dom dom Magnolii 28 Magnolii 30 Mazańcowicka 69 Miła 1 Miła 3 Miła 6 Miła 7 Nad Niprem 11 Nad Niprem 3 Nad Niprem 5 Nad Niprem 9 Nad Niprem 13 Nad Niprem 15 Nad Niprem 19 Niwna 5 Odrzańska 99 Okrętowa 22 Olszówka 20 Olszówka 22 Olszówka 24 Olszówka 26 Olszówka 45 Olszówka 52 Olszówka 56 Olszówka 66 Olszówka 74 Olszówka 76 Olszówka 28 Olszówka 32 Orchidei 10 Orchidei 27 Orchidei 29 Orkana 2 Orkana 4 Orkana 6 Orkana 8 Orkana 10 Orkana 12 Orkana 14 Orkana 16 Orkana 17 Orkana 18 Orkana 19 Orkana 20 Pankiewicza 11 Pankiewicza 1 Pankiewicza 3 Pankiewicza 4 Pankiewicza 5 Pankiewicza 7 A-47/76 A-57/76 A-64/76 A-58/76 A-59/76 A-61/76 A-62/76 193. 194. 195. 196. 197. 198. 199. 200. 201. 202. 203. 204. 205. 206. 207. 208. 209. 210. 211. 212. 213. 214. 215. 216. 217. 218. 219. 220. 221. 222. 223. 224. 225. 226. 227. 228. 229. 230. 231. 232. 233. 234. 235. 236. 237. 238. 239. 240. 241. 242. dom chałupa, ogródki dom, ogród willa, ogród dom dom dom dom dom dom dom dom dom dom dom dom dom fabryka cmentarz katolicki dom dom krzyż przy nr 60 dom dom dom dom dom dom dom dom dom, ogród dom, ogród dom dom dom, ogród dom, ogród dom, ogród dom, ogród dom, ogród dom leśniczówka, sad dom dom dom kamienica Hoffmanna kamienica dom dom Ratusz /dawny/ dom Pankiewicza 8 Partyzantów 223 Piaskowa 10 Piwna 8 Piwowarska 1 Piwowarska 2-4 Piwowarska 3 Piwowarska 6 Piwowarska 8 Podcienie 1 Podcienie 3 Podcienie 4 Podcienie 5 Podcienie 7 Podcienie 9 Podcienie 11 Podcienie 13 Podwale 67 Polna Polna 48 B Polna 32 A Polna Polna 81 C Polna 91 C Polna 101 C Polna 107 C Polna 109 C Polna 131 Polna 175 Polna 29 Przemysłowa 13 Przemysłowa 14 Przemysłowa 16 Przemysłowa 18 Przemysłowa 20 Przemysłowa 23 Przemysłowa 30 Przemysłowa 32 Przędzalnicza 7 Regera 135 Rudawka 78 Rynek 1 Rynek 2 Rynek 3 Rynek 4/5 Rynek 6 Rynek 7 Rynek 8 Rynek 9 Rynek 10 A-6/76 A-5/76 A-7/76 A-37/76 A-38/76 A-39/76 A-40/76 A-41/76 A-42/76 A-17/76 A-105/76 A-106/76 A/107/76 A-108/76 A/109/76 243. 244. 245. 246. 247. 248. 249. 250. 251. 252. 253. 254. 255. 256. 257. 258. 259. 260. 261. 262. 263. 264. 265. 266. 267. 268. 269. 270. 271. 272. 273. 274. 275. 276. 277. 278. 279. 280. 281. 282. 283. 284. 285. 286. 287. 288. 289. 290. 291. 292. kamienica „Pilsner Hof” dom dom dom dom kamienica dom dom dom dom dom dom dom dom dom dom dom dom chałupa chałupa dom dom dom Plebania Plebania dom, ogród zagroda kamienica dom, zieleń kamienica chałupa kościół rzymsko-katolicki młyn dom dom remiza Straży Pożarnej kamienica Szkoła, ogród dom dom dom kamienica dom, ogród dom kamienica oficyna dom, ogród, sad dom, zieleń dom dom Rynek 11 Rynek 12 Rynek 13/14 Rynek 15 Rynek 16 Rynek 17 Rynek 18 Rynek 19 Rynek 20 Rynek 21 Rynek 22 Rynek 23 Rynek 24 Rynek 25 Rynek 27 Rynek 28/29 Rynek 30 Rynek 31 Rzeczna 1 Rzeczna 6 Schodowa 3 Schodowa 5 Schodowa 14 Schodowa 15 Schodowa 16 Sejmowa 22 Sejmowa 30 Sikorskiego 7 Skargi 6 Słowackiego 2a Smocza 43 Sobieskiego Sobieskiego 415C Sobieskiego 1 Sobieskiego 2/4 Sobieskiego 6 Sobieskiego 8 Sobieskiego 15 Sobieskiego 27 Sobieskiego 33 Sobieskiego 37 Sobieskiego 39 Sobieskiego 41 Sobieskiego 43 Sobieskiego 45 Sobieskiego 47 Sobieskiego 191 Sobieskiego 192 Sobieskiego 195 Sobieskiego 198 A-111/76 A-112/76 A-113/76 A-114/76 A-116/60 A-115/76 A-115/76 A-117/76 A-119/76 A-121/76 A-122/76 A-123/76 A-124/76 A-132/76 A-77/76 A-91/76 A-95/76 293. 294. 295. 296. 297. 298. 299. 300. 301. 302. 303. 304. 305. 306. 307. 308. 309. 310. 311. 312. 313. 314. 315. 316. 317. 318. 319. 320. 321. 322. 323. 324. 325. 326. 327. 328. 329. 330. 331. 332. 333. 334. 335. 336. 337. 338. 339. 340. 341. 342. dom, ogród, sad karczma - zajazd dom, ogród Remiza Straży Pożarnej dom, ogród dom, ogród dom willa, ogród, sad willa, ogród willa, ogród willa, ogród willa dom, ogród, sad kościół rzymsko-katolicki dom kamienica kamienica dom kamienica kamienica dom, ogród dom willa, ogród, sad krzyż Dworzec PKP kamienica Hoinkesa kamienica dom dom krzyż dom, ogród dom, ogród dom, ogród dom, ogród dom dom dom dom dom dom, ogród fabryka kos dom, ogród dom, ogród dom, ogród dom, ogród szpital dom dom dom dom, ogród Sobieskiego 296 Sobieskiego 429 Sobieskiego 430A Sobieskiego 446 Sobieskiego 462 Sokolska 4 Sokolska 8 Sporna 7 Sporna 8 Sporna 9 Sporna 10 Sporna 18 Szynszyli 54 św. Mikołaja plac A-136/60 św. Mikołaja plac 2 św. Mikołaja plac 4 św. Mikołaja plac 5 św. Mikołaja plac 6 św. Mikołaja plac 7 św. Mikołaja plac 10 Światopełka 69 Tarninowa 29 Tkacka 16 Światopełka / Potok Warszawska Waryńskiego 2 Waryńskiego 4 Waryńskiego 6 Waryńskiego 8 Witosa Witosa 49 Witosa 53 Witosa 61 Witosa 64 Witosa 26-28 Witosa 30 Witosa 32 Witosa 34 Wróblowicka 114 Wypoczynkowa 18 Wypoczynkowa 54-64 Wyspiańskiego 13 Wyspiańskiego 15 Wyspiańskiego 17 Wyspiańskiego 19 Wyspiańskiego 21 Wyzwolenia 100A - Magnolii 2 Wyzwolenia 104 Wyzwolenia 106 Wyzwolenia 108 343. 344. 345. 346. 347. 348. 349. 350. 351. 352. 353. 354. 355. 356. 357. 358. 359. 360. 361. 362. 363. 364. 365. 366. 367. 368. 369. 370. 371. 372. 373. 374. 375. 376. 377. 378. 379. 380. 381. 382. 383. 384. 385. 386. 387. 388. 389. 390. 391. 392. dom dom dom dom dom dom dom dom dom dom dom dom dom dom szkoła podstawowa dom dom dom dom Zamek Książęcy dom kamienica dom dom dom dom dom dom oficyna dom dom dom dom dom kamienica willa, zieleń, ogród dom, ogród dom, ogród, sad dom, ogród, sad dom, ogród, sad zagroda, sad dom, sad dom, ogród, sad dom dom, sad dom chałupa dom dom, w ogrodzie figura dom Wyzwolenia 113 Wyzwolenia 120 Wyzwolenia 123 Wyzwolenia 125 Wyzwolenia 129 Wyzwolenia 131 Wyzwolenia 133 Wyzwolenia 135 Wyzwolenia 161 Wyzwolenia 257 Wyzwolenia 285 Wyzwolenia 287 Wyzwolenia 288 Wyzwolenia 289 Wyzwolenia 343 Wyzwolenia 345 Wyzwolenia 349 Wyzwolenia 98 Wzgórze 11 Wzgórze 16 Wzgórze 2 Wzgórze 3/5 Wzgórze 4 Wzgórze 6 Wzgórze 7 Wzgórze 8 Wzgórze 9 Wzgórze 10 Wzgórze 10/12 Wzgórze 12 Wzgórze 14 Zagrody 71C Zakole 12 Zakole 18 Zamkowa 8 Zapłocie Duże 18 Zapłocie Duże 20 Zapłocie Duże 25A Zapłocie Duże 34 Zapłocie Duże 36 Zapłocie Małe 17 Zapłocie Małe 23 Zapłocie Małe 61 Zapłocie Małe 67 Zapłocie Małe 81 Żeleńskiego 3 Żeleńskiego 6 Żeleńskiego 90b Żeleńskiego 114 Żeleńskiego 131 A-688/92 A-48/76 A-50/76 A-52/76 A-49/76 A-53/76 A-51/76 A-54/76 A-702/94 A-55/76 393. 394. 395. kamienica kamienica kamienica Żwirki i Wigury Plac 1/1a Żwirki i Wigury Plac 3 Żwirki i Wigury Plac 5